Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы және дінмен бірге келген тарихи білім
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Араб мемлекетінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізетін ықпалы және Қазақстанға дінмен бірге келген тарихи білім туралы ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
I тарау. Араб мемлекетінің құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізетін ықпалы және Қазақстанға дінмен бірге келген тарихи білім туралы ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..43
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдарынан бергі уақыт әлемінің жекелеген халықтары мен өркениеттері үшін ірі дүмпулер мен өзгерістер заманы ғана емес, сондай-ақ бүкіл адамзат тағдырындағы бетбүрыс кезең де болып отыр. Осы "Үлы жаңару кезеңі" (Л.Снайдер) әлемдік дамудың екі қарама-қарсы тенденцияларын: дүниежүзі елдерінің бір-бірімен барынша тығыз жақындасуы (ғаламдану) және әлемдегі әр түрлі өркениет ошақтарының оқшаулануы, өз үлттық аймағындағы оқшаулануы (локалдану) сияқты тенденцияларды байқатып отыр. Алайда, болашақ осы екі беталыстың алғашқысында екеніне күмәніміз жоқ. Мүны бүкіл адамзаттың өткен тарихы дәлелдеп берді. Енді ғана табалдырығын аттаған жаңа XXI ғасыр әлемдік өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындай түсуде, өйткені сан-салалы дүниежүзілік процестердің қай-қайсының болмасын тағдыры өркениеттер тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты болып келеді.
Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия, Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.1
Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.
Мәдениеттің өзара ықпалдастығы - өзара қарым-қатынасқа түскен халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал ететін объективті қүбылыс. "Мәдениет - бүл диалог, пікір алмасу және төжірибе алмасу, басқа халықтардың қүндылықтары мен дәстүрлерін игеру - оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді", - деп атап көрсетілді мәдениет саласындағы саясат жөніндегі бүьсіләлемдік конференцияның Декларациясында.2 Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста
болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бүл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп атап көрсеткен еді: "Прогрестің басты факторы - халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі - бүл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін түрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты".1
Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия, Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.1
Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі, интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.
Мәдениеттің өзара ықпалдастығы - өзара қарым-қатынасқа түскен халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал ететін объективті қүбылыс. "Мәдениет - бүл диалог, пікір алмасу және төжірибе алмасу, басқа халықтардың қүндылықтары мен дәстүрлерін игеру - оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді", - деп атап көрсетілді мәдениет саласындағы саясат жөніндегі бүьсіләлемдік конференцияның Декларациясында.2 Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста
болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны белгілі. Бүл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп атап көрсеткен еді: "Прогрестің басты факторы - халықтар арасындағы өзара тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі - бүл халықтар өз тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін түрғыза алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты".1
Деректер:
1. ал-Балазури. Ахмад ибн Йахийа ибн Джабир. Завоевание
Хорасана: Извлеч. Из соч. "Футух ал-буддан" (пер. с араб.). -
Душанбе: Дониш, 1987 г.
2. Бейхаки. Абу-л Фазл. История Мас'уда (1030-1041). Пер. с.
перс. - М.: Наука, 1969 г.
3. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата: Наука, 1970 г.
4. Ибн аль-Араби. Мекканские откровения (ал-Футухат ал Маккийя). Пер. с араб. Спб.: Центр "Петербургское востоковедение", 1995 г.
5. История ат-Табари (Избранные отрывки). Пер. с араб.
Ташкент: ФАН, 1987 г.
6. Наршахи, Мухаммед. История Бухары (пер. с перс.).
Ташкент, 1897 г.
7. Коран. Пер. с араб. Акад. И.Ю.Крачковского. М.: Изд.
"Раритет", 1990 г.
8. Мүхаммед пайғамбардың хадистері. Ауд.: Н.Қазыбеков. Ред.:
О.Сәрсенбаев, Ә.Сәрсенбаев. - Алматы: Жазушы, 1994 ж.
9. Махмүт Қашқари. Түрік сөздігі. 3 томдық. Ауд., алғы сөін
жазған А.Қ.Егеубаев. - Алматы: ХАНТ., 1997 ж. Т.1.
10. Қүран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған:
Халифа Алтай. Өндеуші: Дәлелхан Жаналтай. Редакциялаған:
Абдүрраһим Алтай. Қүран Шариф басым комбинаты, 1991ж.
11. Хрестоматия по истории Халифата. Сост. Л.И.Надирадзе.
М.: МГУ, 1968 г.
12.
Зерттеулер:
1. Агаджанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1989 ж.
2. Абуов А.П. Мировозрение Ходжа Ахмета Ясави. - А., 1997 г.
3. Африка: Взаймодействие культур. Отв.ред. Р.Н.Исмагилова.
- М.: Наука, 1989 г.
4. Агаджанов С.Г. Огуские племена Средней Азии ІХ-ХІІІ вв. //
Страны и народы. М., 1971 г.
5. Әли-Хіммет Берки. Осман Кескіоғү. Соңғы пайғамбар Хазірет
Мүхаммедтің өмірбаяны. - Анкара, 1997 ж
6. Бартольд В.В. Ислам. Общий очерк. Петроград: Огни
Петрограда, 1918 г.
7. Бартольд В.В. Культура мусульманства. - П., 1918 г.
8. Бартольд В.В. Иран. Исторический обзор. Соч. т.7,
М., 1971 г.
9. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекции по историй
турецких народов Средней Азии. - А.: Жалын, 1998 г.
10. Балыпаков О.Г. История халифата. Спб., М.: Вост. Лит, 2000. Т.2.
11. Байпаков К.М. Среневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI- нач. XIII вв.). Алма-Ата: Наука, 1986 г.
12. Бартельс Е.Э. Насир-и-Хосров и исмайлизм. М.: Изд. Вост.
лит., 1959 г.
13. Беленицкий А.М. и др. Средневековый город Средней Азии.
Л., 1993 г.
14. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннем
средневековье. - М.: Наука, 1966 г.
15. Гибб А.Р. Арабская литература. Классический период. Пер.
А.Б.Халидова и П.А.Грязневия. - - М.: Изд. Вост. лит., 1960 г.
16. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. М., 1989 г.
17. Грюнебаум Г.Э. фон. Основные черты арабо-мусульманской
культуры. - М.: Наука, 1981 г.
18. Дүға. Қүрастырған Қ.Мамашәріпов. -- А., 1991 ж.
19. Жүмағүлов Қ.Т. Проблемы исследования авропейской
истории // Историческая наука в XXI веке. Материалы
международных Бекмахановских чтенийй. 24-25 мая, 2001 г.
Часть 2. - Алматы: Қазақ университеті, 2001 ж
20. Жүмағүлов Қ.Т. Гуны в истории Евразии IV-V вв. //
Материалы международной научно-теоретической конференции
"Древнетюркская цивилизация: Памятники
письменности", посвященной 10 летию незавизимости
Республики Казахстана. - Алматы: Ғылым, 2001 г.
21. Зубов А.Б. История религии. Кн. 1. М., 1997 г.
22. Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках.
^ІІІ-ІХ вв. // Тюркологический сборник. М.: Наука, 1966 г.
23. Идис Шах. Суфизм. М.: Клышников, Камаров и Ко, 1994г.
24. Игнатенко А.А. Ибн Хальдун. - М.: Наука, 1983 г.
25. Ирмиява Т.Ю. От халифата до блистательной порты.
История мусульманского мира. - Пермь: Урал, 2000 г.
26. Нүртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана.
- Алматы: Фараб, 2000 г.
27. Назарбаев Н.А. Идея Евразиского союза и перспективы
интеграции // Евразиской союз: новые рубежи, проблемы,
перспективы. Материалы научно-практической конференции. -
М., 1996 г.
28. Кляшторный С.Г. Из истории борьбы народов Средней Азии
против арабов. - Л., 1954 г.
29. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения в 6-ти томах.
М.-Л.: Изд. Акад. наук СССР., 1957 г.
30. Касымжанов А.Х. Абу Насыр аль-Фараби. - Алматы: Центр
аль-Фараби, 1997 г.
31. Кунаев А.М. Аль-Фараби и развитие культуры стран Востока.
- Алма-Ата: Наука, 1975 г.
32. Қартабаева Е.Т. Араб-мүсылман мәдениеті және Орталық
Азия халықтары өміріндегі өзгерістер (ҮШ-ХІІІ ғғ.). т.ғ.к.дис.
- Алматы, 2002 ж.
33. Қартабаева Е.Т. Араб жаулап алулары мәселесіне жаңа
көзқарас // Халықаралық Бекмаханов оқуларының
материалдары. 24-25 мамыр, 2001 ж. Алматы: Қазақ
университеті, 2002 ж.
34.Леви-Провонсаль Э. Арабская культура в Испаний. Пер. с
франц. - - М.: Наука, 1967 г.
35.Мец. Адам. Мусульманский Ренессанс (пер. с нем.). М.: Наука, 1966.
36. Остраумов Н.П. Исламоведение. 1. Аравия колыбель
ислама. Ташкент: Типогр. при концлере Туркестанского
Губернатора, 1910 г.
37. Плетнева С.А. Кочевники средневековья. М.: Наука, 1982г.
38. Пигулевская Н.В. История Ирана с древнейших времен до
конца XVIII века. - Лениенград, 1958 г.
39. Прозаров С.М. Из истории религиозно-релитической
идеологии в раннем халифате // История, культура, языки
народов Востока. - М., 1970 г.
40. Стеблева И.В. Развитие тюркских поэтических форм в XI
веке. М.: Наука, 1971 г.
41. Сагадиев А.В. Очеловеченный мир в философии и искусство
мусульманского средневековья (по поводу одной
типологической концепции) // Сборник: Этика и жизнь.
М.: Искусство, 1974, вып. 3.
42. Сайдбаев Т.С. Ислам и общество. М., 1984 г.
43. Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Пер. с
англ. - М.: Наука, 1976 г.
44. Тәжікова К. Ислам: дүниетанымға идеология, саясат.
Алматы: Қазақстан, 1989 ж.
45. Таукелев А.Н., Сапаргалиев А.Н. Государственно-правовые
взгляды аль-Фараби. - Алма-Ата: Наука, 1975 г.
46. Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы. -
А., 2000 ж.
47. Шпенглер О. Закат Европы: очерки морфологии мировой
истории. Т. 2. Всемирно-историческая перспектива. М.:
Мысль, 1998 г.
48. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750-1517).
- М.: И.Д. "Муровей-Ганд", 1999 г.
49. Фролова Е. Раний ислам его социальной сущность и
историческая роль // Наука и религия 1971, №10.
50.Халидов А.Б. Ислам и арабский язык // Ислам, религия,
общество, государство. - М., 1984 г.
1. ал-Балазури. Ахмад ибн Йахийа ибн Джабир. Завоевание
Хорасана: Извлеч. Из соч. "Футух ал-буддан" (пер. с араб.). -
Душанбе: Дониш, 1987 г.
2. Бейхаки. Абу-л Фазл. История Мас'уда (1030-1041). Пер. с.
перс. - М.: Наука, 1969 г.
3. Аль-Фараби. Философские трактаты. Алма-Ата: Наука, 1970 г.
4. Ибн аль-Араби. Мекканские откровения (ал-Футухат ал Маккийя). Пер. с араб. Спб.: Центр "Петербургское востоковедение", 1995 г.
5. История ат-Табари (Избранные отрывки). Пер. с араб.
Ташкент: ФАН, 1987 г.
6. Наршахи, Мухаммед. История Бухары (пер. с перс.).
Ташкент, 1897 г.
7. Коран. Пер. с араб. Акад. И.Ю.Крачковского. М.: Изд.
"Раритет", 1990 г.
8. Мүхаммед пайғамбардың хадистері. Ауд.: Н.Қазыбеков. Ред.:
О.Сәрсенбаев, Ә.Сәрсенбаев. - Алматы: Жазушы, 1994 ж.
9. Махмүт Қашқари. Түрік сөздігі. 3 томдық. Ауд., алғы сөін
жазған А.Қ.Егеубаев. - Алматы: ХАНТ., 1997 ж. Т.1.
10. Қүран Кәрім. Қазақша мағына және түсінігі. Аударған:
Халифа Алтай. Өндеуші: Дәлелхан Жаналтай. Редакциялаған:
Абдүрраһим Алтай. Қүран Шариф басым комбинаты, 1991ж.
11. Хрестоматия по истории Халифата. Сост. Л.И.Надирадзе.
М.: МГУ, 1968 г.
12.
Зерттеулер:
1. Агаджанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового
Казахстана. - Алматы: Ғылым, 1989 ж.
2. Абуов А.П. Мировозрение Ходжа Ахмета Ясави. - А., 1997 г.
3. Африка: Взаймодействие культур. Отв.ред. Р.Н.Исмагилова.
- М.: Наука, 1989 г.
4. Агаджанов С.Г. Огуские племена Средней Азии ІХ-ХІІІ вв. //
Страны и народы. М., 1971 г.
5. Әли-Хіммет Берки. Осман Кескіоғү. Соңғы пайғамбар Хазірет
Мүхаммедтің өмірбаяны. - Анкара, 1997 ж
6. Бартольд В.В. Ислам. Общий очерк. Петроград: Огни
Петрограда, 1918 г.
7. Бартольд В.В. Культура мусульманства. - П., 1918 г.
8. Бартольд В.В. Иран. Исторический обзор. Соч. т.7,
М., 1971 г.
9. Бартольд В.В. Тюрки: Двенадцать лекции по историй
турецких народов Средней Азии. - А.: Жалын, 1998 г.
10. Балыпаков О.Г. История халифата. Спб., М.: Вост. Лит, 2000. Т.2.
11. Байпаков К.М. Среневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья (VI- нач. XIII вв.). Алма-Ата: Наука, 1986 г.
12. Бартельс Е.Э. Насир-и-Хосров и исмайлизм. М.: Изд. Вост.
лит., 1959 г.
13. Беленицкий А.М. и др. Средневековый город Средней Азии.
Л., 1993 г.
14. Беляев Е.А. Арабы, ислам и арабский халифат в раннем
средневековье. - М.: Наука, 1966 г.
15. Гибб А.Р. Арабская литература. Классический период. Пер.
А.Б.Халидова и П.А.Грязневия. - - М.: Изд. Вост. лит., 1960 г.
16. Гумилев Л.Н. Древняя Русь и Великая степь. М., 1989 г.
17. Грюнебаум Г.Э. фон. Основные черты арабо-мусульманской
культуры. - М.: Наука, 1981 г.
18. Дүға. Қүрастырған Қ.Мамашәріпов. -- А., 1991 ж.
19. Жүмағүлов Қ.Т. Проблемы исследования авропейской
истории // Историческая наука в XXI веке. Материалы
международных Бекмахановских чтенийй. 24-25 мая, 2001 г.
Часть 2. - Алматы: Қазақ университеті, 2001 ж
20. Жүмағүлов Қ.Т. Гуны в истории Евразии IV-V вв. //
Материалы международной научно-теоретической конференции
"Древнетюркская цивилизация: Памятники
письменности", посвященной 10 летию незавизимости
Республики Казахстана. - Алматы: Ғылым, 2001 г.
21. Зубов А.Б. История религии. Кн. 1. М., 1997 г.
22. Зайончковский А. Старейшие арабские хадисы о тюрках.
^ІІІ-ІХ вв. // Тюркологический сборник. М.: Наука, 1966 г.
23. Идис Шах. Суфизм. М.: Клышников, Камаров и Ко, 1994г.
24. Игнатенко А.А. Ибн Хальдун. - М.: Наука, 1983 г.
25. Ирмиява Т.Ю. От халифата до блистательной порты.
История мусульманского мира. - Пермь: Урал, 2000 г.
26. Нүртазина Н.Д. Ислам в истории средневекового Казахстана.
- Алматы: Фараб, 2000 г.
27. Назарбаев Н.А. Идея Евразиского союза и перспективы
интеграции // Евразиской союз: новые рубежи, проблемы,
перспективы. Материалы научно-практической конференции. -
М., 1996 г.
28. Кляшторный С.Г. Из истории борьбы народов Средней Азии
против арабов. - Л., 1954 г.
29. Крачковский И.Ю. Избранные сочинения в 6-ти томах.
М.-Л.: Изд. Акад. наук СССР., 1957 г.
30. Касымжанов А.Х. Абу Насыр аль-Фараби. - Алматы: Центр
аль-Фараби, 1997 г.
31. Кунаев А.М. Аль-Фараби и развитие культуры стран Востока.
- Алма-Ата: Наука, 1975 г.
32. Қартабаева Е.Т. Араб-мүсылман мәдениеті және Орталық
Азия халықтары өміріндегі өзгерістер (ҮШ-ХІІІ ғғ.). т.ғ.к.дис.
- Алматы, 2002 ж.
33. Қартабаева Е.Т. Араб жаулап алулары мәселесіне жаңа
көзқарас // Халықаралық Бекмаханов оқуларының
материалдары. 24-25 мамыр, 2001 ж. Алматы: Қазақ
университеті, 2002 ж.
34.Леви-Провонсаль Э. Арабская культура в Испаний. Пер. с
франц. - - М.: Наука, 1967 г.
35.Мец. Адам. Мусульманский Ренессанс (пер. с нем.). М.: Наука, 1966.
36. Остраумов Н.П. Исламоведение. 1. Аравия колыбель
ислама. Ташкент: Типогр. при концлере Туркестанского
Губернатора, 1910 г.
37. Плетнева С.А. Кочевники средневековья. М.: Наука, 1982г.
38. Пигулевская Н.В. История Ирана с древнейших времен до
конца XVIII века. - Лениенград, 1958 г.
39. Прозаров С.М. Из истории религиозно-релитической
идеологии в раннем халифате // История, культура, языки
народов Востока. - М., 1970 г.
40. Стеблева И.В. Развитие тюркских поэтических форм в XI
веке. М.: Наука, 1971 г.
41. Сагадиев А.В. Очеловеченный мир в философии и искусство
мусульманского средневековья (по поводу одной
типологической концепции) // Сборник: Этика и жизнь.
М.: Искусство, 1974, вып. 3.
42. Сайдбаев Т.С. Ислам и общество. М., 1984 г.
43. Уотт У.М. Влияние ислама на средневековую Европу. Пер. с
англ. - М.: Наука, 1976 г.
44. Тәжікова К. Ислам: дүниетанымға идеология, саясат.
Алматы: Қазақстан, 1989 ж.
45. Таукелев А.Н., Сапаргалиев А.Н. Государственно-правовые
взгляды аль-Фараби. - Алма-Ата: Наука, 1975 г.
46. Тортаев С.Ә. Орта ғасырлардағы Шығыс елдерінің тарихы. -
А., 2000 ж.
47. Шпенглер О. Закат Европы: очерки морфологии мировой
истории. Т. 2. Всемирно-историческая перспектива. М.:
Мысль, 1998 г.
48. Фильштинский И.М. История арабов и халифата (750-1517).
- М.: И.Д. "Муровей-Ганд", 1999 г.
49. Фролова Е. Раний ислам его социальной сущность и
историческая роль // Наука и религия 1971, №10.
50.Халидов А.Б. Ислам и арабский язык // Ислам, религия,
общество, государство. - М., 1984 г.
Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы және дінмен бірге келген тарихи білім
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Араб мемлекетінің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізетін ықпалы және
Қазақстанға дінмен бірге келген тарихи білім
туралы ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдарынан бергі уақыт әлемінің
жекелеген халықтары мен өркениеттері үшін ірі дүмпулер мен өзгерістер
заманы ғана емес, сондай-ақ бүкіл адамзат тағдырындағы бетбүрыс кезең де
болып отыр. Осы "Үлы жаңару кезеңі" (Л.Снайдер) әлемдік дамудың екі қарама-
қарсы тенденцияларын: дүниежүзі елдерінің бір-бірімен барынша тығыз
жақындасуы (ғаламдану) және әлемдегі әр түрлі өркениет ошақтарының
оқшаулануы, өз үлттық аймағындағы оқшаулануы (локалдану) сияқты
тенденцияларды байқатып отыр. Алайда, болашақ осы екі беталыстың
алғашқысында екеніне күмәніміз жоқ. Мүны бүкіл адамзаттың өткен тарихы
дәлелдеп берді. Енді ғана табалдырығын аттаған жаңа XXI ғасыр әлемдік
өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындай түсуде, өйткені сан-
салалы дүниежүзілік процестердің қай-қайсының болмасын тағдыры өркениеттер
тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты болып келеді.
Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия,
Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі
жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол
қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.1
Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі,
интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи
процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн
тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара
ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі
туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.
Мәдениеттің өзара ықпалдастығы - өзара қарым-қатынасқа түскен
халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал
ететін объективті қүбылыс. "Мәдениет - бүл диалог, пікір алмасу және
төжірибе алмасу, басқа халықтардың қүндылықтары мен дәстүрлерін игеру -
оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді", - деп атап көрсетілді мәдениет
саласындағы саясат жөніндегі бүьсіләлемдік конференцияның Декларациясында.2
Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста
болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны
белгілі. Бүл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп
атап көрсеткен еді: "Прогрестің басты факторы - халықтар арасындағы өзара
тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың
өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған
табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі - бүл халықтар өз
тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін түрғыза
алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты".1
Халықтар арасындағы мүндай байланыс орта ғасырларда, негізінен, әр
түрлі елдерді жаулап алу арқылы пайда болған үлан-ғайыр империялар түрінде
болды. Осындай империяның бірі - орта ғасырлық араб халифаты. Халифат өз
дамуының ең бір шарықтау шегіне жеткен кезде "Ескі дүниенің" ширегінен
астамын (Солтүстік Африкадан Үндістанға дейін) алып жатты. Мәселе бүл
мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең
маңыздысы - осы мемлекетте әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып,
жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды. Бүл мәдениеттің тілі - араб тілі,
ал идеологиялық негізі - ислам болды. Сондықтан да бүл мәдениет араб-
мүсылман мәдениеті деген атқа ие болды. Араб-мүсылман мәдениеті жоқ жерден
пайда болды дей алмаймы. Арабтар жаулап алған территорияда бағзы
замандардан бері Тигр мен Ефраттың, Иран мен Сирияның, Египет пен Индияның,
Алдыңғы және Орта Азияның өркениетті халықтары мекен етті.
Орта ғасырлардағы мүсылман елдеріндегі бүрын-соңғы болып көрмеген аса
зор мәдени өрлеу көптеген шығыстанушылардың бүл дәуірді "Мүсылмандық
Ренессанс" дәуірі деп сипаттауына негіз берді.
Мүсылмандық ренессанс мәселесі әлі күнге дейін толық шешімін таппаған,
даулы мәселелердің бірі болып табылады. Орта Азия аймағында Мүсылмандық
ренессанстың әрекет ету ықпалына тартылды деп сенімді түрде айта аламыз.
Бүған мүсылман дәуірінде өмір сүрген әл-Фараби, Махмүт Қашқари, Ибн Сина,
т.б. сынды атақты ғүламалардың шығармашылығы бүлтартпас дәлел бола алады.
Орта Азия топырағынан шыққан үлы ғүламалар өздерінің тендессіз туындылары
арқылы өз уақытының интеллектуалдық дәрежесімен салыстырғанда аса жоғары
деңгейге көтерілгені даусыз. Алайда, мүның өзі бүл ғүламалардың өз халқының
бүған дейін жинақтаған мәдени жетістіктерін өз бойына сіңіріп, ары қарай
дамуына сырттан жаңа бір серпін алғанынан деп үғыну керек.2
Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мүхаммед
пайғамбарымыздың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс
болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державаға айналған
Араб халифаты өзінің жаулап алушылық жорықтарымен сол кездегі Иран, Орта
Азия және т.б. Орта ғасырлық мемлекеттер тарихына елеулі әсерін тигізгені
бізге белгілі.
Араб-мүсылман өркениетінің тарихы сияқты, оның таралуына ықпал еткен
факторлардың бірі болып табылатын араб жаулап алуларының тарихы да
бүрмаланушылықпен қарастырылып келді. Европа және әсіресе орыс және кеңес
зерттеушілерінің еңбектерінде арабтар түрпайы діндерін күшпен енгізіп
отырған ашкөз, фанатик жаулаушылар ретінде көрсетілді. Кеңес тарихнамасы
соғысқа баға беруде әр кез методологиялық әлсіздік танытты.1 Патшалардың,
қолбасшылар мен ақсүйектердің әрекеттеріне объективті баға беруге кедергі
келтіретін "таптық көзқарас" үстем болды. Объективті талдаудың орнына
"Кеңес одағы халықтарының шетжерлік жаулаушыларға қарсы бірігіп күресудегі
тағдырының ортақтығын" дәлелдейтін идеологиялық тапсырысты орындауға
үмтылыс байқалды. Ғаламдық ауқымдағы оқиғаларға баға беруде, әркез бірдей
орынды бола бермейтін түрпайы "моральдылыққа" бой үрылды. Мысалы: араб
жаулап алуларына қатысты, ол кейініректе қандай мәдени және моральдық
нәтижелерге алып келгендігі анағүрлық маңыздырақ. Соғыстар, жаулап алулар
қүрбандықтар мен қиратуларсыз болмайды. Тарих тек жасампаз ғана емес, ол
сондай-ақ қиратушы да (соңғы нәтижеде жаңаны жасау мақсатында). Арабтар,
түріктер, монғолдар әлемдік тарихта әрдайым күні өткен мәдениетті
қиратушылар рөлін атқарып отырды. Ерте дүниенің соңына қарай Римнің,
Иранның, Орта Азияның және басқа да аймақтардың өркениеттері қүддырап
кеткен еді. Ескі өркениеттің орнына жаңа, прогресшіл өркениет орнауға тиіс
болды. Мысалы, күні өткен антика өркениеті көшпелі халық - ғүндардың
батысқа қарай қозғалысымен басталған халықтардың үлы қоныс аударуы
нәтижесінде талқандалып, орнына сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық
қатынастар қалыптасты.2 Ерте замандардағы жаулауылықтың рөлін дүрыс түсіну
үшін бізге араб-мүсылман мәдениетінің өкіддері көмекке келеді. Атап
айтқанда, XIV г. өмір сүрген атақты араб ойшылы Ибн Холдун мемлекеттер мен
өркениеттердің пайда болу тарихында көшпенділердің рөліне аса зор маңыз
берген.
Оның тарихи циклдар туралы теориясы бойынша баяу климатты елдерде
көшпенділер тарихтың анагүрлым белсенді қозғаушы күші болып табылды. Олар
отырықшы халықтарға қарағанда анағүрлым тез қозғалысқа түседі, шапшаң.
Отырықшы елдердің жерлерін әркез жаулап ала отырып көшпенділер үлан ғайыр
империялар қүрады. Алайда, жүз жиырма жылдай уақыт өткен соң жаулап алушы-
көшпенділердің үрпақтары, қалалық өмірдің қолайлы жағдайларында өмір сүре
отырып, сол өмірге үйреніп және бірте-бірте өздеріне тән күш-қайрат,
төзімділік, батылдық, тәуекелшілдік, климаттың қолайсыз жағдайларына
шыдамдылық сияқты табиғи қасиеттерін жоғалта бастайды.1 Олар нәзік те
әлсіз, жалқау әрі қорқақ бола бастайды: "ауа райының қолайсыздықтарынан
оларды үйлері, ал жауларынан қамалдардың дуалдары мен жалдамалы әскері
қорғайды және ең бастысы, оларда бірлік жоқ, мүліктік теңсіздіктің
салдарынан олардың арасында алауыздық туындайды". Қажет жағдайларының бәрі
бар адамдар өмір сүруге қажет қаражат табу үшін еңбектенгісі келмейді,
қоғамда тоқырау басталады. Қалалық өмірдің ықпалымен халықтың қүлқы
бүзылады, сөйтіп қоғам бірте-бірте азғындай бастайды. Сол уақытта көрші
далалы аймақтардан көшпенді жаулаушылардың әскері келеді, сөйтіп тарих
қайталанып отырады.2
Ибн Хаддунның теориясы кейбір зерттеушілердің көшпенділерді жолында
кездескеннің бәрін қырып-жоюшы, қиратушы күш ретінде көрсеткен
түжырымдарымен қайшы келеді. Көшпенділердің отырықшы аудандарды жаулап
алуы, араб ойшылының пікірі бойынша, мемлекеттің қүрылуына алып келеді.
Осылайша, көшпенділер отырықшы егіншілердің территорияларын өзіне қосып ала
отырып, "мықты экономикалық базаға ие болады, ал өздері қуатты әскери
күшімен халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді... Мүның өзі экономиканң
түрақтануына, қолөнердің гүлденуіне, жауланып алынған халықпен ортақ жоғары
рухани мәдениеттің қалыптасуына және ең бастысы, әр түрлі этникалық
бірліктерден қүралған біртүтас халықтың қалыптасуына ықпал етіп отырды".3
Осы түрғыдан алғанда араб жаулап алуларын (араб әскерінің негізгі
бөлігі көшпенді-бәдәуилер болған еді) күні біткен ежелгі өркениеттердің
орнына жаңа, жас, прогресшіл өркениеттің орнауына ықпал еткен халықтардың
үлы қоныс аударуының қүрамдас бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Батыс
тарихнамасында, соның ішінде кеңес тарихнамасында да халықтардың үлы қоныс
аударуы дәуіріндегі Батыс Европадағы герман, кельт және басқа да
тайпалардың қозғалыстары жөнінде өте көп зерттелген. Бүкіл Европа
континентінің қоғамдық-мәдени бет-бейнесін түбегейлі өзгерткен бүл
процестің басталуына Орталық Азиядан шыққан ғүн тайпаларының батысқа қарай
жылжуы ықпал еткен еді. Зерттеуші Қ.Т.Жүмағүловтың пікірі бойынша дәл
осындай қүрылысты Шығыс тарихынан да байқауға болады.1 Әлемдік тарих үшін
аса маңызды салдарлары болған арабтардың ҮІ-ҮІІІ ғғ. Азия, Африка және
Европадағы қозғалыстары мен жаулаушылықтары осындай қозғалыстар еді.2
Алайда, тарихта елеулі із қалдырмай-ақ жойылып кетіп отырған
германдықтардың, ғүндар мен түріктердің державаларынан өзгеше, араб жаулап
алуларының нәтижесінде пайда болған империя халифат әлемдік өркениетке
өлшеусіз зор үлес қосты. Мәселе бүл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды
болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы - осы империяда әр түрлі
өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған өркениетті
туғызды. Жаңа пайда болған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері
бүкіл әлемді өзіне қаратты. Түрпайы, дамудың төменгі сатысында түрған
халықтар түрмақ, христиандардың өзі исламның, араб мәдениетінің,
мүсылмандық өмір салтының ықпалына түсті, одан қолдан келгенше үйренуге
тырысты.
Көптеген халықтар (соның ішінде Испаниядағы вестготтар) арабтардың
келуін жақсылықтың нышаны ретінде қабылдаған: жергілікті түрғындар
өздерінің тиран билеушілерін қуып, оның орнына анағүрлым демократияшыл
болып табылатын араб билігінің орнауын артық көрген жағдайлар аз
кездеспеген.
Мәселенің зерттелуі деңгейі. Жалпы, араб жаулап алушылығы мәселесі
дүниежүзі тарихшыларының назарына ертеден-ақ ілігіп келеді. XX ғ. Басынан
бастап-ақ бүл мәселе төңірегінде батыстың атақты ғалымдары көп зерттеу
жүмыстарын жүргізе бастады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, араб жаулап
алушылығы бүрмаланып келді.3
Соған қарамастан араб жаулап алушылығы мен исламның орнын, оның әлем
халықтарының мәдени дамуына ықпалын объективті түрде зерттеуге үмтылу да
жоқ емес. Осындай жүмыстардың қатарына А.Мецтің "Мүсылмандық Ренессанс"
("Мусульманский Ренессанс")3, Г.Э.Фон Грюнебаумның "Араб-мүсылман
мәдениетінің негізгі белгілері" ("Основные черты арабо-мусульманской
культуры")4, У.М.Уоттың "Исламның ортағасырлық Европаға ықпалы" ("Влияние
ислама на средневековую Европу")5 атты еңбектерін жатқызута болады. Ағылшын
тарихшысы У.М. Уотт өзінің жоғарыда аталған еңбегінде ислам өркениеттің
үлылығы жөнінде айта келе, былай деп көрсетеді: "Христиандар мен
мүсылмандар, европалықтар мен арабтар барған сайын "біртүтас әлемге"
тартылып отырған қазіргі таңда исламның әлем халықтарына, соның ішінде
Европаға ықпалын зерттеу аса өзекті. Ортағасырлардың христиан жазулары
мүсылмандарды көп жағдайда заңсыз қаралаганын қазір көпшілік жүрт мойындап
отыр. Әлі де болса, біз өзіміздің мәдени мүрамыздағы мүсылман ықпалының
рөлі мен көлемін төмендетуге тырысамыз. Европалықтар өздерінің мүсылман
мәдениетіне қаншалықты дәрежеде қарыздар екендігін мойындайтын уақыт
жетті", - деп көрсетеді.1 Сонымен қатар араб жаулап алушылығын және араб-
мүсылман мәдениетінің әлемдік тарихтағы орнын объективті көрсетуге тырысушы
тарихшылардың қатарына сондай-ақ А.Р.Гибб "Арабская литература.
Классический период", Э.Леви-Провонсаль "Арабская культура в Испании", Дж
С.Тримингэм "Суфийские ордены в исламе", В.В.Бартольд "Ислам", Е.А.Беляев
"Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье",О.Т.Большаков
"История халифата", Е.Э.Бартельс "Насир-и-Хосров и исмайлизм",
В.А.Гордлевский "Ходжа Ахмет Ясеви", С.М.Прозоров "Из истории религиозно-
политической идеологии в раннем халифате", И.М.Фильштинский "История арабов
и халифата (750-1517)", А.Д.Кныш "Мировозрение ибн-Араби. К истории
суфиских учений", Идис Шах "Суфизм", Ирмиява "От халифата до блистательной
порты", тағы басқа зерттеушілерді жатқызуға болады. Аталған еңбектерде араб
жаулап алушылығы мен мәдениетіне объективті баға берілгендіктен де, біз
бітіру жүмысымызда бүл еңбектердегі түжырымдарға сүйендік.
Араб жаулап алушылығы мен оның Иран, Орта Азия, т.б. елдерге тигізген
әсері жайлы Н.Нүртазина2, Е.Қартабаева3 секілді зерттеушілердің
еңбектерінде мәселеге байланысты оң көзқарас қалыптаса бастаған.
Ғылыми жүмысының деректік негіздері. Ғылыми жүмысын жазу барысында
түрлі деректер, соның ішінде әсіресе, жазба деректер кеңінен
қолданылды. Араб жаулап алушылығына байланысты маңызды дерек
көзі ретінде ат-Табаридің4 еңбегін пайдаландым. Сонымен қатар жеке-
жеке басылым болып шыққан әл-Балазуридің еңбектері1, Наршахидың2,
Бехакидің3 еңбектерін, тақырып ислам дінімен тығыз байланысты болғандықтан
ең басты дерек көзі ретінде Қүран Кәрімді4 және Мүхаммед пайғамбардың
хадистерін5 пайдаландым. Орта Азия халықтарының өміріндегі өзгерістерді
зерттеу үшін бізге, ең алдымен, осы дәуірде өмір сүрген түркі
ғүламаларының, атап айтқанда әл-Фарабидің6, Махмүт Қашқаридің7 және тағы
басқа ғүламалардың еңбектері басты деректер болып табылады.
Ғылыми жүмысын жазуда Батыс пен Шығыстың өзара ықпалдастығы,
еуразиялылықтың тарихи тамырлары жөнінде соңғы жылдары жаңаша түрғыдан көп
зерттеу жүмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық тарихшы Қ.Т.Жүмағүловтың8
еңбектері бағыт-бағдар беретін әдістемелік-теориялық негіз ретінде
қодданылды.
Жүмыстың мақсаты мен міндеті. Ғылыми жүмысын жазудағы алға қойған
мақсатымыз араб жаулап алушылығының тарихи маңызын көрсету болып табылады.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойыдды:
- Мүхаммед пайғамбар негізін салған ислам дінінің күшімен
біріккен араб мемлекетінің қүрылуын анықтау;
- Арабтардың Орта Азияны жаулап алу жолдарын көрсету;
- Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген ықпалын
анықтау;
- Араб-мүсылман мәдениетінің Орта Азия халықтарына рухани,
материалдық, мәдениетіне тигізген ықпалын қарастыру.
Ғылыми жұмысының мерзімдік шегі. Негізінен біз ҮІІ-Х ғғ. кезеңін
қамтыдық. Өйткені, дәл осы кезенде араб мемлекеті пайда болып, өзінің
жаулап алушылық жорықтарын бастаған еді.
Ғылыми жүмысының қүрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен түрады.
I тарау. Араб мемлекетінің қүрылуы
Үлан-ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км2. Ол шөл дала, қүмды жер.
Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VI ғасырда арабтар көшпелі мал
шаруашылығымен айналысушыларға және отырықшы диқандарға бөлінетін. Оның
ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын көшпелілер болатын. Олар
бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі, түйе өсіретін. Шонжар
бедуиндердің қора-қора малы, үйір-үйір асыл түқымды жылқылары болды. Әр
тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де жеткілікті болды. Олар көбінесе
кесіртке мен жбайы қүрманы қорек етті. Тайпалар руларға бөлінетін. Рудың
бай қуатты отбасылары кедей туысқандарына қарайласуы керек болды. "Қанға —
қан" деген кек алу дәстүрі болды. Тайпа басшысы шейх, ру басшысы — сайдтар
өз қалауы бойынша басқарды (барлық мәселені өзі шешті).
Қолөнер, егіншілік Аравияның оңтүстік-батысында, Иеменде жақсы дамыды.
Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында деддалдық рөл атқаруы әсер
етті. Ол Египет пен Палестинаның. Сирияның арасында, ал II ғасырдан бастап
бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.
Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген товарлар Иеменде түсіріліп,
түйелерге артылып Палестина, Сирия арқылы Батыс Европа елдеріне жетіп
жататын.
Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда
үлкен сауда-саттық қаласы Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге
жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің
орталық алаңында куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті
"қара тас" түрды, ал айналасында араб тайпаларының қүдайларының мүсіндері
қойылған болатын. Әр тайпа өз қүдайына қүлшылық етті. Бүл арабтар арасында
алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыс-тартысқа, үрыс-
керістерге тыйым салынды.
VI ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық қүрылыспен қатар, қүлдық
қоғам да орын алды. Бірақ қүл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді. Алғашқы
қауымдық қүрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса бастады.
Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін-ақ көршілес Палестина,
Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың Гассанид
патшалығы да қүрылған болатын. IV ғасырға
қарай Месопотомия мен Сирия шекарасында Лахмидтер әулеті
басқарған араб патшалығы қүрылды. Ол VII ғасырдың басына дейін сасанидтік
Иранға вассалдық тәуелділікте болды.
Біздің заманызға дейінгі I ғасырда арабтар Египетке де қоныс аударды.
Мысалы: Копт қаласындағы түрғындардың жартысына жуығы арабтар болды. Бүл
жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.
Шонжар арабтар көршілес бай елдерді - Сирияны, Египетті, Иранды жаулап
алуды аңсайды. Бүл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді.
Бүл елдердің байлыгына қызықтырып, өз кедей-кепшіктерін жорыққа әкетуге
тырысты. Бірақ соғысты ойдағыдай жүргізу үшін араб тайпаларын біріктіру
керек болды.
Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені, VII ғасырдың басында
Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды,
ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Бүл Мекке мен Иеменнің
делдалдық саудасына зиян келтірді. Бүрын керуен саудасынан пайда көретін
бедуин тайпасы, енді кедейлене түсті.
1853 жылы К.Маркстің Ф.Энгельске жазған хатында "Могамет уақытында
Европадан Азияға шығатын сауда жолы ерекше өзгерді және араб қалаларының ол
уақытта сауда қатынасы нашарлау болды" делінген.1
Сауда барған сайын нашарлай берді: көпес керуендері Қызыл теңіз
жағасына сирек келетін болды. Сондықтан да бай көпестер бүрынғы сауда
жолдарын қалпына келтіру және жаңа жолдарды басып алу үшін араб халықтарын
біріктіріп, жорыққа аттануға мүдделі болды.
Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін
шонжарлар жаңа дінді - ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мүхаммед
пайғамбар қалады.
Мүхаммед пайғамбар 570 (571) — 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде
үстемдік қүрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген.
Әкесінің аты - - Абдулла, анасының аты - Әмина. Ана қүрсағында пайда
болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мүхаммед пайғамбар туғанда
күн шықпай түрып-ақ оның жүзінде рисалат нүры қүйылган (жамандықты
айырылтушы сәуле). Ешбір заманда нәресте дүниеге келгенде нақ мүндай
қүбылыс болмаған және тіпті болмайды екен. Рисалат нүры қараған көздерді
қарықтырады.
Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз
үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны
атасы Абдулмүтәліп қолына алды. Бірақ анасы қайтыс болғаннан кейінгі
екі жылдан соң, сегіз жасқа келгенде атасы да дүниеден
өтті. Бүл жолы ол немере ағасы Әбутәліптің жанында қалды.
Жиырма бес жасында Хүбайлиз қызы Хадиша - Кубра анамызға (Аллаға
сыйынушылар анасы) үйленді. Ол анамыз Мүхаммедтен 15 жас үлкен болған.
Пайғамбарымыз Хадиша анамызбен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала
Мүхаммед пайғамбарымызға Қүранды -мүсылмандардың қасиетті кітабын - ол
қырық жасқа келгенде жібере бастады.1
Мүхаммед пайғамбарымызға Алла тағала атынан кәрімнің уағыздарын
біртіндеп төбе періштенің бірі Жебірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп түрған.
Қүран 23 жыл ішінде түсіп болды. Қүранда 114 сүре бар. Ол сүрелер меккелік
және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің саны - 90, ал
мединелік сүрелердің саны - 24. Сүрелер аяттардан түрады. Аяттар (өлеңді
сөз жолдары) саны әрқайсысында әр түрлі. Мысалы, "Фатиха" деп аталатын
бастаушы сүреде жеті аят болса, ең үзақ екінші сүре "Бахарада" 286 аят бар.
"Мүхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз
бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мүсылмандарды
"қари" деп атаған. Алайда, Мүхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін
қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір Халиф
Мүхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәйд ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін
жинап, кітап етіп қүрастыруды аманаттайды. Үшінші халиф түсында Зәйд ибн
Сәбит көмекшілерімен бірге қүранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман
Халиф бүл төрт дана кітапты заңды Қүран деп жариялап, Медине, Димашық,
Куфа, Басыра қалаларында сақтауға әмір етеді".2
Өз уағызын 610 жылы бастаған Мүхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке
(Медине) қоныс аударута мәжбүр болды. Өйткені, исламға дейінгі діндердің
дінбасылары, ақсүйектер оған дінді еркін таратуға мүмкіншілік бермей,
қарсылық көрсетеді. Осы себептен пайғамбарымыз туып-өскен Меьске қаласынан
Медине қаласына көшеді. Осы жыл - 622 жыл - мүсылмандардың бірінші жылы
болып саналады. Бүл "хиджра", яши "көшу" жылы деп аталады. Ясриб сол жыддан
бері Медина - "пайғамбар қаласы" деп аталады.
Айша - Мүхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында
үйленген. Мүхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рүқия (Үрқия),
Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш үлы болған: Ибраһим,
Қасым, Абдулла. Мүхаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп аталды.
Әл-Ислам ("Қүдайға берілу", "Қүдайға қүлшылық ету") - дүние жүзіне кең
тараған сенімдердің бірі. Ол дінді үстаушылар мүсылмандар деп аталады.3
Осыдан 4 ғасыр бүрын, яғни VII ғасыр басында Мүхаммед пайғамбар
жариялаған жаңа дін - исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең
тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер түсында олар
Пиреней тауынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда,
көне мәдениеттің жүртында, жаңа этникалық өркениет және үлы империя қүрды.1
Бүл жайлы Зубов былай дейді: "Арабтар Мүхаммед пайғамбардың уағызын
қабылдап, бірнеше онжылдық ішінде олардың әкелері мен аталары ойламаған
империя мен мәдениетке жетті..."2
Артта қалған көшпелі және жартылай отырықшы тайпалар ғалымдардың,
философтарды, ақындардың батыр жаулаушы үлтына айналды. Жаңадан туған
өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне
бағындырды. Христиандардың өздері де мүсылмандардың ықпалына түсіп қалды.
Араб ғылымы, өмір сүру бейнесі әсер етпей қоймады.
Г.Э.Фон Грюнебаумның сөздері бойынша: "Мүсылман діні -өзінің
қайталанбас идеологиялық күш-қуаты бар айбынды да, сәулетті,
керемет бір ғимарат болып табылады".3
Таяу Шығыстағы елдердің басым бөлігі мүсылмандарға "тез және бейбіт"
түрде жаулап алынды, "жергілікті түрғындар жаулап алушыларға
дос ретінде қарамаса да, жау ретінде де қабылдамады"4, - дейді Беленицкий.
Гумилевтің көзқарасы бойынша мүсылманға дейінгі Хорезмді "қартайған
және шаршаған" деп атаса, сонымен қатар, мүсылман діні басқа да соғысушы
елдердің экономикалық, саудасының жағдайының жақсаруына көмек етті деп
көрсетеді.5 Ислам діні мүқтаждықтағы адамзатқа нелер әкелгенін және Хазірет
Мүхаммед сыйлаған ислам нүсқауының адамзатқа қандай қызмет көрсеткенін
орынды тілмен жеткізу үшін сол кезеңдегі дүние жағдайына жалпы бір назар
салғанымыз орынды болар. Жаңа эраның VI ғасырында, әлемде аспанды қара бүлт
торлаған дүниеде адамзаттың бірден-бір тілегі болған алаңсыздық пен
тыныштық, бейғамдық пен қауіпсіздік ғайыптарда болатын. Әлемнің әр
шеті қанды қырғынның қамауында еді.
Испания мен оңтүстік Францияда сүлтандық дау-шардан туған саяси
алқымдасуы мен жанжалдар өрбіп жатса, Францияда вестготтар мен франктер
арасындағы соғыс тарихтың ең қайғылы беттерін жазуда еді. Англо-саксондар
Англия аралын басып алғандықтан, онда да қанды қақтығыс жүріп жатқан.
Бүгінгі таңда мәдениет, көркемөнердің қайнары болған Англия, өз кезеңінде
жыртқыштық пен шексіз зорлық-зомбылық қүрсауында еді. Италияда ромалықтар
әуелгі атақ-абыройынан айырылған, сол кездік мығым императорлығының
орталығы болған Рома қаласы, шылғи дін орталығына айналған. Тың бір Рома-
Герман үлттық қауымын үйымдастыру, жаңа бір Батыс Рома императорлығын
қүруды армандаған Теодорих тілегіне жете алмай өлген; ішкі-сыртқы жасырын
тәсілдермен алысқан кейін қүрылған Романдағы бүл Герман-Гот ақырында
егемендікке жеткен. Бүл егемендіктің шекарасы Сижилиядан Түна қайнарларына
және Далмасиа Алыптарына дейінгі кең алаңға созылып жататын.
Бизанс бүрынғы тарихи даңқынан мақүрым, күңгірт күйде еді. Шығыс Европа
Рен өзенінен бастап шығыста Түнаға дейінгі үрыс-қағыспен қым-қуыт болып,
басып алуға енді-енді қарсы келе бастаған. Скандинавиялықтар, норвештер,
данимаркалықтар, готтар мен ғүндарға қарай бет алып, басып алу жолына
үмтылған. Үлттар көшкен, елдер қүруға бет алған; осы елдерге христиандық
жаңа тараған; көне, алғашқы діндердің ізі жоғала бастаған; Мазхаппен діни
шайқас жүріп жатқан - Европада қысқаша жагдай осындай көрініс беруде еді.
Азияға келсек, ол да Европадан қалыспайтын. Тілдер мен ой-пікірдің
қайнары болған Хинд пен Тибет, саяси және философиялық мәселенің ең
таңданарлығы болды. Қытай ішкі және сыртқы соғыстармен, діни тартыстармен
өзара шырмалуда еді.
Азияның солтүстігі ол кезде белгісіз болатын. Иран болса Бизанспен
үнемі соғыс күйінде еді. Ирак мезхеп соғыстарына сахна болуда еді.
Африкада ромалықтар мен гректер Мысырды тонып, осы байырғы мәдениет
өлкесін сорып жатқан, Африканың солтүстігі де қара бүлттар торлаған,
қорқынышты даул үйіруде болатын. Бүтін дүниеге жайылған осы күйден араша
қалған жалғыз ел болса, ол Арабстан жарты аралы еді.1
Мүхаммед пайғамбар арабтарды бір ғанав қүдайға табынуға өзара жауласуды
тоқтатуға, бірігуге шақырады. 630-жыл шамасында араб
тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдайды. Мүхаммед өкіметін
мойындайды. Мекке мүсылман дінінің орталығына, бүкіл мүсылмандардың
"қасиетті" қаласына айналады. Мүхаммед мемлекет пен мүсылман мешітінің
басқарушысы болды. Мүхаммед өлгеннен кейін (632) көп үзамай, мүсылмандар
бүкіл Аравияны өзіне бағындырып алды. Араб мемлекетін "халифат"
("пайғамбардың орынбасарлары") басқарды.
Арабтардың жаулап алу алғышарты VI-VII ғғ. Араб қоғамындағы әлеуметтік-
экономикалық алға жылжуы болды. VII ғ. Басында Аравия жарты аралының
түрғындарының көп бөлшегі көшпенділер (бедуиндер - "сахарада түрушы") еді.
Олар негізінен түйе және ешкі, аздаған қой және жылқы өсірді. Оңтүстік
Аравияда (Иемен, Ходрамаут және Махра), сонымен қатар Аравия оазистерінде
арпа, қүрма ағашын, жүзім, аздап бидай және жеміс ағаштарын өсіретін араб
жер иеленушілері болды. Арабтардың үлкен бөлігінде бедуиндерде, сонымен
қатар жер иеленушілерде VII ғ. тайпа және руға бөліну сақталды. Бүл
патриархалды-ру қауымы мүліктік және әлеуметтік жіктелу процесін басынан
кешті, тайпа ішінен тайпа ақсүйектері - ірі атар және қүлдары бар, көбіне
керуен саудасымен айналысатын байлар ерекшеленді. Таптық қоғам Аравияның
оңтүстік-батыс, Иемен, Жарты арал мен Индия елдерімен керуен-теңіз сауда
жолы жатқан Арабияның экономикалық және мәдени салалары дамыған
облыстарында болды.
Кеңес ғалымдарының ішінде араб қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуы
жайлы екі көзқарас қалыптасқан. Кеңес ғалымдарының бір тобы
(А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Б.Н.Заходер, Е.А.Беляев) арабтардың жаулап
алу жорығына дейін феодализмнің нышаны байқалмайдыдейді. Аравияда
қалыптасқан қүл иеленушілік қатынас көрші елдерден жеке жатқанда үстемдік
етуші өндіріс тәсілінде дамыр еді. Бірақ, VII-VIII ғ. Басында үлкен жаулап
алушылық нәтижесінде Аравия және арабтар Таяу және Орта Шығыста болған
феодалдану процесіне тартылды және арабтарда қүл иеленушілік ескі қүрылыста
қадды.
Басқа кеңес ғалымдарының ойынша (Н.В.Пигулевская, т.б.) араб қоғамында
жаулап алу жорығына дейін (VII ғ.) феодалдық қатынас дамыған. Бүл проблема
әлі де болса жете зерттелмеген.
Бірінші халиф Абу Бәкір Аравияның толқуларын басып, ішкі іспен
айналысса, ал Омар, Осман, Әли кезінде назар Византия облыстарына - Сирия,
Палестина, Египет, сонымен қатар Иран жағына әскери жорыққа аударылды.
Жаулап алушылық жорықтың инициативті рөлі - олжа және эксплуатациялау үшін
жаңа жер алуға үмтылды.
VII ғ. бірінші жартысында араб әскері Византияның, парсылықтардан
ерекшеленді.
Араб әскері жаяу және солтүстік атты әскерден қүралды, бірақ арабтарда
алғашқы кезде ат аз болғандықтан, салт аттылардың көбі түйелерді
пайдаланды. Әскер үйымы ру-тайпалық сипатта болды, яғни рудан және тайпадан
қүралды. Үсақ әскери бірліктерден, ондықтар бір ру мүшелерінен қүрылды. Ал
ірі бірлестіктер бір тайпадағылар болды. Көбінесе үрыста жақсы таныс және
жақын жерлестер, руластар бір-бірімен қатар түрды, бүл үрыс алаңында
коллективті үйымдастырды. Оңтүстік арабтар және солтүстік арабтар тайпалары
арасында жауластық болды. Бүл әсіресе омиядтар династиясы (661) кезінде
күшейді.
Араб әскері өздерінің қарулануы жағынан Византия және парсы әскерінен
әлсіз болды. Византиялықтар мен парсылар секілді арабтарда керекті қылыш,
қаруланған атты әскерлері болмады. Бірақ араб әскері сан жағынан
қарсыластарынан басым болды. Араб әскерлері үрыс алаңында босаған аттарды
үстап алып, өздерінің атты әскерін толықтырып отырды. Араб әскеріне тән
ерекшелік олар тез қамданып, қимылауға епті болды. Оларда арбалы керуен
болмағандықтан, шөл дала мен сусыз жоталардан тез өтті, бірақ таулы
жерлерде көп қиыншылықтарға тап болған. Араб әскерлерінің ептілігі олардың
қарсыластары үшін қауіпті болды, өйткені арабтар қарсыласының тылына оңай
кіріп, жойып және олардың арбалы керуенін жаулап, тонап алып, оның
коммуникациясын қүртты.
Араб жаулап алушылығын Иран және Византия мемлекеттерінің әскери және
саяси, сонымен қатар осы елдердің сыртқы қайшылықтары да жеңілдетті.
Керісінше, арабтардың әлеуметтік қайшылықтары салыстырмалы түрде терең
болмады.
Араб жаулап алушылығы ол кезде қоршаған дүние жүзіне қүлақ естіп, көз
көрмеген дәрежеде жүрді. Негізгі оқиғалар Омар, Осман және Әли халифтер
түсында болды. 635 жылы арабтар Дамаскіні, 636 жылы Палестинада Ярмук
елінде Византия императоры Ираклидидің әскерін талқанады, 636 жылы
Антиохияны, 640 жылы палестиналық Кесариді, 640 жылы Армения мен Египетке
басып кірді. Нәтижесінде VIII ғ. Басында арабтар Византияның 32 бөлігі -
Арменияны, Сирияны, Палестинаны, Египетті және Солтүстік Африканы тартып
алды.
Халифаттағы барлық жер әуелде халифаттың меншігі болып есептелді. Ол
елді наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын
мерзіміне қарай пайдалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың
есебінен ол чиновниктер мен әскер үстады. Бертін келе халиф жердің бір
бөлігін шонжарлардың түрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілік
пен суармалы жерлерде ғана шүғылдануға болатын еді. "Сусыз жер - өлі жер"
дейді араб мақалы.
Халифатта түтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды. Олар кен қазу
жүмыстарында істеді: батпақтарды қүрғатты, каналдар салды. Қүлдар
шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ
еңбекшілер бүқарасының басым көпшілігі қүлдар емес, тәуелді шаруалар еді.
Халиф өз әскер басшылары мен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер
үлестіріп беріп отырды. Ол үлес "ихта" деп аталды. Ихта үшін оның иесі
салық төлейтін болды. Омар халиф (634-644) ол иелікті игеруге міндеттеді.
Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бүқара халық үшыр (қүшыр),
зекет, харадж (қалан), т.б. салықтар төледі. Ұшыр - жан басынан жиналатын
жер салығы. Ислам дініне енбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі.
Егер мүсылман болса бүл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол
жинаған өнімнің үштен бірін қүрайтын. Зекет - шариғатқа негізделген, мешіт
үшін салынатын мал салығы.
Бастапқыда халифат ішіндегі әрбір ел өз бетінше, бүрынғы қалпымен өмір
сүре берген еді. Жағдай аббасилер (750-1258) әулетінің билікке келуімен
өзгерді. Осы кезде барлық мүсылмандардың қүқықтық жағынан теңестірілуіне
байланысты халифаттың барлық аймақтарында ислам діні қарқынды түрде тарап,
қасиетті қүран мен пайғамбар хадистерінің тілі - араб тілі кеңінен
енгізілді. Халифаттың батыс бөлігінде - Месопотомия, Сирия, Египет,
Солтүстік Африкада ол бірте-бірте жергілікті халықтың ана тіліне айналды.
Сөйтіп, Аббаси халифатының ыдырауы қарсаңында, яғни IX ғасырдың екінші
жартысында оның батыс бөлігі біржолата арабтандырылды. Жаулап алушылардың
аз ғана тобы аса көп жауланып алынған халықтардың арасына сіңісіп кетпегені
былай түрсын, керісінше, оларды өз этнографиялық ықпалына бағындырды. Оның
үстіне араб тілінің жеңісі араб үкіметі шараларының нәтижесінде емес,
керісінше оның еркіне қарсы іске асты. Жаулап алынған халықтар арасында
ислам дінінің таралуы халифаттың бүкіл қаржы жүйесін бүзды; үкімет мүсылман
емес халықтардың арасында мемлекеттік тілдің тарауын тіпті де қаламаған
еді: христиандарға арабша сөйлеуге және өз балаларын мүсылман мектептерінде
оқытуға тиым салынды.1 Соған қарамастан ислам орасан көп халықтың дініне
айналды және халықтың ислам дінін қабылдамаған бөлігінің өзі араб тілін
қабылдады (мысалы, Ал-Андалустағы мосарабтар).
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы
Араб халифатының Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни
реформатор Мүхаммед пайғамбардың қызметінің нәтижесінде пайда болған және
пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты
державалар - сасанилік Иран мен Византия империясының айтарлықтай бөлігін
жаулап алған мемлекеттің - бір қарағанда, орта ғасырлардың басында бірінен
кейін бірі пайда болып, бірақ елеусіз жойылып кетіп отырған көптеген
мемлекеттерден еш айырмашылығы жоқ болып көрінуі мүмкін. Басқа да
мемлекеттер сияқты арабтар өзінен анағүрлым дамыған елдерді өзіне
бағындырды. Алайда, халифат ғүндардың, готтар мен түріктердің үлан-байтақ
державаларымен салыстырғанда анағүрлым үзақ өмір сүруі сондай-ақ әлемдік
тарихқа өлшеусіз зор ықпал етті.
Мәселе тек бүл мемлекеттің өмірінің үзақтығында немесе өзінің көлемі
бойынша өзіне дейін өмір сүрген державалардан әлдеқайда ауқымды (өзінің
шарықтау шегіне жеткен кезде ол Ескі дүниенің ширегінен астамын алып жатты)
болуында ғана емес. Тарих үшін ең маңыздысы мынада - халифатта әр түрлі
өркениеттердің өзара әрекеттесуі жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды.
Бүл мәдениеттің тілі - араб тілі, ал идеологиясы - ислам болды, міне, осы
мәдениет араб жаулап алуларының нәтижесінде бүкіл әлемге дерлік тарады.
Мүсылман дәуірінде Шығыс елдерде мәдениет пен ғылымның орасан зор қанат
жаюына тікелей ықпал еткен бірқатар факторлар болды, соның ішінде ең
негізгілері ислам діні және Шығыс пен Батысты біріктірген алып империяның
болуы еді.
Бүл мемлекетте Үлы македондық Александр заманынан кейін алғаш рет Шығыс
пен Батыс, эллинистік Жерорта теңізі елдері, үнді-иран және түркі әлемі
бірікті.
Осындай араб мәдениетінің ықпалына түскен аймақтардың ішінде Иран жерін
айтуға болады. VII ғ. басында Иранның қоғамдық-саяси өмірі ішкі
шиеленістерге толы болды. Феодалды жер иеленуші ақсүйектер мен
бостандығынан айырылған шаруалар арасындағы қайшылық шиелене түсті. Сонымен
қатар жер иеленуші тап - жоғарғы әскерилер, абыздар, сонымен қатар
азаматтық бюрократия (жауғыштар тобы) және үсақ жер
иеленушілер (дихандар) арасындағы қарама-қайшылық та өз ықпалын тигізді.
Араб халқының V ғасырда ислам дінін тарату мақсатында Орта Азия мен
Қазақстан жеріне жасалған әскери қимылдары 633 жылы басталып еді.
Арабтардың жаулап алуы басталған қарсаңында Орта Азия мен Қазақстан
аумағының көп бөлігі Батыс түрік қағанатының билігінде болған еді. Орта
Азияның көп иеліктерін түрік немесе аралас текті әулеттер басқарды. Иран
тілдес халық пен түрік тілдес халық арасында тығыз жақындаушылық белең
алды. Шаруашылық қарым-қатынас үлғайып, экономикалық байланыстар өсті. Бүл
факторлар араб жаулап алушылығына бірлесіп тойтарыс беруді үйымдастыруда
маңызды рөл атқарды.1
Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар тактикасынан Әмударияның шығыс
жағындағы аймақ - Мауреннаһрды жаулап алуға көшті. Хорасан билеушісі
Кутейба ибн Муслим Балхты басып алып, 706 жылы Пайкендке (Бүхарға таяу)
қарай беттейді. Түркештер соғдылықтарға көмекке келеді. Түріктер мен
соғдылардың бірікке қолы араб әскерлеріне қатты соққы беріп, оларды қоршап
алды. Хорасан билеушісі Кутейбаның алдап-арбауының арқасында ғана
одақтастарды біріне-бірін айдап салып, қоршаудан шығып кетуге мүмкіндік
туды. 708 жылы Кутейба Рамитанды (Бүхара облысындағы қала) үрыссыз алды,
бірақ жеңісті баянды ете алмады. 709 жылы Кутейба Мауреннаһрға тағы да
аттанып, Бүхараның маңына таяп келеді. Түрік соғды тобы араб әскерлеріне
елеулі соққы береді. Кутейба тағы да алдап-арбау тактикасын қолданып, соғды
патшасы Тархунды түріктердің көмегінен бас тартуға мәжбүр етті, ал араб
әскері Бүхараны басып алды.
712 жылы Кутейба хорезмшах пен бүхархудат әскерлерімен бірге
Самарқандқа бет алады. Соғдылықтар Шаш патшасынан, түрік қағанынан және
Ферғана ихшидынан көмек сүрады. Одақтастарды түрік қағанының кіші баласы
Инел-қаған басқарды. Соғды патшасы Гуракқа көмекке келе жатқан қолдың жолын
жансыздар арқылы біліп алып арабтар торуыл жасап, ақсүйек жауынгерлерден
қүрылған түрік отрядын талқандады. Самарқанд табандатқан бір ай бойы
қорғанғанымен, ақырында Гурак Самарқанд үшін өте ауыр шартқа қол қоюға
мәжбүр болды. Қалада көтеріліс болуынан қауіптеніп Кутейба осында өзінің
отрядын қалдырды.
Соғдылықтар мен түріктердің қарым-қатынасы әрқашан тең болмады. Бүл
қарым-қатынас "күшті мен әлсіз" түрінде болды. Бүған соғды ханы Гуректің
сөзі дәлел: "Мен қағанның қүлдарының бірімін" деген. Орта Азиядағы феодалды
диқандар мен көшпелілердің көсемдерінің арасында достық қатынас орнап,
некелік келісім жиі болып түрған. Кейбір ортаазиялық иеліктерге түрік
немесе аралас династиялар билік еткен. Сондықтан, соғдылар жеріне
арабтар шабуыл жасаған кезде түріктерден көмек сүрағаны осыдан еді.
Ат-Табари еңбегінде түрік қағанының Гурекке айтқан сөзінен үзінді
келтіріледі. Онда: "Мен арабтарды сенің еліңнен қуып шығамын да саған
билігіңді қайтарамын" деп, былай қорытады: "хандар өздері үшін ханға көмек
беруге келіседі емес пе?"2
Түріктердің Мауреннаһр халқымен бірге арабтарға қарсы күреске
қатысуының себептерін тек түріктердің өздеріне төніп кеп қалған араб
жаулаушылығының алдын алудан туындады деп түсіндіруге болмайды. Деректерге
сенсек, Қазақстан жерін жаулап алу арабтардың жоспарында болмаған. Осыған
орай, Мүхаммед пайғамбардың түріктермен соғыспау жөніндегі хадисі
сақталған. Бүл хадистің бірнеше нүсқалары кездеседі, соның бірінде:
"Түріктерге, олар өздері тиіспесе тиіспендер" десе, тағы бірінде:
"Түріктердің ашуын шақырмаңдар, өйткені олар аса қауіпті" делінеді.1
Түріктердің Мауреннаһр жерінде арабтарға қарсы күреске
қатысуының әр түрлі себептері болуы мүмкін. Соның ішінде
түркілердің өз вассалдары (соғдылықтар) алдындағы "ағалық"
парызы немесе соғыстан түсетін олжа үшін және сондай-ақ
жалдамалы әскер есебінде, т.т. себептерді айтуға болады.2 VIII ғ. Орта
Азия үсақ-үсақ дербес княздіктерден түрған еді, бүл княздіктер
өздерінің солтүстіктегі көршілері - түркештермен әрдайым
ауызбірлікке үмтылып отырды. Дала мен Орта Азиялық қалалар өзара тамыры
тереңге кеткен байланыста болғаны мәлім. Соғдылықтар түріктерге соғыстан
түскен олжаны және бағынышты еддерден түсіп отырған алымды өткізуге
көмектесіп отырды.3 Соғдылықтар сондай-ақ түрік қағандарының елшіліьже
байланысты тапсырмаларын да орындап отырды, олардың арасында дін уағыздады,
дала билеушілерімен келісімге келе отырып, Үлы Жібек жолы бойында өз
колонияларын (бекіністерін) салды. Көшпелілер мен Мауреннаһр түрғындарының
өзара қарым-қатынастары әрдайым бірсыдырғы болған жоқ, керісінше, ол
барынша қайшылыққа толы еді: тілдер мен жалпы мәдениеттің өзара
ықпалдастығына әкеліп отырған бейбіт қатар өмір сүру; кейде қарсы түру
кезеңдеріне орын беріп отырды, бүл кезеңдер көбіне далалықтардың соғды
жеріне шапқыншылықтарымен ерекшеленді. Әдетте соғдылар жеңіліс тауып,
түріктер қаупінен сый-сыяпаттар беру арқылы зорға қүтылушы еді.4 Соғдылар
мен түріктердің қарым-қатынасы ешқашан тең болған емес. Бүл көбінесе
"патрон-вассал" түріндегі қатынастар еді. Бүған ат-Табари өз еңбегінде
келтіретін соғды патшасы Гуректің "Мен қаған қүлдарының бірі ғанамын ғой"5
деген сөзі немесе Махмүт Қашқари еңбегіндегі "Татсыз түрік болмас"1 деген
мақалы дәлел болады. Мүндағы "тат" - түркілерге тәуелді отырықшы соғды
халқы. Көшпелілер мемлекеттерін кемеңгер, көреген қағандар басқарған
дәуірлерде олар көрші отырықшы елдермен достық қарым-қатынаста болып,
оларға сырттан қауіп төнген жағдайда әрдайым көмектесіп, қамқор болып
отырды. Орта Азия декхандары мен түрік көсемдері арасындағы достық, туыстық
(некелік) қатынастар сирек кездесетін жай емес еді. Олардың түріктерді
көмекке шақыруы, түріктердің өз тарапынан мүндай көмектен бас тартпауы да
танданарлық жай емес.
Алайда, көп жағдайда түріктердің соғдыларға көмегі ешқашан ақы-пүлсыз
да болмаған. Соғдылықтар көшпелілерге аса тиімді ақы төлеп отырған.
Түргештердің соғдылықтар жағында ақы үшін соғысқаны жөнінде Наршахи
мәліметтері бар.2 Бір жолы соғдылықтар шығыс түркілерден көмек сүрайды,
әскери көмегі үшін соғдылықтар оларға: "сары алтын, ақ күміс, әйелдер мен
қыздарды, қымбат әшекейлер мен басқа да байлықты көп мөлшерде тарту
етеді".3
Түріктер мен Орта Азиялықтардың арабтармен күресі жөнінде сөз болғанда,
біз түрік жалдамалылары жөнінде айтқанымыз жөн. Ежелден-ақ сасанилік Иран,
Қытай сияқты елдер түріктердің жауынгерлік қасиетін жоғары бағалап, оларды
өз армияларына шақырып отырған еді, кейін мүсылман елдері де осы тәжірибені
пайдаланды.
Арабтарға қарсы күрес жүргізуде Жетісуда Батыс түрік қағандығының
мүрасын иеленуші түргештер (704-756 жж.) бірінші орынға шықты, олардың
билеуші әулетінің атасы Үш-елік қаған (699-706 ж.) болды. Ол Жетісудан
Батыс қағандықтағы билікке таласып отырған. Бөрі - шадты қуып шығып,
Ташкенттен бастап, Турфан мен Бесбалыққа дейін көсіліп жатқан байтақ жерде
өз өкіметін орнатты. Оның Ордасы Шу бойындағы Суябта орналасты.
Алайда, бүл мемлекетте ішкі бірлік болмайды. Түргеш
қағандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы Сүлық қаған (717-738ж.ж.)
билікке келгеннен кейін біраз оңалады. Әскери-әкімшілік билік "қара"
түркештердің қолына тиіп, олардың ордасы Таласқа (Тараз) көшіріледі.
Айлакер елші және тамаша қолбасшы Сүлық екі майданда бірдей күрес
жүргізеді. Батыста соғдыларға көмектесіп арабтармен күрессе, шығыста Тан
сарайы Шығыс Түркістанда орнығып алған батыс түрік қағандары әулетінің
таққа таласушы үрпақтарын қолдап отырды. Елшілік жолмен (неке байланысы)
және жеке шаралар арқылы Сүлық шығыстан келетін қатердің алдын алып,
болдырмай тастады, бүл түркештердің батыста белсенді әрекет етуіне жағдай
туғызды. 723 жылы Ферғана және Шаш түрғындарымен бірігіп түргештер
арабтарға қатты соққы береді. Түріктердің ішінде арабтарға қарсы күресте
әсіресе көзге түскен осы түргеш қағаны Сүлық еді. Бүл жөнінде араб
деректерінде, атап айтқанда, әл-Балазури еңбегінде мәліметтер бар, онда
арабтардың өздеріне қарсы тынымсыз күрес жүргізгені үшін Сүлықты Әбу-
Музахим (сүзеген) деп атап кеткені жөнінде айтылады.1 Тек 732 жылдың
соңында ғана араб уәлиі түркештерді талқандап, Бүхараға кіреді. 737 ж.
Сүлық арабтарға қарсы жорыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I тарау. Араб мемлекетінің
құрылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап
алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
III тарау. Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізетін ықпалы және
Қазақстанға дінмен бірге келген тарихи білім
туралы ... ... ... ... ... ... ..23
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 43
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдың 90-жылдарынан бергі уақыт әлемінің
жекелеген халықтары мен өркениеттері үшін ірі дүмпулер мен өзгерістер
заманы ғана емес, сондай-ақ бүкіл адамзат тағдырындағы бетбүрыс кезең де
болып отыр. Осы "Үлы жаңару кезеңі" (Л.Снайдер) әлемдік дамудың екі қарама-
қарсы тенденцияларын: дүниежүзі елдерінің бір-бірімен барынша тығыз
жақындасуы (ғаламдану) және әлемдегі әр түрлі өркениет ошақтарының
оқшаулануы, өз үлттық аймағындағы оқшаулануы (локалдану) сияқты
тенденцияларды байқатып отыр. Алайда, болашақ осы екі беталыстың
алғашқысында екеніне күмәніміз жоқ. Мүны бүкіл адамзаттың өткен тарихы
дәлелдеп берді. Енді ғана табалдырығын аттаған жаңа XXI ғасыр әлемдік
өркениеттердің ғаламдық сипатын одан әрі айқындай түсуде, өйткені сан-
салалы дүниежүзілік процестердің қай-қайсының болмасын тағдыры өркениеттер
тоғысы иірімдерімен тығыз байланысты болып келеді.
Әр түрлі деңгейдегі интеграциялану, атап айтқанда, Орталық Азия,
Евразия және бүкіләлемдік деңгейлердегі интеграцияланудың аса қажеттілігі
жөнінде елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та соңғы жылдары жиі айтып жүр және ол
қазіргі таңда іс жүзіне асып та жатыр.1
Қазіргі таңдағы халықаралық байланыстардың барынша кеңеюі,
интеграциялану мен ғаламданудың қарқын алуы бүкіл әлемдік мәдени-тарихи
процеске әр түрлі аймақ халықтарының атсалысуы мәселесінің зерттелуін күн
тәртібіне қойып отыр. Соның ішінде, әсіресе мәдениетаралық өзара
ықпалдастық, оның оқшау этникалық мәдениеттерінің эволюциясындағы рөлі
туралы мәселенің өзектілігі барынша артып отыр.
Мәдениеттің өзара ықпалдастығы - өзара қарым-қатынасқа түскен
халықтардың дамуына және бүкіл адамзаттық мәдени қорының байытылуына ықпал
ететін объективті қүбылыс. "Мәдениет - бүл диалог, пікір алмасу және
төжірибе алмасу, басқа халықтардың қүндылықтары мен дәстүрлерін игеру -
оқшау жағдайда ол солып, кері кетеді", - деп атап көрсетілді мәдениет
саласындағы саясат жөніндегі бүьсіләлемдік конференцияның Декларациясында.2
Қай халық болмасын басқа халықтардың мәдениетімен қарым-қатынаста
болып, бір-біріне ықпал-әсерін тигізу арқылы байып, алға басып отыратыны
белгілі. Бүл турасында өз кезінде атақты шығыстанушы В.В.Бартольд былай деп
атап көрсеткен еді: "Прогрестің басты факторы - халықтар арасындағы өзара
тығыз қарым-қатынастың болуында екені қазір дәлелденіп отыр, халықтардың
өркендеп, дамуы немесе кері кетуі олардың нәсіліне немесе оларды қоршаған
табиғи ортаға да байланысты емес, оның басты себебі - бүл халықтар өз
тарихының әр түрлі кезеңінде халықтар арасындағы байланыс көпірін түрғыза
алды ма, жоқ па, міне осыған байланысты".1
Халықтар арасындағы мүндай байланыс орта ғасырларда, негізінен, әр
түрлі елдерді жаулап алу арқылы пайда болған үлан-ғайыр империялар түрінде
болды. Осындай империяның бірі - орта ғасырлық араб халифаты. Халифат өз
дамуының ең бір шарықтау шегіне жеткен кезде "Ескі дүниенің" ширегінен
астамын (Солтүстік Африкадан Үндістанға дейін) алып жатты. Мәселе бүл
мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды болуында ғана емес, тарих үшін ең
маңыздысы - осы мемлекетте әр түрлі өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып,
жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды. Бүл мәдениеттің тілі - араб тілі,
ал идеологиялық негізі - ислам болды. Сондықтан да бүл мәдениет араб-
мүсылман мәдениеті деген атқа ие болды. Араб-мүсылман мәдениеті жоқ жерден
пайда болды дей алмаймы. Арабтар жаулап алған территорияда бағзы
замандардан бері Тигр мен Ефраттың, Иран мен Сирияның, Египет пен Индияның,
Алдыңғы және Орта Азияның өркениетті халықтары мекен етті.
Орта ғасырлардағы мүсылман елдеріндегі бүрын-соңғы болып көрмеген аса
зор мәдени өрлеу көптеген шығыстанушылардың бүл дәуірді "Мүсылмандық
Ренессанс" дәуірі деп сипаттауына негіз берді.
Мүсылмандық ренессанс мәселесі әлі күнге дейін толық шешімін таппаған,
даулы мәселелердің бірі болып табылады. Орта Азия аймағында Мүсылмандық
ренессанстың әрекет ету ықпалына тартылды деп сенімді түрде айта аламыз.
Бүған мүсылман дәуірінде өмір сүрген әл-Фараби, Махмүт Қашқари, Ибн Сина,
т.б. сынды атақты ғүламалардың шығармашылығы бүлтартпас дәлел бола алады.
Орта Азия топырағынан шыққан үлы ғүламалар өздерінің тендессіз туындылары
арқылы өз уақытының интеллектуалдық дәрежесімен салыстырғанда аса жоғары
деңгейге көтерілгені даусыз. Алайда, мүның өзі бүл ғүламалардың өз халқының
бүған дейін жинақтаған мәдени жетістіктерін өз бойына сіңіріп, ары қарай
дамуына сырттан жаңа бір серпін алғанынан деп үғыну керек.2
Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни реформатор Мүхаммед
пайғамбарымыздың қызметінің нәтижесінде пайда болған және пайғамбар қайтыс
болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты державаға айналған
Араб халифаты өзінің жаулап алушылық жорықтарымен сол кездегі Иран, Орта
Азия және т.б. Орта ғасырлық мемлекеттер тарихына елеулі әсерін тигізгені
бізге белгілі.
Араб-мүсылман өркениетінің тарихы сияқты, оның таралуына ықпал еткен
факторлардың бірі болып табылатын араб жаулап алуларының тарихы да
бүрмаланушылықпен қарастырылып келді. Европа және әсіресе орыс және кеңес
зерттеушілерінің еңбектерінде арабтар түрпайы діндерін күшпен енгізіп
отырған ашкөз, фанатик жаулаушылар ретінде көрсетілді. Кеңес тарихнамасы
соғысқа баға беруде әр кез методологиялық әлсіздік танытты.1 Патшалардың,
қолбасшылар мен ақсүйектердің әрекеттеріне объективті баға беруге кедергі
келтіретін "таптық көзқарас" үстем болды. Объективті талдаудың орнына
"Кеңес одағы халықтарының шетжерлік жаулаушыларға қарсы бірігіп күресудегі
тағдырының ортақтығын" дәлелдейтін идеологиялық тапсырысты орындауға
үмтылыс байқалды. Ғаламдық ауқымдағы оқиғаларға баға беруде, әркез бірдей
орынды бола бермейтін түрпайы "моральдылыққа" бой үрылды. Мысалы: араб
жаулап алуларына қатысты, ол кейініректе қандай мәдени және моральдық
нәтижелерге алып келгендігі анағүрлық маңыздырақ. Соғыстар, жаулап алулар
қүрбандықтар мен қиратуларсыз болмайды. Тарих тек жасампаз ғана емес, ол
сондай-ақ қиратушы да (соңғы нәтижеде жаңаны жасау мақсатында). Арабтар,
түріктер, монғолдар әлемдік тарихта әрдайым күні өткен мәдениетті
қиратушылар рөлін атқарып отырды. Ерте дүниенің соңына қарай Римнің,
Иранның, Орта Азияның және басқа да аймақтардың өркениеттері қүддырап
кеткен еді. Ескі өркениеттің орнына жаңа, прогресшіл өркениет орнауға тиіс
болды. Мысалы, күні өткен антика өркениеті көшпелі халық - ғүндардың
батысқа қарай қозғалысымен басталған халықтардың үлы қоныс аударуы
нәтижесінде талқандалып, орнына сапалы түрде жаңа өркениет пен қоғамдық
қатынастар қалыптасты.2 Ерте замандардағы жаулауылықтың рөлін дүрыс түсіну
үшін бізге араб-мүсылман мәдениетінің өкіддері көмекке келеді. Атап
айтқанда, XIV г. өмір сүрген атақты араб ойшылы Ибн Холдун мемлекеттер мен
өркениеттердің пайда болу тарихында көшпенділердің рөліне аса зор маңыз
берген.
Оның тарихи циклдар туралы теориясы бойынша баяу климатты елдерде
көшпенділер тарихтың анагүрлым белсенді қозғаушы күші болып табылды. Олар
отырықшы халықтарға қарағанда анағүрлым тез қозғалысқа түседі, шапшаң.
Отырықшы елдердің жерлерін әркез жаулап ала отырып көшпенділер үлан ғайыр
империялар қүрады. Алайда, жүз жиырма жылдай уақыт өткен соң жаулап алушы-
көшпенділердің үрпақтары, қалалық өмірдің қолайлы жағдайларында өмір сүре
отырып, сол өмірге үйреніп және бірте-бірте өздеріне тән күш-қайрат,
төзімділік, батылдық, тәуекелшілдік, климаттың қолайсыз жағдайларына
шыдамдылық сияқты табиғи қасиеттерін жоғалта бастайды.1 Олар нәзік те
әлсіз, жалқау әрі қорқақ бола бастайды: "ауа райының қолайсыздықтарынан
оларды үйлері, ал жауларынан қамалдардың дуалдары мен жалдамалы әскері
қорғайды және ең бастысы, оларда бірлік жоқ, мүліктік теңсіздіктің
салдарынан олардың арасында алауыздық туындайды". Қажет жағдайларының бәрі
бар адамдар өмір сүруге қажет қаражат табу үшін еңбектенгісі келмейді,
қоғамда тоқырау басталады. Қалалық өмірдің ықпалымен халықтың қүлқы
бүзылады, сөйтіп қоғам бірте-бірте азғындай бастайды. Сол уақытта көрші
далалы аймақтардан көшпенді жаулаушылардың әскері келеді, сөйтіп тарих
қайталанып отырады.2
Ибн Хаддунның теориясы кейбір зерттеушілердің көшпенділерді жолында
кездескеннің бәрін қырып-жоюшы, қиратушы күш ретінде көрсеткен
түжырымдарымен қайшы келеді. Көшпенділердің отырықшы аудандарды жаулап
алуы, араб ойшылының пікірі бойынша, мемлекеттің қүрылуына алып келеді.
Осылайша, көшпенділер отырықшы егіншілердің территорияларын өзіне қосып ала
отырып, "мықты экономикалық базаға ие болады, ал өздері қуатты әскери
күшімен халықтың қауіпсіздігін қамтамасыз етеді... Мүның өзі экономиканң
түрақтануына, қолөнердің гүлденуіне, жауланып алынған халықпен ортақ жоғары
рухани мәдениеттің қалыптасуына және ең бастысы, әр түрлі этникалық
бірліктерден қүралған біртүтас халықтың қалыптасуына ықпал етіп отырды".3
Осы түрғыдан алғанда араб жаулап алуларын (араб әскерінің негізгі
бөлігі көшпенді-бәдәуилер болған еді) күні біткен ежелгі өркениеттердің
орнына жаңа, жас, прогресшіл өркениеттің орнауына ықпал еткен халықтардың
үлы қоныс аударуының қүрамдас бір бөлігі ретінде қарастыруға болады. Батыс
тарихнамасында, соның ішінде кеңес тарихнамасында да халықтардың үлы қоныс
аударуы дәуіріндегі Батыс Европадағы герман, кельт және басқа да
тайпалардың қозғалыстары жөнінде өте көп зерттелген. Бүкіл Европа
континентінің қоғамдық-мәдени бет-бейнесін түбегейлі өзгерткен бүл
процестің басталуына Орталық Азиядан шыққан ғүн тайпаларының батысқа қарай
жылжуы ықпал еткен еді. Зерттеуші Қ.Т.Жүмағүловтың пікірі бойынша дәл
осындай қүрылысты Шығыс тарихынан да байқауға болады.1 Әлемдік тарих үшін
аса маңызды салдарлары болған арабтардың ҮІ-ҮІІІ ғғ. Азия, Африка және
Европадағы қозғалыстары мен жаулаушылықтары осындай қозғалыстар еді.2
Алайда, тарихта елеулі із қалдырмай-ақ жойылып кетіп отырған
германдықтардың, ғүндар мен түріктердің державаларынан өзгеше, араб жаулап
алуларының нәтижесінде пайда болған империя халифат әлемдік өркениетке
өлшеусіз зор үлес қосты. Мәселе бүл мемлекеттің көлемі жағынан аса ауқымды
болуында ғана емес, тарих үшін ең маңыздысы - осы империяда әр түрлі
өркениеттер ықпалдастыққа түсе отырып, жаңа, жоғары дамыған өркениетті
туғызды. Жаңа пайда болған өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері
бүкіл әлемді өзіне қаратты. Түрпайы, дамудың төменгі сатысында түрған
халықтар түрмақ, христиандардың өзі исламның, араб мәдениетінің,
мүсылмандық өмір салтының ықпалына түсті, одан қолдан келгенше үйренуге
тырысты.
Көптеген халықтар (соның ішінде Испаниядағы вестготтар) арабтардың
келуін жақсылықтың нышаны ретінде қабылдаған: жергілікті түрғындар
өздерінің тиран билеушілерін қуып, оның орнына анағүрлым демократияшыл
болып табылатын араб билігінің орнауын артық көрген жағдайлар аз
кездеспеген.
Мәселенің зерттелуі деңгейі. Жалпы, араб жаулап алушылығы мәселесі
дүниежүзі тарихшыларының назарына ертеден-ақ ілігіп келеді. XX ғ. Басынан
бастап-ақ бүл мәселе төңірегінде батыстың атақты ғалымдары көп зерттеу
жүмыстарын жүргізе бастады. Жоғарыда айтып кеткеніміздей, араб жаулап
алушылығы бүрмаланып келді.3
Соған қарамастан араб жаулап алушылығы мен исламның орнын, оның әлем
халықтарының мәдени дамуына ықпалын объективті түрде зерттеуге үмтылу да
жоқ емес. Осындай жүмыстардың қатарына А.Мецтің "Мүсылмандық Ренессанс"
("Мусульманский Ренессанс")3, Г.Э.Фон Грюнебаумның "Араб-мүсылман
мәдениетінің негізгі белгілері" ("Основные черты арабо-мусульманской
культуры")4, У.М.Уоттың "Исламның ортағасырлық Европаға ықпалы" ("Влияние
ислама на средневековую Европу")5 атты еңбектерін жатқызута болады. Ағылшын
тарихшысы У.М. Уотт өзінің жоғарыда аталған еңбегінде ислам өркениеттің
үлылығы жөнінде айта келе, былай деп көрсетеді: "Христиандар мен
мүсылмандар, европалықтар мен арабтар барған сайын "біртүтас әлемге"
тартылып отырған қазіргі таңда исламның әлем халықтарына, соның ішінде
Европаға ықпалын зерттеу аса өзекті. Ортағасырлардың христиан жазулары
мүсылмандарды көп жағдайда заңсыз қаралаганын қазір көпшілік жүрт мойындап
отыр. Әлі де болса, біз өзіміздің мәдени мүрамыздағы мүсылман ықпалының
рөлі мен көлемін төмендетуге тырысамыз. Европалықтар өздерінің мүсылман
мәдениетіне қаншалықты дәрежеде қарыздар екендігін мойындайтын уақыт
жетті", - деп көрсетеді.1 Сонымен қатар араб жаулап алушылығын және араб-
мүсылман мәдениетінің әлемдік тарихтағы орнын объективті көрсетуге тырысушы
тарихшылардың қатарына сондай-ақ А.Р.Гибб "Арабская литература.
Классический период", Э.Леви-Провонсаль "Арабская культура в Испании", Дж
С.Тримингэм "Суфийские ордены в исламе", В.В.Бартольд "Ислам", Е.А.Беляев
"Арабы, ислам и арабский халифат в ранее средневековье",О.Т.Большаков
"История халифата", Е.Э.Бартельс "Насир-и-Хосров и исмайлизм",
В.А.Гордлевский "Ходжа Ахмет Ясеви", С.М.Прозоров "Из истории религиозно-
политической идеологии в раннем халифате", И.М.Фильштинский "История арабов
и халифата (750-1517)", А.Д.Кныш "Мировозрение ибн-Араби. К истории
суфиских учений", Идис Шах "Суфизм", Ирмиява "От халифата до блистательной
порты", тағы басқа зерттеушілерді жатқызуға болады. Аталған еңбектерде араб
жаулап алушылығы мен мәдениетіне объективті баға берілгендіктен де, біз
бітіру жүмысымызда бүл еңбектердегі түжырымдарға сүйендік.
Араб жаулап алушылығы мен оның Иран, Орта Азия, т.б. елдерге тигізген
әсері жайлы Н.Нүртазина2, Е.Қартабаева3 секілді зерттеушілердің
еңбектерінде мәселеге байланысты оң көзқарас қалыптаса бастаған.
Ғылыми жүмысының деректік негіздері. Ғылыми жүмысын жазу барысында
түрлі деректер, соның ішінде әсіресе, жазба деректер кеңінен
қолданылды. Араб жаулап алушылығына байланысты маңызды дерек
көзі ретінде ат-Табаридің4 еңбегін пайдаландым. Сонымен қатар жеке-
жеке басылым болып шыққан әл-Балазуридің еңбектері1, Наршахидың2,
Бехакидің3 еңбектерін, тақырып ислам дінімен тығыз байланысты болғандықтан
ең басты дерек көзі ретінде Қүран Кәрімді4 және Мүхаммед пайғамбардың
хадистерін5 пайдаландым. Орта Азия халықтарының өміріндегі өзгерістерді
зерттеу үшін бізге, ең алдымен, осы дәуірде өмір сүрген түркі
ғүламаларының, атап айтқанда әл-Фарабидің6, Махмүт Қашқаридің7 және тағы
басқа ғүламалардың еңбектері басты деректер болып табылады.
Ғылыми жүмысын жазуда Батыс пен Шығыстың өзара ықпалдастығы,
еуразиялылықтың тарихи тамырлары жөнінде соңғы жылдары жаңаша түрғыдан көп
зерттеу жүмыстарын жүргізіп жүрген қазақстандық тарихшы Қ.Т.Жүмағүловтың8
еңбектері бағыт-бағдар беретін әдістемелік-теориялық негіз ретінде
қодданылды.
Жүмыстың мақсаты мен міндеті. Ғылыми жүмысын жазудағы алға қойған
мақсатымыз араб жаулап алушылығының тарихи маңызын көрсету болып табылады.
Осы мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойыдды:
- Мүхаммед пайғамбар негізін салған ислам дінінің күшімен
біріккен араб мемлекетінің қүрылуын анықтау;
- Арабтардың Орта Азияны жаулап алу жолдарын көрсету;
- Араб жаулап алушылығының Орта Азияға тигізген ықпалын
анықтау;
- Араб-мүсылман мәдениетінің Орта Азия халықтарына рухани,
материалдық, мәдениетіне тигізген ықпалын қарастыру.
Ғылыми жұмысының мерзімдік шегі. Негізінен біз ҮІІ-Х ғғ. кезеңін
қамтыдық. Өйткені, дәл осы кезенде араб мемлекеті пайда болып, өзінің
жаулап алушылық жорықтарын бастаған еді.
Ғылыми жүмысының қүрылымы. Кіріспеден, үш бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен түрады.
I тарау. Араб мемлекетінің қүрылуы
Үлан-ғайыр Аравия түбегінің көлемі 3 млн. км2. Ол шөл дала, қүмды жер.
Теңіз жағалаулары ғана егіншілікке жарамды. VI ғасырда арабтар көшпелі мал
шаруашылығымен айналысушыларға және отырықшы диқандарға бөлінетін. Оның
ішінде араб қоғамының басым көпшілігі мал бағатын көшпелілер болатын. Олар
бедуиндер деп аталатын. Малдан жылқы, қой, ешкі, түйе өсіретін. Шонжар
бедуиндердің қора-қора малы, үйір-үйір асыл түқымды жылқылары болды. Әр
тайпада түк малы жоқ, тақыр кедейлер де жеткілікті болды. Олар көбінесе
кесіртке мен жбайы қүрманы қорек етті. Тайпалар руларға бөлінетін. Рудың
бай қуатты отбасылары кедей туысқандарына қарайласуы керек болды. "Қанға —
қан" деген кек алу дәстүрі болды. Тайпа басшысы шейх, ру басшысы — сайдтар
өз қалауы бойынша басқарды (барлық мәселені өзі шешті).
Қолөнер, егіншілік Аравияның оңтүстік-батысында, Иеменде жақсы дамыды.
Иеменнің ертерек дамуына оның сауда жолында деддалдық рөл атқаруы әсер
етті. Ол Египет пен Палестинаның. Сирияның арасында, ал II ғасырдан бастап
бүкіл Жерорта теңізінде делдалдық рөл атқарды.
Үндістаннан теңіз арқылы әкелінген товарлар Иеменде түсіріліп,
түйелерге артылып Палестина, Сирия арқылы Батыс Европа елдеріне жетіп
жататын.
Аравияның батысындағы Хиджаз облысында Иеменнен Сирияға баратын жолда
үлкен сауда-саттық қаласы Мекке орналасты. Оның көпестері көрші елдерге
жылына бірнеше рет үлкен керуендер жабдықтап жіберіп отырды. Меккенің
орталық алаңында куб тәріздес Кааба мешіті болды. Оның төрінде қасиетті
"қара тас" түрды, ал айналасында араб тайпаларының қүдайларының мүсіндері
қойылған болатын. Әр тайпа өз қүдайына қүлшылық етті. Бүл арабтар арасында
алауыздықты күшейте түсті. Каабаның маңында жанжалға, айтыс-тартысқа, үрыс-
керістерге тыйым салынды.
VI ғасырларда арабтар елінде алғашқы қауымдық қүрылыспен қатар, қүлдық
қоғам да орын алды. Бірақ қүл иеленушілік қатынас дамып, жетілмеді. Алғашқы
қауымдық қүрылыс негізінде феодалдық қатынастар да қалыптаса бастады.
Арабтардың жеке топтары біздің заманымызға дейін-ақ көршілес Палестина,
Сирия елдеріне қоныс аударып, тіпті Иорданияда арабтардың Гассанид
патшалығы да қүрылған болатын. IV ғасырға
қарай Месопотомия мен Сирия шекарасында Лахмидтер әулеті
басқарған араб патшалығы қүрылды. Ол VII ғасырдың басына дейін сасанидтік
Иранға вассалдық тәуелділікте болды.
Біздің заманызға дейінгі I ғасырда арабтар Египетке де қоныс аударды.
Мысалы: Копт қаласындағы түрғындардың жартысына жуығы арабтар болды. Бүл
жағдай кейін араб жаулап алушылығын жеңілдетті.
Шонжар арабтар көршілес бай елдерді - Сирияны, Египетті, Иранды жаулап
алуды аңсайды. Бүл жерлерден бағалы олжа, жер, мал басып алуға болатын еді.
Бүл елдердің байлыгына қызықтырып, өз кедей-кепшіктерін жорыққа әкетуге
тырысты. Бірақ соғысты ойдағыдай жүргізу үшін араб тайпаларын біріктіру
керек болды.
Бірігуге араб көпестері де ынталы болды. Өйткені, VII ғасырдың басында
Аравияның оңтүстік бөлігі мен Қызыл теңізге шығатын жолды Иран басып алды,
ал Аравияның солтүстігінде Византия үстемдік етті. Бүл Мекке мен Иеменнің
делдалдық саудасына зиян келтірді. Бүрын керуен саудасынан пайда көретін
бедуин тайпасы, енді кедейлене түсті.
1853 жылы К.Маркстің Ф.Энгельске жазған хатында "Могамет уақытында
Европадан Азияға шығатын сауда жолы ерекше өзгерді және араб қалаларының ол
уақытта сауда қатынасы нашарлау болды" делінген.1
Сауда барған сайын нашарлай берді: көпес керуендері Қызыл теңіз
жағасына сирек келетін болды. Сондықтан да бай көпестер бүрынғы сауда
жолдарын қалпына келтіру және жаңа жолдарды басып алу үшін араб халықтарын
біріктіріп, жорыққа аттануға мүдделі болды.
Араб тайпаларын біріктіріп, көршілес бай елдерді басып алу үшін
шонжарлар жаңа дінді - ислам дінін пайдаланды. Ол діннің негізін Мүхаммед
пайғамбар қалады.
Мүхаммед пайғамбар 570 (571) — 632 жылдары өмір сүрген. Ол Меккеде
үстемдік қүрған корейшиттердің кедейленген отбасында өмірге келген.
Әкесінің аты - - Абдулла, анасының аты - Әмина. Ана қүрсағында пайда
болғанына жеті ай толғанда әкесі дүние салады. Мүхаммед пайғамбар туғанда
күн шықпай түрып-ақ оның жүзінде рисалат нүры қүйылган (жамандықты
айырылтушы сәуле). Ешбір заманда нәресте дүниеге келгенде нақ мүндай
қүбылыс болмаған және тіпті болмайды екен. Рисалат нүры қараған көздерді
қарықтырады.
Төрт жасына дейін сүтанасы Халиманың бауырында болды. Содан соң өз
үйіне табыс етілді. Алты жасында туған анасы Әмина дүние салды. Енді оны
атасы Абдулмүтәліп қолына алды. Бірақ анасы қайтыс болғаннан кейінгі
екі жылдан соң, сегіз жасқа келгенде атасы да дүниеден
өтті. Бүл жолы ол немере ағасы Әбутәліптің жанында қалды.
Жиырма бес жасында Хүбайлиз қызы Хадиша - Кубра анамызға (Аллаға
сыйынушылар анасы) үйленді. Ол анамыз Мүхаммедтен 15 жас үлкен болған.
Пайғамбарымыз Хадиша анамызбен жиырма бес жыл өмір сүрген. Алла тағала
Мүхаммед пайғамбарымызға Қүранды -мүсылмандардың қасиетті кітабын - ол
қырық жасқа келгенде жібере бастады.1
Мүхаммед пайғамбарымызға Алла тағала атынан кәрімнің уағыздарын
біртіндеп төбе періштенің бірі Жебірейіл Ғалайһи уәссалам әкеліп түрған.
Қүран 23 жыл ішінде түсіп болды. Қүранда 114 сүре бар. Ол сүрелер меккелік
және мединелік болып екіге бөлінеді. Меккелік сүрелердің саны - 90, ал
мединелік сүрелердің саны - 24. Сүрелер аяттардан түрады. Аяттар (өлеңді
сөз жолдары) саны әрқайсысында әр түрлі. Мысалы, "Фатиха" деп аталатын
бастаушы сүреде жеті аят болса, ең үзақ екінші сүре "Бахарада" 286 аят бар.
"Мүхаммед пайғамбарымыздың тірі кезінде Алла тағаланың сөзі қағаз
бетіне түспей, ауызша тараған. Алланың сөздерін жатқа білетін мүсылмандарды
"қари" деп атаған. Алайда, Мүхаммед пайғамбар қайтыс болғаннан кейін
қасиетті сөздердің жоғалып кету қаупі төнеді. Сондықтан Әбу Бәкір Халиф
Мүхаммед пайғамбардың хатшысы болған Зәйд ибн Сәбитке Алла тағаланың сөзін
жинап, кітап етіп қүрастыруды аманаттайды. Үшінші халиф түсында Зәйд ибн
Сәбит көмекшілерімен бірге қүранды төрт дана кітап етіп жазып шығады. Осман
Халиф бүл төрт дана кітапты заңды Қүран деп жариялап, Медине, Димашық,
Куфа, Басыра қалаларында сақтауға әмір етеді".2
Өз уағызын 610 жылы бастаған Мүхаммед пайғамбар 622 жылы Ясрибке
(Медине) қоныс аударута мәжбүр болды. Өйткені, исламға дейінгі діндердің
дінбасылары, ақсүйектер оған дінді еркін таратуға мүмкіншілік бермей,
қарсылық көрсетеді. Осы себептен пайғамбарымыз туып-өскен Меьске қаласынан
Медине қаласына көшеді. Осы жыл - 622 жыл - мүсылмандардың бірінші жылы
болып саналады. Бүл "хиджра", яши "көшу" жылы деп аталады. Ясриб сол жыддан
бері Медина - "пайғамбар қаласы" деп аталады.
Айша - Мүхаммед пайғамбардың сүйікті әйелі. Оған тоғыз жасында
үйленген. Мүхаммед пайғамбардың төрт қызы болды: Зейнеп, Рүқия (Үрқия),
Үмму Күлсім, Фатима (Аллаға сыйынушылар сүйіктісі). Үш үлы болған: Ибраһим,
Қасым, Абдулла. Мүхаммед пайғамбардың уағыздаған діні ислам деп аталды.
Әл-Ислам ("Қүдайға берілу", "Қүдайға қүлшылық ету") - дүние жүзіне кең
тараған сенімдердің бірі. Ол дінді үстаушылар мүсылмандар деп аталады.3
Осыдан 4 ғасыр бүрын, яғни VII ғасыр басында Мүхаммед пайғамбар
жариялаған жаңа дін - исламмен біріктірілген арабтар Аравия түбегінен кең
тарихи сахнаға шықты. Пайғамбардың ізбасарлары, яғни халифтер түсында олар
Пиреней тауынан Инд өзеніне дейін созылып жатқан орасан зор территорияда,
көне мәдениеттің жүртында, жаңа этникалық өркениет және үлы империя қүрды.1
Бүл жайлы Зубов былай дейді: "Арабтар Мүхаммед пайғамбардың уағызын
қабылдап, бірнеше онжылдық ішінде олардың әкелері мен аталары ойламаған
империя мен мәдениетке жетті..."2
Артта қалған көшпелі және жартылай отырықшы тайпалар ғалымдардың,
философтарды, ақындардың батыр жаулаушы үлтына айналды. Жаңадан туған
өркениеттің материалдық және рухани жетістіктері бүкіл әлемді өзіне
бағындырды. Христиандардың өздері де мүсылмандардың ықпалына түсіп қалды.
Араб ғылымы, өмір сүру бейнесі әсер етпей қоймады.
Г.Э.Фон Грюнебаумның сөздері бойынша: "Мүсылман діні -өзінің
қайталанбас идеологиялық күш-қуаты бар айбынды да, сәулетті,
керемет бір ғимарат болып табылады".3
Таяу Шығыстағы елдердің басым бөлігі мүсылмандарға "тез және бейбіт"
түрде жаулап алынды, "жергілікті түрғындар жаулап алушыларға
дос ретінде қарамаса да, жау ретінде де қабылдамады"4, - дейді Беленицкий.
Гумилевтің көзқарасы бойынша мүсылманға дейінгі Хорезмді "қартайған
және шаршаған" деп атаса, сонымен қатар, мүсылман діні басқа да соғысушы
елдердің экономикалық, саудасының жағдайының жақсаруына көмек етті деп
көрсетеді.5 Ислам діні мүқтаждықтағы адамзатқа нелер әкелгенін және Хазірет
Мүхаммед сыйлаған ислам нүсқауының адамзатқа қандай қызмет көрсеткенін
орынды тілмен жеткізу үшін сол кезеңдегі дүние жағдайына жалпы бір назар
салғанымыз орынды болар. Жаңа эраның VI ғасырында, әлемде аспанды қара бүлт
торлаған дүниеде адамзаттың бірден-бір тілегі болған алаңсыздық пен
тыныштық, бейғамдық пен қауіпсіздік ғайыптарда болатын. Әлемнің әр
шеті қанды қырғынның қамауында еді.
Испания мен оңтүстік Францияда сүлтандық дау-шардан туған саяси
алқымдасуы мен жанжалдар өрбіп жатса, Францияда вестготтар мен франктер
арасындағы соғыс тарихтың ең қайғылы беттерін жазуда еді. Англо-саксондар
Англия аралын басып алғандықтан, онда да қанды қақтығыс жүріп жатқан.
Бүгінгі таңда мәдениет, көркемөнердің қайнары болған Англия, өз кезеңінде
жыртқыштық пен шексіз зорлық-зомбылық қүрсауында еді. Италияда ромалықтар
әуелгі атақ-абыройынан айырылған, сол кездік мығым императорлығының
орталығы болған Рома қаласы, шылғи дін орталығына айналған. Тың бір Рома-
Герман үлттық қауымын үйымдастыру, жаңа бір Батыс Рома императорлығын
қүруды армандаған Теодорих тілегіне жете алмай өлген; ішкі-сыртқы жасырын
тәсілдермен алысқан кейін қүрылған Романдағы бүл Герман-Гот ақырында
егемендікке жеткен. Бүл егемендіктің шекарасы Сижилиядан Түна қайнарларына
және Далмасиа Алыптарына дейінгі кең алаңға созылып жататын.
Бизанс бүрынғы тарихи даңқынан мақүрым, күңгірт күйде еді. Шығыс Европа
Рен өзенінен бастап шығыста Түнаға дейінгі үрыс-қағыспен қым-қуыт болып,
басып алуға енді-енді қарсы келе бастаған. Скандинавиялықтар, норвештер,
данимаркалықтар, готтар мен ғүндарға қарай бет алып, басып алу жолына
үмтылған. Үлттар көшкен, елдер қүруға бет алған; осы елдерге христиандық
жаңа тараған; көне, алғашқы діндердің ізі жоғала бастаған; Мазхаппен діни
шайқас жүріп жатқан - Европада қысқаша жагдай осындай көрініс беруде еді.
Азияға келсек, ол да Европадан қалыспайтын. Тілдер мен ой-пікірдің
қайнары болған Хинд пен Тибет, саяси және философиялық мәселенің ең
таңданарлығы болды. Қытай ішкі және сыртқы соғыстармен, діни тартыстармен
өзара шырмалуда еді.
Азияның солтүстігі ол кезде белгісіз болатын. Иран болса Бизанспен
үнемі соғыс күйінде еді. Ирак мезхеп соғыстарына сахна болуда еді.
Африкада ромалықтар мен гректер Мысырды тонып, осы байырғы мәдениет
өлкесін сорып жатқан, Африканың солтүстігі де қара бүлттар торлаған,
қорқынышты даул үйіруде болатын. Бүтін дүниеге жайылған осы күйден араша
қалған жалғыз ел болса, ол Арабстан жарты аралы еді.1
Мүхаммед пайғамбар арабтарды бір ғанав қүдайға табынуға өзара жауласуды
тоқтатуға, бірігуге шақырады. 630-жыл шамасында араб
тайпаларының көпшілігі ислам дінін қабылдайды. Мүхаммед өкіметін
мойындайды. Мекке мүсылман дінінің орталығына, бүкіл мүсылмандардың
"қасиетті" қаласына айналады. Мүхаммед мемлекет пен мүсылман мешітінің
басқарушысы болды. Мүхаммед өлгеннен кейін (632) көп үзамай, мүсылмандар
бүкіл Аравияны өзіне бағындырып алды. Араб мемлекетін "халифат"
("пайғамбардың орынбасарлары") басқарды.
Арабтардың жаулап алу алғышарты VI-VII ғғ. Араб қоғамындағы әлеуметтік-
экономикалық алға жылжуы болды. VII ғ. Басында Аравия жарты аралының
түрғындарының көп бөлшегі көшпенділер (бедуиндер - "сахарада түрушы") еді.
Олар негізінен түйе және ешкі, аздаған қой және жылқы өсірді. Оңтүстік
Аравияда (Иемен, Ходрамаут және Махра), сонымен қатар Аравия оазистерінде
арпа, қүрма ағашын, жүзім, аздап бидай және жеміс ағаштарын өсіретін араб
жер иеленушілері болды. Арабтардың үлкен бөлігінде бедуиндерде, сонымен
қатар жер иеленушілерде VII ғ. тайпа және руға бөліну сақталды. Бүл
патриархалды-ру қауымы мүліктік және әлеуметтік жіктелу процесін басынан
кешті, тайпа ішінен тайпа ақсүйектері - ірі атар және қүлдары бар, көбіне
керуен саудасымен айналысатын байлар ерекшеленді. Таптық қоғам Аравияның
оңтүстік-батыс, Иемен, Жарты арал мен Индия елдерімен керуен-теңіз сауда
жолы жатқан Арабияның экономикалық және мәдени салалары дамыған
облыстарында болды.
Кеңес ғалымдарының ішінде араб қоғамының әлеуметтік-экономикалық дамуы
жайлы екі көзқарас қалыптасқан. Кеңес ғалымдарының бір тобы
(А.Ю.Якубовский, С.П.Толстов, Б.Н.Заходер, Е.А.Беляев) арабтардың жаулап
алу жорығына дейін феодализмнің нышаны байқалмайдыдейді. Аравияда
қалыптасқан қүл иеленушілік қатынас көрші елдерден жеке жатқанда үстемдік
етуші өндіріс тәсілінде дамыр еді. Бірақ, VII-VIII ғ. Басында үлкен жаулап
алушылық нәтижесінде Аравия және арабтар Таяу және Орта Шығыста болған
феодалдану процесіне тартылды және арабтарда қүл иеленушілік ескі қүрылыста
қадды.
Басқа кеңес ғалымдарының ойынша (Н.В.Пигулевская, т.б.) араб қоғамында
жаулап алу жорығына дейін (VII ғ.) феодалдық қатынас дамыған. Бүл проблема
әлі де болса жете зерттелмеген.
Бірінші халиф Абу Бәкір Аравияның толқуларын басып, ішкі іспен
айналысса, ал Омар, Осман, Әли кезінде назар Византия облыстарына - Сирия,
Палестина, Египет, сонымен қатар Иран жағына әскери жорыққа аударылды.
Жаулап алушылық жорықтың инициативті рөлі - олжа және эксплуатациялау үшін
жаңа жер алуға үмтылды.
VII ғ. бірінші жартысында араб әскері Византияның, парсылықтардан
ерекшеленді.
Араб әскері жаяу және солтүстік атты әскерден қүралды, бірақ арабтарда
алғашқы кезде ат аз болғандықтан, салт аттылардың көбі түйелерді
пайдаланды. Әскер үйымы ру-тайпалық сипатта болды, яғни рудан және тайпадан
қүралды. Үсақ әскери бірліктерден, ондықтар бір ру мүшелерінен қүрылды. Ал
ірі бірлестіктер бір тайпадағылар болды. Көбінесе үрыста жақсы таныс және
жақын жерлестер, руластар бір-бірімен қатар түрды, бүл үрыс алаңында
коллективті үйымдастырды. Оңтүстік арабтар және солтүстік арабтар тайпалары
арасында жауластық болды. Бүл әсіресе омиядтар династиясы (661) кезінде
күшейді.
Араб әскері өздерінің қарулануы жағынан Византия және парсы әскерінен
әлсіз болды. Византиялықтар мен парсылар секілді арабтарда керекті қылыш,
қаруланған атты әскерлері болмады. Бірақ араб әскері сан жағынан
қарсыластарынан басым болды. Араб әскерлері үрыс алаңында босаған аттарды
үстап алып, өздерінің атты әскерін толықтырып отырды. Араб әскеріне тән
ерекшелік олар тез қамданып, қимылауға епті болды. Оларда арбалы керуен
болмағандықтан, шөл дала мен сусыз жоталардан тез өтті, бірақ таулы
жерлерде көп қиыншылықтарға тап болған. Араб әскерлерінің ептілігі олардың
қарсыластары үшін қауіпті болды, өйткені арабтар қарсыласының тылына оңай
кіріп, жойып және олардың арбалы керуенін жаулап, тонап алып, оның
коммуникациясын қүртты.
Араб жаулап алушылығын Иран және Византия мемлекеттерінің әскери және
саяси, сонымен қатар осы елдердің сыртқы қайшылықтары да жеңілдетті.
Керісінше, арабтардың әлеуметтік қайшылықтары салыстырмалы түрде терең
болмады.
Араб жаулап алушылығы ол кезде қоршаған дүние жүзіне қүлақ естіп, көз
көрмеген дәрежеде жүрді. Негізгі оқиғалар Омар, Осман және Әли халифтер
түсында болды. 635 жылы арабтар Дамаскіні, 636 жылы Палестинада Ярмук
елінде Византия императоры Ираклидидің әскерін талқанады, 636 жылы
Антиохияны, 640 жылы палестиналық Кесариді, 640 жылы Армения мен Египетке
басып кірді. Нәтижесінде VIII ғ. Басында арабтар Византияның 32 бөлігі -
Арменияны, Сирияны, Палестинаны, Египетті және Солтүстік Африканы тартып
алды.
Халифаттағы барлық жер әуелде халифаттың меншігі болып есептелді. Ол
елді наместниктері арқылы басқарды. Наместник өзі қызмет атқаратын
мерзіміне қарай пайдалануға жер алып отырды. Халықтан жиналған салықтардың
есебінен ол чиновниктер мен әскер үстады. Бертін келе халиф жердің бір
бөлігін шонжарлардың түрақты иемденуіне берді. Шығыс елдерінде егіншілік
пен суармалы жерлерде ғана шүғылдануға болатын еді. "Сусыз жер - өлі жер"
дейді араб мақалы.
Халифатта түтқындар еңбегі де кеңінен пайдаланылды. Олар кен қазу
жүмыстарында істеді: батпақтарды қүрғатты, каналдар салды. Қүлдар
шонжарлардың үйлерінде малай, халифті қорғайтын жасақшы болды, бірақ
еңбекшілер бүқарасының басым көпшілігі қүлдар емес, тәуелді шаруалар еді.
Халиф өз әскер басшылары мен ерекше еңбек сіңірген қызметкерлеріне жер
үлестіріп беріп отырды. Ол үлес "ихта" деп аталды. Ихта үшін оның иесі
салық төлейтін болды. Омар халиф (634-644) ол иелікті игеруге міндеттеді.
Егер бос жатса, үкімет қайта алып қоятын болды. Бүқара халық үшыр (қүшыр),
зекет, харадж (қалан), т.б. салықтар төледі. Ұшыр - жан басынан жиналатын
жер салығы. Ислам дініне енбеген халықтар жизья деген ақшалай салық төледі.
Егер мүсылман болса бүл салықтан босатылды. Харадж деген егін салығы. Ол
жинаған өнімнің үштен бірін қүрайтын. Зекет - шариғатқа негізделген, мешіт
үшін салынатын мал салығы.
Бастапқыда халифат ішіндегі әрбір ел өз бетінше, бүрынғы қалпымен өмір
сүре берген еді. Жағдай аббасилер (750-1258) әулетінің билікке келуімен
өзгерді. Осы кезде барлық мүсылмандардың қүқықтық жағынан теңестірілуіне
байланысты халифаттың барлық аймақтарында ислам діні қарқынды түрде тарап,
қасиетті қүран мен пайғамбар хадистерінің тілі - араб тілі кеңінен
енгізілді. Халифаттың батыс бөлігінде - Месопотомия, Сирия, Египет,
Солтүстік Африкада ол бірте-бірте жергілікті халықтың ана тіліне айналды.
Сөйтіп, Аббаси халифатының ыдырауы қарсаңында, яғни IX ғасырдың екінші
жартысында оның батыс бөлігі біржолата арабтандырылды. Жаулап алушылардың
аз ғана тобы аса көп жауланып алынған халықтардың арасына сіңісіп кетпегені
былай түрсын, керісінше, оларды өз этнографиялық ықпалына бағындырды. Оның
үстіне араб тілінің жеңісі араб үкіметі шараларының нәтижесінде емес,
керісінше оның еркіне қарсы іске асты. Жаулап алынған халықтар арасында
ислам дінінің таралуы халифаттың бүкіл қаржы жүйесін бүзды; үкімет мүсылман
емес халықтардың арасында мемлекеттік тілдің тарауын тіпті де қаламаған
еді: христиандарға арабша сөйлеуге және өз балаларын мүсылман мектептерінде
оқытуға тиым салынды.1 Соған қарамастан ислам орасан көп халықтың дініне
айналды және халықтың ислам дінін қабылдамаған бөлігінің өзі араб тілін
қабылдады (мысалы, Ал-Андалустағы мосарабтар).
II тарау. Арабтардың Орта Азияны жаулап алуы
Араб халифатының Аравия түбегінде VII ғасырдың 20-жылдарында діни
реформатор Мүхаммед пайғамбардың қызметінің нәтижесінде пайда болған және
пайғамбар қайтыс болғаннан кейінгі 20 жыл ішінде сол дәуірдегі аса қуатты
державалар - сасанилік Иран мен Византия империясының айтарлықтай бөлігін
жаулап алған мемлекеттің - бір қарағанда, орта ғасырлардың басында бірінен
кейін бірі пайда болып, бірақ елеусіз жойылып кетіп отырған көптеген
мемлекеттерден еш айырмашылығы жоқ болып көрінуі мүмкін. Басқа да
мемлекеттер сияқты арабтар өзінен анағүрлым дамыған елдерді өзіне
бағындырды. Алайда, халифат ғүндардың, готтар мен түріктердің үлан-байтақ
державаларымен салыстырғанда анағүрлым үзақ өмір сүруі сондай-ақ әлемдік
тарихқа өлшеусіз зор ықпал етті.
Мәселе тек бүл мемлекеттің өмірінің үзақтығында немесе өзінің көлемі
бойынша өзіне дейін өмір сүрген державалардан әлдеқайда ауқымды (өзінің
шарықтау шегіне жеткен кезде ол Ескі дүниенің ширегінен астамын алып жатты)
болуында ғана емес. Тарих үшін ең маңыздысы мынада - халифатта әр түрлі
өркениеттердің өзара әрекеттесуі жаңа, жоғары дамыған мәдениетті туғызды.
Бүл мәдениеттің тілі - араб тілі, ал идеологиясы - ислам болды, міне, осы
мәдениет араб жаулап алуларының нәтижесінде бүкіл әлемге дерлік тарады.
Мүсылман дәуірінде Шығыс елдерде мәдениет пен ғылымның орасан зор қанат
жаюына тікелей ықпал еткен бірқатар факторлар болды, соның ішінде ең
негізгілері ислам діні және Шығыс пен Батысты біріктірген алып империяның
болуы еді.
Бүл мемлекетте Үлы македондық Александр заманынан кейін алғаш рет Шығыс
пен Батыс, эллинистік Жерорта теңізі елдері, үнді-иран және түркі әлемі
бірікті.
Осындай араб мәдениетінің ықпалына түскен аймақтардың ішінде Иран жерін
айтуға болады. VII ғ. басында Иранның қоғамдық-саяси өмірі ішкі
шиеленістерге толы болды. Феодалды жер иеленуші ақсүйектер мен
бостандығынан айырылған шаруалар арасындағы қайшылық шиелене түсті. Сонымен
қатар жер иеленуші тап - жоғарғы әскерилер, абыздар, сонымен қатар
азаматтық бюрократия (жауғыштар тобы) және үсақ жер
иеленушілер (дихандар) арасындағы қарама-қайшылық та өз ықпалын тигізді.
Араб халқының V ғасырда ислам дінін тарату мақсатында Орта Азия мен
Қазақстан жеріне жасалған әскери қимылдары 633 жылы басталып еді.
Арабтардың жаулап алуы басталған қарсаңында Орта Азия мен Қазақстан
аумағының көп бөлігі Батыс түрік қағанатының билігінде болған еді. Орта
Азияның көп иеліктерін түрік немесе аралас текті әулеттер басқарды. Иран
тілдес халық пен түрік тілдес халық арасында тығыз жақындаушылық белең
алды. Шаруашылық қарым-қатынас үлғайып, экономикалық байланыстар өсті. Бүл
факторлар араб жаулап алушылығына бірлесіп тойтарыс беруді үйымдастыруда
маңызды рөл атқарды.1
Арабтар 705 жылы шапқыншылықтар тактикасынан Әмударияның шығыс
жағындағы аймақ - Мауреннаһрды жаулап алуға көшті. Хорасан билеушісі
Кутейба ибн Муслим Балхты басып алып, 706 жылы Пайкендке (Бүхарға таяу)
қарай беттейді. Түркештер соғдылықтарға көмекке келеді. Түріктер мен
соғдылардың бірікке қолы араб әскерлеріне қатты соққы беріп, оларды қоршап
алды. Хорасан билеушісі Кутейбаның алдап-арбауының арқасында ғана
одақтастарды біріне-бірін айдап салып, қоршаудан шығып кетуге мүмкіндік
туды. 708 жылы Кутейба Рамитанды (Бүхара облысындағы қала) үрыссыз алды,
бірақ жеңісті баянды ете алмады. 709 жылы Кутейба Мауреннаһрға тағы да
аттанып, Бүхараның маңына таяп келеді. Түрік соғды тобы араб әскерлеріне
елеулі соққы береді. Кутейба тағы да алдап-арбау тактикасын қолданып, соғды
патшасы Тархунды түріктердің көмегінен бас тартуға мәжбүр етті, ал араб
әскері Бүхараны басып алды.
712 жылы Кутейба хорезмшах пен бүхархудат әскерлерімен бірге
Самарқандқа бет алады. Соғдылықтар Шаш патшасынан, түрік қағанынан және
Ферғана ихшидынан көмек сүрады. Одақтастарды түрік қағанының кіші баласы
Инел-қаған басқарды. Соғды патшасы Гуракқа көмекке келе жатқан қолдың жолын
жансыздар арқылы біліп алып арабтар торуыл жасап, ақсүйек жауынгерлерден
қүрылған түрік отрядын талқандады. Самарқанд табандатқан бір ай бойы
қорғанғанымен, ақырында Гурак Самарқанд үшін өте ауыр шартқа қол қоюға
мәжбүр болды. Қалада көтеріліс болуынан қауіптеніп Кутейба осында өзінің
отрядын қалдырды.
Соғдылықтар мен түріктердің қарым-қатынасы әрқашан тең болмады. Бүл
қарым-қатынас "күшті мен әлсіз" түрінде болды. Бүған соғды ханы Гуректің
сөзі дәлел: "Мен қағанның қүлдарының бірімін" деген. Орта Азиядағы феодалды
диқандар мен көшпелілердің көсемдерінің арасында достық қатынас орнап,
некелік келісім жиі болып түрған. Кейбір ортаазиялық иеліктерге түрік
немесе аралас династиялар билік еткен. Сондықтан, соғдылар жеріне
арабтар шабуыл жасаған кезде түріктерден көмек сүрағаны осыдан еді.
Ат-Табари еңбегінде түрік қағанының Гурекке айтқан сөзінен үзінді
келтіріледі. Онда: "Мен арабтарды сенің еліңнен қуып шығамын да саған
билігіңді қайтарамын" деп, былай қорытады: "хандар өздері үшін ханға көмек
беруге келіседі емес пе?"2
Түріктердің Мауреннаһр халқымен бірге арабтарға қарсы күреске
қатысуының себептерін тек түріктердің өздеріне төніп кеп қалған араб
жаулаушылығының алдын алудан туындады деп түсіндіруге болмайды. Деректерге
сенсек, Қазақстан жерін жаулап алу арабтардың жоспарында болмаған. Осыған
орай, Мүхаммед пайғамбардың түріктермен соғыспау жөніндегі хадисі
сақталған. Бүл хадистің бірнеше нүсқалары кездеседі, соның бірінде:
"Түріктерге, олар өздері тиіспесе тиіспендер" десе, тағы бірінде:
"Түріктердің ашуын шақырмаңдар, өйткені олар аса қауіпті" делінеді.1
Түріктердің Мауреннаһр жерінде арабтарға қарсы күреске
қатысуының әр түрлі себептері болуы мүмкін. Соның ішінде
түркілердің өз вассалдары (соғдылықтар) алдындағы "ағалық"
парызы немесе соғыстан түсетін олжа үшін және сондай-ақ
жалдамалы әскер есебінде, т.т. себептерді айтуға болады.2 VIII ғ. Орта
Азия үсақ-үсақ дербес княздіктерден түрған еді, бүл княздіктер
өздерінің солтүстіктегі көршілері - түркештермен әрдайым
ауызбірлікке үмтылып отырды. Дала мен Орта Азиялық қалалар өзара тамыры
тереңге кеткен байланыста болғаны мәлім. Соғдылықтар түріктерге соғыстан
түскен олжаны және бағынышты еддерден түсіп отырған алымды өткізуге
көмектесіп отырды.3 Соғдылықтар сондай-ақ түрік қағандарының елшіліьже
байланысты тапсырмаларын да орындап отырды, олардың арасында дін уағыздады,
дала билеушілерімен келісімге келе отырып, Үлы Жібек жолы бойында өз
колонияларын (бекіністерін) салды. Көшпелілер мен Мауреннаһр түрғындарының
өзара қарым-қатынастары әрдайым бірсыдырғы болған жоқ, керісінше, ол
барынша қайшылыққа толы еді: тілдер мен жалпы мәдениеттің өзара
ықпалдастығына әкеліп отырған бейбіт қатар өмір сүру; кейде қарсы түру
кезеңдеріне орын беріп отырды, бүл кезеңдер көбіне далалықтардың соғды
жеріне шапқыншылықтарымен ерекшеленді. Әдетте соғдылар жеңіліс тауып,
түріктер қаупінен сый-сыяпаттар беру арқылы зорға қүтылушы еді.4 Соғдылар
мен түріктердің қарым-қатынасы ешқашан тең болған емес. Бүл көбінесе
"патрон-вассал" түріндегі қатынастар еді. Бүған ат-Табари өз еңбегінде
келтіретін соғды патшасы Гуректің "Мен қаған қүлдарының бірі ғанамын ғой"5
деген сөзі немесе Махмүт Қашқари еңбегіндегі "Татсыз түрік болмас"1 деген
мақалы дәлел болады. Мүндағы "тат" - түркілерге тәуелді отырықшы соғды
халқы. Көшпелілер мемлекеттерін кемеңгер, көреген қағандар басқарған
дәуірлерде олар көрші отырықшы елдермен достық қарым-қатынаста болып,
оларға сырттан қауіп төнген жағдайда әрдайым көмектесіп, қамқор болып
отырды. Орта Азия декхандары мен түрік көсемдері арасындағы достық, туыстық
(некелік) қатынастар сирек кездесетін жай емес еді. Олардың түріктерді
көмекке шақыруы, түріктердің өз тарапынан мүндай көмектен бас тартпауы да
танданарлық жай емес.
Алайда, көп жағдайда түріктердің соғдыларға көмегі ешқашан ақы-пүлсыз
да болмаған. Соғдылықтар көшпелілерге аса тиімді ақы төлеп отырған.
Түргештердің соғдылықтар жағында ақы үшін соғысқаны жөнінде Наршахи
мәліметтері бар.2 Бір жолы соғдылықтар шығыс түркілерден көмек сүрайды,
әскери көмегі үшін соғдылықтар оларға: "сары алтын, ақ күміс, әйелдер мен
қыздарды, қымбат әшекейлер мен басқа да байлықты көп мөлшерде тарту
етеді".3
Түріктер мен Орта Азиялықтардың арабтармен күресі жөнінде сөз болғанда,
біз түрік жалдамалылары жөнінде айтқанымыз жөн. Ежелден-ақ сасанилік Иран,
Қытай сияқты елдер түріктердің жауынгерлік қасиетін жоғары бағалап, оларды
өз армияларына шақырып отырған еді, кейін мүсылман елдері де осы тәжірибені
пайдаланды.
Арабтарға қарсы күрес жүргізуде Жетісуда Батыс түрік қағандығының
мүрасын иеленуші түргештер (704-756 жж.) бірінші орынға шықты, олардың
билеуші әулетінің атасы Үш-елік қаған (699-706 ж.) болды. Ол Жетісудан
Батыс қағандықтағы билікке таласып отырған. Бөрі - шадты қуып шығып,
Ташкенттен бастап, Турфан мен Бесбалыққа дейін көсіліп жатқан байтақ жерде
өз өкіметін орнатты. Оның Ордасы Шу бойындағы Суябта орналасты.
Алайда, бүл мемлекетте ішкі бірлік болмайды. Түргеш
қағандығының ішкі және сыртқы саяси жағдайы Сүлық қаған (717-738ж.ж.)
билікке келгеннен кейін біраз оңалады. Әскери-әкімшілік билік "қара"
түркештердің қолына тиіп, олардың ордасы Таласқа (Тараз) көшіріледі.
Айлакер елші және тамаша қолбасшы Сүлық екі майданда бірдей күрес
жүргізеді. Батыста соғдыларға көмектесіп арабтармен күрессе, шығыста Тан
сарайы Шығыс Түркістанда орнығып алған батыс түрік қағандары әулетінің
таққа таласушы үрпақтарын қолдап отырды. Елшілік жолмен (неке байланысы)
және жеке шаралар арқылы Сүлық шығыстан келетін қатердің алдын алып,
болдырмай тастады, бүл түркештердің батыста белсенді әрекет етуіне жағдай
туғызды. 723 жылы Ферғана және Шаш түрғындарымен бірігіп түргештер
арабтарға қатты соққы береді. Түріктердің ішінде арабтарға қарсы күресте
әсіресе көзге түскен осы түргеш қағаны Сүлық еді. Бүл жөнінде араб
деректерінде, атап айтқанда, әл-Балазури еңбегінде мәліметтер бар, онда
арабтардың өздеріне қарсы тынымсыз күрес жүргізгені үшін Сүлықты Әбу-
Музахим (сүзеген) деп атап кеткені жөнінде айтылады.1 Тек 732 жылдың
соңында ғана араб уәлиі түркештерді талқандап, Бүхараға кіреді. 737 ж.
Сүлық арабтарға қарсы жорыққа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz