Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.6
Негізгі бөлім
1.тарау. Каспий мәселесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Каспийдің көмірсутекті ресурстары және оның экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.15
1.2.Каспий төңірегіндегі геосаясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының ұстанған позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.25
2.тарау. Каспйдің құқықтық мәртебесін анықтау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.35
2.1. Каспийдің құқықтық мәртебесі мәселесінің пайда болуы және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36.37
2.2. Каспий мәселесі төңірегіндегі келіссөздер процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған әдебиеттер ізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.56
Негізгі бөлім
1.тарау. Каспий мәселесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Каспийдің көмірсутекті ресурстары және оның экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7.15
1.2.Каспий төңірегіндегі геосаясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3.Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының ұстанған позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16.25
2.тарау. Каспйдің құқықтық мәртебесін анықтау мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.35
2.1. Каспийдің құқықтық мәртебесі мәселесінің пайда болуы және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36.37
2.2. Каспий мәселесі төңірегіндегі келіссөздер процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38.47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48.51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
Пайдаланылған әдебиеттер ізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53.56
ХХ ғасырдың аяғы халықаралық қатынастар тарихында ерекше орын алуда.Социалистік бағыттағы КСРО ыдырап, орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.Бұл процесс халықаралық қатынастардың жаңа кезеңі басталғанын көрсетті.Тәуелсіз мемлекеттер басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар орнатып, сыртқы саясатқа қадам жасады.
Қазіргі таңда ТМД-ға біріккен бұл елдер тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптастып, әлемдік қауымдастыққа еніп отыр. Сондай-ақ реформалауды аяқтап, нақты даму сатысына өтуде.
Осындай мемлекеттің бірі – ұлан-байтақ территориясы бар, қазба байлығы мол Қазақстан Республикасы. Тәуелсіз мемлекетке ие болғаннан бастап,әлемдік қауымдастыққа еніп, белсенді сыртқы саясат жүргізуде.
Тақырыптың өзектілігі:
Каспий теңізіне қатысты мәселелер бойынша аймақтық маштабтан өтіп, глобальды маңызға ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік, тұрақтылық экономикасының дамуы қазіргі таңда өзекті болып отыр.Көмірсутегі қорлары, оларды өндіру Қазақстанның экономикалық жағдайын ғана емес,жалпы республикадағы әлеуметтік-саяси жағдайды да жақсарту қажетӘлемдік энергетикалық агенттердің мәліметтері бойынша Қазақстан 2010 жылға қарай күніне 1 млн. немесе жылына 56-58 тонна мұнай экспорттқа шығара алады./24/. Каспий аймағы әлемдегі жетекші державалардың назарын 2 жағдайға байланысты өзіне аударып отыр.Біріншіден, Каспий бассейінің ең жоғары сапалы мұнайды экспортқа шығару потенциаы,батыстық сараптамашылардың есептеуі бойынша шамамен жылына 100млн. тонна./24/. Бұл қазігргі Ресейдің экспорттық потенциалына тең. Басқаша айтқанда Каспий аймағы болашақта Европа мемлекеттерінің мұнаймен қамтамасыз ету көзіне айнала алады.
Қазіргі таңда ТМД-ға біріккен бұл елдер тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптастып, әлемдік қауымдастыққа еніп отыр. Сондай-ақ реформалауды аяқтап, нақты даму сатысына өтуде.
Осындай мемлекеттің бірі – ұлан-байтақ территориясы бар, қазба байлығы мол Қазақстан Республикасы. Тәуелсіз мемлекетке ие болғаннан бастап,әлемдік қауымдастыққа еніп, белсенді сыртқы саясат жүргізуде.
Тақырыптың өзектілігі:
Каспий теңізіне қатысты мәселелер бойынша аймақтық маштабтан өтіп, глобальды маңызға ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік, тұрақтылық экономикасының дамуы қазіргі таңда өзекті болып отыр.Көмірсутегі қорлары, оларды өндіру Қазақстанның экономикалық жағдайын ғана емес,жалпы республикадағы әлеуметтік-саяси жағдайды да жақсарту қажетӘлемдік энергетикалық агенттердің мәліметтері бойынша Қазақстан 2010 жылға қарай күніне 1 млн. немесе жылына 56-58 тонна мұнай экспорттқа шығара алады./24/. Каспий аймағы әлемдегі жетекші державалардың назарын 2 жағдайға байланысты өзіне аударып отыр.Біріншіден, Каспий бассейінің ең жоғары сапалы мұнайды экспортқа шығару потенциаы,батыстық сараптамашылардың есептеуі бойынша шамамен жылына 100млн. тонна./24/. Бұл қазігргі Ресейдің экспорттық потенциалына тең. Басқаша айтқанда Каспий аймағы болашақта Европа мемлекеттерінің мұнаймен қамтамасыз ету көзіне айнала алады.
Гаджиев К.С. Геополитика Кавказа.-М.2001.-С.209
2 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.121
3 Маханбет Дабири. Правовой статус Каспия.- М.1999.-С.275.
4 Бабак В. Нефть Каспия в отношениях России и Казахстана.-М.2003.-С.135.
5 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.121
6 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.54
7Бабак В. Нефть Каспия в отношениях России и Казахстана.-М.2003.-С.213.
8Токаев К. Дипломатия Казахстана.-А.2001.-С.390.
9 Гаджиев К.С. Геополитика Кавказа.-М.2001.-С.209.
10 Абишев А. Каспий и мировая политика.-А.2002.-С.35.
Пайдаланылған өдебиеттер тізімі
Деректер мен құжаттар:
1. Материалы Рештской конференции 23-26 августа 1993г // Архив МИД РК.
2. Қазақстан мен Ресей арасындағы шекара келісімі // Қазақстан Республикасының Шарттар бюллетені. Астана - 2001.
3. Каспий: проблемы и задачи // Вестник Каз ГУ. Серия «МО и МП, 2003. №3 (5).
4. Коммюнике ОЭС. // Дипломатический вестник - 17 февраль 1992.
5. Конвенция по Организации сотрудничества Прикаспийских Государств (ОСПГ). Проект ИРИ. 1992. // Архив МИД РК.
6. Совместное коммюнике представителей прикаспийских государств от 4.10.92. // Архив МИД РК.
7. Куандыков Б.М. Правовой статус Каспийского моря - основа
планомерного освоения минеральных ресурсов. // Отчет КИСИ при Президенте РК. – Алматы, 1995.
8. Тараков А. Как делить море // Дипломатический вестник.1995.№12.
9. Совместное коммюнике представителей прикаспийских
государств от 7.07.03. // Архив МИД РК.
Мемлекет қайраткерлерің еңбектері:
10. Нұрсұлтан Назарбаев. Сындарлы он жыл. — Алматы, Атамұра ,2003
11. Тоқаев Қ.К. Под Стягом независимости: очераки о внешней политике Казахстана. – Алматы:Білім, 1997.
12. Тоқаев.Қ.К. внешняя политика Казахстана в условиях глобализаций. – Алматы: АО «САК», НП ПИК «GAUHAR» 2000
13. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы – Алматы,2003
Монография, мақала, және тезистер:
14. Адиль Абишев. Каспий: нефть и политика.- Алматы, Центр
внешней политики и анализа, 2002.
15. Байғабылұлы Е.Каспий төңірегіндегі тайталас. Егемен Қазақстан. — 2001. — 20 наурыз.
16. Бомдарқова Л. Каспий теңізінің мәртебесінің талқылануы. //Егемен Қазақстан. - 1995. - 28 қыркүйек.
17. Бжезинский 3. Великая Шахматная доска. Господство Америки и его стратегические императивы. — М.: Международные отношения, 1998.
18. Гиззатов В.Х. Правовой статус Каспийского моря и вопросы связанные с трубопроводами // Саясат —1999 - №8.
19. Дьяченко С.Б. проблемы Правовго статуса Каспийского моря // Деловая неделя —1997-22,29 август.
20. Жәнібеков Д. Кеше Арал, бүгін Балқаш, ертең Каспий //Атамекен —2001.-25 шілде.
21. Журавлев А. Маневры вокруг «Каспийского пирога»// Правда.1997.-29 август.
22. Касенов У. Каспийское море: Правовой статус, нефть и
Международная безопасность // Деловая неделя. —1997-22,29 август.
23. Көшенов И. Теңіздің қасіретке ұшырауына жол бермеу керек. // Атамекен – 2001 – 27 сәуір, № 8.
24. Кушенов И. Каспийский правовой статус // Атамекен. – 2001. – 7 декабрь-
25. Кушенов И. Каспию —Правовой статус // Экокурьер. -2000. -30 ноября.
26. Каспийское море // Деловая неделя. —1997-23 мая.
27. Каспийское море // Деловая неделя. —1997-15 августа.
28. Каспий жағалауындағы бес ел мұнайлы теңіздің мәртебесін айқындай ала ма? // Егемен Қазақстан. - 24сәуір —2002ж.
29. Мендебаев Т. Каспийдің мәртебесінің анықталуын дүние жүзі қадағалап отыр: [Каспий теңізінің меншіктік мәртебесі туралы] //
РКас Алаш. - 2000. -10 қазан.
30. Нургожин А. Пять стран. // Деловая Неделя, - 1998.-3 апреля. №13.
31. Правовой статус Каспийского моря, Проблемы и перспективы сотрудничества Прикаспийских государств // Панорама. -1995. №33 январь.
32. Россия и Казахстан имеют много общих интересов в переговорном процессе по статусу Каспия // Саясат. — 1995 -№3.
33. Сыдықов Ж. Каспий күрделі түйіндер // Атырау. -1993ж. 8 қаңтар.
34. Сыроежкин К. Как будем делить Каспий? Правовой статус Каспия // Континент. - 2000 - №20 —окт.
35. Тараков А. Правовой статус Каспия // Казахстанская правда. - 1995-16 мая.
36. У Каспия пять нянек [Судьба Каспия в руках пяти государств]. // Мысль. -1998 -№4.
37. Хуснутдинов М. Нефть России. //Нефтегаз и вертикаль.1998.
38. Каспий жағалауындағы бес ел мұнайлы теңіздің мәртебесін айқындай ала ма? // Егемен Қазақстан. - 24сәуір —2002ж.
2 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.121
3 Маханбет Дабири. Правовой статус Каспия.- М.1999.-С.275.
4 Бабак В. Нефть Каспия в отношениях России и Казахстана.-М.2003.-С.135.
5 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.121
6 Гиззатов В.Проблема правового статуса Каспийского моря//Актуальные проблемы внешней политики Казахстана. Сборник статей.-М.1998.-С.54
7Бабак В. Нефть Каспия в отношениях России и Казахстана.-М.2003.-С.213.
8Токаев К. Дипломатия Казахстана.-А.2001.-С.390.
9 Гаджиев К.С. Геополитика Кавказа.-М.2001.-С.209.
10 Абишев А. Каспий и мировая политика.-А.2002.-С.35.
Пайдаланылған өдебиеттер тізімі
Деректер мен құжаттар:
1. Материалы Рештской конференции 23-26 августа 1993г // Архив МИД РК.
2. Қазақстан мен Ресей арасындағы шекара келісімі // Қазақстан Республикасының Шарттар бюллетені. Астана - 2001.
3. Каспий: проблемы и задачи // Вестник Каз ГУ. Серия «МО и МП, 2003. №3 (5).
4. Коммюнике ОЭС. // Дипломатический вестник - 17 февраль 1992.
5. Конвенция по Организации сотрудничества Прикаспийских Государств (ОСПГ). Проект ИРИ. 1992. // Архив МИД РК.
6. Совместное коммюнике представителей прикаспийских государств от 4.10.92. // Архив МИД РК.
7. Куандыков Б.М. Правовой статус Каспийского моря - основа
планомерного освоения минеральных ресурсов. // Отчет КИСИ при Президенте РК. – Алматы, 1995.
8. Тараков А. Как делить море // Дипломатический вестник.1995.№12.
9. Совместное коммюнике представителей прикаспийских
государств от 7.07.03. // Архив МИД РК.
Мемлекет қайраткерлерің еңбектері:
10. Нұрсұлтан Назарбаев. Сындарлы он жыл. — Алматы, Атамұра ,2003
11. Тоқаев Қ.К. Под Стягом независимости: очераки о внешней политике Казахстана. – Алматы:Білім, 1997.
12. Тоқаев.Қ.К. внешняя политика Казахстана в условиях глобализаций. – Алматы: АО «САК», НП ПИК «GAUHAR» 2000
13. Тоқаев Қ.К. Қазақстан Республикасының дипломатиясы – Алматы,2003
Монография, мақала, және тезистер:
14. Адиль Абишев. Каспий: нефть и политика.- Алматы, Центр
внешней политики и анализа, 2002.
15. Байғабылұлы Е.Каспий төңірегіндегі тайталас. Егемен Қазақстан. — 2001. — 20 наурыз.
16. Бомдарқова Л. Каспий теңізінің мәртебесінің талқылануы. //Егемен Қазақстан. - 1995. - 28 қыркүйек.
17. Бжезинский 3. Великая Шахматная доска. Господство Америки и его стратегические императивы. — М.: Международные отношения, 1998.
18. Гиззатов В.Х. Правовой статус Каспийского моря и вопросы связанные с трубопроводами // Саясат —1999 - №8.
19. Дьяченко С.Б. проблемы Правовго статуса Каспийского моря // Деловая неделя —1997-22,29 август.
20. Жәнібеков Д. Кеше Арал, бүгін Балқаш, ертең Каспий //Атамекен —2001.-25 шілде.
21. Журавлев А. Маневры вокруг «Каспийского пирога»// Правда.1997.-29 август.
22. Касенов У. Каспийское море: Правовой статус, нефть и
Международная безопасность // Деловая неделя. —1997-22,29 август.
23. Көшенов И. Теңіздің қасіретке ұшырауына жол бермеу керек. // Атамекен – 2001 – 27 сәуір, № 8.
24. Кушенов И. Каспийский правовой статус // Атамекен. – 2001. – 7 декабрь-
25. Кушенов И. Каспию —Правовой статус // Экокурьер. -2000. -30 ноября.
26. Каспийское море // Деловая неделя. —1997-23 мая.
27. Каспийское море // Деловая неделя. —1997-15 августа.
28. Каспий жағалауындағы бес ел мұнайлы теңіздің мәртебесін айқындай ала ма? // Егемен Қазақстан. - 24сәуір —2002ж.
29. Мендебаев Т. Каспийдің мәртебесінің анықталуын дүние жүзі қадағалап отыр: [Каспий теңізінің меншіктік мәртебесі туралы] //
РКас Алаш. - 2000. -10 қазан.
30. Нургожин А. Пять стран. // Деловая Неделя, - 1998.-3 апреля. №13.
31. Правовой статус Каспийского моря, Проблемы и перспективы сотрудничества Прикаспийских государств // Панорама. -1995. №33 январь.
32. Россия и Казахстан имеют много общих интересов в переговорном процессе по статусу Каспия // Саясат. — 1995 -№3.
33. Сыдықов Ж. Каспий күрделі түйіндер // Атырау. -1993ж. 8 қаңтар.
34. Сыроежкин К. Как будем делить Каспий? Правовой статус Каспия // Континент. - 2000 - №20 —окт.
35. Тараков А. Правовой статус Каспия // Казахстанская правда. - 1995-16 мая.
36. У Каспия пять нянек [Судьба Каспия в руках пяти государств]. // Мысль. -1998 -№4.
37. Хуснутдинов М. Нефть России. //Нефтегаз и вертикаль.1998.
38. Каспий жағалауындағы бес ел мұнайлы теңіздің мәртебесін айқындай ала ма? // Егемен Қазақстан. - 24сәуір —2002ж.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі
Ғылыми жетекші:
Орындаған:
Алматы,2007
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
Негізгі бөлім
1-тарау. Каспий мәселесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Каспийдің көмірсутекті ресурстары және оның экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2.Каспий төңірегіндегі геосаясат ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының ұстанған позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-25
2-тарау. Каспйдің құқықтық мәртебесін анықтау мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-35
2.1. Каспийдің құқықтық мәртебесі мәселесінің пайда болуы және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-37
2.2. Каспий мәселесі төңірегіндегі келіссөздер процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48 -51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер ізімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-56
Кіріспе
ХХ ғасырдың аяғы халықаралық қатынастар тарихында ерекше орын алуда.Социалистік бағыттағы КСРО ыдырап, орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.Бұл процесс халықаралық қатынастардың жаңа кезеңі басталғанын көрсетті.Тәуелсіз мемлекеттер басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар орнатып, сыртқы саясатқа қадам жасады.
Қазіргі таңда ТМД-ға біріккен бұл елдер тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптастып, әлемдік қауымдастыққа еніп отыр. Сондай-ақ реформалауды аяқтап, нақты даму сатысына өтуде.
Осындай мемлекеттің бірі – ұлан-байтақ территориясы бар, қазба байлығы мол Қазақстан Республикасы. Тәуелсіз мемлекетке ие болғаннан бастап,әлемдік қауымдастыққа еніп, белсенді сыртқы саясат жүргізуде.
Тақырыптың өзектілігі:
Каспий теңізіне қатысты мәселелер бойынша аймақтық маштабтан өтіп, глобальды маңызға ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік, тұрақтылық экономикасының дамуы қазіргі таңда өзекті болып отыр.Көмірсутегі қорлары, оларды өндіру Қазақстанның экономикалық жағдайын ғана емес,жалпы республикадағы әлеуметтік-саяси жағдайды да жақсарту қажетӘлемдік энергетикалық агенттердің мәліметтері бойынша Қазақстан 2010 жылға қарай күніне 1 млн. немесе жылына 56-58 тонна мұнай экспорттқа шығара алады.24. Каспий аймағы әлемдегі жетекші державалардың назарын 2 жағдайға байланысты өзіне аударып отыр.Біріншіден, Каспий бассейінің ең жоғары сапалы мұнайды экспортқа шығару потенциаы,батыстық сараптамашылардың есептеуі бойынша шамамен жылына 100млн. тонна.24. Бұл қазігргі Ресейдің экспорттық потенциалына тең. Басқаша айтқанда Каспий аймағы болашақта Европа мемлекеттерінің мұнаймен қамтамасыз ету көзіне айнала алады. Бұл табиғи газға да байланысты.Екіншіден, Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін геосаясатта және геоэкономикада қүбыр жолдарының транспорт магистралдарының Европаның Парсы шығанағымен және Қиыр Шығыспен байланыстыратын жаңа жүйені қалыптастыру перспективасы пайда болды.
Мамндардың есебі бойынша, тасымалдаудың бұл жолы қазіргі теңіз жолымен салыстырғанда арзанға түседі. Каспий аймағындағы мемлекеттер ең алдымен Каспй бассейінің Табиғи байлығын өндіруде, саяси беделін өсіруге, мұнайы мен газын өткізу арқылы экономикалық жағынан табысты болуға мүдделі.Осы факторлар жиынтығы ҚР-ның сыртқы саясаттағы стратегиялық сипатын, дипломатиясының міндеттерін анықтайды.Аймақтың жағдайына Ресейдің саясаты ерекше маңызға ие. Каспий теңізінің статусына байланысты мәселелер Кеңес одағы ыдырағаннан кейін пайда болды, себебі жағалауындағы 5 мемлекет теңізді өздеріне тиісті бөлігін заңдасдыруға ұмтылды.
Қазіргі сыртқы саясаттағы өзекті мәселенің бірі – Каспийдің көмірсутекті ресурстарының әлемдік рынокқа шығарудағы кедергілерді жою және құқықтық мәртебесін белгілеу.Мәртебе – бұл шекаралар, ал шекаралар ықпал ету аймақтарының бөлінісі.
Қазір Каспий, теңіз жағалауы мемлекеттерінің қамқорық пен ынтымақтастық объектісі емес, қатаң дипломатиялық араздықтың объекісіне айналды.Қазақыстан бұл процессте басым ықпал жүргізе алмаса да; оның рөлі ымыралы шешімерге келу үшін өте маңызды және өз жағалауындағы бір де барель мұнайын жоғалтқысы келмейді.
Бінеше жылдар бойы мемлекеттер Каспийдің құқықтық статусы бойынша дауласып келуде.Мұнда кеме қатынасы, балық аулау, биоресурстарды тиімді пайдалану,қауіпсіздігін қамтамасыз ету,ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу, су деңгейінің ауытқуына байланысты жағаны қоршау шаралары және қойнауын зерттеу мен пайдалану мәселелері жатыр. КСРО кезінде Каспий мәселесі Ресей мен Иранның арасындағы келісім бойынша шешілген болса, енді Каспий жағалауындағы 5 мемлекеттің ортақ проблемасына айналды.Ортақ пайдаланып келген теңіз байлығы, енді бөліске түсіп отыр. Бұл мәселе осы елдердің бәрі үшін өзекті мәселесі ретінде әлемдік саясатта үлкен орын алуда.
Тақырыптың зерттеу пәні:
Жалпы менің бұл мәселені тақырыбыма арқау етіп алып, зерттеу себебім, бұл үлкен саясатқа мәселенің әлі шешілмеуі, және кейінгі кезде бұл мәселенің шешілуі, болашағы қандай деген мәселе толғандырады.
Зерттеу мақсаты:
Ұсынылып отырған дипломдық жұмысында, негізінен Каспийдің құқықтық мәртебесін белгілеу процессінің эволюциясы және шешілу барысында жан-жақты ашып көсету.
Зерттеу міндеттері:
Каспийдің орналасуы мен байлық көзін анықтау;
Каспийдің мәртебесін анықтау барысындағы әр түрлі ұсыныстарды салыстырмалы талдау;
Каспий мәселесіне байланысты мемлекеттер позициясы;
Мемлекетаралық келіссөздерді жан-жақты талдау;
Каспий мәселесіндегі Қазақыстан мүддесі.
Жұмыстың деректік негізі:
Жұмысты зерттеп, тақырыпты толық ашып көрсетуде осы мәселеге қатысты бір топ мемлекетаралық келісім-шарттар, меморандум, үндеу және тағы басқа құжаттарға деректік негіз ретінде маңызы зор. Кейінгі он жыл ішінде Каспий мәселесін шешуде бес мемлекеттің арасында көптеген келіссөздер жүргізілді,нәтижесі – декларациялар, құжаттар, келісім- шарттар.Мысалы, Стамбул декларациясы ҚР мен Ресей арасындағы Каспий теңізінің түбін бөлу туралы келісім-шарт болып табылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты еңбектерінде Каспий мәселесін зерттеп сипаттама берген.10,151б.
Каспий мәселесін ертеден талдап келе жатқан ғалымдардың еңбектері үлкен демеу болды. Мысалы:
ҚР-ның Сытрқы Істер Министрі Қасымжомарт Тоқаевтың Внешняя политика Казахстана в условиях глобализаций 12, 264б. Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана 11, 456б. және ҚР-ның Дипломатиясы 13,385б. атты еңбектерінде Каспий мәселесін толығымен жүйелеп, ҚР-ның Каспий жағалауы мемлекеттерімен қарым - қатынастарын зерттеген.
Адиль Абишевтің: Каспий: нефть и политика атты еңбегі Каспий мәселесін толық зерттеп,өзектілігін ашып көрсеткен.14.
Тараков А.,35,Нургожин А., 30,Вадим Васильченко 42, еңбектерінде Каспий аймағындағы геосаяси меселесінің даму тенденциясына зерттеулер жасаған.
Шет ел зерттеушілерінің ішінде Каспий Мәселесін толық зерттеп қарастырған еңбектер бар. Олкотт М.,Коэн А., Фуллер Г., Старр С., Бреммер Я., Одом У., Джаффи Э. М., Гобл П., Эбл Р., Рар А., Наней Дж.
Жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау Каспий мәcелесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі
1.1. Каспий көмірсутекті ресурстары және экономикалық маңызы
Каспий теңізі әлемдегі ірі ішкі континенттік қоймасы. Оның аумағы 440 мың км. Мұнда әлемдегі осетр балығының 90 % пайызы жинақталған. Мұнда 20-дан астам жануарлар мен соған жуық өсімдіктер тіршілік етеді, басым көпшіліщ қызыл кітапқа енгізілген. 29.
Соңғы жылдары Каспий айналсында туып отырған жағдайды шын мәнісінде ғаламдық маңыздылықты иемденіп келе жатқан, әлемдегі күрделі мәселелердің бірі деуге болады. Бұл мәселе Қазақстан үшін тіке актуальды маңыздылыққа ие. Каспий мәселелсіне тікелей қатысушы тарап болғаннан кейін, Қазақстан үшін, Каспийдің құқықтық режимі, мұнай және газ құбырлары, минералдарды өндіру шарттары және орын алып отырған аймақтың және әлемдік державалардың (алпауыттардың) геосаяси бәсекелестігі мәселелері өте өзекті болып отыр.
Қара алтын - мұнай, тек маңызды экономикалық шикізат қана емес, сонымен қатар XX гасырдың ІІ-жартысының саяси феномені болып табылады. Біздің мемлекетіміз бұл байлыққа үлкен үміт артады, және үкіметіміздің ойынша осы шикізат келешекте еліміздің көркеюін қамтамасыз етеді, бірақта барлығы ойлағандай оңай болып шықпады.
1. Каспий мұнайы.
Каспий қойнауындағы мұнай газ қорлары әртүрлі қайнар көздер бойынша, шексіз деп жария етіліп айтылғанмен шынайы белгісіздік арасы, әртүрлі бағаланады. Геологиялық зерттеулердің белгілеуі бойынша Каспийдің түбі қазіргі уақытта үш негізгі мұнайлы газды бассейндердің құрамына кіреді, олар: Солтүстік Каспий, Орта Каспий және Оңтүстік Каспий болып, 10 аймаққа бөлінеді. 1975 жылы қорықтық аймақ деп жарияланған Солтүстік Каспийдің мұнайлы-газды бассейнінің ресейлік Солтүстік батыс бөлігі толығымен игерілмеген.
2. Каспийдің мұнайлы-газдылығы және оның жағалаулары.
Ресей геологтарының шығарған есептеулері бойынша аймақтың көміртекті шикізат қоры шартты жанармайдың ШЖТ 12 млрд. тоннасын, соның есебінде 7 млрд. тонна мұнайды құрайды. Басқа есептеулер бойынша Каспий қойнауындағы жалғыз мұнайдың ғана қоры 13 млрд. тонна, ал үшінші есептеу бойынша 22 млрд тонна құрайды. Бұл қорды интенсивті жолмен шығарылатын болса кемінде 50 жылға жетеді деп есептеледі. 52. 4-6. Бұл байлықты Каспий манындағы елдер арасында бөлу Каспийдегі ұлттық аймақтың қалай сызылуына байланысты. Бірінші таблицада келтірілген мәліметтер, рентген сияқты, Каспий маңындағы елдердің мүдделерін ашып көрсетеді. Егер, көлдік вариант қабылданатын болса, Каспий мұнайына негізінде Азербайжан мен Қазақстан қол жеткізеді. Егер Кеңестік - Ирандык келісімшарттармен анықталатын жабық теңіз концепциясын қолға алар болсақ, әр мемлекет 10 мильдік аймақта орналасқан кен орындарын игеруге құқық алады, ал теңіздің орталық бөлігіндегі кен орындарды өндіруде барлық жағалас мемлететтер тең құқылы болады.
Батыстың Каспийге деген қызығущылығы айуанша, жабайыша көрініс табады. Каспий теңізі және оған қатысты аймақ әлемдегі қатарлы компаниялары мен фирмаларының белсенділігінің басты орталықтарының біріне айналып барады. Каспийдің мұнайы мен газын өндіруде мынандай компаниялар қатысуда: Моbil, Сhevron, Willbroc, Еххоn, Иnocd, Оpukc, Santa Fe International, Pennotoil, MeDermott, (АҚШ), Total, Elf Aguitane, Texnin (Франция) Ramco (Оңтүстік Корея), Monument, British Gas, British Petroleum, Broun and Root (Англия), Agip (Италия), Mannecman (Германия), Chioda, Nichimen, Митцубиси, Itochu Corporation, Мицуи Корпорейшн (Жапония), Gama, Turkish Petroleum, Petroleum, Turkish State Oil Company (Туркия), Bridas (Аргенгина), Реtroas (Малайзия), FELS (Сингапур), Кварнер, Station (Норвегия), Delta Nimiz (Сауд Аравиясы), Scan Trans Rail (Финляндия), Ме Соnnel Dowel (Австралия).
Көптеген біріккен кәсіпорындар құрылды; ресейлік-американдық ЛУКАРКО, азербайжандық-түрик Азфен, азербайжандық-американлық Caspian Drikking Co., ресейлік-британдық Casp oil Development. Каспий мұнайын игеруде белсенді қатысушылардың қатарында Иран мұнай корпорациясы (ОТУС) және Қытай мемлекеттік мұнай комланиясы бар. Соңғы жылдары Каспий проблемасы жайлы Токиода, Парижде, Стамбулда, Лондонда конференциялар өтті. 1996 жылдан бері Англияда Каспий жаңалықтары атты халықаралық бюллетень шығарылуда. Батысқа өз ресурстарын арзанға өткізуде жарыс ұйымдастырған тәрізді. Ресейде Каспий маңындағы мұнайдың тоқтаусыз шығуы құнсыз шикізатты Батысқа арзандатты. Ал бүгін батыстың трансұлттық мұнай компаниялары аз салып, көп алу жолында, мұнайдың жеңіл шығарылатын жеріне топтанып келді. 2005 жылға дейін Каспий аймағындағы мұнай-газды аудандарда шығарылып жатқан көмірсутекті ресурстар бірден өседі деп күтілуде. Батыстың Каспий ресурстарына деген қызығушылығы аймақта болып жатқан саяси процесстерде белсенді болуына күшті стимул берді. АҚШ пен Туркия арасында кім кімді жығар дейтіндей күрес басталып жатыр. Британдық-американдық мұнай компанияларының Каспийдің табиғи ресурстарына трансұлттық бақылау орнатуға деген талпыныстары көзделген. Бұдан кейін саяси бақылау қоймайтынына кім кепіл?! Мысалы, 1992 жылы, жалпы ұзындығы 1500км, жылдық өткізімділігі 60 млн. тонна 1.2 млрд. доллар әкелетін Америка компанияларының Теңіз-Комсомольская-Тихорецк-Новоро ссийск Каспий құбыр салу консорциумының мұнай құбыры көп ұзамай Ресейден кейінгі екінші орынды иеленді. 59.
1. Таблица.
2005 жылға дейін шығарылатын мұнай мен газ қорларының жоспарланған өсімі.
Мұнайлы-газды аймақ
Күтілетін газ млрд., куб
мұнай млн. тонна.
Астрахан - Теңіз
50
200
Промыс - Б у зачин
10
20
Кавказалды және Маңғышлақ
10
10
Терс-Каспий және Самур-Песчаномыс
10
30
Солтүстік Апшерон
30
20
Апшерон- Прибалкан
50
50
Оңтүстік Каспий
60
40
Барлығы:
220
370
АРММК –ң президенті Натик Алиевтың айтуы бойынша, және бұл сөзді кез келген Каспий маңындағы елдердің басшылары айтуы мүмкін, шетелдік инвесторларды шақыру арқылы мұнай-газ саласын тездетіп дамыту Азербайжан Республикасының кең етек алған экономикалық дағдарысынан шығудың жалғыз пұрсаты еді. Бірінші халықаралық келісім шартқа қол қойылғаннан кейін, 1994 жылдың 20-қыркүйегінен бастап Азербайжанның мұнай өнеркәсібіне жоспарланған инвесторлардың жалпы көлемі 15 млрд. долларға дейін жетті, және де инвестияциялардың өсу қарқыны бойынша Азербайжан ТМД елдері ішінде алдыңғы кезекте. 59.
Каспийдің мұнайын өзінің тәуелсіздігі мен жетістігінің негізі деп санайтын Қазақстан шетел инвестициясын өзіне тартуда үлкен табысқа жетті.
Ресейдегі Каспий жағалауының ұзындығы 695км; теңізге Дағыстан территориясы кіреді (490км), Қалмақия (100км), Астрахан обласы (105км). Ресей өз жағалауын ешқандай зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатқан жоқ немесе ол жерде мұнайды шығарып та жатқан жоқ, алайда жанармай мен энергетиканың ескі министрінің пайымдауы бойынша: - Ресей Каспий қойнауындағы мұнай кен орындарын игеру бойынша халыкаралық косорциумдағы үлесін арттырмақ. 59. Ресейге қатысты Каспий қойнауындағы игеруге дайын кен орын – Инчхе теңізі. Оған лицензия британдық J, P x (30.5%), ресейлік Роскаспнефть (39.5%) және біздің Догнефть (30%) тарапынан құрылған Caspoil (Development)–тің қолында. Біздің БАҚ бұл жайлы үндемесе де, дағыстандық мұнайдың бөлесі басталган тәрізді.
3. Каспий айналасында.
Мұнай мен газ шығару – Каспий қойнауын игеру программасының бір бөлігі ғана. Екінші бөлігі – Каспийдің минералды ресурстарын әлемдік рыноққа шығару. Ол да Ресейді аймақтан ығыстыруға бағытталған айқын саяси көрініс тапты. Ресейдің жанармай және энергетика министрлігінің есептеулері бойынша Каспийдің жылдық жалпы экспорттық потенциалы 70-80 млн. тонна мұнайдан аспайды. Алайда, біздің айтып кеткеніміздей, шын сандық мөлшері баяндалғаннан мүлдем басқа. Азербайжандық мұнай компанияларының пайымдауынша Азербайжан қойнауының зерттелген жоғары сапалы мұнайдың қоры 2-3 млрд. тоннаны құрайды, ал ашылмаған қоры 7 млрд. тоннадан астам. Қазақстаның ашылмаған мұнай қоры 3.5 млрд. тоннаға, Түркменстандікі 3 млрд. тоннаға бағаланады.
2010 жылға дейін Азербайжан жыл сайын 100 млн. тонна мұнай, ал Қазақстан 25-30 млн. тонна мұнай экспорттауды жоспарлап отыр. 21. Каспий мұнайын әлемдік рыноққа шығару 2 кезеңде іске аспақ; Ерте мұнайды 5-7 жыл ішінде, кейін негізгіні. Қазіргі
уақытта мұнай тасымалдаудың мынадай варианттары қарастырылуда; - Ресейдің Қара теңіздегі порттарына. Астрахан-
Волгоград құбырын салып, Атырау-Астрахан: және Волгоград-
Тихорецк-Новороссийск, Теңіз-Комсомольская-Тихорецк-Новоро ссийск және кезінде Батыс сібір мұнайын Грозный және Бакудың мұнай өндеуші зауыттарына айдау үшін салынған Баку-Махачкала-Грозный-Тихорецк-Нов ороссийск мұнай құбыры сияқты мұнай кұбыры жүйесін қолдану жоспарлануда. Грузияның Қара теңіздегі порттарына. Реконструкциядан кейінгі,]Баку-Батуми мұнай құбыры қолданылмақ. Сонымен қатар, Манғышлақ түбегінен бастап, Каспий теңізінің түбімен, Баку арқылы грузиндік Сунса портына мұнай құбырын салу да жоспарлануда. Жерорта теңізіндегі Туркия порттарына. Түріктің мұнай құятын Жерорта теңізіндегі Джейхан портына жеткізу Баку-Тебриз-Нагорный Карабах-Армения-Джейхан, Баку-Тбилиси-Батуми-Эрзурум-Джейхан , Теңіз-Актау-Баку-Нагорный Карабах-Армения-Джейхан және Азербайжан-Иран-Джейхан бағыты арқылы іске аспақ. Джейхан қазіргі уақыттың өзінде жылына 120 млн. Тонна каспий мұнайын игеруге техникалық жағынан даяр. Парс ы шығанағына. Теңізден парсы шығанағындағы Харг аралдарына мұнай құбырларын салу жоспарланып отыр Европага. Теңіз-Ресей-Чехия және Ресей-Болгария-Греция мұнай құбырының салынуы жоспарлануда. Тынық мұхитындағы Қытай порттарына. Қытай порттарына, Азия рыногына шығатындай етіп, ұзындығы 6400км мұнай құбырының құрылысы жоспарлануда.
Құбыр, танкерлер, цистерна иелері арасында күрес болып жатқаның түсіну қиын емес. Каспий мұнайын тасымалдауды бақылауға деген күрес енді ғана қыза бастады. Ешкім мұнай бизнесінен үлесін жіберіп алғысы келмейді. Қазір Каспий тасымалдау үшін жиналған елдер: Грузия, Армения, Түркия, Украина, Афганистан, Сауд Аравиясы, Сингапур, Жапония. Оның қаншалықты маңызды екенін кейінгі сөздерден түсінеміз.
Азербайжандық қайнар көздерге сүйенетін болсақ, Азербайжанның ішкі рьшогіндегі ішкі мұнайдың бағасы тоннасына 67 долларды құрайды. Ресей территориясы арқылы Қара теңіз порттарына мұнайдың транзиті Азербайжан үшін таинасы 16 доллар құрамақ, ал теңіз жолымен Генуя немесе Роттердамға жеткізу 5-7 доллар және мұнайдың әр тоннасын жағадағы мұнай сақтайтын орындарға айдағаны үшін қосымша 5 доллар тұрады. Алайда, осындай көп шығындарға қарамастан Батысқа 1 тонна өткізу Азербайжанға 110-120 доллар пайда әкеледі: Азербайжанның Ресейге бір тонна мұнайды айдағаны үшін беретін ақысы 0.43 цент пен 32 доллар арасында. АиФ-тың мәліметі бойынша 1996 жылы Ресейдің өзі Европа елдеріне 125953 мың тонна шикі мұнайды 15975.9 млн. долларға өткізген - шамамен тоннасына 120 доллар шығады. Азербайжан мұнайының солтүстік (Ресей арқылы) және батыс (Грузия арқылы) бағыты жылына 20 млн. тонна мұнай өткізбек. 52.
Ресей өз кезегінде Дағыстан мен Ставропольды айналатын құбыр жолын салуды, ең болмағанда, Баку мұнайын Астраханға танкермен жеткізуді ұйғарып отыр. Түркия болса Джейханға мұнай жеткізу жоспарын іске асыратын болса, импорттан жылына 3 млрд. долларға дейін эконом жасайды және бұған қоса өз территориясындағы мұнай транзитінен 1 млрд. пайда көреді (тоннасына 5 доллардан есептегенде). Жоғарыда айтылып кеткен,Түркияның ауыр жүкті ресейлік танклерінің Босфордан өтуіне шектеу қоюына дәлосы ресурсте қарастыру керек; Анкаранын енгізген бұл санкциясының нәтижесінде Ресей жылына 500 млн доллардан астам шығын көруде 52.
Туркия вариантын АҚШ тек Азербайжан мұнайын жеткізу үшін ғанғ керек емес, Қазақстан мұнайын жеткізу үшін де орырғанын да айта кеткен жөн. Тіпті терең емес анализдің өзі ТМД елдерінің аймақтың табиғи ресурстарын әлемдік рынокқа Ресейге соқпай жеткізу тенденциясын көрсетіп отыр. 1997 дылы Гейдар Алиев пен Леонид Кучма Азербайжан мұнайын Украинаға Ресей мен Грузияны айналып, күрделі құбыр-цистерна-құбыр-танкер схемасымен жеткізу туралы келісімшартқа қол қойды. 140 киломертлік кейін Туркия мен Оңтүстік Европаға жететін Түркменстан-Иран газ құбырының құрылысы қызу жұмыс үстінде. Бұл Ресейге кірмей Каспий мұнайын тасымалдайтын алғашқы жол. Американдық Юнокал және Саудтық Дельта компаниялары жылына 20 млрд куб.м. газды жеткізе алатын Түркменстан-Афганистан-Пакистан газ құбыры проектісін іске асыруды бастады. Оған параллель мұнай құбыры да жасалмақ. Түркмен газын Қытайға, Кореяға, Жапонияға (ұзындығы 8000 км супер құбыр бойынша) ал Түркмен мұнайын Иранға жеткізу жайлы келіссөздер жүргізіліп жатыр.
Қазірдің өзінде Қазақстан мұнайы Теңіз-Маңғышылақ-Баку-Тбилиси-Батум и бағыты арқылы Қара теңіз терминалына, Каспий теңізі арқылы Солтүстік Иранға жеткізіліп жатыр. Грузияның темір жолдарының транзиттік табысы 1 тонна мұнайға 8.5 доллпрды құрайды. 48. Иран да Парсы шығанағындағы терминалдарымен Қазақстанның эаспорттық серіктестеріне бірдей көлемде мұнайды әкеледі: Бірақ Нұрсұлтан Назарбаев Жерорта теңізіндегі Джейхан портына апаратын түрік бағытын ең маңызды және қауіпсіз деп атады, сол себепті приоритетті деуге болады. Алматынының пайымдауы бойынша, Ресейдің қатаң позициясына байланысты Каспий құбырының консорциумының варианты 2-ші кезекте қарастырылуы мүмкін. Татар мұнайын Еділ-Каспий-Иран маршрутымен экспорттау жайлы келіссөздер жүргізіліп жатыр.
Ұлы Менделеев: Бакуде зор көлемде мұнай бар. Енді оны іске асырып, Ресейді, Шығысты және Батысты нұрландыру,майлау керек, - деп жазды. 59.
Бірақ Ресей бұл Үштіктен шыққан сияқты. Күтілген үлкен Каспий мұнайы өз айналасында газ және мұнай құбырларының салынуына ғана емес, темір жол және газ қатынасының дамуына зор әсер етті. Өткенде ғана Серахс-Теджен-Мешхер темір жолы іске қосылды. Мынадай көлік жолдарының ашылуына қол қойылды: Ералиев-Бекдаш-Түркменбаши-Бендер-Т оркемен;Ташкент-Чарджоу-Түркменбаши -Баку-Тбилиси-Поти-Батуми;Баку-Тбил иси-Поти-Каев-;Ереван-Кафен-Мегри-Д узаль-Тербиз. Ұзындығы 1100 км Орталық Азия-Афганистан-Пакистан-Үнді мұхиты транзиттік жолын салу ойластырып жатыр. Энзел-Астрахан және Астрахан-Баку-Түркменбашы паром комплекстерін құруға келісіліп отыр.38. Иран теңізінің өз жағына қарасты жағалауда әр портты қайта құрудан (реконструкциялаудан) басқа жаңа үш порт салып жатыр. Жобалардың ішінде әлемдік теңіз қатынасы географиясын ауыстырып жіберетіні де бар. Әңгіме ұзындығы шамамен 500км Каспийге құятын, Қызылұзбен, Парсы шығанағына құятын Керхе өзендері арасында теңіз қатынасы үшін салынатын канал туралы. Бұл каналды жобалық бағасы – 14 млрд доллар. Бірақ бұл канал Солтүстік Атлантика мен Үнді мұғитын ең қыс қа жолмен қосатындықтан, оның салынуы қара теңіздің – эгейлік бұғаздар мен Суэц каналының стратегиялық маңызын екінші кезекке қалдыруы мүмкін. Ресейлік эксперттердің есептеуінше, Фин шығанағы – Каспий теңізі – Парсы шығанағы трассасы бойынша евроазиялық транзиттен жалғыз Ресейдің Табысының өзі жылына 5 млрд долларды құрайды.59.
Армения Карабахтағы бейбіт әскерінің құрамында түрік әскерінің болуына рұқсат береді және басып алынған Азербайжан Территориясынан кері қайтуына көмектесуде. Орнына Анкара Ереванмен шекара ашады, елшіліктермен алмасады және Бакуден басталған, Туркия жерорта теңізіндегі жағалауына апаратын мұнай құбырының Армения арқылы өтуіне келіседі. Ал мұнай кіші соғыстарды реттеді десек, көп мұнай үлкен соғысқа себеп болады демек пе? Бұның асыра айтылғаны барлығымызға аян.
1.2. Каспий төңірегіндегі геосаясат
1. Каспий - жабық теңіз.Бакудің айтуынша оны тікелей немесе жанама түрде басқа Каспий маңындағы мемлекеттер де қолдайды. Кеңестік-Ирандық келісім шартгар өзінің заңдық күшін жоғалтты, себебі дүниежүзілік саяси картада КСРО атаулы мемлекет жоқ. Мәселені осылайша қарастыру халықаралық құқық нормаларына қайшы келсе де жүріп жатыр. Біріншіден, Каспий теңізінің режимін өзара белгілеген екі субъект (Ресей мен Иран - КСРО мен Персия) дүниежүзілік саяси картада сақталған. Екіншіден, барлық халықаралық нормалар бойынша, КСРО-ның заңды мұрагері болып Ресей қабылданды және БҰҰ-ндағы КСРО мүшелігін Ресей Федерациясы жалғастырды. Үшіншіден, бұрынғы Кеңес өкіметі жерінде құрылған жаңа егеменді мемлекеттер сәйкес актілерді кеңес өкіметі кезінде қол қойылған келісім шарттарды орындауды өз міңдеттемесіне алды. Соңында, барлық халықаралық құқықтар бойынша жаңа мемлекеттердің пайда болуымен кеңістікті ортақ пайдалану статусы бір жақты қарастыруға жатпайды; тек шекаралас (жағалас) мемлекеттер құрылуы барысында күшінде болған, келісім шарттарға отырысқан мемлекеттердің де қатысуымен өзара келісімді түрде үйлестірілуі ғана мүмкін. Сол себепті, егер халықаралық құқықтың қағидалары мен нормалары әйтеуір ұстанылмайтын болса, ешбір Каспий маңындағы жаңа мемлекеттің кеңестік-ирандық келісім шарттарды межелеп бөлуге жеткілікті заңды негізі жоқ. Олардың кеңестік - ирандық келісім шарттарына қатыспадық деген басты дәлелдері қисынсыз. Қазіргі Ресейдің ресми позициясы кеңестік-ирандық келісім шарттарға сүйене отырып, бес Каспий маңы елдерімен Каспийдің статусы туралы келіссөзді толығымен аяқтауға саяды. Ал бұл болса қазіргі уақытта ең заңды шешім – жағалас елдерге ортақ, ал жағалас емес барлық қалған елдерге теңізді пайдаланудың жабық режимі іске асырылады дегенді білдіреді. 1995 жылы БҰҰ-ның теңіз құқығы эксперттері Ресейдің осындай позициясының заңды дәлелділігін қолдаған болатын. Ал Баку болса, Каспийді толығымен бөлісу үшін қайта-қайта жаңа дәлелдер ұсынып отыр. Айрықша, ол Каспийдің статусын кеңестік-ирандық келісім шарттардың негізінде заңдастыру мүмкін емес, өйткені ол жерде теңіз түбін игеру мәселелері еш қозғалмаған деп пайымдайды. Бұл шындығында да солай. Алайда, қеңестік-ирандық келісім шарттарда қызметтің нақты бір түрінің белгіленбеуі Каспий теңізін жабық суат ретінде қарастыру қағидаларының мәнін бұрмалап жатқан жоқ.
Ресей тарапы кеңестік-ирандық келісім шарттардың қазіргі саяси реалиялар негізінде толық жетілдіру керектігін мойындағанымен және бұл жолда белгілі келісімдерге баруга дайын екендігін білдіргенімен, Каспий іші шекаралараның экспроприациясы мен деморкациясы кезінде біржақты әрекеттердің заңды емес екенін айтады. Ресей тарапынан болған кеңестік-ирандық келісім шарттардан кейін қайту тойтарысы екі ел, Ресей мен Иранның тыйым салу құқығына мүмкіндік беретіндіктен, Каспий маңындағы елдер теңізді бөлісудің баска жолдарын қарастыруға мәжбүр болды. Каспийді ашық теңіз, әлде шекаралық (ұлтаралық) көл деп қарастыратын екі варианттары ғана бар еді. Кейін әйтеуір Каспийдің не теңіз, не көл екенін мойындау кезі келеді. Бұл жерде айтып кететін жәйт, келіспеушіліктер, Каспийдің географиялық түсіпіктегі теңіз немесе көл екендігі жайлы емес, БҰҰ-ның теңіз құқығы жайлы Конвенциясына кіріп кірмейтіні жайлы. Ежелден бері Каспий теңіз деп аталып келді. Әрине, тарихи дәстүр Каспийдің статусы туралы проблеманы шешудің басты нүктесі емес. Халықаралық заң актілері теңіз немесе көл деп санау үшін суат мөлшеріне мән бермейтіндіктен оның көлемі де ештене шешпейді. Бұл мәселе жөнінде ғылыми ортада әлі күнге шейін бірауыздылық жоқ. Көптеген географиялық энциклопедиялар Каспийді ресми анықтамалық басылымдарды (КСРО-ң кіші атласы, І978 ж., Дүниежүзілік кіші атлас, 1981 ж.) Каспий теңізі көл деп белгіленген. Британика энциклопедиясы Каспий теңізін көл деп қарастыру дұрыс емес, себебі геология бойынша жақында ол Азов, Қара және Жерорта теңізі арқылы Әлемдік мұхитпен байланысқандықтан, ең дұрысы оны ішкі теңіз деп қарастыру дейді. БҰҰ-ң теңіз құқығы бойынша Конвенциясы суатты теңіз немесе көл деп атау үшін оның әлемдік мұхитпен байланысы сипатына сүйенеді. Ол бойынша, ашық теңізге теңізге әлемдік мұхитпен тікелей байланысқан суат, жартылай жабык теңізге әлемдік мұхитпен басқа теңіздер арқылы байланысқан суат, ал жабық теңізге әлемдік мұхитпен тар табиғи өткел арқылы байланысқан суат жатады. Өзендер мен қолдан жасалған каналдар халықаралық теңіз құқығының объектісі болмағандықтан, олар ішкі-континенталды суаттарды теңізге өзгерте алмайды.
БҰҰ-ң теңіз құқығы бойынша Конвенциясына сүйенер болсақ, Азов теңізін Керчен бұғазы - Қара теңіз – Босфо - Дарданел - Эгей теңізі - Жерорта теңізі - Гибралтар бұғазы арқылы Атлант мұхитымен байланысқандықтан теңіз деп, ал Каспий теңізін әлемдік мұхитпен табиғи өткелдер арқылы байланысқандықтан көл деп атауымыз керек. БҰҰ-ң Конвенциясының Каспийге берген сипаттамасы бойынша оны қанша қаласақ та, әлемдік мұхиттан мыңдаған километр қашықтықта болғандықтан, ашық, жартылай жабық немесе жабық теңіз деп атауға келмейді. Каспийдің осындай толық огаштығы әлемдік мұхиттың деңгейінің абсолюттік белгілеуінен орташа есеппен 26м төмен теңізі теңіз емес. Суатқа теңіз статусының берілуі кез келген жағалас емес елге теңізді қолдану құқығы беріледі. Осындай жағдай бола түра, жабық теңіздің заңды көп жағдайда жағалас елдердің өзара қабылдасқан Конвенция бойынша анықталады. Солайша, Қара теңізді пайдаланудың режимі 1936 жылы қабылданған Конвенция бойынша реттеледі. Алайда, келісушілердің бір жағы, КСРО, қазіргі танда жоқ. Айрықша, Қара теңіздік емес мемлекеттердің әскери кемелерінің класына, тоннаына және Қара теңізге келу уақытына байланысты шектеулер қойылған. (Алайда, Түркия 1994 жылы, сол келісімге сүйене отырып, экологиялық зиян әкеледі деп жогарысалмақты Ресей мұнай танкерлерінің Босфордан өтуіне біржақты шектеу енгізген болатын). Каспийді қарапайым теңіз кеңістігі ретінде қабылдайтын болсақ, оған БҰҰ-ң континенталды қойнау және теңіз құқығы туралы 1958 және 1982 жж. қабылданған Конвенциясы жүреді. Бұл вариант бойынша Каспий маңыңдағы әрбір елдің 12миль территориялық суға және мильдік ерекше экономикалық аймаққа егеменді құқығы болады. Теңіздің максималды кеңдігі 200 теңіздік мильден аспағандықтан, арада қалган ерекше экономикалық аймақтын шекарасын орталык сызық қағидасы негізінде жасау ұйғарылады. Барлык басқа елдер, теңізге қатынасы жоқ АҚШ және Англия сияқты елдер, кеме қатынасы, ұшу, кабель мен құбыр жүргізу, ғылыми зерттеулер жүргізу сияқты халықаралық құқық бойынша заңды қызметтер орындауға толық еркіндік алады. Әр Каспий маңындағы елдің өз континенталды қойнауындағы ресурстарды өндіру үшін Каспий маңы елдеріне Жатпайтын елдерді шақыра алады.
2. Каспий ашық теңіз.
Каспий – теңіз деген вариантты Қазақстан және әлемдік ашық теңіздерді пайдалану сияқты құқықтарға ие болу үшін Каспийден алыс орналасқан елдер де қолдады. Мысалы, Вашингтонның Еділ-Дон жүйесі қандай болмасын ту тіккен кемелердің өтуіне ашық болу керек деген позициясы айрықша көзге түседі. Басқаша айтар болсақ, қолдан жасалған өткелдің табиғи өткелмен тең болып, Каспийді теңізге айналдырганы. Көлдің заңдық мәніне келер болсақ, ол экономикалық аймақ, қойнау, территориялық сулар сияқты ұғымдарға ие емес. Көл жағалас елдердің ішкі суы, егеменді территориясы болып саналғандықтан оған халықаралық режим жүрмейді. (БҰҰ-ң мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидасы). Жағалас елдердің шекарасына кіретін көл жағаларына режим белгілеу сол мемлекеттің міндеті. Сол себепті шекаралас көлдерді бөлісу ең болмағанда бөлудің немесе ресурстарды пайдаланудың ортақ қабылданған заңды нормалары жоқ. Кайткенмен де бір жалпы қабылданған норма бар, ол: көлдің шекарасын анықтау, шекаралас елдердің өзара келісімімен жузеге асуы мүмкін. Шекарадағы көлді бөлісу маңайындағы елдердің келісім шарттары арқылы реттеледі, көбінесе қолдану режимі ортақ болып шешіледі. Осылайша Чад (Камерун-Чад-Нигерия-Нигер арасында), Ұлы көлдер (АҚШ-Канада арасында), Виктория (Кения, Уганда, Танзания арасында), Констанс (Австрия-Германия-Швейцария арасында), және сол сияқты шекарада орналасқан көлдер бөлінген болатын. Каспийді қолданудың ортақ режиміне Азербайжан мүлдем келісспейді. Оның іс-әрекеттері теңіз түбін, яғни мұнай мен газды бөлуге бағытталған. Каспийдің әлдеқайда бай мұнайлы-газды аудаңдарына қол жеткізу үшін халыкаралық практикаға Бір мемлекеттің Каспий теңізіндегі ұлттық секторы деген ұғымды енгізіп, процент жасады. Каспийге ұлтаралық көл статусы берілгенде ұлттық сектор алуға қандай да бір мүмкіншілік пайда болады. Ескере кететін жай, КСРО кезінде Каспийдің кеңестік бөлігі (Астар-Гасан-Куш сызығының солтүстігі) шарты түрде ұлбаралық көл қағидасы бойынша Азербайжан, Қазақстан, Ресей және Туркменстан арасында бөлінген болатын. Осынған орай посткеңестік мемлекеттер тарихи қалыптасқан ұлттық секторға сүйенеді. Бірақ бұл ұлттық секторлардың заңды негізі жоқ еді, Каспийдің кеңестік бөлігінің жалғыз иесі КСРО болатын.
3. Каспий ұлтаралық көл
Баку құрлықтық шекараны теңіздің орталық сызығына дейін созу арқылы Каспийдің ұлттық секторын анықтауды талап етуде. Бұндай жағдайда, секторлардың шекарасы, нәтижесінде шығатын салдармен бірге, мемлекеттік шекараға айналады. Біріншіден, бұл әрбір жағалас мемлекет өзінің секторында қандай да болмасын іс атқаруға толығымен егеменді дегенді білдіреді. Басқа елдің кез келген іс-әрекеті, кеме қатынасы, ұшу, ғылыми зерттеулер болсын, барлығы, сектор иесінің келісім беруімен ғана іске асады. Бұл вариант болған жағдайда екі негативті сәтті ескерген жөн.
Біріншісі. Континент ішіндегі суаттар экологиялық жағынан бұзылғыш болып келеді. Каспий де – ерекше емес. Соған орай, Каспийдің азербайжандық секторының пайдалануы немесе Солтүстік Каспийдің батыс режимінің Қазақстан тарапынан бұзылуы, елде азербайжандық-қазақстандық теңіз түбімен құбыр салу жобасын іске асырулары өздерінің жеке ішкі істері болатындықтан бұнымен келісу өте қиын.
Екіншісі. Каспийді біле-тұра осылай бөлу көптеген Каспий маңындағы елдердің мүдделерін; кеме қатынасы болсын, екіжақты бірлестікті іске асыру жағынан болсын, таптаған болады. Сөйтіп, Ресей Түркменстан және Иранмен, Туркменстан Ресеймен, Иран Қазақстанмен, Қазақстан Иранмен ортақ шекарадан айрылады, Азербайжан ғана барлық Каспий маңындағы елдермен ортак шекарасын сақтап қалады. Бұндай бөлу сөзсіз милитарландыруға әкеліп соғады, өйткені мемлекеттің теңіздік шекарасы құрлықтық шекарадан бетер күзетіледі. Бұдан шығатыны, әр мемлекеттің құқықтары теңіздік ортаны және оның биоресурстарын қорғау және сақтау, әскери-саяси қауіпсіздікпен қамтамасыз ету арқылы жағалас елдердің ортақ мүдделеріне сәйкестендіріліп шектелу (лимиттеліну) керек. Осыған қосымша, көлдік статус варианты, әлде жабық теңіз варианты болсын Каспийде теңіздік қызмет бабымен жүрген жағалас емес елдерді немесе олардың компаниялары мен ұйымдарын шығаруға толық негіздері бар. Бәрібір, бір елдердің ұлттық жобаларына үшінші бір ел араласу үшін олардың келісім беруі керек. Оқиғалардың өрбуі бойынша Қазақстанның позициясы күннен күнге Азербайжан позициясына жақындады, қазіргі уақытта екеуі арасында толық ой бірлігі қалыптасқан. 1994 жылдың өзінде-ақ Қазақстанның геология және жер қойнауын қорғау министрі Серік Бекдаукеев; Республика әр Каспий маңындағы елдің көмірсітекті ресурстарды игеруі үшін Каспий теңізі учаскесінің шекараларының нақты анықталуы қалайды, - деген болатын 52.
Сонымен, Каспийдің ұлттық юрисдикциясының секторларына бөлінуін Қазақстан мен Азербайжан қолдаса, Ресей Иран және Түркменстан бұндай бөлуге қарсы шықты. Қорытындылайтын болсак: көл статусы Каспийді ұлттық секторларға бөлмейді және жағалас елдерді де бұған міндеттемейді. Тағы да айтар жай, 1999 жылға дейін Мәскеу, Ашхабад және Тегеран теңіздің орталық бөлігіндегі учаскелердің ұлттандырылу мүмкіншілігін мойыңдамаған еді. Алайда, олардың позициясы уақыт өте келе икемделді: Ресей мен басқа Каспий маңындағы елдердің азербайжандық немесе қазақстандық сектор арқылы мұнайдық транзитін жасау үшін келесімдерге отырылғандықтан Баку немесе Алматыға қарсы шыгу ешбір мемлекетке пайда бермейді: және де шетелдік мұнай компаниялары да ол аймақта салмақты сөзге ие. Осылайша, британдық-американдық Каспий теңізіндегі дауыл атты жоспар Азербайжан мен Қазақстанның аймақтағы басқа елдермен келіспеушілігі күшейетін жағдайда Каспий ресурстарына трансұлттық бақылау орнатуды қарастырады. Сол себепті, АҚШ пен Ұлыбританияның (мүмкін НАТО-ның да) Азербайжан мен Қазақстанға басқа ТМД елдерінен толық кауіпсіздік кепілдігін қамтамасыз ету әбден мүмкін. Каспийге статус берудің бес жылдық тарихы бұл мәселені шешу тез және оңай болмайтынын көрсетті. Проблеманың бөлшектерін және одан туындауы мүмкін қосымша зардаптарын қарастыру өте күрделі болып шықты. Каспий маңындағы елдер арасында қалыптасқан қайшылықтар Каспийге жаңа халықаралық-құқықтық статус шығарумен аяқталатын болар.
Ал, шынында, Каспийдің статусын анықтау Каспий манындағы
елдердің төмендегі мәселелерді жөнге салу және онымен
келісулеріне байланысты:
1. Биологиялық және минералдық ресурстарды қолдануда
приоритеттерді анықтау, механизмдерді орнату және оларды жағалас елдер арасында бөлу.
2. Каспий маңыңдағы елдердің егеменді құқықтары мен
юрисдикцияларына шектеу белгілеу.
3. Жағалас елдердің жоғары деңгейдегі қарым-қатынасын ескере отырып теңіздік ортаны қорғау және сақтау сияқты
экологиялы мәселелерін шешу.
4. Каспий маңындағы елдерді әскери қауіпсіздікпен қамтамасыз ету және әскери теңізде жүзу мәселелерін шешу.
Бұл мәселелердің әрқайсысы сәйкес Келісімшарттармен шешілуі мүмкін. 1996 жылы Ашхабадта болған Каспий маңындағы елдердің сыртқы істер министрлерінің отырысында осындай байқаулар болған еді, отырыстың материалымен танысылғанда Каспийге статус беру мәселесі шешілетін сияқты ойлар да қалыптасқан болатын. Ресей жағадан 45 мильге дейінгі қашықтықты ұлттық аймаққа бөліп, ал ортадағы бөлікті ортақ меншік және ортақ жауапкершіліктің ауданы деп жариялауды ұсынды. 52.
4. Каспий өзен де емес, көл де емес.
Сонымен қатар, Каспий өзен де емес, көл де емес деген вариант та ұсынылды, ол бойынша әр Каспий маңындағы елге 20 мильдік территориялық су және оған қосымша 20 мильдік ерекше экономикалық аймақты пайдалануға құқық танылды 38. Мемлекеттік шекарамен шектелген территориялық су аймағының үстіндегі әуе кеңістігі, оның түбі мен қойнауына сол жағадағы мемлекеттің егемендігі жүреді. Ал ерекше экономикалық аймақта сол жагадағы мемлекет зерттеу, биологиялық және минералдық ресурстарды сақтау мақсатында егеменді құқыққа ие болады, ал басқа жағалас елдердің барлығы кеме қатынасы мен ұшуда еркіндікке ие болады. Ал ортада қалған, яғни 40 мильдік аймақтан қалған, бөлік барлық Каспий маңындағы елдердің байлығы болып, барлығы тарапынан ортақ басқарылуы керек болды. Ашхабадтағы, Каспий мен оның ресурстарын пайдалану мәселесін шешетін, Каспий маңындағы елдердің аймақтық бірлестік ұйымын кұруға келіскен болатын. Бұл ұсынысты 1992 жылдың басында-ақ Иранның Хашеми Рафсанджани айтқан. 16.
Теңіз қатынасы мен ұшу, су шекарасын демилитаризациялу және деморкациялау (қарусыздандыру), минералды және биологиялық ресурстарды пайдалану, экосистеманы қорғау және сақтау, теңіздің деңгейлік режимін бақылау мәселелері жөнінде көпжақты келісімдер жүзеге асатын, Каспий теңізінің құқықтық статусы жөніндегі Конвенцияны жедел қабылдау керектігіне барлық тарап келісті.
Кейінгі оқиғалар өрбуі Каспийдің статусы туралы мәселенің жақын арада шешілметінін көрсетіп отыр Шынында, Каспийдің статусын халықаралық соттың көмегімен анықтауға болады. Мұндай прецедент болған еді. Кезінде; халықаралық сот Солтүстік теңізді бөлген болатын. Эксперттің үстемелері бойынша Каспий статусының соттық шешімі үшін кемінде 5 жыл қажет, ал халықаралық құқықтың нормасы бойынша даулы аймақты ортақ келісімсіз қандай да бір іс атқаруға рұқсат берілмейді. Бұған қосымша, Солтүстік теңіз - теңіз болғандықтан оған БҰҰ-ның теңіздік құқығының Конвенциясы жүреді, ал Каспий теңізі - көл болғандықтан оған БҰҰ-ның теңіздік құқығының Конвенциясы жүрмейді. 52. Айдан ашығы, сотқа дейін немесе одан кейін болсын Каспий манындағы елдердің келісулері керек болады. Бұл шындық. Бұгінгі күні Каспий маңындағы елдердің ішкі күштерімен қоздырылған конъюнктуралық мүдделері үстем болуда және Каспийдің статусын нақты анықтау біреуге тиімді, ал біреуге сол аймақ құқықтық вакуум керек болғандықтан, бұл проблеманың өтіп бара жатқан мыңжылдықта шешілуі екіталай. Каспий маңындағы елдердің қарсылықтарының негізгі себебін табу қиын емес. Бұл - Каспийдің мұнайы. Екілік (Ресейдің үнсіз келісуімен) біржақтылықпен Каспийді өздерінің чертеждерімен бөлуді бастады. Солайша, Азербайжан Азари, Кяпаз мұнай кен-орындарын және Чирагтың біраз бөлігі теңіздің түркменстандық бөлігінде орналасса да, өзінің заңсыз секторына қосып алды. Түркменстанның Ішкі Істер Министрлігінің 3 арызына Гейдар Алиев: Проблема бар, бірақ ол бізге кедергі жасап тұрған жоқ деп өзінше жауап қайырды. 22 11-б. Қазақстан мен Ресей арасында да дау қызуда: Қазақстан Солтүстік Каспийдегі даулы мұнай кен орнын игеруді бастады. Екілік Маңғышлақ-Апшерон суасты мұнай құбырын құруға Мәскеу мен Тегеранның жасаган қарсылығы кезінде, мұнай құбыры Каспийдегі азербайжандық және қазақстандық учаскелер арқылы өтеді деп жауап берді. Жоғарыда айтылғандардан кейін екіліктің бұл әрекетін түсінуге болады. Каспий аймағын АҚШ өзінің өмірлік маңызда ие мүдделерінің аймағы деуіне дәл осы Каспий мұнайы итермеледі. Сонымен бірге АҚШ-тың мақсаты айқын көрініп тұр: а) Таяу шығыстағы саяси кездейсоқтықтан сақтандыру. б) Мұнай өнімдеріне бағаны түсіру.
1.3. Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының
позициялары
АҚШ - әлемдік супердержава. Өзінің басты геосаяси мүддесі - аймақта Ресей мен Иран басымшылығын жібермеуге тырысу деп тауып отыр, американдық трансұлттық корпорациялар үшін аймақта қолайлы жағдай жасау, тәртіптерін құру. Каспий статусы бойынша позициясы жарияланған жоқ, бірақ осы мәселе бойынша бес елдің біреуін қолдауы мүмкін. АҚШ мүддесіне жауап беретін көмірсутектерді тасмалдау бағыты жөніндегі ұстанымы Баку-Жейхан құбыры арқылы. Қазақстандағы Каспий мәселелері бойынша шешім қабылдау үрдісіне ықпал ету деңгейі өте жоғары деп бағаланады. Вашингтонның Кавказ бен Орталық Азия елдеріндегі тұрақтылықты АҚШ-тың өмірлік маңызды мүддесі ретінде қарастырып отырғандығы шындық. Каспийді дамыту және оның энергия қорларына жол ашу АҚШ әкімшілігінің шешуші бағыты ретінде бағалануда.
Кытай - жаңа ғасырлық потенциялы бар алып мемлекет болып саналады, өзінің геосаяси және геоэкономикалық мүдделі сипаты жағынан аймақтағы позициясынын нығаюын және энергоресурстарды тұтыну өсуінің қанағатын қарастырады. Қытай Каспий статусы жөнінде өзінің позициясын жария ете алмайды. Көмірсутекті тасмалдау бағыты бойынша ұстанымы - Каспийге шығуға болашақтағы перспективасы бар, Батыс Қазақстан-Синьцзян құбырын салу туралы Қазақстанмен келіскендіктін негізінде кұралады. Қазақстандағы шешім қабылдау үрдесіне әсер ету деңгейін жеткілікті жоғары деуде.
Иран позициясы.
Иран Каспий теңізіне қатысты РСФСР мен Иран арасында жасалған 1921 жылғы келісімді қатаң сақтауды талап етуде.
Иран позициясына келетін болсақ акваторияның секторлық бөлу болжамына ол Каспий теңізіне шекаралық көл құқықтық статусын беруге қарсы шықты.
Иранның пікірінше Каспий теңізі кондаминиум негізінде ортақ пайдалану теңізі болуы керек. Ол Каспий түбі минералды ресурстарын қоса барлық табиғи ресурстардың түрлерін жоюға тиісті. Әр Каспий маңы мемлекеті 10 мильдік тар территорияға ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСЫ
Тақырыбы: Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі
Ғылыми жетекші:
Орындаған:
Алматы,2007
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-6
Негізгі бөлім
1-тарау. Каспий мәселесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1. Каспийдің көмірсутекті ресурстары және оның экономикалық маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7-15
1.2.Каспий төңірегіндегі геосаясат ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының ұстанған позициялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-25
2-тарау. Каспйдің құқықтық мәртебесін анықтау мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26-35
2.1. Каспийдің құқықтық мәртебесі мәселесінің пайда болуы және даму тенденциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...36-37
2.2. Каспий мәселесі төңірегіндегі келіссөздер процесі және нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38-47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48 -51
Сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Пайдаланылған әдебиеттер ізімі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...53-56
Кіріспе
ХХ ғасырдың аяғы халықаралық қатынастар тарихында ерекше орын алуда.Социалистік бағыттағы КСРО ыдырап, орнына жаңа тәуелсіз мемлекеттер пайда болды.Бұл процесс халықаралық қатынастардың жаңа кезеңі басталғанын көрсетті.Тәуелсіз мемлекеттер басқа мемлекеттермен дипломатиялық қатынастар орнатып, сыртқы саясатқа қадам жасады.
Қазіргі таңда ТМД-ға біріккен бұл елдер тәуелсіз мемлекет ретінде қалыптастып, әлемдік қауымдастыққа еніп отыр. Сондай-ақ реформалауды аяқтап, нақты даму сатысына өтуде.
Осындай мемлекеттің бірі – ұлан-байтақ территориясы бар, қазба байлығы мол Қазақстан Республикасы. Тәуелсіз мемлекетке ие болғаннан бастап,әлемдік қауымдастыққа еніп, белсенді сыртқы саясат жүргізуде.
Тақырыптың өзектілігі:
Каспий теңізіне қатысты мәселелер бойынша аймақтық маштабтан өтіп, глобальды маңызға ие болды. Бұл аймақтағы бейбітшілік, тұрақтылық экономикасының дамуы қазіргі таңда өзекті болып отыр.Көмірсутегі қорлары, оларды өндіру Қазақстанның экономикалық жағдайын ғана емес,жалпы республикадағы әлеуметтік-саяси жағдайды да жақсарту қажетӘлемдік энергетикалық агенттердің мәліметтері бойынша Қазақстан 2010 жылға қарай күніне 1 млн. немесе жылына 56-58 тонна мұнай экспорттқа шығара алады.24. Каспий аймағы әлемдегі жетекші державалардың назарын 2 жағдайға байланысты өзіне аударып отыр.Біріншіден, Каспий бассейінің ең жоғары сапалы мұнайды экспортқа шығару потенциаы,батыстық сараптамашылардың есептеуі бойынша шамамен жылына 100млн. тонна.24. Бұл қазігргі Ресейдің экспорттық потенциалына тең. Басқаша айтқанда Каспий аймағы болашақта Европа мемлекеттерінің мұнаймен қамтамасыз ету көзіне айнала алады. Бұл табиғи газға да байланысты.Екіншіден, Кеңестер Одағы ыдырағаннан кейін геосаясатта және геоэкономикада қүбыр жолдарының транспорт магистралдарының Европаның Парсы шығанағымен және Қиыр Шығыспен байланыстыратын жаңа жүйені қалыптастыру перспективасы пайда болды.
Мамндардың есебі бойынша, тасымалдаудың бұл жолы қазіргі теңіз жолымен салыстырғанда арзанға түседі. Каспий аймағындағы мемлекеттер ең алдымен Каспй бассейінің Табиғи байлығын өндіруде, саяси беделін өсіруге, мұнайы мен газын өткізу арқылы экономикалық жағынан табысты болуға мүдделі.Осы факторлар жиынтығы ҚР-ның сыртқы саясаттағы стратегиялық сипатын, дипломатиясының міндеттерін анықтайды.Аймақтың жағдайына Ресейдің саясаты ерекше маңызға ие. Каспий теңізінің статусына байланысты мәселелер Кеңес одағы ыдырағаннан кейін пайда болды, себебі жағалауындағы 5 мемлекет теңізді өздеріне тиісті бөлігін заңдасдыруға ұмтылды.
Қазіргі сыртқы саясаттағы өзекті мәселенің бірі – Каспийдің көмірсутекті ресурстарының әлемдік рынокқа шығарудағы кедергілерді жою және құқықтық мәртебесін белгілеу.Мәртебе – бұл шекаралар, ал шекаралар ықпал ету аймақтарының бөлінісі.
Қазір Каспий, теңіз жағалауы мемлекеттерінің қамқорық пен ынтымақтастық объектісі емес, қатаң дипломатиялық араздықтың объекісіне айналды.Қазақыстан бұл процессте басым ықпал жүргізе алмаса да; оның рөлі ымыралы шешімерге келу үшін өте маңызды және өз жағалауындағы бір де барель мұнайын жоғалтқысы келмейді.
Бінеше жылдар бойы мемлекеттер Каспийдің құқықтық статусы бойынша дауласып келуде.Мұнда кеме қатынасы, балық аулау, биоресурстарды тиімді пайдалану,қауіпсіздігін қамтамасыз ету,ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу, су деңгейінің ауытқуына байланысты жағаны қоршау шаралары және қойнауын зерттеу мен пайдалану мәселелері жатыр. КСРО кезінде Каспий мәселесі Ресей мен Иранның арасындағы келісім бойынша шешілген болса, енді Каспий жағалауындағы 5 мемлекеттің ортақ проблемасына айналды.Ортақ пайдаланып келген теңіз байлығы, енді бөліске түсіп отыр. Бұл мәселе осы елдердің бәрі үшін өзекті мәселесі ретінде әлемдік саясатта үлкен орын алуда.
Тақырыптың зерттеу пәні:
Жалпы менің бұл мәселені тақырыбыма арқау етіп алып, зерттеу себебім, бұл үлкен саясатқа мәселенің әлі шешілмеуі, және кейінгі кезде бұл мәселенің шешілуі, болашағы қандай деген мәселе толғандырады.
Зерттеу мақсаты:
Ұсынылып отырған дипломдық жұмысында, негізінен Каспийдің құқықтық мәртебесін белгілеу процессінің эволюциясы және шешілу барысында жан-жақты ашып көсету.
Зерттеу міндеттері:
Каспийдің орналасуы мен байлық көзін анықтау;
Каспийдің мәртебесін анықтау барысындағы әр түрлі ұсыныстарды салыстырмалы талдау;
Каспий мәселесіне байланысты мемлекеттер позициясы;
Мемлекетаралық келіссөздерді жан-жақты талдау;
Каспий мәселесіндегі Қазақыстан мүддесі.
Жұмыстың деректік негізі:
Жұмысты зерттеп, тақырыпты толық ашып көрсетуде осы мәселеге қатысты бір топ мемлекетаралық келісім-шарттар, меморандум, үндеу және тағы басқа құжаттарға деректік негіз ретінде маңызы зор. Кейінгі он жыл ішінде Каспий мәселесін шешуде бес мемлекеттің арасында көптеген келіссөздер жүргізілді,нәтижесі – декларациялар, құжаттар, келісім- шарттар.Мысалы, Стамбул декларациясы ҚР мен Ресей арасындағы Каспий теңізінің түбін бөлу туралы келісім-шарт болып табылады.
Жұмыстың зерттелу деңгейі:
ҚР-ның Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Сындарлы он жыл атты еңбектерінде Каспий мәселесін зерттеп сипаттама берген.10,151б.
Каспий мәселесін ертеден талдап келе жатқан ғалымдардың еңбектері үлкен демеу болды. Мысалы:
ҚР-ның Сытрқы Істер Министрі Қасымжомарт Тоқаевтың Внешняя политика Казахстана в условиях глобализаций 12, 264б. Под стягом независимости: очерки о внешней политике Казахстана 11, 456б. және ҚР-ның Дипломатиясы 13,385б. атты еңбектерінде Каспий мәселесін толығымен жүйелеп, ҚР-ның Каспий жағалауы мемлекеттерімен қарым - қатынастарын зерттеген.
Адиль Абишевтің: Каспий: нефть и политика атты еңбегі Каспий мәселесін толық зерттеп,өзектілігін ашып көрсеткен.14.
Тараков А.,35,Нургожин А., 30,Вадим Васильченко 42, еңбектерінде Каспий аймағындағы геосаяси меселесінің даму тенденциясына зерттеулер жасаған.
Шет ел зерттеушілерінің ішінде Каспий Мәселесін толық зерттеп қарастырған еңбектер бар. Олкотт М.,Коэн А., Фуллер Г., Старр С., Бреммер Я., Одом У., Джаффи Э. М., Гобл П., Эбл Р., Рар А., Наней Дж.
Жұмыстың құрылымы:
Дипломдық жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, сілтемелер мен әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. Тарау Каспий мәcелесінің геоэкономикалық және геосаяси аспектісі
1.1. Каспий көмірсутекті ресурстары және экономикалық маңызы
Каспий теңізі әлемдегі ірі ішкі континенттік қоймасы. Оның аумағы 440 мың км. Мұнда әлемдегі осетр балығының 90 % пайызы жинақталған. Мұнда 20-дан астам жануарлар мен соған жуық өсімдіктер тіршілік етеді, басым көпшіліщ қызыл кітапқа енгізілген. 29.
Соңғы жылдары Каспий айналсында туып отырған жағдайды шын мәнісінде ғаламдық маңыздылықты иемденіп келе жатқан, әлемдегі күрделі мәселелердің бірі деуге болады. Бұл мәселе Қазақстан үшін тіке актуальды маңыздылыққа ие. Каспий мәселелсіне тікелей қатысушы тарап болғаннан кейін, Қазақстан үшін, Каспийдің құқықтық режимі, мұнай және газ құбырлары, минералдарды өндіру шарттары және орын алып отырған аймақтың және әлемдік державалардың (алпауыттардың) геосаяси бәсекелестігі мәселелері өте өзекті болып отыр.
Қара алтын - мұнай, тек маңызды экономикалық шикізат қана емес, сонымен қатар XX гасырдың ІІ-жартысының саяси феномені болып табылады. Біздің мемлекетіміз бұл байлыққа үлкен үміт артады, және үкіметіміздің ойынша осы шикізат келешекте еліміздің көркеюін қамтамасыз етеді, бірақта барлығы ойлағандай оңай болып шықпады.
1. Каспий мұнайы.
Каспий қойнауындағы мұнай газ қорлары әртүрлі қайнар көздер бойынша, шексіз деп жария етіліп айтылғанмен шынайы белгісіздік арасы, әртүрлі бағаланады. Геологиялық зерттеулердің белгілеуі бойынша Каспийдің түбі қазіргі уақытта үш негізгі мұнайлы газды бассейндердің құрамына кіреді, олар: Солтүстік Каспий, Орта Каспий және Оңтүстік Каспий болып, 10 аймаққа бөлінеді. 1975 жылы қорықтық аймақ деп жарияланған Солтүстік Каспийдің мұнайлы-газды бассейнінің ресейлік Солтүстік батыс бөлігі толығымен игерілмеген.
2. Каспийдің мұнайлы-газдылығы және оның жағалаулары.
Ресей геологтарының шығарған есептеулері бойынша аймақтың көміртекті шикізат қоры шартты жанармайдың ШЖТ 12 млрд. тоннасын, соның есебінде 7 млрд. тонна мұнайды құрайды. Басқа есептеулер бойынша Каспий қойнауындағы жалғыз мұнайдың ғана қоры 13 млрд. тонна, ал үшінші есептеу бойынша 22 млрд тонна құрайды. Бұл қорды интенсивті жолмен шығарылатын болса кемінде 50 жылға жетеді деп есептеледі. 52. 4-6. Бұл байлықты Каспий манындағы елдер арасында бөлу Каспийдегі ұлттық аймақтың қалай сызылуына байланысты. Бірінші таблицада келтірілген мәліметтер, рентген сияқты, Каспий маңындағы елдердің мүдделерін ашып көрсетеді. Егер, көлдік вариант қабылданатын болса, Каспий мұнайына негізінде Азербайжан мен Қазақстан қол жеткізеді. Егер Кеңестік - Ирандык келісімшарттармен анықталатын жабық теңіз концепциясын қолға алар болсақ, әр мемлекет 10 мильдік аймақта орналасқан кен орындарын игеруге құқық алады, ал теңіздің орталық бөлігіндегі кен орындарды өндіруде барлық жағалас мемлететтер тең құқылы болады.
Батыстың Каспийге деген қызығущылығы айуанша, жабайыша көрініс табады. Каспий теңізі және оған қатысты аймақ әлемдегі қатарлы компаниялары мен фирмаларының белсенділігінің басты орталықтарының біріне айналып барады. Каспийдің мұнайы мен газын өндіруде мынандай компаниялар қатысуда: Моbil, Сhevron, Willbroc, Еххоn, Иnocd, Оpukc, Santa Fe International, Pennotoil, MeDermott, (АҚШ), Total, Elf Aguitane, Texnin (Франция) Ramco (Оңтүстік Корея), Monument, British Gas, British Petroleum, Broun and Root (Англия), Agip (Италия), Mannecman (Германия), Chioda, Nichimen, Митцубиси, Itochu Corporation, Мицуи Корпорейшн (Жапония), Gama, Turkish Petroleum, Petroleum, Turkish State Oil Company (Туркия), Bridas (Аргенгина), Реtroas (Малайзия), FELS (Сингапур), Кварнер, Station (Норвегия), Delta Nimiz (Сауд Аравиясы), Scan Trans Rail (Финляндия), Ме Соnnel Dowel (Австралия).
Көптеген біріккен кәсіпорындар құрылды; ресейлік-американдық ЛУКАРКО, азербайжандық-түрик Азфен, азербайжандық-американлық Caspian Drikking Co., ресейлік-британдық Casp oil Development. Каспий мұнайын игеруде белсенді қатысушылардың қатарында Иран мұнай корпорациясы (ОТУС) және Қытай мемлекеттік мұнай комланиясы бар. Соңғы жылдары Каспий проблемасы жайлы Токиода, Парижде, Стамбулда, Лондонда конференциялар өтті. 1996 жылдан бері Англияда Каспий жаңалықтары атты халықаралық бюллетень шығарылуда. Батысқа өз ресурстарын арзанға өткізуде жарыс ұйымдастырған тәрізді. Ресейде Каспий маңындағы мұнайдың тоқтаусыз шығуы құнсыз шикізатты Батысқа арзандатты. Ал бүгін батыстың трансұлттық мұнай компаниялары аз салып, көп алу жолында, мұнайдың жеңіл шығарылатын жеріне топтанып келді. 2005 жылға дейін Каспий аймағындағы мұнай-газды аудандарда шығарылып жатқан көмірсутекті ресурстар бірден өседі деп күтілуде. Батыстың Каспий ресурстарына деген қызығушылығы аймақта болып жатқан саяси процесстерде белсенді болуына күшті стимул берді. АҚШ пен Туркия арасында кім кімді жығар дейтіндей күрес басталып жатыр. Британдық-американдық мұнай компанияларының Каспийдің табиғи ресурстарына трансұлттық бақылау орнатуға деген талпыныстары көзделген. Бұдан кейін саяси бақылау қоймайтынына кім кепіл?! Мысалы, 1992 жылы, жалпы ұзындығы 1500км, жылдық өткізімділігі 60 млн. тонна 1.2 млрд. доллар әкелетін Америка компанияларының Теңіз-Комсомольская-Тихорецк-Новоро ссийск Каспий құбыр салу консорциумының мұнай құбыры көп ұзамай Ресейден кейінгі екінші орынды иеленді. 59.
1. Таблица.
2005 жылға дейін шығарылатын мұнай мен газ қорларының жоспарланған өсімі.
Мұнайлы-газды аймақ
Күтілетін газ млрд., куб
мұнай млн. тонна.
Астрахан - Теңіз
50
200
Промыс - Б у зачин
10
20
Кавказалды және Маңғышлақ
10
10
Терс-Каспий және Самур-Песчаномыс
10
30
Солтүстік Апшерон
30
20
Апшерон- Прибалкан
50
50
Оңтүстік Каспий
60
40
Барлығы:
220
370
АРММК –ң президенті Натик Алиевтың айтуы бойынша, және бұл сөзді кез келген Каспий маңындағы елдердің басшылары айтуы мүмкін, шетелдік инвесторларды шақыру арқылы мұнай-газ саласын тездетіп дамыту Азербайжан Республикасының кең етек алған экономикалық дағдарысынан шығудың жалғыз пұрсаты еді. Бірінші халықаралық келісім шартқа қол қойылғаннан кейін, 1994 жылдың 20-қыркүйегінен бастап Азербайжанның мұнай өнеркәсібіне жоспарланған инвесторлардың жалпы көлемі 15 млрд. долларға дейін жетті, және де инвестияциялардың өсу қарқыны бойынша Азербайжан ТМД елдері ішінде алдыңғы кезекте. 59.
Каспийдің мұнайын өзінің тәуелсіздігі мен жетістігінің негізі деп санайтын Қазақстан шетел инвестициясын өзіне тартуда үлкен табысқа жетті.
Ресейдегі Каспий жағалауының ұзындығы 695км; теңізге Дағыстан территориясы кіреді (490км), Қалмақия (100км), Астрахан обласы (105км). Ресей өз жағалауын ешқандай зерттеу жұмыстарын жүргізіп жатқан жоқ немесе ол жерде мұнайды шығарып та жатқан жоқ, алайда жанармай мен энергетиканың ескі министрінің пайымдауы бойынша: - Ресей Каспий қойнауындағы мұнай кен орындарын игеру бойынша халыкаралық косорциумдағы үлесін арттырмақ. 59. Ресейге қатысты Каспий қойнауындағы игеруге дайын кен орын – Инчхе теңізі. Оған лицензия британдық J, P x (30.5%), ресейлік Роскаспнефть (39.5%) және біздің Догнефть (30%) тарапынан құрылған Caspoil (Development)–тің қолында. Біздің БАҚ бұл жайлы үндемесе де, дағыстандық мұнайдың бөлесі басталган тәрізді.
3. Каспий айналасында.
Мұнай мен газ шығару – Каспий қойнауын игеру программасының бір бөлігі ғана. Екінші бөлігі – Каспийдің минералды ресурстарын әлемдік рыноққа шығару. Ол да Ресейді аймақтан ығыстыруға бағытталған айқын саяси көрініс тапты. Ресейдің жанармай және энергетика министрлігінің есептеулері бойынша Каспийдің жылдық жалпы экспорттық потенциалы 70-80 млн. тонна мұнайдан аспайды. Алайда, біздің айтып кеткеніміздей, шын сандық мөлшері баяндалғаннан мүлдем басқа. Азербайжандық мұнай компанияларының пайымдауынша Азербайжан қойнауының зерттелген жоғары сапалы мұнайдың қоры 2-3 млрд. тоннаны құрайды, ал ашылмаған қоры 7 млрд. тоннадан астам. Қазақстаның ашылмаған мұнай қоры 3.5 млрд. тоннаға, Түркменстандікі 3 млрд. тоннаға бағаланады.
2010 жылға дейін Азербайжан жыл сайын 100 млн. тонна мұнай, ал Қазақстан 25-30 млн. тонна мұнай экспорттауды жоспарлап отыр. 21. Каспий мұнайын әлемдік рыноққа шығару 2 кезеңде іске аспақ; Ерте мұнайды 5-7 жыл ішінде, кейін негізгіні. Қазіргі
уақытта мұнай тасымалдаудың мынадай варианттары қарастырылуда; - Ресейдің Қара теңіздегі порттарына. Астрахан-
Волгоград құбырын салып, Атырау-Астрахан: және Волгоград-
Тихорецк-Новороссийск, Теңіз-Комсомольская-Тихорецк-Новоро ссийск және кезінде Батыс сібір мұнайын Грозный және Бакудың мұнай өндеуші зауыттарына айдау үшін салынған Баку-Махачкала-Грозный-Тихорецк-Нов ороссийск мұнай құбыры сияқты мұнай кұбыры жүйесін қолдану жоспарлануда. Грузияның Қара теңіздегі порттарына. Реконструкциядан кейінгі,]Баку-Батуми мұнай құбыры қолданылмақ. Сонымен қатар, Манғышлақ түбегінен бастап, Каспий теңізінің түбімен, Баку арқылы грузиндік Сунса портына мұнай құбырын салу да жоспарлануда. Жерорта теңізіндегі Туркия порттарына. Түріктің мұнай құятын Жерорта теңізіндегі Джейхан портына жеткізу Баку-Тебриз-Нагорный Карабах-Армения-Джейхан, Баку-Тбилиси-Батуми-Эрзурум-Джейхан , Теңіз-Актау-Баку-Нагорный Карабах-Армения-Джейхан және Азербайжан-Иран-Джейхан бағыты арқылы іске аспақ. Джейхан қазіргі уақыттың өзінде жылына 120 млн. Тонна каспий мұнайын игеруге техникалық жағынан даяр. Парс ы шығанағына. Теңізден парсы шығанағындағы Харг аралдарына мұнай құбырларын салу жоспарланып отыр Европага. Теңіз-Ресей-Чехия және Ресей-Болгария-Греция мұнай құбырының салынуы жоспарлануда. Тынық мұхитындағы Қытай порттарына. Қытай порттарына, Азия рыногына шығатындай етіп, ұзындығы 6400км мұнай құбырының құрылысы жоспарлануда.
Құбыр, танкерлер, цистерна иелері арасында күрес болып жатқаның түсіну қиын емес. Каспий мұнайын тасымалдауды бақылауға деген күрес енді ғана қыза бастады. Ешкім мұнай бизнесінен үлесін жіберіп алғысы келмейді. Қазір Каспий тасымалдау үшін жиналған елдер: Грузия, Армения, Түркия, Украина, Афганистан, Сауд Аравиясы, Сингапур, Жапония. Оның қаншалықты маңызды екенін кейінгі сөздерден түсінеміз.
Азербайжандық қайнар көздерге сүйенетін болсақ, Азербайжанның ішкі рьшогіндегі ішкі мұнайдың бағасы тоннасына 67 долларды құрайды. Ресей территориясы арқылы Қара теңіз порттарына мұнайдың транзиті Азербайжан үшін таинасы 16 доллар құрамақ, ал теңіз жолымен Генуя немесе Роттердамға жеткізу 5-7 доллар және мұнайдың әр тоннасын жағадағы мұнай сақтайтын орындарға айдағаны үшін қосымша 5 доллар тұрады. Алайда, осындай көп шығындарға қарамастан Батысқа 1 тонна өткізу Азербайжанға 110-120 доллар пайда әкеледі: Азербайжанның Ресейге бір тонна мұнайды айдағаны үшін беретін ақысы 0.43 цент пен 32 доллар арасында. АиФ-тың мәліметі бойынша 1996 жылы Ресейдің өзі Европа елдеріне 125953 мың тонна шикі мұнайды 15975.9 млн. долларға өткізген - шамамен тоннасына 120 доллар шығады. Азербайжан мұнайының солтүстік (Ресей арқылы) және батыс (Грузия арқылы) бағыты жылына 20 млн. тонна мұнай өткізбек. 52.
Ресей өз кезегінде Дағыстан мен Ставропольды айналатын құбыр жолын салуды, ең болмағанда, Баку мұнайын Астраханға танкермен жеткізуді ұйғарып отыр. Түркия болса Джейханға мұнай жеткізу жоспарын іске асыратын болса, импорттан жылына 3 млрд. долларға дейін эконом жасайды және бұған қоса өз территориясындағы мұнай транзитінен 1 млрд. пайда көреді (тоннасына 5 доллардан есептегенде). Жоғарыда айтылып кеткен,Түркияның ауыр жүкті ресейлік танклерінің Босфордан өтуіне шектеу қоюына дәлосы ресурсте қарастыру керек; Анкаранын енгізген бұл санкциясының нәтижесінде Ресей жылына 500 млн доллардан астам шығын көруде 52.
Туркия вариантын АҚШ тек Азербайжан мұнайын жеткізу үшін ғанғ керек емес, Қазақстан мұнайын жеткізу үшін де орырғанын да айта кеткен жөн. Тіпті терең емес анализдің өзі ТМД елдерінің аймақтың табиғи ресурстарын әлемдік рынокқа Ресейге соқпай жеткізу тенденциясын көрсетіп отыр. 1997 дылы Гейдар Алиев пен Леонид Кучма Азербайжан мұнайын Украинаға Ресей мен Грузияны айналып, күрделі құбыр-цистерна-құбыр-танкер схемасымен жеткізу туралы келісімшартқа қол қойды. 140 киломертлік кейін Туркия мен Оңтүстік Европаға жететін Түркменстан-Иран газ құбырының құрылысы қызу жұмыс үстінде. Бұл Ресейге кірмей Каспий мұнайын тасымалдайтын алғашқы жол. Американдық Юнокал және Саудтық Дельта компаниялары жылына 20 млрд куб.м. газды жеткізе алатын Түркменстан-Афганистан-Пакистан газ құбыры проектісін іске асыруды бастады. Оған параллель мұнай құбыры да жасалмақ. Түркмен газын Қытайға, Кореяға, Жапонияға (ұзындығы 8000 км супер құбыр бойынша) ал Түркмен мұнайын Иранға жеткізу жайлы келіссөздер жүргізіліп жатыр.
Қазірдің өзінде Қазақстан мұнайы Теңіз-Маңғышылақ-Баку-Тбилиси-Батум и бағыты арқылы Қара теңіз терминалына, Каспий теңізі арқылы Солтүстік Иранға жеткізіліп жатыр. Грузияның темір жолдарының транзиттік табысы 1 тонна мұнайға 8.5 доллпрды құрайды. 48. Иран да Парсы шығанағындағы терминалдарымен Қазақстанның эаспорттық серіктестеріне бірдей көлемде мұнайды әкеледі: Бірақ Нұрсұлтан Назарбаев Жерорта теңізіндегі Джейхан портына апаратын түрік бағытын ең маңызды және қауіпсіз деп атады, сол себепті приоритетті деуге болады. Алматынының пайымдауы бойынша, Ресейдің қатаң позициясына байланысты Каспий құбырының консорциумының варианты 2-ші кезекте қарастырылуы мүмкін. Татар мұнайын Еділ-Каспий-Иран маршрутымен экспорттау жайлы келіссөздер жүргізіліп жатыр.
Ұлы Менделеев: Бакуде зор көлемде мұнай бар. Енді оны іске асырып, Ресейді, Шығысты және Батысты нұрландыру,майлау керек, - деп жазды. 59.
Бірақ Ресей бұл Үштіктен шыққан сияқты. Күтілген үлкен Каспий мұнайы өз айналасында газ және мұнай құбырларының салынуына ғана емес, темір жол және газ қатынасының дамуына зор әсер етті. Өткенде ғана Серахс-Теджен-Мешхер темір жолы іске қосылды. Мынадай көлік жолдарының ашылуына қол қойылды: Ералиев-Бекдаш-Түркменбаши-Бендер-Т оркемен;Ташкент-Чарджоу-Түркменбаши -Баку-Тбилиси-Поти-Батуми;Баку-Тбил иси-Поти-Каев-;Ереван-Кафен-Мегри-Д узаль-Тербиз. Ұзындығы 1100 км Орталық Азия-Афганистан-Пакистан-Үнді мұхиты транзиттік жолын салу ойластырып жатыр. Энзел-Астрахан және Астрахан-Баку-Түркменбашы паром комплекстерін құруға келісіліп отыр.38. Иран теңізінің өз жағына қарасты жағалауда әр портты қайта құрудан (реконструкциялаудан) басқа жаңа үш порт салып жатыр. Жобалардың ішінде әлемдік теңіз қатынасы географиясын ауыстырып жіберетіні де бар. Әңгіме ұзындығы шамамен 500км Каспийге құятын, Қызылұзбен, Парсы шығанағына құятын Керхе өзендері арасында теңіз қатынасы үшін салынатын канал туралы. Бұл каналды жобалық бағасы – 14 млрд доллар. Бірақ бұл канал Солтүстік Атлантика мен Үнді мұғитын ең қыс қа жолмен қосатындықтан, оның салынуы қара теңіздің – эгейлік бұғаздар мен Суэц каналының стратегиялық маңызын екінші кезекке қалдыруы мүмкін. Ресейлік эксперттердің есептеуінше, Фин шығанағы – Каспий теңізі – Парсы шығанағы трассасы бойынша евроазиялық транзиттен жалғыз Ресейдің Табысының өзі жылына 5 млрд долларды құрайды.59.
Армения Карабахтағы бейбіт әскерінің құрамында түрік әскерінің болуына рұқсат береді және басып алынған Азербайжан Территориясынан кері қайтуына көмектесуде. Орнына Анкара Ереванмен шекара ашады, елшіліктермен алмасады және Бакуден басталған, Туркия жерорта теңізіндегі жағалауына апаратын мұнай құбырының Армения арқылы өтуіне келіседі. Ал мұнай кіші соғыстарды реттеді десек, көп мұнай үлкен соғысқа себеп болады демек пе? Бұның асыра айтылғаны барлығымызға аян.
1.2. Каспий төңірегіндегі геосаясат
1. Каспий - жабық теңіз.Бакудің айтуынша оны тікелей немесе жанама түрде басқа Каспий маңындағы мемлекеттер де қолдайды. Кеңестік-Ирандық келісім шартгар өзінің заңдық күшін жоғалтты, себебі дүниежүзілік саяси картада КСРО атаулы мемлекет жоқ. Мәселені осылайша қарастыру халықаралық құқық нормаларына қайшы келсе де жүріп жатыр. Біріншіден, Каспий теңізінің режимін өзара белгілеген екі субъект (Ресей мен Иран - КСРО мен Персия) дүниежүзілік саяси картада сақталған. Екіншіден, барлық халықаралық нормалар бойынша, КСРО-ның заңды мұрагері болып Ресей қабылданды және БҰҰ-ндағы КСРО мүшелігін Ресей Федерациясы жалғастырды. Үшіншіден, бұрынғы Кеңес өкіметі жерінде құрылған жаңа егеменді мемлекеттер сәйкес актілерді кеңес өкіметі кезінде қол қойылған келісім шарттарды орындауды өз міңдеттемесіне алды. Соңында, барлық халықаралық құқықтар бойынша жаңа мемлекеттердің пайда болуымен кеңістікті ортақ пайдалану статусы бір жақты қарастыруға жатпайды; тек шекаралас (жағалас) мемлекеттер құрылуы барысында күшінде болған, келісім шарттарға отырысқан мемлекеттердің де қатысуымен өзара келісімді түрде үйлестірілуі ғана мүмкін. Сол себепті, егер халықаралық құқықтың қағидалары мен нормалары әйтеуір ұстанылмайтын болса, ешбір Каспий маңындағы жаңа мемлекеттің кеңестік-ирандық келісім шарттарды межелеп бөлуге жеткілікті заңды негізі жоқ. Олардың кеңестік - ирандық келісім шарттарына қатыспадық деген басты дәлелдері қисынсыз. Қазіргі Ресейдің ресми позициясы кеңестік-ирандық келісім шарттарға сүйене отырып, бес Каспий маңы елдерімен Каспийдің статусы туралы келіссөзді толығымен аяқтауға саяды. Ал бұл болса қазіргі уақытта ең заңды шешім – жағалас елдерге ортақ, ал жағалас емес барлық қалған елдерге теңізді пайдаланудың жабық режимі іске асырылады дегенді білдіреді. 1995 жылы БҰҰ-ның теңіз құқығы эксперттері Ресейдің осындай позициясының заңды дәлелділігін қолдаған болатын. Ал Баку болса, Каспийді толығымен бөлісу үшін қайта-қайта жаңа дәлелдер ұсынып отыр. Айрықша, ол Каспийдің статусын кеңестік-ирандық келісім шарттардың негізінде заңдастыру мүмкін емес, өйткені ол жерде теңіз түбін игеру мәселелері еш қозғалмаған деп пайымдайды. Бұл шындығында да солай. Алайда, қеңестік-ирандық келісім шарттарда қызметтің нақты бір түрінің белгіленбеуі Каспий теңізін жабық суат ретінде қарастыру қағидаларының мәнін бұрмалап жатқан жоқ.
Ресей тарапы кеңестік-ирандық келісім шарттардың қазіргі саяси реалиялар негізінде толық жетілдіру керектігін мойындағанымен және бұл жолда белгілі келісімдерге баруга дайын екендігін білдіргенімен, Каспий іші шекаралараның экспроприациясы мен деморкациясы кезінде біржақты әрекеттердің заңды емес екенін айтады. Ресей тарапынан болған кеңестік-ирандық келісім шарттардан кейін қайту тойтарысы екі ел, Ресей мен Иранның тыйым салу құқығына мүмкіндік беретіндіктен, Каспий маңындағы елдер теңізді бөлісудің баска жолдарын қарастыруға мәжбүр болды. Каспийді ашық теңіз, әлде шекаралық (ұлтаралық) көл деп қарастыратын екі варианттары ғана бар еді. Кейін әйтеуір Каспийдің не теңіз, не көл екенін мойындау кезі келеді. Бұл жерде айтып кететін жәйт, келіспеушіліктер, Каспийдің географиялық түсіпіктегі теңіз немесе көл екендігі жайлы емес, БҰҰ-ның теңіз құқығы жайлы Конвенциясына кіріп кірмейтіні жайлы. Ежелден бері Каспий теңіз деп аталып келді. Әрине, тарихи дәстүр Каспийдің статусы туралы проблеманы шешудің басты нүктесі емес. Халықаралық заң актілері теңіз немесе көл деп санау үшін суат мөлшеріне мән бермейтіндіктен оның көлемі де ештене шешпейді. Бұл мәселе жөнінде ғылыми ортада әлі күнге шейін бірауыздылық жоқ. Көптеген географиялық энциклопедиялар Каспийді ресми анықтамалық басылымдарды (КСРО-ң кіші атласы, І978 ж., Дүниежүзілік кіші атлас, 1981 ж.) Каспий теңізі көл деп белгіленген. Британика энциклопедиясы Каспий теңізін көл деп қарастыру дұрыс емес, себебі геология бойынша жақында ол Азов, Қара және Жерорта теңізі арқылы Әлемдік мұхитпен байланысқандықтан, ең дұрысы оны ішкі теңіз деп қарастыру дейді. БҰҰ-ң теңіз құқығы бойынша Конвенциясы суатты теңіз немесе көл деп атау үшін оның әлемдік мұхитпен байланысы сипатына сүйенеді. Ол бойынша, ашық теңізге теңізге әлемдік мұхитпен тікелей байланысқан суат, жартылай жабык теңізге әлемдік мұхитпен басқа теңіздер арқылы байланысқан суат, ал жабық теңізге әлемдік мұхитпен тар табиғи өткел арқылы байланысқан суат жатады. Өзендер мен қолдан жасалған каналдар халықаралық теңіз құқығының объектісі болмағандықтан, олар ішкі-континенталды суаттарды теңізге өзгерте алмайды.
БҰҰ-ң теңіз құқығы бойынша Конвенциясына сүйенер болсақ, Азов теңізін Керчен бұғазы - Қара теңіз – Босфо - Дарданел - Эгей теңізі - Жерорта теңізі - Гибралтар бұғазы арқылы Атлант мұхитымен байланысқандықтан теңіз деп, ал Каспий теңізін әлемдік мұхитпен табиғи өткелдер арқылы байланысқандықтан көл деп атауымыз керек. БҰҰ-ң Конвенциясының Каспийге берген сипаттамасы бойынша оны қанша қаласақ та, әлемдік мұхиттан мыңдаған километр қашықтықта болғандықтан, ашық, жартылай жабық немесе жабық теңіз деп атауға келмейді. Каспийдің осындай толық огаштығы әлемдік мұхиттың деңгейінің абсолюттік белгілеуінен орташа есеппен 26м төмен теңізі теңіз емес. Суатқа теңіз статусының берілуі кез келген жағалас емес елге теңізді қолдану құқығы беріледі. Осындай жағдай бола түра, жабық теңіздің заңды көп жағдайда жағалас елдердің өзара қабылдасқан Конвенция бойынша анықталады. Солайша, Қара теңізді пайдаланудың режимі 1936 жылы қабылданған Конвенция бойынша реттеледі. Алайда, келісушілердің бір жағы, КСРО, қазіргі танда жоқ. Айрықша, Қара теңіздік емес мемлекеттердің әскери кемелерінің класына, тоннаына және Қара теңізге келу уақытына байланысты шектеулер қойылған. (Алайда, Түркия 1994 жылы, сол келісімге сүйене отырып, экологиялық зиян әкеледі деп жогарысалмақты Ресей мұнай танкерлерінің Босфордан өтуіне біржақты шектеу енгізген болатын). Каспийді қарапайым теңіз кеңістігі ретінде қабылдайтын болсақ, оған БҰҰ-ң континенталды қойнау және теңіз құқығы туралы 1958 және 1982 жж. қабылданған Конвенциясы жүреді. Бұл вариант бойынша Каспий маңыңдағы әрбір елдің 12миль территориялық суға және мильдік ерекше экономикалық аймаққа егеменді құқығы болады. Теңіздің максималды кеңдігі 200 теңіздік мильден аспағандықтан, арада қалган ерекше экономикалық аймақтын шекарасын орталык сызық қағидасы негізінде жасау ұйғарылады. Барлык басқа елдер, теңізге қатынасы жоқ АҚШ және Англия сияқты елдер, кеме қатынасы, ұшу, кабель мен құбыр жүргізу, ғылыми зерттеулер жүргізу сияқты халықаралық құқық бойынша заңды қызметтер орындауға толық еркіндік алады. Әр Каспий маңындағы елдің өз континенталды қойнауындағы ресурстарды өндіру үшін Каспий маңы елдеріне Жатпайтын елдерді шақыра алады.
2. Каспий ашық теңіз.
Каспий – теңіз деген вариантты Қазақстан және әлемдік ашық теңіздерді пайдалану сияқты құқықтарға ие болу үшін Каспийден алыс орналасқан елдер де қолдады. Мысалы, Вашингтонның Еділ-Дон жүйесі қандай болмасын ту тіккен кемелердің өтуіне ашық болу керек деген позициясы айрықша көзге түседі. Басқаша айтар болсақ, қолдан жасалған өткелдің табиғи өткелмен тең болып, Каспийді теңізге айналдырганы. Көлдің заңдық мәніне келер болсақ, ол экономикалық аймақ, қойнау, территориялық сулар сияқты ұғымдарға ие емес. Көл жағалас елдердің ішкі суы, егеменді территориясы болып саналғандықтан оған халықаралық режим жүрмейді. (БҰҰ-ң мемлекеттердің ішкі істеріне араласпау қағидасы). Жағалас елдердің шекарасына кіретін көл жағаларына режим белгілеу сол мемлекеттің міндеті. Сол себепті шекаралас көлдерді бөлісу ең болмағанда бөлудің немесе ресурстарды пайдаланудың ортақ қабылданған заңды нормалары жоқ. Кайткенмен де бір жалпы қабылданған норма бар, ол: көлдің шекарасын анықтау, шекаралас елдердің өзара келісімімен жузеге асуы мүмкін. Шекарадағы көлді бөлісу маңайындағы елдердің келісім шарттары арқылы реттеледі, көбінесе қолдану режимі ортақ болып шешіледі. Осылайша Чад (Камерун-Чад-Нигерия-Нигер арасында), Ұлы көлдер (АҚШ-Канада арасында), Виктория (Кения, Уганда, Танзания арасында), Констанс (Австрия-Германия-Швейцария арасында), және сол сияқты шекарада орналасқан көлдер бөлінген болатын. Каспийді қолданудың ортақ режиміне Азербайжан мүлдем келісспейді. Оның іс-әрекеттері теңіз түбін, яғни мұнай мен газды бөлуге бағытталған. Каспийдің әлдеқайда бай мұнайлы-газды аудаңдарына қол жеткізу үшін халыкаралық практикаға Бір мемлекеттің Каспий теңізіндегі ұлттық секторы деген ұғымды енгізіп, процент жасады. Каспийге ұлтаралық көл статусы берілгенде ұлттық сектор алуға қандай да бір мүмкіншілік пайда болады. Ескере кететін жай, КСРО кезінде Каспийдің кеңестік бөлігі (Астар-Гасан-Куш сызығының солтүстігі) шарты түрде ұлбаралық көл қағидасы бойынша Азербайжан, Қазақстан, Ресей және Туркменстан арасында бөлінген болатын. Осынған орай посткеңестік мемлекеттер тарихи қалыптасқан ұлттық секторға сүйенеді. Бірақ бұл ұлттық секторлардың заңды негізі жоқ еді, Каспийдің кеңестік бөлігінің жалғыз иесі КСРО болатын.
3. Каспий ұлтаралық көл
Баку құрлықтық шекараны теңіздің орталық сызығына дейін созу арқылы Каспийдің ұлттық секторын анықтауды талап етуде. Бұндай жағдайда, секторлардың шекарасы, нәтижесінде шығатын салдармен бірге, мемлекеттік шекараға айналады. Біріншіден, бұл әрбір жағалас мемлекет өзінің секторында қандай да болмасын іс атқаруға толығымен егеменді дегенді білдіреді. Басқа елдің кез келген іс-әрекеті, кеме қатынасы, ұшу, ғылыми зерттеулер болсын, барлығы, сектор иесінің келісім беруімен ғана іске асады. Бұл вариант болған жағдайда екі негативті сәтті ескерген жөн.
Біріншісі. Континент ішіндегі суаттар экологиялық жағынан бұзылғыш болып келеді. Каспий де – ерекше емес. Соған орай, Каспийдің азербайжандық секторының пайдалануы немесе Солтүстік Каспийдің батыс режимінің Қазақстан тарапынан бұзылуы, елде азербайжандық-қазақстандық теңіз түбімен құбыр салу жобасын іске асырулары өздерінің жеке ішкі істері болатындықтан бұнымен келісу өте қиын.
Екіншісі. Каспийді біле-тұра осылай бөлу көптеген Каспий маңындағы елдердің мүдделерін; кеме қатынасы болсын, екіжақты бірлестікті іске асыру жағынан болсын, таптаған болады. Сөйтіп, Ресей Түркменстан және Иранмен, Туркменстан Ресеймен, Иран Қазақстанмен, Қазақстан Иранмен ортақ шекарадан айрылады, Азербайжан ғана барлық Каспий маңындағы елдермен ортак шекарасын сақтап қалады. Бұндай бөлу сөзсіз милитарландыруға әкеліп соғады, өйткені мемлекеттің теңіздік шекарасы құрлықтық шекарадан бетер күзетіледі. Бұдан шығатыны, әр мемлекеттің құқықтары теңіздік ортаны және оның биоресурстарын қорғау және сақтау, әскери-саяси қауіпсіздікпен қамтамасыз ету арқылы жағалас елдердің ортақ мүдделеріне сәйкестендіріліп шектелу (лимиттеліну) керек. Осыған қосымша, көлдік статус варианты, әлде жабық теңіз варианты болсын Каспийде теңіздік қызмет бабымен жүрген жағалас емес елдерді немесе олардың компаниялары мен ұйымдарын шығаруға толық негіздері бар. Бәрібір, бір елдердің ұлттық жобаларына үшінші бір ел араласу үшін олардың келісім беруі керек. Оқиғалардың өрбуі бойынша Қазақстанның позициясы күннен күнге Азербайжан позициясына жақындады, қазіргі уақытта екеуі арасында толық ой бірлігі қалыптасқан. 1994 жылдың өзінде-ақ Қазақстанның геология және жер қойнауын қорғау министрі Серік Бекдаукеев; Республика әр Каспий маңындағы елдің көмірсітекті ресурстарды игеруі үшін Каспий теңізі учаскесінің шекараларының нақты анықталуы қалайды, - деген болатын 52.
Сонымен, Каспийдің ұлттық юрисдикциясының секторларына бөлінуін Қазақстан мен Азербайжан қолдаса, Ресей Иран және Түркменстан бұндай бөлуге қарсы шықты. Қорытындылайтын болсак: көл статусы Каспийді ұлттық секторларға бөлмейді және жағалас елдерді де бұған міндеттемейді. Тағы да айтар жай, 1999 жылға дейін Мәскеу, Ашхабад және Тегеран теңіздің орталық бөлігіндегі учаскелердің ұлттандырылу мүмкіншілігін мойыңдамаған еді. Алайда, олардың позициясы уақыт өте келе икемделді: Ресей мен басқа Каспий маңындағы елдердің азербайжандық немесе қазақстандық сектор арқылы мұнайдық транзитін жасау үшін келесімдерге отырылғандықтан Баку немесе Алматыға қарсы шыгу ешбір мемлекетке пайда бермейді: және де шетелдік мұнай компаниялары да ол аймақта салмақты сөзге ие. Осылайша, британдық-американдық Каспий теңізіндегі дауыл атты жоспар Азербайжан мен Қазақстанның аймақтағы басқа елдермен келіспеушілігі күшейетін жағдайда Каспий ресурстарына трансұлттық бақылау орнатуды қарастырады. Сол себепті, АҚШ пен Ұлыбританияның (мүмкін НАТО-ның да) Азербайжан мен Қазақстанға басқа ТМД елдерінен толық кауіпсіздік кепілдігін қамтамасыз ету әбден мүмкін. Каспийге статус берудің бес жылдық тарихы бұл мәселені шешу тез және оңай болмайтынын көрсетті. Проблеманың бөлшектерін және одан туындауы мүмкін қосымша зардаптарын қарастыру өте күрделі болып шықты. Каспий маңындағы елдер арасында қалыптасқан қайшылықтар Каспийге жаңа халықаралық-құқықтық статус шығарумен аяқталатын болар.
Ал, шынында, Каспийдің статусын анықтау Каспий манындағы
елдердің төмендегі мәселелерді жөнге салу және онымен
келісулеріне байланысты:
1. Биологиялық және минералдық ресурстарды қолдануда
приоритеттерді анықтау, механизмдерді орнату және оларды жағалас елдер арасында бөлу.
2. Каспий маңыңдағы елдердің егеменді құқықтары мен
юрисдикцияларына шектеу белгілеу.
3. Жағалас елдердің жоғары деңгейдегі қарым-қатынасын ескере отырып теңіздік ортаны қорғау және сақтау сияқты
экологиялы мәселелерін шешу.
4. Каспий маңындағы елдерді әскери қауіпсіздікпен қамтамасыз ету және әскери теңізде жүзу мәселелерін шешу.
Бұл мәселелердің әрқайсысы сәйкес Келісімшарттармен шешілуі мүмкін. 1996 жылы Ашхабадта болған Каспий маңындағы елдердің сыртқы істер министрлерінің отырысында осындай байқаулар болған еді, отырыстың материалымен танысылғанда Каспийге статус беру мәселесі шешілетін сияқты ойлар да қалыптасқан болатын. Ресей жағадан 45 мильге дейінгі қашықтықты ұлттық аймаққа бөліп, ал ортадағы бөлікті ортақ меншік және ортақ жауапкершіліктің ауданы деп жариялауды ұсынды. 52.
4. Каспий өзен де емес, көл де емес.
Сонымен қатар, Каспий өзен де емес, көл де емес деген вариант та ұсынылды, ол бойынша әр Каспий маңындағы елге 20 мильдік территориялық су және оған қосымша 20 мильдік ерекше экономикалық аймақты пайдалануға құқық танылды 38. Мемлекеттік шекарамен шектелген территориялық су аймағының үстіндегі әуе кеңістігі, оның түбі мен қойнауына сол жағадағы мемлекеттің егемендігі жүреді. Ал ерекше экономикалық аймақта сол жагадағы мемлекет зерттеу, биологиялық және минералдық ресурстарды сақтау мақсатында егеменді құқыққа ие болады, ал басқа жағалас елдердің барлығы кеме қатынасы мен ұшуда еркіндікке ие болады. Ал ортада қалған, яғни 40 мильдік аймақтан қалған, бөлік барлық Каспий маңындағы елдердің байлығы болып, барлығы тарапынан ортақ басқарылуы керек болды. Ашхабадтағы, Каспий мен оның ресурстарын пайдалану мәселесін шешетін, Каспий маңындағы елдердің аймақтық бірлестік ұйымын кұруға келіскен болатын. Бұл ұсынысты 1992 жылдың басында-ақ Иранның Хашеми Рафсанджани айтқан. 16.
Теңіз қатынасы мен ұшу, су шекарасын демилитаризациялу және деморкациялау (қарусыздандыру), минералды және биологиялық ресурстарды пайдалану, экосистеманы қорғау және сақтау, теңіздің деңгейлік режимін бақылау мәселелері жөнінде көпжақты келісімдер жүзеге асатын, Каспий теңізінің құқықтық статусы жөніндегі Конвенцияны жедел қабылдау керектігіне барлық тарап келісті.
Кейінгі оқиғалар өрбуі Каспийдің статусы туралы мәселенің жақын арада шешілметінін көрсетіп отыр Шынында, Каспийдің статусын халықаралық соттың көмегімен анықтауға болады. Мұндай прецедент болған еді. Кезінде; халықаралық сот Солтүстік теңізді бөлген болатын. Эксперттің үстемелері бойынша Каспий статусының соттық шешімі үшін кемінде 5 жыл қажет, ал халықаралық құқықтың нормасы бойынша даулы аймақты ортақ келісімсіз қандай да бір іс атқаруға рұқсат берілмейді. Бұған қосымша, Солтүстік теңіз - теңіз болғандықтан оған БҰҰ-ның теңіздік құқығының Конвенциясы жүреді, ал Каспий теңізі - көл болғандықтан оған БҰҰ-ның теңіздік құқығының Конвенциясы жүрмейді. 52. Айдан ашығы, сотқа дейін немесе одан кейін болсын Каспий манындағы елдердің келісулері керек болады. Бұл шындық. Бұгінгі күні Каспий маңындағы елдердің ішкі күштерімен қоздырылған конъюнктуралық мүдделері үстем болуда және Каспийдің статусын нақты анықтау біреуге тиімді, ал біреуге сол аймақ құқықтық вакуум керек болғандықтан, бұл проблеманың өтіп бара жатқан мыңжылдықта шешілуі екіталай. Каспий маңындағы елдердің қарсылықтарының негізгі себебін табу қиын емес. Бұл - Каспийдің мұнайы. Екілік (Ресейдің үнсіз келісуімен) біржақтылықпен Каспийді өздерінің чертеждерімен бөлуді бастады. Солайша, Азербайжан Азари, Кяпаз мұнай кен-орындарын және Чирагтың біраз бөлігі теңіздің түркменстандық бөлігінде орналасса да, өзінің заңсыз секторына қосып алды. Түркменстанның Ішкі Істер Министрлігінің 3 арызына Гейдар Алиев: Проблема бар, бірақ ол бізге кедергі жасап тұрған жоқ деп өзінше жауап қайырды. 22 11-б. Қазақстан мен Ресей арасында да дау қызуда: Қазақстан Солтүстік Каспийдегі даулы мұнай кен орнын игеруді бастады. Екілік Маңғышлақ-Апшерон суасты мұнай құбырын құруға Мәскеу мен Тегеранның жасаган қарсылығы кезінде, мұнай құбыры Каспийдегі азербайжандық және қазақстандық учаскелер арқылы өтеді деп жауап берді. Жоғарыда айтылғандардан кейін екіліктің бұл әрекетін түсінуге болады. Каспий аймағын АҚШ өзінің өмірлік маңызда ие мүдделерінің аймағы деуіне дәл осы Каспий мұнайы итермеледі. Сонымен бірге АҚШ-тың мақсаты айқын көрініп тұр: а) Таяу шығыстағы саяси кездейсоқтықтан сақтандыру. б) Мұнай өнімдеріне бағаны түсіру.
1.3. Каспий мәселесіне қатысты әлем державаларының
позициялары
АҚШ - әлемдік супердержава. Өзінің басты геосаяси мүддесі - аймақта Ресей мен Иран басымшылығын жібермеуге тырысу деп тауып отыр, американдық трансұлттық корпорациялар үшін аймақта қолайлы жағдай жасау, тәртіптерін құру. Каспий статусы бойынша позициясы жарияланған жоқ, бірақ осы мәселе бойынша бес елдің біреуін қолдауы мүмкін. АҚШ мүддесіне жауап беретін көмірсутектерді тасмалдау бағыты жөніндегі ұстанымы Баку-Жейхан құбыры арқылы. Қазақстандағы Каспий мәселелері бойынша шешім қабылдау үрдісіне ықпал ету деңгейі өте жоғары деп бағаланады. Вашингтонның Кавказ бен Орталық Азия елдеріндегі тұрақтылықты АҚШ-тың өмірлік маңызды мүддесі ретінде қарастырып отырғандығы шындық. Каспийді дамыту және оның энергия қорларына жол ашу АҚШ әкімшілігінің шешуші бағыты ретінде бағалануда.
Кытай - жаңа ғасырлық потенциялы бар алып мемлекет болып саналады, өзінің геосаяси және геоэкономикалық мүдделі сипаты жағынан аймақтағы позициясынын нығаюын және энергоресурстарды тұтыну өсуінің қанағатын қарастырады. Қытай Каспий статусы жөнінде өзінің позициясын жария ете алмайды. Көмірсутекті тасмалдау бағыты бойынша ұстанымы - Каспийге шығуға болашақтағы перспективасы бар, Батыс Қазақстан-Синьцзян құбырын салу туралы Қазақстанмен келіскендіктін негізінде кұралады. Қазақстандағы шешім қабылдау үрдесіне әсер ету деңгейін жеткілікті жоғары деуде.
Иран позициясы.
Иран Каспий теңізіне қатысты РСФСР мен Иран арасында жасалған 1921 жылғы келісімді қатаң сақтауды талап етуде.
Иран позициясына келетін болсақ акваторияның секторлық бөлу болжамына ол Каспий теңізіне шекаралық көл құқықтық статусын беруге қарсы шықты.
Иранның пікірінше Каспий теңізі кондаминиум негізінде ортақ пайдалану теңізі болуы керек. Ол Каспий түбі минералды ресурстарын қоса барлық табиғи ресурстардың түрлерін жоюға тиісті. Әр Каспий маңы мемлекеті 10 мильдік тар территорияға ие ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz