Қазақ әдебиетіндегі төрттаған (рубаи) жанры
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3. Түрік халықтарындағы төрттаған жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТӨРТТАҒАН (РУБАИ) ЖАНРЫ
2.1. Қазақ әдебиетіндегі төрттаған жанрының қалыптасу, даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. ХХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі «төрттаған» (рубаи) жанры ... ... ... ... .68
2.3. Жанрдың көркемдік, тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ..,,,,,,,,,,,,,, ... ... .96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
1.3. Түрік халықтарындағы төрттаған жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТӨРТТАҒАН (РУБАИ) ЖАНРЫ
2.1. Қазақ әдебиетіндегі төрттаған жанрының қалыптасу, даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. ХХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі «төрттаған» (рубаи) жанры ... ... ... ... .68
2.3. Жанрдың көркемдік, тақырыптық ерекшелігі ... ... ... ..,,,,,,,,,,,,,, ... ... .96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .120
Поэзияның бұл жанры қай кезеңде, қандай қоғамдық-әлеуметтік жағдайларда көп жазылғандығын анықтау, оның көркемдік заңдылықтарын да танып-білу – негізгі міндеттеріміздің бірі болып табылады. Әр ұлттық әдебиеттегі төрттаған жанрының өзіндік ерекшелігімен бірге ортақ типологиялық сәйкестігі де бар. Осы проблемалардың ара-қатынасы салыстыра зерттелді.
Түрік әдебиетіндегі төрттаған жанрының тарихы, даму кезеңдерімен бірге жанр табиғатын, көркемдік, тақырыптық болмысын да даму сатыларымен саралап-сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Төрттаған жанрының теориясына, құрылымдық өзгешілігіне арнайы түрде тоқталамыз.
Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы осы төрттаған жанрының ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап жүелеуге, көркемдік-эстетикалық, тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Сонау түрік әдебиетінен келе жатқан төрттаған жанрының дамы тарихы, көркемдік болмысының қалыптасу шарттары арнайы түрде алғаш рет кең көлемді диссертациялық зерттеу тақырыбына алынды.
Төрттағанның поэтикалық ерекшеліктері, пайда болуы, қалыптасу тарихы қоғамдық-әлеуметтік заңдылықтар мен әдеби даму үрдісінің дәйектемелерімен байланысты зерттелді. Көне түрік поэзиясындағы туындылардағы төрттағандық сипатқа жататын белгілер мен шарттылықтар қарастырылды. Төл әдебиетіміздегі қара өлең формасындағы жырлар талқыланды, Кеңестік дәуірдегі төрттаған жанрының алғашқы көріністері, толыққанды жанрлық бітімін танытуы мәселесі, қазақ төрттағанындағы ұлттық көркемдік, тақырыптық ерекшеліктер, ұлттық поэзия Шығыс әдебиетіне соны сипаттарымен берілуі, әлем әдебиетіндегі ерекше орны мен ролі түбегейлі зерттеледі.
Негізі тарихи-теориялық тұжырымдардан басқа қаралатын мәселелерде ХVI-XX ғасырлар аралығында жазылып, бергілері жарық көрген қазақ поэзиясының туындылары зертеу нысанасына алынды. Мұндай мерзімдік кезеңді ұстану қазақ поэзиясындағы төрттаған жанрының өте көнеден келе жатқан төл туынды екенін нақтылай түспек.
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негіздері
Диссертациялық еңбек шығыс шайырларының және қазақ ақындарының шығармалары негізінде өріс алды. Төрттаған жанрының тарихы мен теориясына, әдеби байланыс мәселелеріне, сонымен қатар ұлт поэзиясындағы жанрдың қалыптасуына жан-жақты тоқталу үшін тарихи-салыстырмалы және салыстырмалы-типологиялық талдау мен сараптама әдістері қатар қолданылды.
Түрік әдебиетіндегі төрттаған жанрының тарихы, даму кезеңдерімен бірге жанр табиғатын, көркемдік, тақырыптық болмысын да даму сатыларымен саралап-сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Төрттаған жанрының теориясына, құрылымдық өзгешілігіне арнайы түрде тоқталамыз.
Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы осы төрттаған жанрының ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап жүелеуге, көркемдік-эстетикалық, тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Сонау түрік әдебиетінен келе жатқан төрттаған жанрының дамы тарихы, көркемдік болмысының қалыптасу шарттары арнайы түрде алғаш рет кең көлемді диссертациялық зерттеу тақырыбына алынды.
Төрттағанның поэтикалық ерекшеліктері, пайда болуы, қалыптасу тарихы қоғамдық-әлеуметтік заңдылықтар мен әдеби даму үрдісінің дәйектемелерімен байланысты зерттелді. Көне түрік поэзиясындағы туындылардағы төрттағандық сипатқа жататын белгілер мен шарттылықтар қарастырылды. Төл әдебиетіміздегі қара өлең формасындағы жырлар талқыланды, Кеңестік дәуірдегі төрттаған жанрының алғашқы көріністері, толыққанды жанрлық бітімін танытуы мәселесі, қазақ төрттағанындағы ұлттық көркемдік, тақырыптық ерекшеліктер, ұлттық поэзия Шығыс әдебиетіне соны сипаттарымен берілуі, әлем әдебиетіндегі ерекше орны мен ролі түбегейлі зерттеледі.
Негізі тарихи-теориялық тұжырымдардан басқа қаралатын мәселелерде ХVI-XX ғасырлар аралығында жазылып, бергілері жарық көрген қазақ поэзиясының туындылары зертеу нысанасына алынды. Мұндай мерзімдік кезеңді ұстану қазақ поэзиясындағы төрттаған жанрының өте көнеден келе жатқан төл туынды екенін нақтылай түспек.
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негіздері
Диссертациялық еңбек шығыс шайырларының және қазақ ақындарының шығармалары негізінде өріс алды. Төрттаған жанрының тарихы мен теориясына, әдеби байланыс мәселелеріне, сонымен қатар ұлт поэзиясындағы жанрдың қалыптасуына жан-жақты тоқталу үшін тарихи-салыстырмалы және салыстырмалы-типологиялық талдау мен сараптама әдістері қатар қолданылды.
1. Абдуллин Х. Рубаилар // Қазақ әдебиеті.- 1974.- № 4.- 2 б.
2. Ақын А. Қара өлең мен қара әуез // Орталық Қазақстан.- 1993.- № 79.- 5 мамыр.- 4 б.
3. Аминов А. Рубаи и дубейты // Памир.- 1977.- № 1.- 91-93 с.
4. Ақындықов Е. Түркі және парсы халықтарының әдеби байланысы // Ұлағат.- 2005.- № 1.- 80-83 б.
5. Айтқожина М. Шыңдағы жазу: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1966.- 84 б
6. Ахметов Ә. Көктөбе: Өлеңдер.- Алматы.- 1969.- 68 б.
7. Ахметов А. Толқындағы өмір: Өлеңдер.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962.- 100 б.
8. Әлімбаев М. Шығармалар жинағы: Жеке шумақтар.- Алматы: Санат, 1997.- 624 б.
9. Әлімбаев М. Туған тіл туралы төрттағандар // Ана тілі.- 1996.- 3 қазан
10. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: з.Ахметов, Т.Шаңбаев).- Алматы: Ана тілі, 1998.- 384 б.
11. Әлиев Е. Біз Омар Хайямды қалай түсінеміз? // Жамбыл Тараз.- 2001.- 30 қараша.- № 49.- 3 б.
12.Әлімбекқызы Ғ. Ақша бұлттар арасында арман бар: Өлеңдер.- Тараз.- Салық тәртібі, 2005.- 104 б.
13. Әдебиеттану: Терминдер сөздігі /Құрастырушылар: З. Ахметов., Т.Шаңбаев/.- Алматы: Ана тілі, 1998.-
14. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жібек жолы, 2002.
15. Бектемірова М. Кеудемде бір теңіз жатыр тербеліп // Жалын.- 2006.- № 5.- 65-66 б.
16. Бертельс Е.Е. Омар Хайям.- Москва, 1959.- 139 б.
17.Бердібай Р. Ұлт мүддесі түскенде таразыға оңай сатып кетуден іркілмейді: Рубаилар // Жас қазақ үні.- 2006.- 30 маусым-6 шілде.- № 26.- 10 б.
18. Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 220 б.
19. Байсейітов М. Омар Һаям // Ұлан.- 2004.- 21 желтоқсан.- № 51.- 5 б.
20. Бердияров Т. Оқ және гүл: Толғаулар мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1967.- 84 б.
21. Бердияров Т. Тораңғыл.- Алматы: Жазушы, 1965.- 92 б.
22. Бекбосын А. Фәнилік драма.- Астана: Елорда, 2004.- 240 б.
23. Бекбосын А. Мың түрлі ой.- Алматы: Санат, 1998.- 112 б
24. Бекбосын А. Әділет жоқта бірлік жоқ... // Қазақ әдебиеті.- 2005.- № 39.- 4 б.
25. Баласағұн Ж. Құтты білік.- Алматы: Жазушы, 1986.- 616 б.
26. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш: Зерттеулер мен өлеңдер.- Алматы: Атамұра, 2003.-
27. Гүлстан. Алматы: Жазушы, 1969.- 273 б.
28. Дидарбеков Ж. Арғынбай Бекбосын // Ауыл жаңалығы.- 2004.- 14 тамыз.- № 45.- 3 б.
29. Ерназаров Н. Үзілмейтін ән.- Алматы: Өнер, 1995.-
30. Есмұрзаев Ә. Арман ағысы.- Алматы: Жазушы, 1971.-
32. Жеменей И. Тараз-парсы ақындарының жыр шумақтарында.- Алматы: Зерде, 2002.- 32 б.
33. Жәкім А. Рубаи жанры хақында // Хабаршы-Вестник.- 2004.- № 2.- Алматы: Филология ғылымдарының сериясы.- 119 б.
34. Жәкім А. Бабыр рубаиларындағы «жел» бейнесі.- Алматы.- Искандер.- Проблемы поэтики с стиховедения. Абай атындағы Алматы университетінің 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференция материалдары.- 427 б.
35. Жұмағалиев Қ. Жүрек сөзі // Егемен Қазақстан.- 2002.- 9 қаңтар.- 5 б
36. Имашев Б. Қара өлеңдегі қалжың-қағытпалар // Жас өркен Қостанай.- 2004.- № 3.- 6-9 б.
37. Исматова С. Шығыс халықтарының әдебиеті.- Тараз: Тараз университеті, 2003.- 159 б.
38. Күмісбаев Ө. Омар Хайям // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 9 шілде.- № 27.- 13 б.
39. Күмісбаев Ө. Дала поэзиясының тарландары // Өркен.- 1993.- 20 наурыз.- 10 б.
40. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар.- Алматы: Ғылым.- 1994.- 320 б.
41. Күмісбаев Ө. Шекспирдің тілінде шешен сөйлеген парсының патша ақыны Омар Хайям қазақ әдебиетінде // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 1 қараша.- № 44.- 13б.
42. Көпеев М.Ж. Таңдамалы: Өлең; Қисса; Мысалдар, 1 том.- Алматы: Ғылым, 1990.- 273 б.
43. Көпішев Қ. Өмір толғауы.- Алматы: Жазушы, 1995.-
44. Карбозов Е. Өлең өрнегінің шебері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2003.- №1.- 114-119 б.
45. Кемелұлы Қ. Керілген етек жақсы керме қастан: Төрттаған // Заң.- 2002.- № 1.- 45 б.
46. Қари Қ. Нишапурдың хош әтірі // Қазақ әдебиеті.- №19
47. Қабышұлы Ғ. Аударма әлеміне саяхат // Қазақ әдебиеті.- 1996.- 5 қараша.- № 45.- 13 б.
48. Қадыр С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 15 тамыз
49. Қашқынов Ж. Толқытқан ойдың төрттағандары // Ана тілі.- 1996.- № 26.- 27 маусым.- 8 б.
50. Қашқынов Ж. Елу өрім // Орталық Қазақстан.- 1995.- № 117.- 4 б.
51. Қашқынов Ж. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2000.- 1 желтоқсан.- № 48.- 6 б.
52. Қарасартов М. Төрттағандар // Орталық Қазақстан.- 2003.- 11 қаңтар.- № 7-8.- 16 б.
53. Қайырбеков Ғ. Көнсадақ.- Алматы: Атамұра, 2003.-
54. Қыдыр Т. Шығыс әдебиетіндегі шеберлік.- 2005.- 7 қаңтар.- № 1.- 13 б.
55. Қара өлең (Құрастырған: Оразақын Асқар).- Алматы: Жалын, 1997.- 640 б.
56. Құдабай Р. Ақынның жыр арнасы // Ақ жол.- 2001.- 8 тамыз.- № 3.- 3 б.
57. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Санат, 2003.-
58. Момынов Ә. Төрттағандар // Парасат.- 2000.- № 1.- 19 б.
59. Мұқанов С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 1965.- № 24.- 11 июнь.- 1 б.
60. Мұғалімжан С. Түскен із бе еді!: Төрттағандар // Азия Транзит.- 2003.- № 2.- 21 б.
61. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди: Хақ жолындағылар тарихы.- Алматы: Тұран, 2003.- 616 б.
62. Мұқанов С. Шыңнан шыңға: Төрттағандар.- Алматы: Жазушы, 1965.-
63. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар.- Алматы: Жазушы, 1972.- ?
64. Нүсіп К. Жеке шумақтар // Қазақ батырлары.- 2002.- қараша.- № 11.- 12 б.
65. Назаров Н. Туған жер, өскен Түркістан.- Алматы: Қазақстан, 1998.- 88 б.
66. Серікбайұлы Б. Мәжнүн рубаилары // Алматы ақшамы.- 2004.-1 мамыр.- 5 б.
67.Серікбайұлы Б. Тәңірі таразысы: Өлеңдер. Балладалар. Рубаилар. Сонеттер.- Алматы: Жазушы.- 2005.- 408 б.
68. Серікбай Қ. Жүрегімде жүз өлең.- Алматы: Дөйт-Принтхаус, 2006.- 208 б.
69. Смаханұлы Ш. Шымшыма // Қазақ әдебиеті.- 1965.- № 23.- 4 июнь.- 4 б.
70. Салықов К. Ойтолғақ: Төрттағандар, қос өрімдер.- Алматы: Жібек жолы, 2001.- 120 б.
71. Сауытбеков Л. Жан емен, бос өткізген сағатымды: Төрттағандар // Солтүстік Қазақстан.- 2003.- 21 шілде.- 4 б.
72. Сейітов С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 20 ақпан.- № 7.- 12 б.
73. Табылды Ә. Өнеге өрімдері: Рубаяттар.- Алматы: Білім, 2004.- 192 б.
74. Табылды Ә. Өнеге өрімдері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2006.- № 2.- 116-119 б.
75. Табылды Ә. Өнеге өрнектері // Алматы ақшамы.- 2001.- 5 шілде.- № 74.- 4 б.
76. Табылды Ә. Шымшыма шумақтар // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 5 қараша.- № 45.- 5 б.
77.Тұрымбетова Ж. Ақындар мен ашықтардың насихат өлеңдері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2003.- № 9.- 116-123 б.
78. Рябцовская Р. Мысли-образцы в технике Рубаи (Текст).- Алматы: Нурлы әлем, 2006.- 392 с.
79. Рақымқызы Р. Шатасып дұшпан мені «дінсіз» дейді... // Айқын.- 2006.- 2 наурыз.- № 38.- 10 б.
80. Оразақын А. Жаңа табылған қара өлеңдер // Жұлдыз.- 2001.- № 65-70 б
81. Оразақын А. Кабарда, черкес халық жырлары // Таң-Шолпан.- 2005.- №2.- 94-97 б.
82. Оразақын А. Қара өлең – дара өлең // Түркістан.- 1997.- 25 наурыз.- 6 б
83. Оразақын А. Түрік халықтарының төрттағандары // Таң-Шолпан.- 2002.- № 3.- 129-134 б.
84. Омар Хайям. Рубаи: Большая серия.- Л.: Советский писатель.- 1986.- 320 б.
85. Омар Хайям. Рубаи.- Москва: Литература, 2002.- 512 с.
86. Айнабеков Т. Омар Һәйям. Рубаилар // Дүние.- 2005.- № 4.- 19-27 б.
87. Умари Хайэм 100 рубой. Омар Хайям 100 рубаи /Мураттиб А. Абдуманнонов/.- Душанбе: Ирфон, 1984.- 336 с.
88. Оспанов С. Жүйрігін аттың қаладым // Қостанай таңы.- 2007.- 10 қаңтар.- № 4.- 4 б.
89.Оразақын А. Қара өлең философиясы // Егемен Қазақстан.- 1997.- 24 желтоқсан.-
90.Омар Һайям 250 рубаи /Ауд., А.Бекбосын/.- Алматы: Мерей, 1995.- 136 б.
91.Шамкенов А. Төрттағандар // Егемен Қазақстан.- 1993.- 29 желтоқсан.- 6 б.
92.Шаяхмет А. Әр күніме, әр сағатқа отырайын шүкір ғып // Қостанай таңы.- 2007.- 17 қаңтар.- № 8.- 3 б.
93.Шаңғытбаев Қ. Жыр жаһаны.- Алматы: Жазушы, 1980.-
94. Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары.- Астана: Флоиант, 2004.- 304 б.
95. Бекбосын А. Фәнилік драма: Рубаяттар // Ақ жол.- 2007.- 17 наурыз.- № 42-43.- 6 б.
96.Қазақстан тарихы. Очерктер.- Алматы: Дәуір, 1994.- 447б.
97. Мүшәйра: Өзбек поэзиясының антологиясы (Құрастырған: Бегділдә Алдамжаров).- Алматы: Жазушы, 1972.- 296 б.
98. Антология узбекской поэзии.- Москва: Государственное издательство художественной литературы, 1950.- 471 с.
99. Қарақалпақ поэзиясының антологиясы (Құрастырған: Әбдікәрім Ахметов).- Алматы: Жазушы, 1979.- 368 б.
100. Антология Таджиксой поэзии.- Москва: Государственное издательство художественной литературы, 1951.- 607 с.
101. Поэты Туркмении (Редактор: Климова Д.И.).- Ленинград: Советский писатель, 1971.- 808 с.
102. Узбек Совет энциклопедиясы (9 том).- Тошкент: Помирдаре-синдикат, 1977.- 656 с.
103. Физули: Избранное.- Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1958.- 385 с.
104. Молдақұлов Ж. Тектұрмас түлегі: Жинақ.- Тараз: Сенім, 1999.- 74 б.
105. Сейтхазин С. Біздің Сәкен: Поэма мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1968.- 104 б.
106. Қырғыз жырлары.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1951.- 167 б.
107. Сәтібеков Ж. Айырөткел: Таңдамалы жырлар жинағы.- Тараз: Сенім, 2000.- 536 б.
108. Сәтібеков Ж. Әнші дала: Жыр жинағы.- Алматы: Жазушы, 1989.- 128 б.
109. Моллаудов С. XVIII әсир уйғур поэзияси.- Алмута: Наука, 1990.- 272 б.
110. Ақмолла. Күндер мен түндер /Өлеңдер, толғаулар, термелер, айтыс (Құрастырған: Бүркіт Ысқақов).- Алматы: Жазушы, 1986.- 176 б.
111. Қарақалпақ жырлары.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1961.- 176 б.
112. Алдаспан: XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақын, жырауларының шығармалар жинағы (Құрастырған: Мұхтар Мағауин).- Алматы: Жазушы, 1971.- 280 б.
113. Сөз зергерлері (Құрастырған: Сағынғали Сейітов).- Алматы: Қазақстан, 1966.- 452 б.
114. Абдуллаев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х-начала ХІ в.- Ташкент: Фан, 1984.- 296 с
115. Руми: Газели. Притчи (Составил: Р. Хади заде).- Душанбе: Адиб, 1988.- 224 с.
116. Сәуірбаев. Б. Төрттағандар // Ақтөбе.- 2004.- 3 маусым.- № 65 66.- 19 б.
117. Жеменей И. «Тарих-и Рашиди» еңбегінде рубаи жанры.- Қолжазба құқығында.- Алматы,- 2007.
118. Оразақын А. Қара өлең.- Алматы: Жалын, 1997.- 640 б.
119. Тілеужанов М. Ел әдебиеті.- Алматы: Ана тілі, 1992.- 176 б.
120. Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 240 б.
121. Дербісалин Ә. Дәстүр мен жалғастық.- Алматы: Ғылым, 1976.- 203 б.
122. Әл-Фараби Әбунәсір. Трактат және өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1974.- 39 б.
123. Есіркепова Г. Қазақ поэзиясына Шығыс классикалық әдебиеті дәстүрінің ықпалы (XVIII-XIX ғ.ғ және ХХ ғ. бас кезі).- Қолжазба құқығында.- Алматы, 2002.- 157 б.
124. Аминов А. Жанр рубаи и советская лирико-философская поэзия.- Душанбе: Дошни, 1986.- 136 б.
125. Ертедегі әдебиет нұсқалары. Құрастырушылар: Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, М. Мағауин, Қ. Сыдиқов., Алматы: Мектеп, 1967.- 208 б.
126. Мағауин М. Ғасырлар бедері.- Алматы: Жазушы, 1991.- 432 б.
127. Бес ғасыр жырлайды. 1 том.- Алматы: Жазушы, 1989.- 384 б.
128. Ізтілеуов Т. Назым.- Алматы: Жазушы, 1971.- ?
129. Тұяқбаев Ғ. Қаңлы Жүсіп.- Тараз: Көкжиек, 2004.- 120 б.
130. Нұртазин Р. Жазушы және өмір.- Алматы: Жазушы, 1960.- ?
131. Нұрғалиев Р. Қазақ революциясының поэзиясы.- Алматы: Жазушы, 1987.- ?
132. Мырзахметұлы М. Қазақ рухани әлемінің қалыптасу жолдары // Ақ жол.- 2005.- 26 шілде.- 4 б.
133. Мырзахметұлы М. Түрік халықтарының рухани әлемі: ішкі өзегі мен сыртқы ықпалдар // Ақ жол.- 2007.- 18 қаңтар.- 6 б.
134. Жансүгіров І. Құлагер / Поэмалар мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1994.- 256 б.
135. Шығыс жұлдыздары / Құрастырған Қ. Жұмағалиев.- Алматы: Жаушы, 1973.- 239 б.
136. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы) / Аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи.- Алматы: «Мұраттас» ғылыми-зерттеу және баспа орталығы, 1993.- 262 б.
137. Күмісбаев Ө. Иранбақтың бұлбұлдары. (анықтау керек)
138. Рашид ад – Дин Ватват. Сады волшебства в тонкостях поэзии (Хада иқ ас сахр фи дақа иқ аш-шер) Парсы тілінен аударған: Н.Ю.Чалисов.- Мәскеу, 1985.- 224 б.
140. Мусулмонкулов Р. Асрори сухан.- Душанбе, 1980.- 152 с.
141. Мусулмонкулов Р. Назария и чинсхо ва жанрхои адаби.- Душанбе, 1987.- 87 с.
142. Ариф М. Литература Азербайджанского народа.- Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1958.-87 с.
143. Араб тілі (Өзге тілділер үшін).- Умму-Қура унисерситеті, 1994.- 516 б.
144. Абдуллаев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х-начала ХІ в.- Ташкент: Фан, 1984.- 296 с.
145. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы.- Алматы: Ғылым, 1990.- ?
146. Хамраев М. Основы тюркского стихосложения.- Алматы: Издательство академии наук казахской ССР, 1963.- 215 с.
147. Хаккулов И. Рубаи в узбекской классической литературе. Поэтика и история жанра. АКД.- Ташкент, 1975.
148. Захираддин Бабур. Лирика.- Москва-СПб: Дидя Паблишинг, 2001.- 200 с.
149. Хұсейін Рәзмжу. Әдеби шығармалардың түрлері парсы тілінде.- Машһад: Астан құдыс рәзәвиз, 1370. 350 б.
150. Богатырев П.Т. Русское народное поэтическое творчество.- Москва, 1954.- 156 с.
151. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері.- Алматы: Ғылым, 1974.- 288 б.
152. Дәуітұлы С. Диуани хикмет хақында.-Алматы: Қазақстан, 1998.- 168 б.
153. Ұябаев Қ. Құтты қоныс.- Алматы: Жазушы, 1965.- 75 б.
2. Ақын А. Қара өлең мен қара әуез // Орталық Қазақстан.- 1993.- № 79.- 5 мамыр.- 4 б.
3. Аминов А. Рубаи и дубейты // Памир.- 1977.- № 1.- 91-93 с.
4. Ақындықов Е. Түркі және парсы халықтарының әдеби байланысы // Ұлағат.- 2005.- № 1.- 80-83 б.
5. Айтқожина М. Шыңдағы жазу: Өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1966.- 84 б
6. Ахметов Ә. Көктөбе: Өлеңдер.- Алматы.- 1969.- 68 б.
7. Ахметов А. Толқындағы өмір: Өлеңдер.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1962.- 100 б.
8. Әлімбаев М. Шығармалар жинағы: Жеке шумақтар.- Алматы: Санат, 1997.- 624 б.
9. Әлімбаев М. Туған тіл туралы төрттағандар // Ана тілі.- 1996.- 3 қазан
10. Әдебиеттану. Терминдер сөздігі (Құрастырушылар: з.Ахметов, Т.Шаңбаев).- Алматы: Ана тілі, 1998.- 384 б.
11. Әлиев Е. Біз Омар Хайямды қалай түсінеміз? // Жамбыл Тараз.- 2001.- 30 қараша.- № 49.- 3 б.
12.Әлімбекқызы Ғ. Ақша бұлттар арасында арман бар: Өлеңдер.- Тараз.- Салық тәртібі, 2005.- 104 б.
13. Әдебиеттану: Терминдер сөздігі /Құрастырушылар: З. Ахметов., Т.Шаңбаев/.- Алматы: Ана тілі, 1998.-
14. Байтұрсынов А. Бес томдық шығармалар жинағы.- Алматы: Жібек жолы, 2002.
15. Бектемірова М. Кеудемде бір теңіз жатыр тербеліп // Жалын.- 2006.- № 5.- 65-66 б.
16. Бертельс Е.Е. Омар Хайям.- Москва, 1959.- 139 б.
17.Бердібай Р. Ұлт мүддесі түскенде таразыға оңай сатып кетуден іркілмейді: Рубаилар // Жас қазақ үні.- 2006.- 30 маусым-6 шілде.- № 26.- 10 б.
18. Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 220 б.
19. Байсейітов М. Омар Һаям // Ұлан.- 2004.- 21 желтоқсан.- № 51.- 5 б.
20. Бердияров Т. Оқ және гүл: Толғаулар мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1967.- 84 б.
21. Бердияров Т. Тораңғыл.- Алматы: Жазушы, 1965.- 92 б.
22. Бекбосын А. Фәнилік драма.- Астана: Елорда, 2004.- 240 б.
23. Бекбосын А. Мың түрлі ой.- Алматы: Санат, 1998.- 112 б
24. Бекбосын А. Әділет жоқта бірлік жоқ... // Қазақ әдебиеті.- 2005.- № 39.- 4 б.
25. Баласағұн Ж. Құтты білік.- Алматы: Жазушы, 1986.- 616 б.
26. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш: Зерттеулер мен өлеңдер.- Алматы: Атамұра, 2003.-
27. Гүлстан. Алматы: Жазушы, 1969.- 273 б.
28. Дидарбеков Ж. Арғынбай Бекбосын // Ауыл жаңалығы.- 2004.- 14 тамыз.- № 45.- 3 б.
29. Ерназаров Н. Үзілмейтін ән.- Алматы: Өнер, 1995.-
30. Есмұрзаев Ә. Арман ағысы.- Алматы: Жазушы, 1971.-
32. Жеменей И. Тараз-парсы ақындарының жыр шумақтарында.- Алматы: Зерде, 2002.- 32 б.
33. Жәкім А. Рубаи жанры хақында // Хабаршы-Вестник.- 2004.- № 2.- Алматы: Филология ғылымдарының сериясы.- 119 б.
34. Жәкім А. Бабыр рубаиларындағы «жел» бейнесі.- Алматы.- Искандер.- Проблемы поэтики с стиховедения. Абай атындағы Алматы университетінің 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми конференция материалдары.- 427 б.
35. Жұмағалиев Қ. Жүрек сөзі // Егемен Қазақстан.- 2002.- 9 қаңтар.- 5 б
36. Имашев Б. Қара өлеңдегі қалжың-қағытпалар // Жас өркен Қостанай.- 2004.- № 3.- 6-9 б.
37. Исматова С. Шығыс халықтарының әдебиеті.- Тараз: Тараз университеті, 2003.- 159 б.
38. Күмісбаев Ө. Омар Хайям // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 9 шілде.- № 27.- 13 б.
39. Күмісбаев Ө. Дала поэзиясының тарландары // Өркен.- 1993.- 20 наурыз.- 10 б.
40. Күмісбаев Ө. Терең тамырлар.- Алматы: Ғылым.- 1994.- 320 б.
41. Күмісбаев Ө. Шекспирдің тілінде шешен сөйлеген парсының патша ақыны Омар Хайям қазақ әдебиетінде // Қазақ әдебиеті.- 2002.- 1 қараша.- № 44.- 13б.
42. Көпеев М.Ж. Таңдамалы: Өлең; Қисса; Мысалдар, 1 том.- Алматы: Ғылым, 1990.- 273 б.
43. Көпішев Қ. Өмір толғауы.- Алматы: Жазушы, 1995.-
44. Карбозов Е. Өлең өрнегінің шебері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2003.- №1.- 114-119 б.
45. Кемелұлы Қ. Керілген етек жақсы керме қастан: Төрттаған // Заң.- 2002.- № 1.- 45 б.
46. Қари Қ. Нишапурдың хош әтірі // Қазақ әдебиеті.- №19
47. Қабышұлы Ғ. Аударма әлеміне саяхат // Қазақ әдебиеті.- 1996.- 5 қараша.- № 45.- 13 б.
48. Қадыр С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 15 тамыз
49. Қашқынов Ж. Толқытқан ойдың төрттағандары // Ана тілі.- 1996.- № 26.- 27 маусым.- 8 б.
50. Қашқынов Ж. Елу өрім // Орталық Қазақстан.- 1995.- № 117.- 4 б.
51. Қашқынов Ж. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2000.- 1 желтоқсан.- № 48.- 6 б.
52. Қарасартов М. Төрттағандар // Орталық Қазақстан.- 2003.- 11 қаңтар.- № 7-8.- 16 б.
53. Қайырбеков Ғ. Көнсадақ.- Алматы: Атамұра, 2003.-
54. Қыдыр Т. Шығыс әдебиетіндегі шеберлік.- 2005.- 7 қаңтар.- № 1.- 13 б.
55. Қара өлең (Құрастырған: Оразақын Асқар).- Алматы: Жалын, 1997.- 640 б.
56. Құдабай Р. Ақынның жыр арнасы // Ақ жол.- 2001.- 8 тамыз.- № 3.- 3 б.
57. Қабдолов З. Сөз өнері.- Алматы: Санат, 2003.-
58. Момынов Ә. Төрттағандар // Парасат.- 2000.- № 1.- 19 б.
59. Мұқанов С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 1965.- № 24.- 11 июнь.- 1 б.
60. Мұғалімжан С. Түскен із бе еді!: Төрттағандар // Азия Транзит.- 2003.- № 2.- 21 б.
61. Мұхаммед Хайдар Дулати. Тарих-и Рашиди: Хақ жолындағылар тарихы.- Алматы: Тұран, 2003.- 616 б.
62. Мұқанов С. Шыңнан шыңға: Төрттағандар.- Алматы: Жазушы, 1965.-
63. Мұқанов С. Таңдамалы шығармалар.- Алматы: Жазушы, 1972.- ?
64. Нүсіп К. Жеке шумақтар // Қазақ батырлары.- 2002.- қараша.- № 11.- 12 б.
65. Назаров Н. Туған жер, өскен Түркістан.- Алматы: Қазақстан, 1998.- 88 б.
66. Серікбайұлы Б. Мәжнүн рубаилары // Алматы ақшамы.- 2004.-1 мамыр.- 5 б.
67.Серікбайұлы Б. Тәңірі таразысы: Өлеңдер. Балладалар. Рубаилар. Сонеттер.- Алматы: Жазушы.- 2005.- 408 б.
68. Серікбай Қ. Жүрегімде жүз өлең.- Алматы: Дөйт-Принтхаус, 2006.- 208 б.
69. Смаханұлы Ш. Шымшыма // Қазақ әдебиеті.- 1965.- № 23.- 4 июнь.- 4 б.
70. Салықов К. Ойтолғақ: Төрттағандар, қос өрімдер.- Алматы: Жібек жолы, 2001.- 120 б.
71. Сауытбеков Л. Жан емен, бос өткізген сағатымды: Төрттағандар // Солтүстік Қазақстан.- 2003.- 21 шілде.- 4 б.
72. Сейітов С. Төрттағандар // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 20 ақпан.- № 7.- 12 б.
73. Табылды Ә. Өнеге өрімдері: Рубаяттар.- Алматы: Білім, 2004.- 192 б.
74. Табылды Ә. Өнеге өрімдері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2006.- № 2.- 116-119 б.
75. Табылды Ә. Өнеге өрнектері // Алматы ақшамы.- 2001.- 5 шілде.- № 74.- 4 б.
76. Табылды Ә. Шымшыма шумақтар // Қазақ әдебиеті.- 2004.- 5 қараша.- № 45.- 5 б.
77.Тұрымбетова Ж. Ақындар мен ашықтардың насихат өлеңдері // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2003.- № 9.- 116-123 б.
78. Рябцовская Р. Мысли-образцы в технике Рубаи (Текст).- Алматы: Нурлы әлем, 2006.- 392 с.
79. Рақымқызы Р. Шатасып дұшпан мені «дінсіз» дейді... // Айқын.- 2006.- 2 наурыз.- № 38.- 10 б.
80. Оразақын А. Жаңа табылған қара өлеңдер // Жұлдыз.- 2001.- № 65-70 б
81. Оразақын А. Кабарда, черкес халық жырлары // Таң-Шолпан.- 2005.- №2.- 94-97 б.
82. Оразақын А. Қара өлең – дара өлең // Түркістан.- 1997.- 25 наурыз.- 6 б
83. Оразақын А. Түрік халықтарының төрттағандары // Таң-Шолпан.- 2002.- № 3.- 129-134 б.
84. Омар Хайям. Рубаи: Большая серия.- Л.: Советский писатель.- 1986.- 320 б.
85. Омар Хайям. Рубаи.- Москва: Литература, 2002.- 512 с.
86. Айнабеков Т. Омар Һәйям. Рубаилар // Дүние.- 2005.- № 4.- 19-27 б.
87. Умари Хайэм 100 рубой. Омар Хайям 100 рубаи /Мураттиб А. Абдуманнонов/.- Душанбе: Ирфон, 1984.- 336 с.
88. Оспанов С. Жүйрігін аттың қаладым // Қостанай таңы.- 2007.- 10 қаңтар.- № 4.- 4 б.
89.Оразақын А. Қара өлең философиясы // Егемен Қазақстан.- 1997.- 24 желтоқсан.-
90.Омар Һайям 250 рубаи /Ауд., А.Бекбосын/.- Алматы: Мерей, 1995.- 136 б.
91.Шамкенов А. Төрттағандар // Егемен Қазақстан.- 1993.- 29 желтоқсан.- 6 б.
92.Шаяхмет А. Әр күніме, әр сағатқа отырайын шүкір ғып // Қостанай таңы.- 2007.- 17 қаңтар.- № 8.- 3 б.
93.Шаңғытбаев Қ. Жыр жаһаны.- Алматы: Жазушы, 1980.-
94. Ысқақұлы Д. Әдебиет алыптары.- Астана: Флоиант, 2004.- 304 б.
95. Бекбосын А. Фәнилік драма: Рубаяттар // Ақ жол.- 2007.- 17 наурыз.- № 42-43.- 6 б.
96.Қазақстан тарихы. Очерктер.- Алматы: Дәуір, 1994.- 447б.
97. Мүшәйра: Өзбек поэзиясының антологиясы (Құрастырған: Бегділдә Алдамжаров).- Алматы: Жазушы, 1972.- 296 б.
98. Антология узбекской поэзии.- Москва: Государственное издательство художественной литературы, 1950.- 471 с.
99. Қарақалпақ поэзиясының антологиясы (Құрастырған: Әбдікәрім Ахметов).- Алматы: Жазушы, 1979.- 368 б.
100. Антология Таджиксой поэзии.- Москва: Государственное издательство художественной литературы, 1951.- 607 с.
101. Поэты Туркмении (Редактор: Климова Д.И.).- Ленинград: Советский писатель, 1971.- 808 с.
102. Узбек Совет энциклопедиясы (9 том).- Тошкент: Помирдаре-синдикат, 1977.- 656 с.
103. Физули: Избранное.- Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1958.- 385 с.
104. Молдақұлов Ж. Тектұрмас түлегі: Жинақ.- Тараз: Сенім, 1999.- 74 б.
105. Сейтхазин С. Біздің Сәкен: Поэма мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1968.- 104 б.
106. Қырғыз жырлары.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1951.- 167 б.
107. Сәтібеков Ж. Айырөткел: Таңдамалы жырлар жинағы.- Тараз: Сенім, 2000.- 536 б.
108. Сәтібеков Ж. Әнші дала: Жыр жинағы.- Алматы: Жазушы, 1989.- 128 б.
109. Моллаудов С. XVIII әсир уйғур поэзияси.- Алмута: Наука, 1990.- 272 б.
110. Ақмолла. Күндер мен түндер /Өлеңдер, толғаулар, термелер, айтыс (Құрастырған: Бүркіт Ысқақов).- Алматы: Жазушы, 1986.- 176 б.
111. Қарақалпақ жырлары.- Алматы: Қазақтың мемлекеттік көркем әдебиет баспасы, 1961.- 176 б.
112. Алдаспан: XV-XVIII ғасырлардағы қазақ ақын, жырауларының шығармалар жинағы (Құрастырған: Мұхтар Мағауин).- Алматы: Жазушы, 1971.- 280 б.
113. Сөз зергерлері (Құрастырған: Сағынғали Сейітов).- Алматы: Қазақстан, 1966.- 452 б.
114. Абдуллаев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х-начала ХІ в.- Ташкент: Фан, 1984.- 296 с
115. Руми: Газели. Притчи (Составил: Р. Хади заде).- Душанбе: Адиб, 1988.- 224 с.
116. Сәуірбаев. Б. Төрттағандар // Ақтөбе.- 2004.- 3 маусым.- № 65 66.- 19 б.
117. Жеменей И. «Тарих-и Рашиди» еңбегінде рубаи жанры.- Қолжазба құқығында.- Алматы,- 2007.
118. Оразақын А. Қара өлең.- Алматы: Жалын, 1997.- 640 б.
119. Тілеужанов М. Ел әдебиеті.- Алматы: Ана тілі, 1992.- 176 б.
120. Бердібаев Р. Гүлстанның бұлбұлдары.- Алматы: Жазушы, 1970.- 240 б.
121. Дербісалин Ә. Дәстүр мен жалғастық.- Алматы: Ғылым, 1976.- 203 б.
122. Әл-Фараби Әбунәсір. Трактат және өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1974.- 39 б.
123. Есіркепова Г. Қазақ поэзиясына Шығыс классикалық әдебиеті дәстүрінің ықпалы (XVIII-XIX ғ.ғ және ХХ ғ. бас кезі).- Қолжазба құқығында.- Алматы, 2002.- 157 б.
124. Аминов А. Жанр рубаи и советская лирико-философская поэзия.- Душанбе: Дошни, 1986.- 136 б.
125. Ертедегі әдебиет нұсқалары. Құрастырушылар: Б. Кенжебаев, Х. Сүйіншәлиев, М. Жолдасбеков, М. Мағауин, Қ. Сыдиқов., Алматы: Мектеп, 1967.- 208 б.
126. Мағауин М. Ғасырлар бедері.- Алматы: Жазушы, 1991.- 432 б.
127. Бес ғасыр жырлайды. 1 том.- Алматы: Жазушы, 1989.- 384 б.
128. Ізтілеуов Т. Назым.- Алматы: Жазушы, 1971.- ?
129. Тұяқбаев Ғ. Қаңлы Жүсіп.- Тараз: Көкжиек, 2004.- 120 б.
130. Нұртазин Р. Жазушы және өмір.- Алматы: Жазушы, 1960.- ?
131. Нұрғалиев Р. Қазақ революциясының поэзиясы.- Алматы: Жазушы, 1987.- ?
132. Мырзахметұлы М. Қазақ рухани әлемінің қалыптасу жолдары // Ақ жол.- 2005.- 26 шілде.- 4 б.
133. Мырзахметұлы М. Түрік халықтарының рухани әлемі: ішкі өзегі мен сыртқы ықпалдар // Ақ жол.- 2007.- 18 қаңтар.- 6 б.
134. Жансүгіров І. Құлагер / Поэмалар мен өлеңдер.- Алматы: Жазушы, 1994.- 256 б.
135. Шығыс жұлдыздары / Құрастырған Қ. Жұмағалиев.- Алматы: Жаушы, 1973.- 239 б.
136. Қожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (Ақыл кітабы) / Аударғандар: М. Жармұхамедұлы, С. Дәуітұлы, М. Шафиғи.- Алматы: «Мұраттас» ғылыми-зерттеу және баспа орталығы, 1993.- 262 б.
137. Күмісбаев Ө. Иранбақтың бұлбұлдары. (анықтау керек)
138. Рашид ад – Дин Ватват. Сады волшебства в тонкостях поэзии (Хада иқ ас сахр фи дақа иқ аш-шер) Парсы тілінен аударған: Н.Ю.Чалисов.- Мәскеу, 1985.- 224 б.
140. Мусулмонкулов Р. Асрори сухан.- Душанбе, 1980.- 152 с.
141. Мусулмонкулов Р. Назария и чинсхо ва жанрхои адаби.- Душанбе, 1987.- 87 с.
142. Ариф М. Литература Азербайджанского народа.- Баку: Азербайджанское государственное издательство, 1958.-87 с.
143. Араб тілі (Өзге тілділер үшін).- Умму-Қура унисерситеті, 1994.- 516 б.
144. Абдуллаев И. Поэзия на арабском языке в Средней Азии и Хорасане Х-начала ХІ в.- Ташкент: Фан, 1984.- 296 с.
145. Мәшһүр Жүсіп Көпеев. Таңдамалы.- Алматы: Ғылым, 1990.- ?
146. Хамраев М. Основы тюркского стихосложения.- Алматы: Издательство академии наук казахской ССР, 1963.- 215 с.
147. Хаккулов И. Рубаи в узбекской классической литературе. Поэтика и история жанра. АКД.- Ташкент, 1975.
148. Захираддин Бабур. Лирика.- Москва-СПб: Дидя Паблишинг, 2001.- 200 с.
149. Хұсейін Рәзмжу. Әдеби шығармалардың түрлері парсы тілінде.- Машһад: Астан құдыс рәзәвиз, 1370. 350 б.
150. Богатырев П.Т. Русское народное поэтическое творчество.- Москва, 1954.- 156 с.
151. Уахатов Б. Қазақтың халық өлеңдері.- Алматы: Ғылым, 1974.- 288 б.
152. Дәуітұлы С. Диуани хикмет хақында.-Алматы: Қазақстан, 1998.- 168 б.
153. Ұябаев Қ. Құтты қоныс.- Алматы: Жазушы, 1965.- 75 б.
МАЗМҰНЫ:
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... .10
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Түрік халықтарындағы төрттаған
жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТӨРТТАҒАН (РУБАИ) ЖАНРЫ
2.1. Қазақ әдебиетіндегі төрттаған жанрының қалыптасу, даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. ХХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі төрттаған (рубаи)
жанры ... ... ... ... .68
2.3. Жанрдың көркемдік, тақырыптық
ерекшелігі ... ... ... ..,,,,,,,,,,, ,,, ... ... .96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..120
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Поэзияның бұл жанры қай кезеңде, қандай қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларда көп жазылғандығын анықтау, оның көркемдік заңдылықтарын да
танып-білу – негізгі міндеттеріміздің бірі болып табылады. Әр ұлттық
әдебиеттегі төрттаған жанрының өзіндік ерекшелігімен бірге ортақ
типологиялық сәйкестігі де бар. Осы проблемалардың ара-қатынасы салыстыра
зерттелді.
Түрік әдебиетіндегі төрттаған жанрының тарихы, даму кезеңдерімен
бірге жанр табиғатын, көркемдік, тақырыптық болмысын да даму сатыларымен
саралап-сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Төрттаған жанрының теориясына,
құрылымдық өзгешілігіне арнайы түрде тоқталамыз.
Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы осы төрттаған жанрының
ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап жүелеуге, көркемдік-эстетикалық,
тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Сонау түрік әдебиетінен келе жатқан төрттаған жанрының дамы тарихы,
көркемдік болмысының қалыптасу шарттары арнайы түрде алғаш рет кең көлемді
диссертациялық зерттеу тақырыбына алынды.
Төрттағанның поэтикалық ерекшеліктері, пайда болуы, қалыптасу тарихы
қоғамдық-әлеуметтік заңдылықтар мен әдеби даму үрдісінің дәйектемелерімен
байланысты зерттелді. Көне түрік поэзиясындағы туындылардағы төрттағандық
сипатқа жататын белгілер мен шарттылықтар қарастырылды. Төл әдебиетіміздегі
қара өлең формасындағы жырлар талқыланды, Кеңестік дәуірдегі төрттаған
жанрының алғашқы көріністері, толыққанды жанрлық бітімін танытуы мәселесі,
қазақ төрттағанындағы ұлттық көркемдік, тақырыптық ерекшеліктер, ұлттық
поэзия Шығыс әдебиетіне соны сипаттарымен берілуі, әлем әдебиетіндегі
ерекше орны мен ролі түбегейлі зерттеледі.
Негізі тарихи-теориялық тұжырымдардан басқа қаралатын мәселелерде
ХVI-XX ғасырлар аралығында жазылып, бергілері жарық көрген қазақ
поэзиясының туындылары зертеу нысанасына алынды. Мұндай мерзімдік кезеңді
ұстану қазақ поэзиясындағы төрттаған жанрының өте көнеден келе жатқан төл
туынды екенін нақтылай түспек.
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негіздері
Диссертациялық еңбек шығыс шайырларының және қазақ ақындарының
шығармалары негізінде өріс алды. Төрттаған жанрының тарихы мен теориясына,
әдеби байланыс мәселелеріне, сонымен қатар ұлт поэзиясындағы жанрдың
қалыптасуына жан-жақты тоқталу үшін тарихи-салыстырмалы және салыстырмалы-
типологиялық талдау мен сараптама әдістері қатар қолданылды.
Жүйелі-кешенді зерттеу әдісі негізінде қазақ поэзиясындағы төрттаған
жанрының типологиялық сипаттары мен өзіндік ұлттық ерекшелігін айқындауға
мүмкіндік береді.
Зерттеу барысында жүйелі, кешенді зерттеу әдісіпайдаланылды.
Зерттеуде Ш. Уәлиханов, О. Асқар... тағы басқа да ғалымдардың
поэзия, жалпы ақындық өнер туралы еңбектері теориялық және методологиялық
негіз ретінде қолданылды. Өзге де ұлттардың ғалымдарының да жарық көрген
зерттеулерінің бағыт-бағдар беруші маңызы жоғары бағаланды. Ковальский,
Хамраев.. және тағы басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлер де
ізденісімізге септігін тигізгенін атап өту қажет.
Зерттеудің практикалық мәні
Зерттеу жұмысының нәтижелері ең алдымен жоғары оқу орындарының
бағдарламаларын тың зерттеумен қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар
әдебиет зерттеушілеріне де қажетті тұжырымдар жасалады. Қазақ поэзиясын
зерттеуші мамандардың, аспиранттар мен студенттердің, әдебиет тарихы мен
теориясын оқып үйренушілердің пайдалануына болады. Көптеген төрттағандық
формада жазылған шығармалар алғаш рет зерттеу нысанасына алынды.
Зерттеу көздері
Диссертацияны жазу барысында Шығыстың классикалық әдебиеті өкілдері
Ә. Рудакидің, О. Хәйямның, Х. Хафиздің, Ә. Жәмидің, Ә.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі
Диссертациялық зеррттеу жұмысы М.Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік
университетінің Қазақ филологиясы мен журналистика кафедрасының
мәжілісінде талқылаудан өтті.
Автордың осы ғылыми жұмысына қатысты мақалалары ҚР Білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген тізімдегі
басылымдарда және одан басқа да республикалық журналдарда жарияланып,
бірнеше халықаралық, республикалық ғылыми конференциялардың материалдар
жинағына енген.
Диссертацияның құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу тарихы
Қазақ поэзиясында көркемдігімен, ықшамдылығымен айтулы жанрға айналған
төрттағанның (рубаи) пайда болуы, қалыптасуы негізінен Шығыс делінеді
әдебиеттерде.
Рубаи – дәстүрлі түрік және шығыс поэзиясында өзіндік орны бар
лирикалық жанрлардың бірі. Ол – түрік, араб-парсы классикалық әдебиеттеріне
ортақ жанр ретінде танылады. Ежелгі дәуірден-ақ түрік ақындары өз ойларын,
түйінді тұжырымдарын, өмірге, қоғамға деген философиялық көзқарастарын
атылмыш жанр арқылы көпшілікке жеткізіп отырған. Ол шағын жанр болғанымен,
мол мәліметті бойына жинақтап, тұжырымдап, оқырманды белгілі бір
философиялық қорытынды ойға жетелейтін өлең түрі. Осы тұрғысында зерттеуші
Н.Г. Леонтьев батыс сонеті рубаимен салыстырғанда көп сөзді болып
көрінеді (3., 91б)- деген пікірі де рубаидың аз сөзбен үлкен танымдық
мәселелерді асқан ұтқырлықпен жеткізетін өлең екенін нақтылай түседі.
Рубаи–араб тілінің рубағи-деген сөзінен шыққан, оның мағынасы
төрттік немесе төрт жолдық өлең деген ұғымды білдіреді. Рубаидың екі
түрі бар. Біріншісінде, 1-ші, 2-ші, 4-ші жолдары ұйқасады да, үшінші жол
ұйқассыз бос тұрады.
Зерттеуші А. Аминовтің пікірінше, рубаи – шағын көлемді философиялық
трактат немесе поэма тәрізді, ол тавтологияны жаратпайды. Рубаида айтылар
ой байыппен, тұжырыммен, әрі бейнелі болып беріліп отыру керек. Шағын
шумақтың мұндай ерекшелігі оны ХІ-ХІІ ғасырлардан бастап зерттеуші ғалымдар
мен философтар арасында айрықша танымал еткен. Ол – шағын, әрі күрделі жанр
болғандықтан өзіндік ерекшеліктерге ие.
Жанр күрделілігі ондағы көтерілетін мәселелердің мазмұнымен
байланысты. Көркем шығармада мазмұн мен пішін деген екі категорияның
бірлігі әрқашан болуы шарт. Рубаида тезис-антитезис-синтез деген формула
(құрылым) қашан да қатаң сақталып отырады. Демек рубаи – бейне бір тезис,
антитезис, синтезден тұратын логикалық үшбұрыш тәрізді. Сондықтан да мұнда
өлең жолдарының орнын ауыстыруға болмайды, өйткені әрбір жол семантикалық
жүк көтереді. Бұның өзі рубаи жолдарының бір-бірімен тығыз байланыста
болатынын дәлелдейді. Соңғы 3, 4 жолдарда айтылатын қорытынды алдыңғы екі
тармақтан өрбиді, әрі солармен байланыста болады (33).
Рубаи сөзі төрттік деген ұғымды білдіргендіктен, Шығыс елдерінде ол
төрт мысрадан тұрады. Бірінші, екінші, төртінші мысралары ұйқас келеді.
Рубаидың үшінші мысрасы да басқа мысралармен ұйқасса, әрине рубаидың
әуенділігі арта түседі (117., ?). Рубаиий таране (ән рубаи) деп
аталатын екінші түрінде төрт жол түгелдей ұйқасады (2). Ал, Е.Э.
Бертельстің пайымдауынша, ертеректе рубаи өлеңдерінің әуендік, музыкалық
мүмкіндіктері зор болған. Рубаиды әуенге қосып, әнге ұқсатып айту үрдісі
кең етек жайған кезеңде оны тарона деп атаған. Поэтикаға қатысты көне
сөздіктерде таронаны до бәйти деп те түсіндіретін жерлер кездеседі. Осы
тұста аңғаратынымыз, тарона рубаи жанрына қатысты термин. Бұл термин
(тарона) өзге де зерттеушілер секілді М.К. Хамраевтің де пайымдауынша , а –
а – а – а толық ұйқасымен келетін рубаиды анықтайды. Өйткені тарона деген
сөздің мағынасы әуен сөзіне саяды. Ал барлық тармақтары толық ұйқасатын а
а а а ұйқасты рубаи музыкалық жағынан мүлтіксіз, сол себепті ол ән өлеңдері
тәрізді әуенмен сүймелдеуге бейім келеді. Осыған орай, ғалым А.
Хайтметовтің сөзін келтіре кеткен орынды, ғалым: рубаи - әуен мен өлең
бірлігінің ең жоғары түрі деп рубаиға жоғары баға береді (33).
Рубаи мазмұндығы жағынан философиялық, лирикалық, діни (Шығыста
сопылық) негізде жырланады. Орыс зерттеушілері рубаи жанрының Шығыс
поэзиясында Х ғасырда дамығандығын жазды. Этот вид поэзии был
сравнительно развит уже у поэтов Х века (например, у Рудаки и Шахида
Балхи) (16., 60 б). Поэтикалық термин ретінде бұл жанр ХІ ғасырдан бастап
түрлі теориялық зерттеу еңбектерінде көрініп, ғылыми айналымға түсті.
Белгілі зерттеуші Кабул Мухаммад өзінің зерттеу еңбегінде рубаиға мынадай
анықтама берген: ... сөздікте рубаи барлық төрт тармағы да ұйқасып, үндес
келетін және екі бәйіттен тұратын өлең дегенді білдіреді... Көбіне мұнда 1-
, 2- және 4- жолдар ұйқасады. Егер 3- тармақ та ұйқасатын болса, онда ол
рубаи таронаң деп аталады (147). Сайып келгенде, рубаи екі бәйіттен
құралған өлең түріне сәйкес деген пікірді аңғарамыз. Ал, бәйіт екі мысрадан
тұрады, мысра - есік тұтқасы, шатырдың екі бөлігінің біреуі деген араб
сөзінің негізінде дамып, бәйітті құрайтын жол немесе тармақ деген
терминологиялық мәнге ие болған.
Тәжік әдебиетінде рубаиға поэтикалық құрылымы жағынан ұқсас төрт
жолдық до бәйти жанры бар. Ол да а – а – б – а үлгісімен жырланады. Бір
қарағанда олар бір-бірінен ажыратқысыз ұқсайды. Сондықтан да көптеген до
бәйтилер әдебиетте аударма арқылы рубаиға айналып сала береді. Осы тұрғыда
аудармашыларға аударма барысында әр жанрдың сипатын, ерекшелігін білу шарт.
Соған қарамастан бұл екі жанрды айыру да қиын емес. Олардың метрикалық
өлшеміне мән беру керек. До бәйти – хазаджи мусаддаси махзуф немесе максур
V - V - V - , ал рубаи хазаджи мусаммани ахраб немесе ахрам - V
немесе - жүйесіне сай келеді.
Әрине аудармашыға екеуінің ара-жігін ажырату қиын, до бәйти үш бөлімді
V - V - V - , ал рубаи төртбөлімді - V V – V V – V V –
деген жүйеге мән бере қарасақ еш қиындығы жоқ. До бәйти – рубаи тәрізді
төрт тармақтан тұрғанымен, онда басқа тақырыптардан гөрі негізінен
махаббат, сезім мотивтері басым түседі. До бәйти бейнелердің, оралымдардың
қайталануы мен оларда егіздеу сипатының болуымен ерекшеленеді (3). Рубаи
құрамындағы бәйіттер бір-бірімен тығыз мағыналық, логикалық байланыста
болып, бірінен-бірі туындап отырады.
Белгілі зерттеуші И. Жеменей де екі бәйіттік өлеңнің мазмұнында
рубаи тәрізді терең философиялық, сопылық мағына, яки ұғым жоқ. До бәйти
жалпы алғанда қарапайым сезімдер, таза махаббатты қарапайым сөздермен
жырлайды деген пікірде. Екі бәйіттік өлеңді қарапайым ақын емес жандар да
өзінің түйісігіне, ішкі қобалжу сезімдеріне орай жырлайды. Сондықтан до
бәйти халықтық мәдениет пен әдебиет тұрғысынан қарағанда аса құнды туынды
болып табылады (149., 41б). Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, біз
рубаи мен до бәйти бір жанр емес, тек бір-біріне сарындас жанрлар деген
тұжырымға келеміз.
Бүгінгі күнде до бәйтидің қосарланған до бәйти түрі де қолданысқа
енген. Қосарланған до бәйтиде бірнеше төрт мысралық до бәйти бірінен соң
бірі жырланып жалғасын табады. Бірақ ақын мұнда екінші және төртінші
бәйіттің ұйқасын сақтайды. Осы жанр көбіне рубаи деп саналып, қосарланған
до бәйти, қосарланған рубаи деп те атала береді. Бірақ ғылыми негіздерде
бұндай төрттікті шарпара (төрт бөлшек) деп атаған жөн деген пікірлер
айтылуда. Оның себебі де ондағы екі бәйіттің екі мысрасы да бір ұйқаспен
келмейді. Сондай-ақ, екінші бәйіттің мысрасы да бір ұйқастан құрылмаған.
Дегенмен, өлең тұтастай мазмұнын сақтайды. Ал, рубаидың бастапқы үш мысрасы
алғы сөз іспеттес те, төртінші мысрасы, яки соңғы жолы соққы мысра айтар
ойдың нәтижесі болып шығады. Айырмашылық та жоқ емес.
Осы до бәйти секілді рубаи жанрына қатты ұқсас тұйық формасындағы
өлең түрі бар. Е.Э. Бертельстің мәлімдеуінше ол парсы поэзиясына беймәлім,
көне түрік әдебиетіне тән өлең түрі болса керек. Тұйық жанры да тура
рубаи секілді а – а – б – а жүйесінде жырланады. Бірақ екеуінің айырмасы
тұйық тек омонимдерден тұрады, ол жанрда өлең толғау өте қиын дейді ғалым
М.К. Хамраев.
Сондай-ақ, парсы әдебиетінде пішіні жағынан рубаиға ұқсас тағы бір екі
бәйіттік Әдду бәйіт деген өлең түрі бар. Оның рубаидан айырмасы
мәфаилон, мәфаилон, фәулон уәзінімен жырланады. Бір қарағанда айыру қиын
жанрларды тек критерийіне қарап та ажыратуға болады. Рубаи өз алдына
дербес, философиялық ой түйетін үлкен поэма тектес жанр. Оның ауқымы басқа
жанрларға қарағанда өте кең жырланады.
Жоғарыда салыстыра қарастырған кейбір (до бәйти, тұйық, шарпара, әдду
бәйіт) жанрлар мен рубаиды кез-келген ақын мен аудармашыға шатастырмау
шартты құбылыс. Кейбір еңбектерде рубаи жанрының шығу тегін парсы-тәжік
әдебиетінен іздейді. Оның негізін қалаған Х ғасырда ғұмыр кешкен парсы-
тәжік ақыны Рудаки деп кесімді пікірді де алға тосады.
Неліктен біз, рубаиды тек парсы-тәжіктерден ғана шыққан деген
деректерге сүйене беруіміз керек. Неге ол жанрдың түп-төркінін көне түрік
әдебиетінен, яки қазақтың қара өлеңінен іздемеске?! Оған әрине дәлелдер де
жеткілікті.
Белгілі поляк шығыстанушысы Т. Ковальский өзінің К вопросу
формального изучения поэзии турецких народов деген зерттеу еңбегінде
рубаидың шығу тарихы туралы тың пікірлер білдірген. Ондағы мына келтірілген
жолдар дәлелдердің бірі болмақ: До сего времени считавшийся оригинальным
персидским творением рубаи не знает ничего достоверного о своем
происхождении. Он явился в литературу одновременно с другими формами
(касыда, газелла, мэткэви) в ІХ столетии достаточно неожиданно, не имея
прецедентов в предшествующей литературе ни в арабской, ни в персидской.
Надо полагать, что это вот именно отсутствие первоисточников в арабской
литературе и склоняет к предположению о том, что рубаи – самобытное у
персов явление. Не допускалось возможности иных, кроме арабского, влияний.
Но почему бы не поставить вопроса о взаимоотношениях турецких четверостиший
и персидских рубаи? (146., 142с). Демек, ғалым жанрдың түп төркінін неге
түрік төрттағандарынан іздемеске деген пікірді алға тартады.
Зерттеуші Т. Ковальскийдің сөзін қуаттаушы ұйғыр әдебиетінің
көрнекті ғалымы М.К. Хамраев өзінің Основы тюркского стихисложения атты
зерттеуінде: И действительно, нам кажется закономерной постановка вопроса
о взможности влияния тюркской поэзии на арабо-персидскую. В этом отношении
характерен вопрос о происхождении рубаи: четверостишие с таким типом
рифмофки как а – а – б – а ширико распространено в фольклоре почти всех
тюркских народов. Так, в казахской народной поэзии эта форма на протяжении
многих столетий бытует под названием қара өлең. Большинство стихов
казахских профессиональных поэтов, акынов-импровизаторов и бахши создано
именно в этой форме (146., 143б)- деп жоғарыда келтірілген пікірді беки
түседі. Сайып келгенде, рубаидың аты парсы-араб халықтарынан шыққанымен,
табиғаты, түп төркіні түрік халықтарынан деген негізді басшылыққа аламыз.
Әрине рубаидың алғаш негізін қалаушылар да, дамытып, таратушылар да түрік
ақындары болмақ. Ал, небары ІХ ғасырда құлақтанған Рудаки ақындар тек ол
жанрды дамытушы, гүлдендіруші қаламгерлер болып қалмақ.
Қазақ ғалымдары да төрттаған жанрын қазақ әдебиетінде көне
дәуірлерден-ақ көрініс бергендігін дәлелдейді. Рубаи жанрының дамыған
түрлері төл әдебиетімізде көрініс тауып, небір тамаша нақыштармен
жырланғандығына қарағанда, оның белгілері қазақтың көркем сөз өнерінде
ертеден бар деген тұжырымға келуге болады. Теориялық, ғылыми еңбектерге
сүйенсек, әлем әдебиеті тарихи оқиғалар негізінде әдеби, мәдени-рухани
байланыстың, бірліктің сонау кездерден-ақ болғандығына көз жеткіземіз. Яғни
б.э.д. І мыңжылдықта қазіргі Қазақстан, Орта Азия және Иран халықтары
бірге өмір сүрген (4., 80 б). Демек, рубаи жанрын көне қазақ әдебиетінің
сөз өрнектерінен зерделеген жөн деген тұжырымға келеміз. Зер сала қарайтын
болсақ, рубаи ұйқасы жағынан да, құрылысы жағынан да қазақ әдебиетінде
қолданылып жүрген қара өлең өлшеміне сай келеді. Осы орайда қазақтың қара
өлеңін зерттеу нысанасына алып көрсек. Энциклопедиялық анықтамаларда
атылмыш жанрлар туралы сипаттамаларды салыстырып көрелік. Ғалым Ғ.Доскен:
Қара өлең – қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір
буынды, төрт тармақты болып келеді де, а-а-б-а түрінде (қара өлең ұйқасы)
ұйқасады және міндетті түрде белгілі бір әуенмен айтылады (13., 206 б) деп
түсініктеме берсе, Ш. Уәлиханов: Қара өлең - әдеттегі, үйреншікті өлең,
бұл өлең – төрт жолдан құралған жеке шумақ. Әр шумақта жеке, жеке ой
жатады. Сондай-ақ бұл өлең дауысқа негізделеді (13., 206 б). Рубаи да
ұйқасы а-а-б-а түрінде келіп, төрт тармақтан тұратыны белгілі. Демек, рубаи
мен қара өлең арасында аса жақындық, ұқсастық бар. Екі жанр да төрт жолдан
тұратын, белгілі бір түйінмен жырланатын өлең түрлері. Осындай фактілерді
негізге ала отырып, рубаи жанрының түп төркіні – қара өлең емес пе екен
деген тұжырымға келеміз.
Қара өлеңнің айрықша бітіміне, өзіне тән сипаттары бар дербес жанр
ретінде зерттеушілер ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде-ақ назар аудара
бастаған. Зерттеушілер қатарында Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, И.Н. Березин
секілді ғалымдар тереңірек қалам тартқандар. Қара өлең жайлы М. Әуезов, Е.
Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Б. Уақатов сынды қазақ әдебиетшілері
де тың пікірлер айтқан. Тақырып аясының, қолдану кеңістігінің ауқымдығын
қарастыра, қара өлеңнің әмбебап жанр екендігін дәлелдей, ұтымды пікір
жазған А. Сейдімбековтің зерттеу еңбегі де осының айғағы. Оның қара өлеңге
байланысты айтылған біршама пайымдаулары Қазақ әдебиеті газетінде (5
ақпан, 1988) және Жалын журналында (№ 4, 1988) жарияланды. Ғалым өз
зерттеулерінде қара өлеңдердің табиғатына бойлай барып, оны халықтық таным
ұғымына байланыстыра қарастырады.
Бүгінде қара өлеңді жинастыру, топтау жұмыстары қолға алына бастады.
Оның айғағы ақын Оразақын Асқардың еңбектері деуге келеді. Ақынның
жинастырған қара өлең топтамалары еліміздің бас басылымдарына (Жалын,
Жұлдыз) жиі жарияланып, 1997 жылы Жалын баспасынан толықтырылып, қайта
өңделіп Қара өлең деген атпен жинақ болып жарыққа шықты. Бас-аяғы 4500-ге
жуық қара өлеңнің әрбір шумағында үлкен философиялық ой, лирикалық сезім,
тұжырымды түйін жатыр. Рубаидың барлық табиғатын бір бойына жинаған қара
өлең құдіреті халықтық тұрмыстың шынайы көрінісі іспеттес. Онда қазақтың
тарихы да, тұрмыс-тіршілігі де, салт-санасы да бедерленген.
Өлең неге қара? деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс. Өлең
сөзінің анықтауышы болып тұрған қара ұғымына келер болсақ, ол сөз заттың
түсін білдіріп тұрмағаны, оның аясы әлдеқайда кеңірек екенін Оразақын
Асқар нақты дәлелдермен түсіндірген. Негізінен қара сөзі - әлемнің алғашқы
қалпы, ежелгі, байырғы деген ұғымды білдіреді. Демек, қара өлең дегеніміз
– ежелгі сөз ұланту. Байырғы өлең, өлеңнің бастапқы қалпы деген сөз. Қара
тау, қара халық, қара сөз, қара жол деген тіркестердегі анықтауыштар да тек
түсті білдіріп қана тұрмағандығы енді түсінікті: ежелгі тау, негізгі халық,
бастапқы сөз, басты жол деген ұғым беретіндігі анық (118., 4 б). Қазақтың
әрбір қара өлеңінде философиялық ой-пікірлер жатыр. Философияның
мифологиялық, діни, натуралистік және материалистік деп аталатын түрлерінің
бәріне де қара өлеңнен лайықты мысал табуға әбден болады (89., 3 б).
Қара өлеңге қазақтың әлем сыры, тіршілік кейіпі, замана тұрпаты
хақындағы философиялық пайымдауларынан тартып, күнделікті өмірдің мән-
жайына дейінгі сан-салалы құбылыстары өзек болатыны белгілі. Қара өлең
арқылы халқымыздың ғасырлық сырымен танысамыз. Қазақ өлеңдерінің тарихы тым
тереңде екендігін ғасырлар бойы ғалымдар дәләлдеп келген, оның арғы шығу
тегін ескі замандардан іздеу керектігін де алға тартады. Бұны орыс ғалымы
П.Г. Богатыревтің Қай халықтың да болса көптеген фольклорлық жанрларының
тууын өте ертедегі көне дәуірлермен, тіпті тайпалардың тұтасып, өмір сүре
бастау тарихынан арғы кезеңдермен байланыстыру жөн ( 150 ., 9 б),- деген
пікірімен нақтылауға болады. Қазақ өлеңдерінің генезисі туралы ғалымдар аз
пікір айтпаған, көпшілігінің сөз етері де осы нұсқалар.
Қазақ халқының өлеңдерін зерттеуші Б. Уақатов: Қазақ өлеңдерінің шығу
тарихын анықтап, айқындау үшін оны сол халықтың көне дәуірлеріндегі
күнкөріс кәсібіне, өміріне, сана-сезімі мен әр түрлі әдет-ғұрып, салтына
байланысты зерттемей болмайды (151., 152 б) деген. Демек, біз сөз етіп
отырған өлеңдердің шығу тарихын анықтау кезінде осы орынды пікірді назардан
тыс қалдырмауымыз керек. Қара өлең – барлық мәдениетіміздің атасы. Сонау
заманғы жазба ескерткіштерімізден де қара өлең құрылымы елес береді, сол
сияқты ол одан бергі өнеріміздің қуатты серпініндей жыршы-жыраулардың
шығармаларына да, бергі заманымыздың рухани жүйесіне де негіз болды (119.,
87 б),- деген М.Тілеужанов та осы пікірді нақтылайды. Қара өлең ұзақ
ғасырлардан бері жырланып, жетіліп, дамып келе жатқан мол дүние. Ол – көне
замандардан бергі халық өмірін, тіршілігін, тұрмысы мен мәдениетін, ақыл-
парасаты мен салт –дәстүрін танып білуге қажетті аса бағалы мұра.
Қара өлең өлшемі – қазақ өлеңдерінің құрылымында өте жиі ұшырасатын
өлшем. Тек әдебиетімізде ежелден бар бұл өлшемнің қанатын кеңге жаюуы
тарихи-мәдени аренадан жыраулардың ығысып, ақындар типінің біржолата басым
болуымен тікелей байланысты (13., 207 б), деген пікір біздің оймызды
қуаттай түседі.
Қара өлеңнің астары тұнып тұрған философия. Өмірде талай пәлсапашы
айтып кеткен даналық сөздерді қазақ қара өлеңмен-ақ жырға қосқан. Оған
дәлел қазақтың көрнекті ақыны Шал мен он жеті жасар бойжеткеннің қара
өлеңмен қағысуы.
Шал:
Өзіңді іздеп келдім мен алыстан,
Қырандай ұясына қонаға ұшқан.
Жасатам күміс ожау, алтын кесе,
Жар болсаң жақсылыққа қол алысқан.
Қыз:
Не керек күміс ожау, алтын кесе,
Тілегін жас жүректің өтемесе.
Айтшы ата, он жетіде қайтер едің,
Кемпірге алпыстағы некелесе,- деген қара өлеңдер астарында
қытай философы Конфуцийдің Өзіңе жасалғанын өзің қаламайтын қылықтарды
өзгеге өзің де жасама деген қанатты қағидасы емес пе?! Міне, әлемдік
әдебиеттің аренасына ерте кезден-ақ сіңе жөнелген қазақтың қара өлеңнің
құдіреті.
Жоғарыда біз Шал ақын мен он жеті жасар қыздың қара өлеңмен қағысуын
мысалға алдық. Мұндағы өлеңмен қағысу дегеніміздің өзі айтыс сөзінің
баламасы болып тұр. Ауыз әдебиетінің ең әріден келе жатқан түрлерінің бірі
айтыс десек, ол да қара өлеңнің бел баласы (118., 5 б), -дейді қара өлеңді
жинастырушы О. Асқар. Ал, айтыс жанрының шебер майталманы ақын Балғынбек
Имашев айтыс туралы былай сипаттама береді: Айтыстың үстінде туған талай
төрт аяғын тең басқан өлең шумақтарының кейін қараөлең қорына қосылып
кеткенін ескерсек, айтысты қара өлеңнің анасы деп бағалар едік,-деп
кесімді пікірін білдірген. Сайып келгенде, қазақтың төл туындысы айтыс қара
өлеңнен бұрынырақ пайда болған. Кейін келе ол қара өлең құрамына қосылып
кетсе керек. Десек те, қара өлеңді тудырған халық, оның авторы да қарапайым
қазақ халқы емес пе?! Барлық қазақи өлең атаулының атасына айналған қара
өлеңнің тарихы тереңнен екені мәлім. Қазақ әдебиетіндегі айтыс та, қайым
өлең де, қара өлең де халықтық жәдігер екені ақиқат.
Айтыстың өзі қара өлеңмен айтылады, екі жұп айтысу арқылы қара
өлеңнің тиегін ағытады. Қара өлеңді негізге алып, сынға түседі. Қара өлең
арқылы өткен-кеткен тарих-шежіре қозғалады. Қара өлең арқылы қыз бен жігіт
танысып, сынасады, сырласады, өздеріне болашақ жар да табады... (118., 6
б). Зерттеу еңбегіміздің өзегі – рубаи жанрының атасы да осы қара өлең
болып табылатыны белгілі.
Рубаи – поэзияның ерекше үлгідегі жанры. Ықшамдылығына қарамастан
үлкен философиялық ұғымды бір-ақ түйінмен беретін, бітімі ширақ, сюжетті
өлең көркем сөз өнеріндегі үлкен шеберлікті танытады. Поэтикалық
бітімділігінің көркемділігімен, тереңділігімен танылған бұл жанр
әдебиетіміздің қай тарихында болмасын көптеп жазылды. Жанрдың қалыптасу,
дамып өрістеу тарихы әр елдің әдебиетінде өзінше түрленіп, толысып
отырғандығымен байқалады.
Демек, рубаи – қара өлең негізінде жазылатын төрт тармақты, 10-12
буыннан тұратын мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем лирикалық туынды.
Тарихи негізі ерте кезеңдерден бастау алатын рубаи жанрын ғылыми
тұрғыда зерттеген ғалымдар аз болмаған.
Рубаи жүздеген жылдардан бері қарай зеттеліп келеді. 1897 жылы орыс
шығыстанушысы В.Жуковскийдің Омар Хайям и странствующие четверостишия
деген еңбегі жарық көріп, өз бағасын алды. Ғалымның зерттеу еңбегінде
рубаидың табиғаты, жырлану аясы, Омар Хайямның өмірі мен шығармашылығы
туралы тың деректер келтіріліп, терең зерттеулер айтылған. Кеңес ғалымдары
М.Болотников, Б.Морочник, М.Занд, К.Смирнов, үнді ғалымы Говинда Тиртха,
парсы оқымыстысы Мұхаммед-әл Фуриги, неміс зерттеушілері А.Крестинсен,
Ф.Розен, А.Арберри сынды азаматтардың еңбектері рубаи жанрының қалыптасуына
елеулі үлестер қосқандығы белгілі.
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи жанры
VIII – XX ғасырлар арасында Ислам дінін ұстанатын халықтардың әдеби
мұралары бір-бірімен араласып, өзара ықпалдастық жағдайында дамығаны анық.
Осындай ықпалдастықтан араб-парсы-тәжік поэзиясындағы өзара байланысқа
түскен әдеби жанрлардың санатында мәснәуи, қасыда, ғазал, қосбәйіт, рубаи
жанрларындағы шығармалары өзара үндескен, жымдасқан қалпымен осы екі халық
ақындарына ортақ болып жырланады. Аталған жанрларды арабтар, басым
көпшілігін парсылар қолданған.
Шығыс әдебиетінде ерекше ролімен назарға парсы-тәжік поэзиясы
ілігеді. Ислам дінінің таралуы ықпалына молынан мойынұсынған парсы
мәдениеті арабтың тілін, әдеби фольклорлық ықпалдарын бойына сіңіре
дамыды. Парсы-тәжік әдебиетінің араб поэзиясымен етене дамуы тұрғысында
ғалым Рақманқұл Бердібаев парсы поэзиясы жайындағы пікірін былай білдіреді:
Шығыстың көне даңқты әдебиеттерінің ішінде тәжіктің классикалық
әдебиетінің алатын орны ерекше. Парсы тілінде сөз маржанын тізген, атағы
әлемге мәшһүр болған даңғайыр ақындардың мұрасы тәжік халқының да рухани
қазынасы болып табылады. Арғы жағы Рудакиден басталып, Фирдоуси, Омар,
Сағди, Хафиз, Жәмилермен жалғасатын ғажайып көркемдік әлем мұрагері бола
білген халықтың қалай мақтаныш етуге де хақы бар... Бұлардың жырлары ел мен
елді, нәсіл мен нәсілді, адам мен адамды рухани, эстетикалық бірлестікке
тәрбиелейтін көркемдік елшілігі қызметті де атқарған (120., 60-61 б).
Парсы-тәжік әдебиеті әлемдік сөз өнері дамуына елеулі ықпал жасады, жол
ашты. Әсіресе, жауһар жырлары арқылы әлем әдебиеті аренасынан жарқырай
көрінді.
Әлем әдебиетінің өзара байланысы, араласуы нәтижесінде сөз өнері
жанрларының әрбір ұлттық мәдениеттерді байытуы іске асырылды. Соның ішінде
әсіресе, араб, парсы-тәжік, түрік халықтары әдебиеттерінің бір-бірімен
тығыз араласуына Х-ХІІ ғасырлардағы ислам дінінің аталмыш халықтарға
кеңінен таралуының себебі болды. Классикалық Шығыс әдебиеттеріне кең
таралып, ортақтық сипаттарын да, әрбір ұлттық ортадағы өзгешіліктерін де
танытатын жанрлар ішінде рубаи өз ерекшелігімен назарға ілігеді.
Шығыстың жеті жұлдызы да қалам тербеген рубаи жанрын, әсіресе
өркендеткен Омар Хайям еді. Рубаи жазудың шебер майталманы Омар Хайям
өзінің 329 рубаиларымен (әр деректе түрлі көрсетілген) әйгілі болған ақын.
Рубай үлгісіндегі өлеңдер тәжік-парсы поэзиясында Омар Хайямнан да бұрын
болғаны белгілі. Ол рубаиды өлеңнің негізгі түріне айналдырған. Хайям
өзінің ғылым саласындағы кітаптарының бәрін араб тілінде жазса, Болмыс
бірлігі деген еңбегі мен рубаиларын парсы тілінде жазған. 18-ғасырдың орта
тұсында ағылшын ақыны Фитсджэральд алғаш рет рубайларды европа тіліне
аударды. Осы күннен бастап ақынның рубаилары жел ұшырған қаңбақтай бүкіл
әлемге тарала бастады (37., 121б). Омар рубаилары туралы алда кеңірек сөз
етеміз. Ал, рубаидың зерттелуі тұрғысында ғалымдар аз тер төккен жоқ.
Парсы-тәжік ақыны, зерттеуші ғалым Рашидаддин Ватват (ХІІ ғ.)
Хадайиқ ас-сахр фи дақаийқ аш-шиър еңбегінде ол рубаиды нысана етіп алып
зерттейді, бірақ ол еңбегінде рубаяттарды до бәйти деп сипаттама беріп
жазған. Аталмыш еңбектің Ал-иғроку фи-с-сифати деген бөлімінде ақын
Алидің рубаи шумақтарын мысалыға алып, оған да до бәйти деп түсіндірме
берген: Другой пример (поэзии) есть у Али Асади - дубейти (138., 159 б).
Ватват өз зерттеу еңбегінде Добәйти ұғымын төрт жолды өлең деп ұққан.
Сондықтан болар барлық рубаиларға тек сол қырынан келіп отырған.
ХІІ ғасырдың келесі бір зерттеушісі Фахриддин Рази өзінің Джамеъ-ул-
улум трактатында рубаи туралы былайша мәлімет береді: Знай, что дубейти
сочиняются размером хазадж, а всего этих стихотворных размером двадцать
четыре (139., 163 б). Демек, келтірілген мәліметтерден түйгеніміздей, ХІІ
ғасырда парсы-тәжік әдебиетінде рубаи терминінің орнына до бәйти ұғымы
қолданылған. Осы тұста айта кететін жәйт, Абдулхусайн Зарриннуб өзінің
Шеъри бардуруғ шехри бениқоб деп аталатын еңбегінде ХІІ ғасырда до-бәйти
(рубаи) жинастырған Наджмиддин Дубейти есімді адам болғанын айтады.
Сондықтан да ол өзіне осы до бәйти лақап атын (тахаллус) алса керек.
Өкінішке орай Наджмиддин Дубейтидің еңбегі бүгінгі күнге дейін жетпеді.
Ал-муъджам фи маайири ашъар-ал-Аджам еңбегінің авторы Шамсиддин
Мұхаммед ибн Кайс ар-Рази (ХІІІ ғ.) рубаи жанры түсінігінің тұңғыш негізін
қалаушыны іздейді. Сөйтіп, ол өзінің аталмыш еңбегінде рубаи жанрының
негізін қалаушы – Рудаки деп түйін жасаған. Ол тіпті рубаи терминінің
арабтардан келгендігіне күмәнданып, парсылардан енгендігі туралы
мәліметтерді алға тартады. Рудакидің жас кезінде шығарған тароны бар
деген де аңыз-әңгіменің желісін еңбектерде келтіреді.
Барлық деректерді мысалыға алып отырып зерттеген Шамси Кайс рубаи
негізін қалаушы Рудаки деген пікірді өзінің бірнеше еңбектерінде нақтылай
түскен. Шамси Кайс өзінің жоғарыда аталған еңбегінде жанрға жан-жақты
сипаттама бере келе, егер бұл форма ән болып айтылса – тарон, ал егер өлең
екі бәйіттен тұрса до бәйти деп аталатын форманы құрайды деген пікірді
ұсынады. Ал рубаиды арабтың до бәйти деген сөзі деп түйген.
Орта ғасырлық зерттеушілер мен ақындар бұл тұрғысында Шамси Кайспен
пікірлес болып, қарсы дау айтпаған. Әбдірахман Жәми де рубаи мен до бәйтиді
поэтикалық бір жанр деп есептеген. Шамси Кайстен кейін рубаи туралы ешкім
тың пікір айтпаған. Дегенмен, өз кезінде рубаи туралы аздап болса да пікір
айтып, сол жанрдан қалам тартқан ақындар төмендегідей есімдерден құралған
еді: Шарафиддин Рами (XIV ғ.), Вахид Табризи, Әбдірахман Жәми, Сайфи
Бухарал, Атаулло Махмуд Хусайн, Захирриддин Мұхаммед Бабыр және Хусайн Вайз
Кашифи (XV ғ.), Ахмад Сиддики (XV – XVI ғ.), Ваджидали Муджамали және Кабул
Мұхаммад (XVII ғ.).
Х-ХІІ ғасырда парсы-тәжік әдебиетінде рубаи жазған ақындар деп,
Рудаки, Унсири, Фаррухи, Манучехри, Азраки, Муиззи және Хайямдардың
есімдерін атай аламыз. Парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жазатын ақындардың
кейбірі өз рубаяттарын патша, шахтарды мадақтау ретінде жазған. Мәселен,
сарай ақыны Санжар Сельджук Муиззи (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) рубаиларының дені патшаны
мадақтау сарынында жырланған. Анвар ақынның рубаиларының басым бөлігі
шынайы махаббатқа негізделіп жазылған, тілі шұрайлы, нақты да қарапайым.
Ал, философиялық рубаилары бірден түсіне кетуге ауырлау, салмақты сөздермен
жазылған.
Парсытілдес әзірбайжандық Хаканидің төрттағандары Анвари рубаиларына
қатты ұқсас, сарындас болып келеді. Хакани рубаяттары: махаббат,
дидактикалық және әлеуметтік-философиялық тақырыптарды қамтиды. Хакани
рубаилары да Анвари туындылары секілді қыз бейнесіне, жан сұлулығы мен
келбетіне арналып жазылған. Тіпті кейбір рубаиларын жеке, нақты есімді
адамдарға да арнаған.
Сопылық әдебиеттің шарықтау шегінде сопылық ақындардың рубаиларында
осы аталмыш сарындағы жырлар көбейіп сала берді. Бұндай рубаиларды Баба
Тахир Урьян және Әбу Саид Әбулхайр жазған.
XIV- XV ғасырларда парсы-тәжік әдебиетінде шахрошуб жанры рубаимен
қатар жақсы дамыды. Дегенмен, рубаидың әдебиеттегі орны ерек еді.
Тәжіктерде Махасти (өмір сүрген кезеңі белгісіз) есімді әйел ақыны болған.
Оның рубаяттары да махаббат пен философиялық ойларды өретін таңдаулы
туындылар. Оның туындыларында адам бойындағы игі қасиеттер, нәзік пернелер
терең суреттеледі.
Ленинградтық ғалымдар З.Н. Ворожейкина мен А.З. Розенфельд О жанровой
устойчивости рубаи деген еңбектерінде Х-ХІІ ғасырдағы парсы-тәжік
әдебиетіндегі рубаи жанрының дамуы туралы, басқа да жанрлардан ерекшелігі
туралы қысқаша тоқталған.
Зерттеуші З.Н. Ворожейкина өзінің еңбегінде Камалладин Исмаил
Исфахани рубаиларында Омар Хайямның шарап туралы жырларына еліктеу арқылы
жазылғандығын айтқан. Омар Хайямды З.Н. Ворожейкина да жан-жақты зерттеп,
Омар Хайям и хайямовские четверостишия деген еңбек жазды.
Парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жанры туралы аз зерттелген жоқ.
Көптеген қаламы қарымды қаламгерлер тың пікірлер білдіріп жатты. Сондай тың
пікір білдірушілердің қатарында ғалым Мұсылманқұловты да көре аламыз. Ол
парсы-тәжік әдебиетіндегі Х- XV ғасырлар арасындағы рубаи жанрының даму
ерекшеліктерін өзінің Асрори сухан (140) Сөз құпиясы деген еңбегінде
толыққанды тоқталған. Еңбекте рубаидың даму кезеңдеріне, парсы-тәжік
әдебиетіндегі рубаи жанрына жыр жазған ақындар шығармашылығынан мәліметтер
келтірген. Ал, Теория литературных видов и жанров (141) деген еңбегінде
рубаи жанрын талдап, саралап, құрылымы мен мазмұны жағынан терең тұжырымдап
берген. Ғалым аталған еңбектерде рубаят туралы жан-жақты, толыққанды
мәліметтер бере алған. Парсы-тәжік әдебиеттану ғылымына қосқан сүбелі
еңбегінің арқасында ғалым есімі әдебиет тарихында жарқырай көрінеді.
Кейінгі зерттеу еңбек 1990 жылы Душанбеден қорғалған З.С. Зариповтің
Жанр рубаи в персидско-таджикской литературе деп аталады. Бұл еңбекте
автор парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жанрының шыгу генезисі туралы,
зерттелу тарихы туралы деректер келтірген. Ғалым аталмыш зерттеу еңбегінде
рубаи жанрының нақ парсы-тәжік әдебиетінде пайда болғандығын растай түседі.
Парсы ақындары рубаиды шығыстық аруд ережесі бойынша жырлайды Онда:
мәфуло, мәфаило, мәфаилон, фә уәзініне сәйкес жырланады. Уәзін деген сөз
өлең әуенінің үйлесім мен реттілігін өлшейтұғын өлшемге айтылады. Парсы
поэзиясының уәзіндік өлшемі дыбыстың созылыңқы және қысаңқы болуына
байланысты өлшенеді (117., ?). Жоғарыда Ислам Жеменей айтқан анықтамадағы
рубаи уәзіні былай жіктеледі: (Созылыңқы (-), қысаңқы (ү) дыбыстарды мына
шартты белгілермен көрсеткен)
Мәфуло: -, -, ү.
Мәфаило: ү- -ү
Мәфаилон: ү - - -
Фә: -
Міне осы уәзін бойынша парсы-тәжік рубаилары неше ғасырдан бері қарай
жырланып келеді. Рубаидың небір тамаша үлгілерін дүниеге алып келген
Шығыстың ақындары поэзия мұрағатына көптеген асыл мұралар тарту еткені
белгілі.
Әрбір поэтикалық жанр өзіндік тақырыптық ерекшеліктерге ие. Әрбір
жанрдың өзінің қозғайтын мәселесі, жырлану аумағы бар. Ал, рубаидың басқа
жанрлардан ерекшелігі – жан-жақтылықты назарда ұстайды. Яғни жырланар
аумағы шексіз де шетсіз. Түрлі салада, алуан түрлі тақырыптарда жырлана
береді. Ақындардың ішіндегі түрлі эмоция рубаи жанрында көрініс табады.
Парсы-тәжік ақындарының мінезін танып білу үшін де рубаиға жүгініп, тап сол
ақынның ішкі дүниесін өз туындыларыннан тап басуға болатындығы парсы
әдебиетінде бұрыннан қалған тұжырым екен. Яғни парсы-тәжік ақындары
ішіндегі барлық жай-күйін өз рубаиларында нақыштайды. Ол тек парсы-тәжік
ақындарына ғана тән емес өзге де халықтардың ақындарына да жат емес қасиет.
Рубаидың керемет үлгілерін Омар Хайям, Ибн Сина, Әбу Насыр әл Фараби,
Насираддин Туси секілді жарық жұлдыздар әсем көрсете білген. Аталмыш ақын
еңбектерінде (рубаи) көркем кесте, оймақтай ой жатады.
Зерттеуші А. Аминов рубаи жанрының бастапқы қалыптасуынан бастап кейінгі
дәуірлерге жалғасуы жолындағы тақырыптық-идеялық, көркемдік сипаттарды
былайшы өрбітеді: В моралью-этических рубаи классиков таджикско-персидской
литературы на первом этапе их развития продолжалось народная тенденция
проповеди гуманности, любви к труду, правде, во схавления, разума. Это
течение как ивестно, было вызвано появлением в гедонических взглядов,
которые спустя несколько веков нашли блестящее вополщение в творчестве
Хайяма и Хафиза (124., 24 б).
Шығыс халықтарында рубаи жазу ісі ІХ-Х ғасырларда қолға алына
бастады. Ұлы Гёте рухтары мен жырларына өле-өлгенше тамсана тағзым етумен
өткен Шығыстың жеті жұлдызы Фердоуси, Рудаки, Омар Хайям, Сағди, Руми,
Жәми, Хафиз күллі адамзаттың жыр өнерін жаңа сапалық деңгейге көтеріп
тастаса, олардың ішінде, әсіресе, Рудаки парсы әдебиетіндегі негізін қалады
десек, Омар Хайям рубаяттың әлемдік әдебиетке берік орнығуына шешуші ықпал
жасаған деуге келеді.
Осы төрт қана мысрадан тұратын шағын өлеңде үлкен ғылыми жаңалық, тың
ой, даналық сөз жататыны кез-келгенді таңғалдырмай қоймайды. Төрт жолға
үлкен табиғат бейнесін, махаббат сезімін сыйдыра салуға да үлкен шеберлік
қажет-ақ. Шеберлік, майталмандық парсы-тәжік ақындарына тән қасиет. Парсы
әдебиетшілері рубаиды әнмен қосып айту үрдісі ежелден келе жатқандығын
айтады. Ия, оған өзіміз жоғарыда тілге тиек еткен ән рубаи дәлел бола
алады. Парсы ақындардың атасы деп атаған Рудакидің рубаилары ең көркем де
нақышты, мазмұнды болып парсы-тәжік әдебиетінде ерекше орынға ие болды.
Парсы-тәжік әдебиетшілері де Рудакидің есімін алғашқылардың бірі деуі де
негізсіз емес.
Әбулхасан Рудаки (858-942) көп жанрда қалам тербеген көрнекті парсы-
тәжік ақыны. Рудакидің өлеңдерін мазмұнына қарай мына төмендегідей
жүйелеуге болады:
- Жалынды жастық шақты жырлайтын өлеңдері;
- ішімдік, шарап туралы өлеңдері;
- табиғаттың тартымдылығы жайында;
- өмірдің қуанышы жайлы;
- жомарттық, ұстаздық жайлы;
- патшаларды мадақтау, философиялық өлеңдері;
- кайғы мен мұқтаждық турасындағы жырлары (37., 110 б). Яғни ақын
лирикалық, философиялық, дидактикалық тақырыптарды поэзиясына арқау еткен.
Дарынды ақын әрбір өлең шумағын бар ыждаһатмен, поэзияға деген зор
махаббатпен жырлаған. Әсіресе, аталған тақырыптар төңірегінде жазған
рубаилары оқырманды толғантпай қоймайды. Жастық шақтың тым келте, қайта
оралмас ыстық шақ екенін тілге тиек етсе, кәріліктің соншалықты ұзақ та
мазасыз екенін алға тосады. Ол дегенмен де, өте оптимист ақын. Оның
рубаиларында пессимистік көзқарас жоқтың қасы деуге келеді. Барлығында
шаттану, қысқа өмірден ләззат алу кеңесі айтылады. Дана ақынның
рубаиларының дені ақыл-кеңес, парасаттылыққа шақыратын бірден-бір сара жол.
Слепую прихоть подавляй – и будешь благороден!
Калек, слепых не оскорбляй – и будешь благороден!
Не благороден, кто на грудь упавшему наступит,
Нет! Ты упавших поднимай – и будешь благороден! (100., 104
б)- деген жолдардан таза рухани тәрбиеге жетелер рух лебі еседі. Қазақтың
жығылғанға жұдырық қылма нақыл сөзінің жыры іспеттес. Рудаки өз заманының
көреген ақыны. Оның шумақтарында алдағы күндерге топшылау, болжау бағыттары
да байқалады. Замана ағысынан бір елі қалыс қалмайтын жырларынан заманауи
нышандар айқын аңғарылады. Ал лирикалары тұнып тұрған пейзаж дерлік.
Махаббат, табиғат үндестігі. Сұлу қыз бен әсем табиғат арасындағы сыр,
өзара әңгіме желісі тамаша суреттелген. Рудаки – суреткер ақын.
Аромат и цвет похищен был тобой у красных роз:
Цвет взяла для щек румяных, аромат для черных кос.
Станут розовыми воды, где омоешь ты лицо,
Пряным мускусом повеет от распущенных волос (100)- деген
жолдардан суреткер ақынның шеберлігіне сүйсіне де таңдана қараймыз.
Балаудың ең көркем түрін талғап, теңеудің теңдессіз әдісін қолдана білген.
Түрлі жанрда жыр толғай беретін ақынның рубаиларының орны поэзия әлемінде
ерекше-ақ. Оның жауһар туындылары тек өз елінде емес, бүткіл төрткүл
дүниенің асыл мұрасына айналған дүниелер.
Шығыс әдебиетінің тағы бір саңлағы, рубаи жазудың хас шебері – Омар
Хайям. Өз заманының әмбебаб данасы болған шайырдың мәңгілік жырларының
дүниежүзі тілдеріне тәржімалана бастауы 18 ғасырда-ақ қолға алынған еді.
Ағылшын ақыны Эдуард Фитцжеральд тұңғыш рет Омар Хайямды Европада
сөйлеткен. Сол-ақ екен, ол барлық континенттерді емін-еркін бағындыруға
көшті. Бүгінде Омар Хайям – адамзат жаралғалы бері дүниеге келген
ақындардың ең көп оқылатыны.
Омар Хайям - (1040 - 1123) өз елінің асқан ғұламасы. Аса ойшыл,
философ, астроном Омар Хайям әдебиетті негізгі кәсібі етпесе керек.
Зерттеушілердің мәлімдеуінше ол өзінің ғылыми жаңалықтарын шығару барысында
рубаи жанрын шабыт көзі ретінде пайдаланған деуге келеді. Барлық саладан
хабары бар ғұламаның ғалымдықтан гөрі ақын ретінде есімі елге жайылған. Осы
уақытқа дейін Омар Хайямның рубаиларының саны дәл белгіленген жоқ. Әр
деректерде түрлі көрсетілген.
Ақын – аудармашы Арғынбай Бекбосын шайырдың 800 рубаи жазғанын,
дегенмен оның жартысының бүгінгі күнге жетпегенін атап көрсетеді және оның
себебі жоғарыда атап кеткеніміздей, Омардың рубаиларды бөлек-бөлек қағаз
парақшаларына шабыты келгенде ғана жазып, оларды жинастырмағанында деп
түсіндіреді. Ал белгілі ғалым Рақманқұл Бердібаевтың Түрлі пәндерден
осыншама күрделі сонылық ашқан, өшпес із қалдырған Омар Һәйям ғылымнан қолы
босаған кезде өлең жазып, онысына өзі онша мән бермей, кез-келген параққа
жазып тастай берген сияқты (2., 21) деген сөздері Арғынбай Бекбосынның
пікірін қуаттай түскен секілді. Алғашында белгісіз болып келген рубаилар
кейіннен төрткүл әлемге әйгілі болды. Эдуард Фитцджеральд Омар рубаиларын
еуропа тіліне аударуы оған тікелей әсер етті. Осыдан кейін әлем
зерттеушілерінің қызығушылығы оянып, төрт жолды өлеңдер басқа халықтардың
поэзиясынан орын ала бастады.
Омар Хайямның асқан ойшылдылығында, ғұлама зерттеушілігінде сөз жоқ.
Десек те, ол өз оқырмандарына ақындық тұрғысынан көп жақын. Ақынның
рубаяттары басқа ғылыми зерттеулерінен де құндырақ болған. Любители
литературы собрали рубаи Хайяма, составляли из них сборники, которые затем
переписывались и расходились по всей стране. Рубаи принесли Хайяму широкую
популярность – они, в отличие от его трактатов по математике, были понятны
всем (16; 3 б).
Ақын неше рубаи жазса да әлем әдебиетінде жарқыраған өшпес орын ала
білген жан. Ол көбіне - көп философиялық тұрғыдан жыр толғағанды жаны
сүйген. Лирикалары да басымырақ. О.Хайям рубаиларының дені Алла, дін
туралы, кейбірі шарап, қыз бен нәзік махаббат жайында жырланған. Тағдыр мен
адам мәселелері де алдыңғы орындарға қойылса, өмір мен өлім жайы да тілге
тиек етіледі. Адамзат өмірі тез де жылдам өтетінің ескертіп, сол аз ғана
қамшының сабындай өмірді мәнді де мағыналы өткізуге насихаттайды. Жастық
өмірдің қас – қағым сәтте өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу
тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... .10
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи
жанры ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 18
1.3. Түрік халықтарындағы төрттаған
жанры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..37
2. ҚАЗАҚ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ТӨРТТАҒАН (РУБАИ) ЖАНРЫ
2.1. Қазақ әдебиетіндегі төрттаған жанрының қалыптасу, даму
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2.2. ХХ ғасыр қазақ әдебиетіндегі төрттаған (рубаи)
жанры ... ... ... ... .68
2.3. Жанрдың көркемдік, тақырыптық
ерекшелігі ... ... ... ..,,,,,,,,,,, ,,, ... ... .96
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...106
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..120
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі
Тақырыптың зерттелу деңгейі
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері
Поэзияның бұл жанры қай кезеңде, қандай қоғамдық-әлеуметтік
жағдайларда көп жазылғандығын анықтау, оның көркемдік заңдылықтарын да
танып-білу – негізгі міндеттеріміздің бірі болып табылады. Әр ұлттық
әдебиеттегі төрттаған жанрының өзіндік ерекшелігімен бірге ортақ
типологиялық сәйкестігі де бар. Осы проблемалардың ара-қатынасы салыстыра
зерттелді.
Түрік әдебиетіндегі төрттаған жанрының тарихы, даму кезеңдерімен
бірге жанр табиғатын, көркемдік, тақырыптық болмысын да даму сатыларымен
саралап-сатылай зерттеу қажет деп таныдық. Төрттаған жанрының теориясына,
құрылымдық өзгешілігіне арнайы түрде тоқталамыз.
Диссертациялық жұмыс қазақ поэзиясындағы осы төрттаған жанрының
ерекшеліктері мен заңдылықтарын талдап жүелеуге, көркемдік-эстетикалық,
тақырыптық-мазмұндық ерекшеліктерін зерттеуге арналады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы
Сонау түрік әдебиетінен келе жатқан төрттаған жанрының дамы тарихы,
көркемдік болмысының қалыптасу шарттары арнайы түрде алғаш рет кең көлемді
диссертациялық зерттеу тақырыбына алынды.
Төрттағанның поэтикалық ерекшеліктері, пайда болуы, қалыптасу тарихы
қоғамдық-әлеуметтік заңдылықтар мен әдеби даму үрдісінің дәйектемелерімен
байланысты зерттелді. Көне түрік поэзиясындағы туындылардағы төрттағандық
сипатқа жататын белгілер мен шарттылықтар қарастырылды. Төл әдебиетіміздегі
қара өлең формасындағы жырлар талқыланды, Кеңестік дәуірдегі төрттаған
жанрының алғашқы көріністері, толыққанды жанрлық бітімін танытуы мәселесі,
қазақ төрттағанындағы ұлттық көркемдік, тақырыптық ерекшеліктер, ұлттық
поэзия Шығыс әдебиетіне соны сипаттарымен берілуі, әлем әдебиетіндегі
ерекше орны мен ролі түбегейлі зерттеледі.
Негізі тарихи-теориялық тұжырымдардан басқа қаралатын мәселелерде
ХVI-XX ғасырлар аралығында жазылып, бергілері жарық көрген қазақ
поэзиясының туындылары зертеу нысанасына алынды. Мұндай мерзімдік кезеңді
ұстану қазақ поэзиясындағы төрттаған жанрының өте көнеден келе жатқан төл
туынды екенін нақтылай түспек.
Зерттеу жұмысының теориялық және методикалық негіздері
Диссертациялық еңбек шығыс шайырларының және қазақ ақындарының
шығармалары негізінде өріс алды. Төрттаған жанрының тарихы мен теориясына,
әдеби байланыс мәселелеріне, сонымен қатар ұлт поэзиясындағы жанрдың
қалыптасуына жан-жақты тоқталу үшін тарихи-салыстырмалы және салыстырмалы-
типологиялық талдау мен сараптама әдістері қатар қолданылды.
Жүйелі-кешенді зерттеу әдісі негізінде қазақ поэзиясындағы төрттаған
жанрының типологиялық сипаттары мен өзіндік ұлттық ерекшелігін айқындауға
мүмкіндік береді.
Зерттеу барысында жүйелі, кешенді зерттеу әдісіпайдаланылды.
Зерттеуде Ш. Уәлиханов, О. Асқар... тағы басқа да ғалымдардың
поэзия, жалпы ақындық өнер туралы еңбектері теориялық және методологиялық
негіз ретінде қолданылды. Өзге де ұлттардың ғалымдарының да жарық көрген
зерттеулерінің бағыт-бағдар беруші маңызы жоғары бағаланды. Ковальский,
Хамраев.. және тағы басқа ғалымдардың еңбектеріндегі теориялық пікірлер де
ізденісімізге септігін тигізгенін атап өту қажет.
Зерттеудің практикалық мәні
Зерттеу жұмысының нәтижелері ең алдымен жоғары оқу орындарының
бағдарламаларын тың зерттеумен қамтамасыз етуге бағытталған. Сонымен қатар
әдебиет зерттеушілеріне де қажетті тұжырымдар жасалады. Қазақ поэзиясын
зерттеуші мамандардың, аспиранттар мен студенттердің, әдебиет тарихы мен
теориясын оқып үйренушілердің пайдалануына болады. Көптеген төрттағандық
формада жазылған шығармалар алғаш рет зерттеу нысанасына алынды.
Зерттеу көздері
Диссертацияны жазу барысында Шығыстың классикалық әдебиеті өкілдері
Ә. Рудакидің, О. Хәйямның, Х. Хафиздің, Ә. Жәмидің, Ә.
Зерттеу жұмысының сыннан өтуі
Диссертациялық зеррттеу жұмысы М.Х. Дулати атындағы Тараз Мемлекеттік
университетінің Қазақ филологиясы мен журналистика кафедрасының
мәжілісінде талқылаудан өтті.
Автордың осы ғылыми жұмысына қатысты мақалалары ҚР Білім және ғылым
саласындағы қадағалау және аттестаттау комитеті белгілеген тізімдегі
басылымдарда және одан басқа да республикалық журналдарда жарияланып,
бірнеше халықаралық, республикалық ғылыми конференциялардың материалдар
жинағына енген.
Диссертацияның құрылымы
Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. РУБАИ ЖАНРЫНЫҢ ӘЛЕМ ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ДАМУЫ МЕН ҚАЛЫПТАСУЫ
1.1. Рубаи жанрының генезисі және зерттелу тарихы
Қазақ поэзиясында көркемдігімен, ықшамдылығымен айтулы жанрға айналған
төрттағанның (рубаи) пайда болуы, қалыптасуы негізінен Шығыс делінеді
әдебиеттерде.
Рубаи – дәстүрлі түрік және шығыс поэзиясында өзіндік орны бар
лирикалық жанрлардың бірі. Ол – түрік, араб-парсы классикалық әдебиеттеріне
ортақ жанр ретінде танылады. Ежелгі дәуірден-ақ түрік ақындары өз ойларын,
түйінді тұжырымдарын, өмірге, қоғамға деген философиялық көзқарастарын
атылмыш жанр арқылы көпшілікке жеткізіп отырған. Ол шағын жанр болғанымен,
мол мәліметті бойына жинақтап, тұжырымдап, оқырманды белгілі бір
философиялық қорытынды ойға жетелейтін өлең түрі. Осы тұрғысында зерттеуші
Н.Г. Леонтьев батыс сонеті рубаимен салыстырғанда көп сөзді болып
көрінеді (3., 91б)- деген пікірі де рубаидың аз сөзбен үлкен танымдық
мәселелерді асқан ұтқырлықпен жеткізетін өлең екенін нақтылай түседі.
Рубаи–араб тілінің рубағи-деген сөзінен шыққан, оның мағынасы
төрттік немесе төрт жолдық өлең деген ұғымды білдіреді. Рубаидың екі
түрі бар. Біріншісінде, 1-ші, 2-ші, 4-ші жолдары ұйқасады да, үшінші жол
ұйқассыз бос тұрады.
Зерттеуші А. Аминовтің пікірінше, рубаи – шағын көлемді философиялық
трактат немесе поэма тәрізді, ол тавтологияны жаратпайды. Рубаида айтылар
ой байыппен, тұжырыммен, әрі бейнелі болып беріліп отыру керек. Шағын
шумақтың мұндай ерекшелігі оны ХІ-ХІІ ғасырлардан бастап зерттеуші ғалымдар
мен философтар арасында айрықша танымал еткен. Ол – шағын, әрі күрделі жанр
болғандықтан өзіндік ерекшеліктерге ие.
Жанр күрделілігі ондағы көтерілетін мәселелердің мазмұнымен
байланысты. Көркем шығармада мазмұн мен пішін деген екі категорияның
бірлігі әрқашан болуы шарт. Рубаида тезис-антитезис-синтез деген формула
(құрылым) қашан да қатаң сақталып отырады. Демек рубаи – бейне бір тезис,
антитезис, синтезден тұратын логикалық үшбұрыш тәрізді. Сондықтан да мұнда
өлең жолдарының орнын ауыстыруға болмайды, өйткені әрбір жол семантикалық
жүк көтереді. Бұның өзі рубаи жолдарының бір-бірімен тығыз байланыста
болатынын дәлелдейді. Соңғы 3, 4 жолдарда айтылатын қорытынды алдыңғы екі
тармақтан өрбиді, әрі солармен байланыста болады (33).
Рубаи сөзі төрттік деген ұғымды білдіргендіктен, Шығыс елдерінде ол
төрт мысрадан тұрады. Бірінші, екінші, төртінші мысралары ұйқас келеді.
Рубаидың үшінші мысрасы да басқа мысралармен ұйқасса, әрине рубаидың
әуенділігі арта түседі (117., ?). Рубаиий таране (ән рубаи) деп
аталатын екінші түрінде төрт жол түгелдей ұйқасады (2). Ал, Е.Э.
Бертельстің пайымдауынша, ертеректе рубаи өлеңдерінің әуендік, музыкалық
мүмкіндіктері зор болған. Рубаиды әуенге қосып, әнге ұқсатып айту үрдісі
кең етек жайған кезеңде оны тарона деп атаған. Поэтикаға қатысты көне
сөздіктерде таронаны до бәйти деп те түсіндіретін жерлер кездеседі. Осы
тұста аңғаратынымыз, тарона рубаи жанрына қатысты термин. Бұл термин
(тарона) өзге де зерттеушілер секілді М.К. Хамраевтің де пайымдауынша , а –
а – а – а толық ұйқасымен келетін рубаиды анықтайды. Өйткені тарона деген
сөздің мағынасы әуен сөзіне саяды. Ал барлық тармақтары толық ұйқасатын а
а а а ұйқасты рубаи музыкалық жағынан мүлтіксіз, сол себепті ол ән өлеңдері
тәрізді әуенмен сүймелдеуге бейім келеді. Осыған орай, ғалым А.
Хайтметовтің сөзін келтіре кеткен орынды, ғалым: рубаи - әуен мен өлең
бірлігінің ең жоғары түрі деп рубаиға жоғары баға береді (33).
Рубаи мазмұндығы жағынан философиялық, лирикалық, діни (Шығыста
сопылық) негізде жырланады. Орыс зерттеушілері рубаи жанрының Шығыс
поэзиясында Х ғасырда дамығандығын жазды. Этот вид поэзии был
сравнительно развит уже у поэтов Х века (например, у Рудаки и Шахида
Балхи) (16., 60 б). Поэтикалық термин ретінде бұл жанр ХІ ғасырдан бастап
түрлі теориялық зерттеу еңбектерінде көрініп, ғылыми айналымға түсті.
Белгілі зерттеуші Кабул Мухаммад өзінің зерттеу еңбегінде рубаиға мынадай
анықтама берген: ... сөздікте рубаи барлық төрт тармағы да ұйқасып, үндес
келетін және екі бәйіттен тұратын өлең дегенді білдіреді... Көбіне мұнда 1-
, 2- және 4- жолдар ұйқасады. Егер 3- тармақ та ұйқасатын болса, онда ол
рубаи таронаң деп аталады (147). Сайып келгенде, рубаи екі бәйіттен
құралған өлең түріне сәйкес деген пікірді аңғарамыз. Ал, бәйіт екі мысрадан
тұрады, мысра - есік тұтқасы, шатырдың екі бөлігінің біреуі деген араб
сөзінің негізінде дамып, бәйітті құрайтын жол немесе тармақ деген
терминологиялық мәнге ие болған.
Тәжік әдебиетінде рубаиға поэтикалық құрылымы жағынан ұқсас төрт
жолдық до бәйти жанры бар. Ол да а – а – б – а үлгісімен жырланады. Бір
қарағанда олар бір-бірінен ажыратқысыз ұқсайды. Сондықтан да көптеген до
бәйтилер әдебиетте аударма арқылы рубаиға айналып сала береді. Осы тұрғыда
аудармашыларға аударма барысында әр жанрдың сипатын, ерекшелігін білу шарт.
Соған қарамастан бұл екі жанрды айыру да қиын емес. Олардың метрикалық
өлшеміне мән беру керек. До бәйти – хазаджи мусаддаси махзуф немесе максур
V - V - V - , ал рубаи хазаджи мусаммани ахраб немесе ахрам - V
немесе - жүйесіне сай келеді.
Әрине аудармашыға екеуінің ара-жігін ажырату қиын, до бәйти үш бөлімді
V - V - V - , ал рубаи төртбөлімді - V V – V V – V V –
деген жүйеге мән бере қарасақ еш қиындығы жоқ. До бәйти – рубаи тәрізді
төрт тармақтан тұрғанымен, онда басқа тақырыптардан гөрі негізінен
махаббат, сезім мотивтері басым түседі. До бәйти бейнелердің, оралымдардың
қайталануы мен оларда егіздеу сипатының болуымен ерекшеленеді (3). Рубаи
құрамындағы бәйіттер бір-бірімен тығыз мағыналық, логикалық байланыста
болып, бірінен-бірі туындап отырады.
Белгілі зерттеуші И. Жеменей де екі бәйіттік өлеңнің мазмұнында
рубаи тәрізді терең философиялық, сопылық мағына, яки ұғым жоқ. До бәйти
жалпы алғанда қарапайым сезімдер, таза махаббатты қарапайым сөздермен
жырлайды деген пікірде. Екі бәйіттік өлеңді қарапайым ақын емес жандар да
өзінің түйісігіне, ішкі қобалжу сезімдеріне орай жырлайды. Сондықтан до
бәйти халықтық мәдениет пен әдебиет тұрғысынан қарағанда аса құнды туынды
болып табылады (149., 41б). Келтірілген пікірлерді негізге ала отырып, біз
рубаи мен до бәйти бір жанр емес, тек бір-біріне сарындас жанрлар деген
тұжырымға келеміз.
Бүгінгі күнде до бәйтидің қосарланған до бәйти түрі де қолданысқа
енген. Қосарланған до бәйтиде бірнеше төрт мысралық до бәйти бірінен соң
бірі жырланып жалғасын табады. Бірақ ақын мұнда екінші және төртінші
бәйіттің ұйқасын сақтайды. Осы жанр көбіне рубаи деп саналып, қосарланған
до бәйти, қосарланған рубаи деп те атала береді. Бірақ ғылыми негіздерде
бұндай төрттікті шарпара (төрт бөлшек) деп атаған жөн деген пікірлер
айтылуда. Оның себебі де ондағы екі бәйіттің екі мысрасы да бір ұйқаспен
келмейді. Сондай-ақ, екінші бәйіттің мысрасы да бір ұйқастан құрылмаған.
Дегенмен, өлең тұтастай мазмұнын сақтайды. Ал, рубаидың бастапқы үш мысрасы
алғы сөз іспеттес те, төртінші мысрасы, яки соңғы жолы соққы мысра айтар
ойдың нәтижесі болып шығады. Айырмашылық та жоқ емес.
Осы до бәйти секілді рубаи жанрына қатты ұқсас тұйық формасындағы
өлең түрі бар. Е.Э. Бертельстің мәлімдеуінше ол парсы поэзиясына беймәлім,
көне түрік әдебиетіне тән өлең түрі болса керек. Тұйық жанры да тура
рубаи секілді а – а – б – а жүйесінде жырланады. Бірақ екеуінің айырмасы
тұйық тек омонимдерден тұрады, ол жанрда өлең толғау өте қиын дейді ғалым
М.К. Хамраев.
Сондай-ақ, парсы әдебиетінде пішіні жағынан рубаиға ұқсас тағы бір екі
бәйіттік Әдду бәйіт деген өлең түрі бар. Оның рубаидан айырмасы
мәфаилон, мәфаилон, фәулон уәзінімен жырланады. Бір қарағанда айыру қиын
жанрларды тек критерийіне қарап та ажыратуға болады. Рубаи өз алдына
дербес, философиялық ой түйетін үлкен поэма тектес жанр. Оның ауқымы басқа
жанрларға қарағанда өте кең жырланады.
Жоғарыда салыстыра қарастырған кейбір (до бәйти, тұйық, шарпара, әдду
бәйіт) жанрлар мен рубаиды кез-келген ақын мен аудармашыға шатастырмау
шартты құбылыс. Кейбір еңбектерде рубаи жанрының шығу тегін парсы-тәжік
әдебиетінен іздейді. Оның негізін қалаған Х ғасырда ғұмыр кешкен парсы-
тәжік ақыны Рудаки деп кесімді пікірді де алға тосады.
Неліктен біз, рубаиды тек парсы-тәжіктерден ғана шыққан деген
деректерге сүйене беруіміз керек. Неге ол жанрдың түп-төркінін көне түрік
әдебиетінен, яки қазақтың қара өлеңінен іздемеске?! Оған әрине дәлелдер де
жеткілікті.
Белгілі поляк шығыстанушысы Т. Ковальский өзінің К вопросу
формального изучения поэзии турецких народов деген зерттеу еңбегінде
рубаидың шығу тарихы туралы тың пікірлер білдірген. Ондағы мына келтірілген
жолдар дәлелдердің бірі болмақ: До сего времени считавшийся оригинальным
персидским творением рубаи не знает ничего достоверного о своем
происхождении. Он явился в литературу одновременно с другими формами
(касыда, газелла, мэткэви) в ІХ столетии достаточно неожиданно, не имея
прецедентов в предшествующей литературе ни в арабской, ни в персидской.
Надо полагать, что это вот именно отсутствие первоисточников в арабской
литературе и склоняет к предположению о том, что рубаи – самобытное у
персов явление. Не допускалось возможности иных, кроме арабского, влияний.
Но почему бы не поставить вопроса о взаимоотношениях турецких четверостиший
и персидских рубаи? (146., 142с). Демек, ғалым жанрдың түп төркінін неге
түрік төрттағандарынан іздемеске деген пікірді алға тартады.
Зерттеуші Т. Ковальскийдің сөзін қуаттаушы ұйғыр әдебиетінің
көрнекті ғалымы М.К. Хамраев өзінің Основы тюркского стихисложения атты
зерттеуінде: И действительно, нам кажется закономерной постановка вопроса
о взможности влияния тюркской поэзии на арабо-персидскую. В этом отношении
характерен вопрос о происхождении рубаи: четверостишие с таким типом
рифмофки как а – а – б – а ширико распространено в фольклоре почти всех
тюркских народов. Так, в казахской народной поэзии эта форма на протяжении
многих столетий бытует под названием қара өлең. Большинство стихов
казахских профессиональных поэтов, акынов-импровизаторов и бахши создано
именно в этой форме (146., 143б)- деп жоғарыда келтірілген пікірді беки
түседі. Сайып келгенде, рубаидың аты парсы-араб халықтарынан шыққанымен,
табиғаты, түп төркіні түрік халықтарынан деген негізді басшылыққа аламыз.
Әрине рубаидың алғаш негізін қалаушылар да, дамытып, таратушылар да түрік
ақындары болмақ. Ал, небары ІХ ғасырда құлақтанған Рудаки ақындар тек ол
жанрды дамытушы, гүлдендіруші қаламгерлер болып қалмақ.
Қазақ ғалымдары да төрттаған жанрын қазақ әдебиетінде көне
дәуірлерден-ақ көрініс бергендігін дәлелдейді. Рубаи жанрының дамыған
түрлері төл әдебиетімізде көрініс тауып, небір тамаша нақыштармен
жырланғандығына қарағанда, оның белгілері қазақтың көркем сөз өнерінде
ертеден бар деген тұжырымға келуге болады. Теориялық, ғылыми еңбектерге
сүйенсек, әлем әдебиеті тарихи оқиғалар негізінде әдеби, мәдени-рухани
байланыстың, бірліктің сонау кездерден-ақ болғандығына көз жеткіземіз. Яғни
б.э.д. І мыңжылдықта қазіргі Қазақстан, Орта Азия және Иран халықтары
бірге өмір сүрген (4., 80 б). Демек, рубаи жанрын көне қазақ әдебиетінің
сөз өрнектерінен зерделеген жөн деген тұжырымға келеміз. Зер сала қарайтын
болсақ, рубаи ұйқасы жағынан да, құрылысы жағынан да қазақ әдебиетінде
қолданылып жүрген қара өлең өлшеміне сай келеді. Осы орайда қазақтың қара
өлеңін зерттеу нысанасына алып көрсек. Энциклопедиялық анықтамаларда
атылмыш жанрлар туралы сипаттамаларды салыстырып көрелік. Ғалым Ғ.Доскен:
Қара өлең – қазақ халық поэзиясының байырғы жанрларының бірі. Он бір
буынды, төрт тармақты болып келеді де, а-а-б-а түрінде (қара өлең ұйқасы)
ұйқасады және міндетті түрде белгілі бір әуенмен айтылады (13., 206 б) деп
түсініктеме берсе, Ш. Уәлиханов: Қара өлең - әдеттегі, үйреншікті өлең,
бұл өлең – төрт жолдан құралған жеке шумақ. Әр шумақта жеке, жеке ой
жатады. Сондай-ақ бұл өлең дауысқа негізделеді (13., 206 б). Рубаи да
ұйқасы а-а-б-а түрінде келіп, төрт тармақтан тұратыны белгілі. Демек, рубаи
мен қара өлең арасында аса жақындық, ұқсастық бар. Екі жанр да төрт жолдан
тұратын, белгілі бір түйінмен жырланатын өлең түрлері. Осындай фактілерді
негізге ала отырып, рубаи жанрының түп төркіні – қара өлең емес пе екен
деген тұжырымға келеміз.
Қара өлеңнің айрықша бітіміне, өзіне тән сипаттары бар дербес жанр
ретінде зерттеушілер ХІХ ғасырдың алғашқы ширегінде-ақ назар аудара
бастаған. Зерттеушілер қатарында Ш. Уәлиханов, В.В. Радлов, И.Н. Березин
секілді ғалымдар тереңірек қалам тартқандар. Қара өлең жайлы М. Әуезов, Е.
Ысмайылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Б. Уақатов сынды қазақ әдебиетшілері
де тың пікірлер айтқан. Тақырып аясының, қолдану кеңістігінің ауқымдығын
қарастыра, қара өлеңнің әмбебап жанр екендігін дәлелдей, ұтымды пікір
жазған А. Сейдімбековтің зерттеу еңбегі де осының айғағы. Оның қара өлеңге
байланысты айтылған біршама пайымдаулары Қазақ әдебиеті газетінде (5
ақпан, 1988) және Жалын журналында (№ 4, 1988) жарияланды. Ғалым өз
зерттеулерінде қара өлеңдердің табиғатына бойлай барып, оны халықтық таным
ұғымына байланыстыра қарастырады.
Бүгінде қара өлеңді жинастыру, топтау жұмыстары қолға алына бастады.
Оның айғағы ақын Оразақын Асқардың еңбектері деуге келеді. Ақынның
жинастырған қара өлең топтамалары еліміздің бас басылымдарына (Жалын,
Жұлдыз) жиі жарияланып, 1997 жылы Жалын баспасынан толықтырылып, қайта
өңделіп Қара өлең деген атпен жинақ болып жарыққа шықты. Бас-аяғы 4500-ге
жуық қара өлеңнің әрбір шумағында үлкен философиялық ой, лирикалық сезім,
тұжырымды түйін жатыр. Рубаидың барлық табиғатын бір бойына жинаған қара
өлең құдіреті халықтық тұрмыстың шынайы көрінісі іспеттес. Онда қазақтың
тарихы да, тұрмыс-тіршілігі де, салт-санасы да бедерленген.
Өлең неге қара? деген сұрақтың туындауы заңды құбылыс. Өлең
сөзінің анықтауышы болып тұрған қара ұғымына келер болсақ, ол сөз заттың
түсін білдіріп тұрмағаны, оның аясы әлдеқайда кеңірек екенін Оразақын
Асқар нақты дәлелдермен түсіндірген. Негізінен қара сөзі - әлемнің алғашқы
қалпы, ежелгі, байырғы деген ұғымды білдіреді. Демек, қара өлең дегеніміз
– ежелгі сөз ұланту. Байырғы өлең, өлеңнің бастапқы қалпы деген сөз. Қара
тау, қара халық, қара сөз, қара жол деген тіркестердегі анықтауыштар да тек
түсті білдіріп қана тұрмағандығы енді түсінікті: ежелгі тау, негізгі халық,
бастапқы сөз, басты жол деген ұғым беретіндігі анық (118., 4 б). Қазақтың
әрбір қара өлеңінде философиялық ой-пікірлер жатыр. Философияның
мифологиялық, діни, натуралистік және материалистік деп аталатын түрлерінің
бәріне де қара өлеңнен лайықты мысал табуға әбден болады (89., 3 б).
Қара өлеңге қазақтың әлем сыры, тіршілік кейіпі, замана тұрпаты
хақындағы философиялық пайымдауларынан тартып, күнделікті өмірдің мән-
жайына дейінгі сан-салалы құбылыстары өзек болатыны белгілі. Қара өлең
арқылы халқымыздың ғасырлық сырымен танысамыз. Қазақ өлеңдерінің тарихы тым
тереңде екендігін ғасырлар бойы ғалымдар дәләлдеп келген, оның арғы шығу
тегін ескі замандардан іздеу керектігін де алға тартады. Бұны орыс ғалымы
П.Г. Богатыревтің Қай халықтың да болса көптеген фольклорлық жанрларының
тууын өте ертедегі көне дәуірлермен, тіпті тайпалардың тұтасып, өмір сүре
бастау тарихынан арғы кезеңдермен байланыстыру жөн ( 150 ., 9 б),- деген
пікірімен нақтылауға болады. Қазақ өлеңдерінің генезисі туралы ғалымдар аз
пікір айтпаған, көпшілігінің сөз етері де осы нұсқалар.
Қазақ халқының өлеңдерін зерттеуші Б. Уақатов: Қазақ өлеңдерінің шығу
тарихын анықтап, айқындау үшін оны сол халықтың көне дәуірлеріндегі
күнкөріс кәсібіне, өміріне, сана-сезімі мен әр түрлі әдет-ғұрып, салтына
байланысты зерттемей болмайды (151., 152 б) деген. Демек, біз сөз етіп
отырған өлеңдердің шығу тарихын анықтау кезінде осы орынды пікірді назардан
тыс қалдырмауымыз керек. Қара өлең – барлық мәдениетіміздің атасы. Сонау
заманғы жазба ескерткіштерімізден де қара өлең құрылымы елес береді, сол
сияқты ол одан бергі өнеріміздің қуатты серпініндей жыршы-жыраулардың
шығармаларына да, бергі заманымыздың рухани жүйесіне де негіз болды (119.,
87 б),- деген М.Тілеужанов та осы пікірді нақтылайды. Қара өлең ұзақ
ғасырлардан бері жырланып, жетіліп, дамып келе жатқан мол дүние. Ол – көне
замандардан бергі халық өмірін, тіршілігін, тұрмысы мен мәдениетін, ақыл-
парасаты мен салт –дәстүрін танып білуге қажетті аса бағалы мұра.
Қара өлең өлшемі – қазақ өлеңдерінің құрылымында өте жиі ұшырасатын
өлшем. Тек әдебиетімізде ежелден бар бұл өлшемнің қанатын кеңге жаюуы
тарихи-мәдени аренадан жыраулардың ығысып, ақындар типінің біржолата басым
болуымен тікелей байланысты (13., 207 б), деген пікір біздің оймызды
қуаттай түседі.
Қара өлеңнің астары тұнып тұрған философия. Өмірде талай пәлсапашы
айтып кеткен даналық сөздерді қазақ қара өлеңмен-ақ жырға қосқан. Оған
дәлел қазақтың көрнекті ақыны Шал мен он жеті жасар бойжеткеннің қара
өлеңмен қағысуы.
Шал:
Өзіңді іздеп келдім мен алыстан,
Қырандай ұясына қонаға ұшқан.
Жасатам күміс ожау, алтын кесе,
Жар болсаң жақсылыққа қол алысқан.
Қыз:
Не керек күміс ожау, алтын кесе,
Тілегін жас жүректің өтемесе.
Айтшы ата, он жетіде қайтер едің,
Кемпірге алпыстағы некелесе,- деген қара өлеңдер астарында
қытай философы Конфуцийдің Өзіңе жасалғанын өзің қаламайтын қылықтарды
өзгеге өзің де жасама деген қанатты қағидасы емес пе?! Міне, әлемдік
әдебиеттің аренасына ерте кезден-ақ сіңе жөнелген қазақтың қара өлеңнің
құдіреті.
Жоғарыда біз Шал ақын мен он жеті жасар қыздың қара өлеңмен қағысуын
мысалға алдық. Мұндағы өлеңмен қағысу дегеніміздің өзі айтыс сөзінің
баламасы болып тұр. Ауыз әдебиетінің ең әріден келе жатқан түрлерінің бірі
айтыс десек, ол да қара өлеңнің бел баласы (118., 5 б), -дейді қара өлеңді
жинастырушы О. Асқар. Ал, айтыс жанрының шебер майталманы ақын Балғынбек
Имашев айтыс туралы былай сипаттама береді: Айтыстың үстінде туған талай
төрт аяғын тең басқан өлең шумақтарының кейін қараөлең қорына қосылып
кеткенін ескерсек, айтысты қара өлеңнің анасы деп бағалар едік,-деп
кесімді пікірін білдірген. Сайып келгенде, қазақтың төл туындысы айтыс қара
өлеңнен бұрынырақ пайда болған. Кейін келе ол қара өлең құрамына қосылып
кетсе керек. Десек те, қара өлеңді тудырған халық, оның авторы да қарапайым
қазақ халқы емес пе?! Барлық қазақи өлең атаулының атасына айналған қара
өлеңнің тарихы тереңнен екені мәлім. Қазақ әдебиетіндегі айтыс та, қайым
өлең де, қара өлең де халықтық жәдігер екені ақиқат.
Айтыстың өзі қара өлеңмен айтылады, екі жұп айтысу арқылы қара
өлеңнің тиегін ағытады. Қара өлеңді негізге алып, сынға түседі. Қара өлең
арқылы өткен-кеткен тарих-шежіре қозғалады. Қара өлең арқылы қыз бен жігіт
танысып, сынасады, сырласады, өздеріне болашақ жар да табады... (118., 6
б). Зерттеу еңбегіміздің өзегі – рубаи жанрының атасы да осы қара өлең
болып табылатыны белгілі.
Рубаи – поэзияның ерекше үлгідегі жанры. Ықшамдылығына қарамастан
үлкен философиялық ұғымды бір-ақ түйінмен беретін, бітімі ширақ, сюжетті
өлең көркем сөз өнеріндегі үлкен шеберлікті танытады. Поэтикалық
бітімділігінің көркемділігімен, тереңділігімен танылған бұл жанр
әдебиетіміздің қай тарихында болмасын көптеп жазылды. Жанрдың қалыптасу,
дамып өрістеу тарихы әр елдің әдебиетінде өзінше түрленіп, толысып
отырғандығымен байқалады.
Демек, рубаи – қара өлең негізінде жазылатын төрт тармақты, 10-12
буыннан тұратын мазмұны бай, көлемі шағын, тілі көркем лирикалық туынды.
Тарихи негізі ерте кезеңдерден бастау алатын рубаи жанрын ғылыми
тұрғыда зерттеген ғалымдар аз болмаған.
Рубаи жүздеген жылдардан бері қарай зеттеліп келеді. 1897 жылы орыс
шығыстанушысы В.Жуковскийдің Омар Хайям и странствующие четверостишия
деген еңбегі жарық көріп, өз бағасын алды. Ғалымның зерттеу еңбегінде
рубаидың табиғаты, жырлану аясы, Омар Хайямның өмірі мен шығармашылығы
туралы тың деректер келтіріліп, терең зерттеулер айтылған. Кеңес ғалымдары
М.Болотников, Б.Морочник, М.Занд, К.Смирнов, үнді ғалымы Говинда Тиртха,
парсы оқымыстысы Мұхаммед-әл Фуриги, неміс зерттеушілері А.Крестинсен,
Ф.Розен, А.Арберри сынды азаматтардың еңбектері рубаи жанрының қалыптасуына
елеулі үлестер қосқандығы белгілі.
1.2. Шығыс әдебиетіндегі рубаи жанры
VIII – XX ғасырлар арасында Ислам дінін ұстанатын халықтардың әдеби
мұралары бір-бірімен араласып, өзара ықпалдастық жағдайында дамығаны анық.
Осындай ықпалдастықтан араб-парсы-тәжік поэзиясындағы өзара байланысқа
түскен әдеби жанрлардың санатында мәснәуи, қасыда, ғазал, қосбәйіт, рубаи
жанрларындағы шығармалары өзара үндескен, жымдасқан қалпымен осы екі халық
ақындарына ортақ болып жырланады. Аталған жанрларды арабтар, басым
көпшілігін парсылар қолданған.
Шығыс әдебиетінде ерекше ролімен назарға парсы-тәжік поэзиясы
ілігеді. Ислам дінінің таралуы ықпалына молынан мойынұсынған парсы
мәдениеті арабтың тілін, әдеби фольклорлық ықпалдарын бойына сіңіре
дамыды. Парсы-тәжік әдебиетінің араб поэзиясымен етене дамуы тұрғысында
ғалым Рақманқұл Бердібаев парсы поэзиясы жайындағы пікірін былай білдіреді:
Шығыстың көне даңқты әдебиеттерінің ішінде тәжіктің классикалық
әдебиетінің алатын орны ерекше. Парсы тілінде сөз маржанын тізген, атағы
әлемге мәшһүр болған даңғайыр ақындардың мұрасы тәжік халқының да рухани
қазынасы болып табылады. Арғы жағы Рудакиден басталып, Фирдоуси, Омар,
Сағди, Хафиз, Жәмилермен жалғасатын ғажайып көркемдік әлем мұрагері бола
білген халықтың қалай мақтаныш етуге де хақы бар... Бұлардың жырлары ел мен
елді, нәсіл мен нәсілді, адам мен адамды рухани, эстетикалық бірлестікке
тәрбиелейтін көркемдік елшілігі қызметті де атқарған (120., 60-61 б).
Парсы-тәжік әдебиеті әлемдік сөз өнері дамуына елеулі ықпал жасады, жол
ашты. Әсіресе, жауһар жырлары арқылы әлем әдебиеті аренасынан жарқырай
көрінді.
Әлем әдебиетінің өзара байланысы, араласуы нәтижесінде сөз өнері
жанрларының әрбір ұлттық мәдениеттерді байытуы іске асырылды. Соның ішінде
әсіресе, араб, парсы-тәжік, түрік халықтары әдебиеттерінің бір-бірімен
тығыз араласуына Х-ХІІ ғасырлардағы ислам дінінің аталмыш халықтарға
кеңінен таралуының себебі болды. Классикалық Шығыс әдебиеттеріне кең
таралып, ортақтық сипаттарын да, әрбір ұлттық ортадағы өзгешіліктерін де
танытатын жанрлар ішінде рубаи өз ерекшелігімен назарға ілігеді.
Шығыстың жеті жұлдызы да қалам тербеген рубаи жанрын, әсіресе
өркендеткен Омар Хайям еді. Рубаи жазудың шебер майталманы Омар Хайям
өзінің 329 рубаиларымен (әр деректе түрлі көрсетілген) әйгілі болған ақын.
Рубай үлгісіндегі өлеңдер тәжік-парсы поэзиясында Омар Хайямнан да бұрын
болғаны белгілі. Ол рубаиды өлеңнің негізгі түріне айналдырған. Хайям
өзінің ғылым саласындағы кітаптарының бәрін араб тілінде жазса, Болмыс
бірлігі деген еңбегі мен рубаиларын парсы тілінде жазған. 18-ғасырдың орта
тұсында ағылшын ақыны Фитсджэральд алғаш рет рубайларды европа тіліне
аударды. Осы күннен бастап ақынның рубаилары жел ұшырған қаңбақтай бүкіл
әлемге тарала бастады (37., 121б). Омар рубаилары туралы алда кеңірек сөз
етеміз. Ал, рубаидың зерттелуі тұрғысында ғалымдар аз тер төккен жоқ.
Парсы-тәжік ақыны, зерттеуші ғалым Рашидаддин Ватват (ХІІ ғ.)
Хадайиқ ас-сахр фи дақаийқ аш-шиър еңбегінде ол рубаиды нысана етіп алып
зерттейді, бірақ ол еңбегінде рубаяттарды до бәйти деп сипаттама беріп
жазған. Аталмыш еңбектің Ал-иғроку фи-с-сифати деген бөлімінде ақын
Алидің рубаи шумақтарын мысалыға алып, оған да до бәйти деп түсіндірме
берген: Другой пример (поэзии) есть у Али Асади - дубейти (138., 159 б).
Ватват өз зерттеу еңбегінде Добәйти ұғымын төрт жолды өлең деп ұққан.
Сондықтан болар барлық рубаиларға тек сол қырынан келіп отырған.
ХІІ ғасырдың келесі бір зерттеушісі Фахриддин Рази өзінің Джамеъ-ул-
улум трактатында рубаи туралы былайша мәлімет береді: Знай, что дубейти
сочиняются размером хазадж, а всего этих стихотворных размером двадцать
четыре (139., 163 б). Демек, келтірілген мәліметтерден түйгеніміздей, ХІІ
ғасырда парсы-тәжік әдебиетінде рубаи терминінің орнына до бәйти ұғымы
қолданылған. Осы тұста айта кететін жәйт, Абдулхусайн Зарриннуб өзінің
Шеъри бардуруғ шехри бениқоб деп аталатын еңбегінде ХІІ ғасырда до-бәйти
(рубаи) жинастырған Наджмиддин Дубейти есімді адам болғанын айтады.
Сондықтан да ол өзіне осы до бәйти лақап атын (тахаллус) алса керек.
Өкінішке орай Наджмиддин Дубейтидің еңбегі бүгінгі күнге дейін жетпеді.
Ал-муъджам фи маайири ашъар-ал-Аджам еңбегінің авторы Шамсиддин
Мұхаммед ибн Кайс ар-Рази (ХІІІ ғ.) рубаи жанры түсінігінің тұңғыш негізін
қалаушыны іздейді. Сөйтіп, ол өзінің аталмыш еңбегінде рубаи жанрының
негізін қалаушы – Рудаки деп түйін жасаған. Ол тіпті рубаи терминінің
арабтардан келгендігіне күмәнданып, парсылардан енгендігі туралы
мәліметтерді алға тартады. Рудакидің жас кезінде шығарған тароны бар
деген де аңыз-әңгіменің желісін еңбектерде келтіреді.
Барлық деректерді мысалыға алып отырып зерттеген Шамси Кайс рубаи
негізін қалаушы Рудаки деген пікірді өзінің бірнеше еңбектерінде нақтылай
түскен. Шамси Кайс өзінің жоғарыда аталған еңбегінде жанрға жан-жақты
сипаттама бере келе, егер бұл форма ән болып айтылса – тарон, ал егер өлең
екі бәйіттен тұрса до бәйти деп аталатын форманы құрайды деген пікірді
ұсынады. Ал рубаиды арабтың до бәйти деген сөзі деп түйген.
Орта ғасырлық зерттеушілер мен ақындар бұл тұрғысында Шамси Кайспен
пікірлес болып, қарсы дау айтпаған. Әбдірахман Жәми де рубаи мен до бәйтиді
поэтикалық бір жанр деп есептеген. Шамси Кайстен кейін рубаи туралы ешкім
тың пікір айтпаған. Дегенмен, өз кезінде рубаи туралы аздап болса да пікір
айтып, сол жанрдан қалам тартқан ақындар төмендегідей есімдерден құралған
еді: Шарафиддин Рами (XIV ғ.), Вахид Табризи, Әбдірахман Жәми, Сайфи
Бухарал, Атаулло Махмуд Хусайн, Захирриддин Мұхаммед Бабыр және Хусайн Вайз
Кашифи (XV ғ.), Ахмад Сиддики (XV – XVI ғ.), Ваджидали Муджамали және Кабул
Мұхаммад (XVII ғ.).
Х-ХІІ ғасырда парсы-тәжік әдебиетінде рубаи жазған ақындар деп,
Рудаки, Унсири, Фаррухи, Манучехри, Азраки, Муиззи және Хайямдардың
есімдерін атай аламыз. Парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жазатын ақындардың
кейбірі өз рубаяттарын патша, шахтарды мадақтау ретінде жазған. Мәселен,
сарай ақыны Санжар Сельджук Муиззи (ХІ-ХІІ ғ.ғ.) рубаиларының дені патшаны
мадақтау сарынында жырланған. Анвар ақынның рубаиларының басым бөлігі
шынайы махаббатқа негізделіп жазылған, тілі шұрайлы, нақты да қарапайым.
Ал, философиялық рубаилары бірден түсіне кетуге ауырлау, салмақты сөздермен
жазылған.
Парсытілдес әзірбайжандық Хаканидің төрттағандары Анвари рубаиларына
қатты ұқсас, сарындас болып келеді. Хакани рубаяттары: махаббат,
дидактикалық және әлеуметтік-философиялық тақырыптарды қамтиды. Хакани
рубаилары да Анвари туындылары секілді қыз бейнесіне, жан сұлулығы мен
келбетіне арналып жазылған. Тіпті кейбір рубаиларын жеке, нақты есімді
адамдарға да арнаған.
Сопылық әдебиеттің шарықтау шегінде сопылық ақындардың рубаиларында
осы аталмыш сарындағы жырлар көбейіп сала берді. Бұндай рубаиларды Баба
Тахир Урьян және Әбу Саид Әбулхайр жазған.
XIV- XV ғасырларда парсы-тәжік әдебиетінде шахрошуб жанры рубаимен
қатар жақсы дамыды. Дегенмен, рубаидың әдебиеттегі орны ерек еді.
Тәжіктерде Махасти (өмір сүрген кезеңі белгісіз) есімді әйел ақыны болған.
Оның рубаяттары да махаббат пен философиялық ойларды өретін таңдаулы
туындылар. Оның туындыларында адам бойындағы игі қасиеттер, нәзік пернелер
терең суреттеледі.
Ленинградтық ғалымдар З.Н. Ворожейкина мен А.З. Розенфельд О жанровой
устойчивости рубаи деген еңбектерінде Х-ХІІ ғасырдағы парсы-тәжік
әдебиетіндегі рубаи жанрының дамуы туралы, басқа да жанрлардан ерекшелігі
туралы қысқаша тоқталған.
Зерттеуші З.Н. Ворожейкина өзінің еңбегінде Камалладин Исмаил
Исфахани рубаиларында Омар Хайямның шарап туралы жырларына еліктеу арқылы
жазылғандығын айтқан. Омар Хайямды З.Н. Ворожейкина да жан-жақты зерттеп,
Омар Хайям и хайямовские четверостишия деген еңбек жазды.
Парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жанры туралы аз зерттелген жоқ.
Көптеген қаламы қарымды қаламгерлер тың пікірлер білдіріп жатты. Сондай тың
пікір білдірушілердің қатарында ғалым Мұсылманқұловты да көре аламыз. Ол
парсы-тәжік әдебиетіндегі Х- XV ғасырлар арасындағы рубаи жанрының даму
ерекшеліктерін өзінің Асрори сухан (140) Сөз құпиясы деген еңбегінде
толыққанды тоқталған. Еңбекте рубаидың даму кезеңдеріне, парсы-тәжік
әдебиетіндегі рубаи жанрына жыр жазған ақындар шығармашылығынан мәліметтер
келтірген. Ал, Теория литературных видов и жанров (141) деген еңбегінде
рубаи жанрын талдап, саралап, құрылымы мен мазмұны жағынан терең тұжырымдап
берген. Ғалым аталған еңбектерде рубаят туралы жан-жақты, толыққанды
мәліметтер бере алған. Парсы-тәжік әдебиеттану ғылымына қосқан сүбелі
еңбегінің арқасында ғалым есімі әдебиет тарихында жарқырай көрінеді.
Кейінгі зерттеу еңбек 1990 жылы Душанбеден қорғалған З.С. Зариповтің
Жанр рубаи в персидско-таджикской литературе деп аталады. Бұл еңбекте
автор парсы-тәжік әдебиетіндегі рубаи жанрының шыгу генезисі туралы,
зерттелу тарихы туралы деректер келтірген. Ғалым аталмыш зерттеу еңбегінде
рубаи жанрының нақ парсы-тәжік әдебиетінде пайда болғандығын растай түседі.
Парсы ақындары рубаиды шығыстық аруд ережесі бойынша жырлайды Онда:
мәфуло, мәфаило, мәфаилон, фә уәзініне сәйкес жырланады. Уәзін деген сөз
өлең әуенінің үйлесім мен реттілігін өлшейтұғын өлшемге айтылады. Парсы
поэзиясының уәзіндік өлшемі дыбыстың созылыңқы және қысаңқы болуына
байланысты өлшенеді (117., ?). Жоғарыда Ислам Жеменей айтқан анықтамадағы
рубаи уәзіні былай жіктеледі: (Созылыңқы (-), қысаңқы (ү) дыбыстарды мына
шартты белгілермен көрсеткен)
Мәфуло: -, -, ү.
Мәфаило: ү- -ү
Мәфаилон: ү - - -
Фә: -
Міне осы уәзін бойынша парсы-тәжік рубаилары неше ғасырдан бері қарай
жырланып келеді. Рубаидың небір тамаша үлгілерін дүниеге алып келген
Шығыстың ақындары поэзия мұрағатына көптеген асыл мұралар тарту еткені
белгілі.
Әрбір поэтикалық жанр өзіндік тақырыптық ерекшеліктерге ие. Әрбір
жанрдың өзінің қозғайтын мәселесі, жырлану аумағы бар. Ал, рубаидың басқа
жанрлардан ерекшелігі – жан-жақтылықты назарда ұстайды. Яғни жырланар
аумағы шексіз де шетсіз. Түрлі салада, алуан түрлі тақырыптарда жырлана
береді. Ақындардың ішіндегі түрлі эмоция рубаи жанрында көрініс табады.
Парсы-тәжік ақындарының мінезін танып білу үшін де рубаиға жүгініп, тап сол
ақынның ішкі дүниесін өз туындыларыннан тап басуға болатындығы парсы
әдебиетінде бұрыннан қалған тұжырым екен. Яғни парсы-тәжік ақындары
ішіндегі барлық жай-күйін өз рубаиларында нақыштайды. Ол тек парсы-тәжік
ақындарына ғана тән емес өзге де халықтардың ақындарына да жат емес қасиет.
Рубаидың керемет үлгілерін Омар Хайям, Ибн Сина, Әбу Насыр әл Фараби,
Насираддин Туси секілді жарық жұлдыздар әсем көрсете білген. Аталмыш ақын
еңбектерінде (рубаи) көркем кесте, оймақтай ой жатады.
Зерттеуші А. Аминов рубаи жанрының бастапқы қалыптасуынан бастап кейінгі
дәуірлерге жалғасуы жолындағы тақырыптық-идеялық, көркемдік сипаттарды
былайшы өрбітеді: В моралью-этических рубаи классиков таджикско-персидской
литературы на первом этапе их развития продолжалось народная тенденция
проповеди гуманности, любви к труду, правде, во схавления, разума. Это
течение как ивестно, было вызвано появлением в гедонических взглядов,
которые спустя несколько веков нашли блестящее вополщение в творчестве
Хайяма и Хафиза (124., 24 б).
Шығыс халықтарында рубаи жазу ісі ІХ-Х ғасырларда қолға алына
бастады. Ұлы Гёте рухтары мен жырларына өле-өлгенше тамсана тағзым етумен
өткен Шығыстың жеті жұлдызы Фердоуси, Рудаки, Омар Хайям, Сағди, Руми,
Жәми, Хафиз күллі адамзаттың жыр өнерін жаңа сапалық деңгейге көтеріп
тастаса, олардың ішінде, әсіресе, Рудаки парсы әдебиетіндегі негізін қалады
десек, Омар Хайям рубаяттың әлемдік әдебиетке берік орнығуына шешуші ықпал
жасаған деуге келеді.
Осы төрт қана мысрадан тұратын шағын өлеңде үлкен ғылыми жаңалық, тың
ой, даналық сөз жататыны кез-келгенді таңғалдырмай қоймайды. Төрт жолға
үлкен табиғат бейнесін, махаббат сезімін сыйдыра салуға да үлкен шеберлік
қажет-ақ. Шеберлік, майталмандық парсы-тәжік ақындарына тән қасиет. Парсы
әдебиетшілері рубаиды әнмен қосып айту үрдісі ежелден келе жатқандығын
айтады. Ия, оған өзіміз жоғарыда тілге тиек еткен ән рубаи дәлел бола
алады. Парсы ақындардың атасы деп атаған Рудакидің рубаилары ең көркем де
нақышты, мазмұнды болып парсы-тәжік әдебиетінде ерекше орынға ие болды.
Парсы-тәжік әдебиетшілері де Рудакидің есімін алғашқылардың бірі деуі де
негізсіз емес.
Әбулхасан Рудаки (858-942) көп жанрда қалам тербеген көрнекті парсы-
тәжік ақыны. Рудакидің өлеңдерін мазмұнына қарай мына төмендегідей
жүйелеуге болады:
- Жалынды жастық шақты жырлайтын өлеңдері;
- ішімдік, шарап туралы өлеңдері;
- табиғаттың тартымдылығы жайында;
- өмірдің қуанышы жайлы;
- жомарттық, ұстаздық жайлы;
- патшаларды мадақтау, философиялық өлеңдері;
- кайғы мен мұқтаждық турасындағы жырлары (37., 110 б). Яғни ақын
лирикалық, философиялық, дидактикалық тақырыптарды поэзиясына арқау еткен.
Дарынды ақын әрбір өлең шумағын бар ыждаһатмен, поэзияға деген зор
махаббатпен жырлаған. Әсіресе, аталған тақырыптар төңірегінде жазған
рубаилары оқырманды толғантпай қоймайды. Жастық шақтың тым келте, қайта
оралмас ыстық шақ екенін тілге тиек етсе, кәріліктің соншалықты ұзақ та
мазасыз екенін алға тосады. Ол дегенмен де, өте оптимист ақын. Оның
рубаиларында пессимистік көзқарас жоқтың қасы деуге келеді. Барлығында
шаттану, қысқа өмірден ләззат алу кеңесі айтылады. Дана ақынның
рубаиларының дені ақыл-кеңес, парасаттылыққа шақыратын бірден-бір сара жол.
Слепую прихоть подавляй – и будешь благороден!
Калек, слепых не оскорбляй – и будешь благороден!
Не благороден, кто на грудь упавшему наступит,
Нет! Ты упавших поднимай – и будешь благороден! (100., 104
б)- деген жолдардан таза рухани тәрбиеге жетелер рух лебі еседі. Қазақтың
жығылғанға жұдырық қылма нақыл сөзінің жыры іспеттес. Рудаки өз заманының
көреген ақыны. Оның шумақтарында алдағы күндерге топшылау, болжау бағыттары
да байқалады. Замана ағысынан бір елі қалыс қалмайтын жырларынан заманауи
нышандар айқын аңғарылады. Ал лирикалары тұнып тұрған пейзаж дерлік.
Махаббат, табиғат үндестігі. Сұлу қыз бен әсем табиғат арасындағы сыр,
өзара әңгіме желісі тамаша суреттелген. Рудаки – суреткер ақын.
Аромат и цвет похищен был тобой у красных роз:
Цвет взяла для щек румяных, аромат для черных кос.
Станут розовыми воды, где омоешь ты лицо,
Пряным мускусом повеет от распущенных волос (100)- деген
жолдардан суреткер ақынның шеберлігіне сүйсіне де таңдана қараймыз.
Балаудың ең көркем түрін талғап, теңеудің теңдессіз әдісін қолдана білген.
Түрлі жанрда жыр толғай беретін ақынның рубаиларының орны поэзия әлемінде
ерекше-ақ. Оның жауһар туындылары тек өз елінде емес, бүткіл төрткүл
дүниенің асыл мұрасына айналған дүниелер.
Шығыс әдебиетінің тағы бір саңлағы, рубаи жазудың хас шебері – Омар
Хайям. Өз заманының әмбебаб данасы болған шайырдың мәңгілік жырларының
дүниежүзі тілдеріне тәржімалана бастауы 18 ғасырда-ақ қолға алынған еді.
Ағылшын ақыны Эдуард Фитцжеральд тұңғыш рет Омар Хайямды Европада
сөйлеткен. Сол-ақ екен, ол барлық континенттерді емін-еркін бағындыруға
көшті. Бүгінде Омар Хайям – адамзат жаралғалы бері дүниеге келген
ақындардың ең көп оқылатыны.
Омар Хайям - (1040 - 1123) өз елінің асқан ғұламасы. Аса ойшыл,
философ, астроном Омар Хайям әдебиетті негізгі кәсібі етпесе керек.
Зерттеушілердің мәлімдеуінше ол өзінің ғылыми жаңалықтарын шығару барысында
рубаи жанрын шабыт көзі ретінде пайдаланған деуге келеді. Барлық саладан
хабары бар ғұламаның ғалымдықтан гөрі ақын ретінде есімі елге жайылған. Осы
уақытқа дейін Омар Хайямның рубаиларының саны дәл белгіленген жоқ. Әр
деректерде түрлі көрсетілген.
Ақын – аудармашы Арғынбай Бекбосын шайырдың 800 рубаи жазғанын,
дегенмен оның жартысының бүгінгі күнге жетпегенін атап көрсетеді және оның
себебі жоғарыда атап кеткеніміздей, Омардың рубаиларды бөлек-бөлек қағаз
парақшаларына шабыты келгенде ғана жазып, оларды жинастырмағанында деп
түсіндіреді. Ал белгілі ғалым Рақманқұл Бердібаевтың Түрлі пәндерден
осыншама күрделі сонылық ашқан, өшпес із қалдырған Омар Һәйям ғылымнан қолы
босаған кезде өлең жазып, онысына өзі онша мән бермей, кез-келген параққа
жазып тастай берген сияқты (2., 21) деген сөздері Арғынбай Бекбосынның
пікірін қуаттай түскен секілді. Алғашында белгісіз болып келген рубаилар
кейіннен төрткүл әлемге әйгілі болды. Эдуард Фитцджеральд Омар рубаиларын
еуропа тіліне аударуы оған тікелей әсер етті. Осыдан кейін әлем
зерттеушілерінің қызығушылығы оянып, төрт жолды өлеңдер басқа халықтардың
поэзиясынан орын ала бастады.
Омар Хайямның асқан ойшылдылығында, ғұлама зерттеушілігінде сөз жоқ.
Десек те, ол өз оқырмандарына ақындық тұрғысынан көп жақын. Ақынның
рубаяттары басқа ғылыми зерттеулерінен де құндырақ болған. Любители
литературы собрали рубаи Хайяма, составляли из них сборники, которые затем
переписывались и расходились по всей стране. Рубаи принесли Хайяму широкую
популярность – они, в отличие от его трактатов по математике, были понятны
всем (16; 3 б).
Ақын неше рубаи жазса да әлем әдебиетінде жарқыраған өшпес орын ала
білген жан. Ол көбіне - көп философиялық тұрғыдан жыр толғағанды жаны
сүйген. Лирикалары да басымырақ. О.Хайям рубаиларының дені Алла, дін
туралы, кейбірі шарап, қыз бен нәзік махаббат жайында жырланған. Тағдыр мен
адам мәселелері де алдыңғы орындарға қойылса, өмір мен өлім жайы да тілге
тиек етіледі. Адамзат өмірі тез де жылдам өтетінің ескертіп, сол аз ғана
қамшының сабындай өмірді мәнді де мағыналы өткізуге насихаттайды. Жастық
өмірдің қас – қағым сәтте өте ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz