Жұмыспен қамту және жұмыссыздық: мәні, құрылымы, түрлері
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жұмыспен қамту мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік . экономикалық салдары ... ... ... .. 18
1.3 Шет мемлекеттердегі еңбек нарығын реттеу және жұмыспен қамту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ДЕҢГЕЙІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Алматы облысы бойынша жұмыспен қамту жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..34
2.2 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде «Жол картасы» бағдарламасының іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемалары 46
3 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..54
3.1 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.1 Жұмыспен қамту мәні мен ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік . экономикалық салдары ... ... ... .. 18
1.3 Шет мемлекеттердегі еңбек нарығын реттеу және жұмыспен қамту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ДЕҢГЕЙІН ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
2.1 Алматы облысы бойынша жұмыспен қамту жағдайын талдау ... ... ... ... ... ..34
2.2 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде «Жол картасы» бағдарламасының іске асырылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
2.3 Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемалары 46
3 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..54
3.1 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары ... ... ... 58
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...66
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстанда отандық әлеуметтік статистика басқаратын жұмысбастылық туралы мәліметтер өте шектеулі. Бұл біздің күнделікті өмірімізде кездесетін келесідей жағдайлардан көрінеді: бір жағынан ашық жұмыс уақытысы бар тұлғалар, төмен жалақыға ие болады және қосымша жұмыс іздейді; келесі жағынан кәсіпорындағы жұмысбасты тұлғалар төменгі еңбек интенсивтілік пен табысты бөлетін сұраныстың жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Халықты еңбекпен қамту стратегиясын жүзеге асыру бағыты Президенттің әр жылғы Жолдауларында маңызды сұрақтардың біріне айналған. Оған дәлел биылғы 2011 Жолдаудағы (28.01.2011 «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!») айтылғаны - «Жол картасы» дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарды [1].
Халықты еңбекпен қамтуды көздейтін «Жол картасы» бағдарламасы жаңа жұмыс орындарын ашуға арналған. Сонымен қатар, оның тағы бір артықшылығы бар: коммуналдық шаруашылықты ретке келтіру және жолдарды, әлеуметтік нысандарды жөндеп алу мүмкіндігі туып отыр. Әсіресе, ауыл-аймақтағы нысандар жөндеуден.
2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басы жұмыспен қамту мәселесіне тағы да тоқталып, кейбір жетістіктерді атады. «Жұмыссыздық деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен. Тиімді іске асырылған Жұмыспен қамту стратегиясының арқасында елде 400 мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Біздің мемлекеттік әлеуметтік саясатымыздағы басты басымдық халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болсын деген міндет қоямын» [2].
«Жол картасы» бағдарлама аясында Алматы облысында 19847 жұмыс орындары құрылды. «Жол картасының» облыста оңтайлы іске асырылуы өңірдегі жалпы жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне жеткізді. «Жол картасының» басталуына дейінгі кезеңде жалпы жұмыссыздық деңгейі 6,8 пайызды құраса, үшінші тоқсанның қорытындысы бойынша ол 6,3 пайызға төмендеді.
Қазақстанда отандық әлеуметтік статистика басқаратын жұмысбастылық туралы мәліметтер өте шектеулі. Бұл біздің күнделікті өмірімізде кездесетін келесідей жағдайлардан көрінеді: бір жағынан ашық жұмыс уақытысы бар тұлғалар, төмен жалақыға ие болады және қосымша жұмыс іздейді; келесі жағынан кәсіпорындағы жұмысбасты тұлғалар төменгі еңбек интенсивтілік пен табысты бөлетін сұраныстың жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Халықты еңбекпен қамту стратегиясын жүзеге асыру бағыты Президенттің әр жылғы Жолдауларында маңызды сұрақтардың біріне айналған. Оған дәлел биылғы 2011 Жолдаудағы (28.01.2011 «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!») айтылғаны - «Жол картасы» дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарды [1].
Халықты еңбекпен қамтуды көздейтін «Жол картасы» бағдарламасы жаңа жұмыс орындарын ашуға арналған. Сонымен қатар, оның тағы бір артықшылығы бар: коммуналдық шаруашылықты ретке келтіру және жолдарды, әлеуметтік нысандарды жөндеп алу мүмкіндігі туып отыр. Әсіресе, ауыл-аймақтағы нысандар жөндеуден.
2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басы жұмыспен қамту мәселесіне тағы да тоқталып, кейбір жетістіктерді атады. «Жұмыссыздық деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен. Тиімді іске асырылған Жұмыспен қамту стратегиясының арқасында елде 400 мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Біздің мемлекеттік әлеуметтік саясатымыздағы басты басымдық халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан, ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан аспайтын болсын деген міндет қоямын» [2].
«Жол картасы» бағдарлама аясында Алматы облысында 19847 жұмыс орындары құрылды. «Жол картасының» облыста оңтайлы іске асырылуы өңірдегі жалпы жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне жеткізді. «Жол картасының» басталуына дейінгі кезеңде жалпы жұмыссыздық деңгейі 6,8 пайызды құраса, үшінші тоқсанның қорытындысы бойынша ол 6,3 пайызға төмендеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» (28.01.2011) // Егеменді Қазақстан. -2011. 3ақпанз.- 1-3бб
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» (29.01.2010) // Егеменді Қазақстан. -2010. -1 ақпан.- 1-3бб
3. Н.Қ. Мамыров, Қ.С. Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова Макроэкономика.- Алматы, 2000ж.
4. К.С. Құдайбергенова Макроэкономика –Алматы: Қазақ университеті, 2003ж. -400б.
5. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.- 58-62бб.
6. Еңбек статистикасы. Жұмыспен қамту бойынша әдіснамалық түсінісктемелер \\ Ұлттық статистика агенттігінің ресми сайты.
7. Мухамедиев Б.М. Макроэкономика -Алматы, 2003. -300б.
8. Максимова Б.Р. Макроэкономика. –Москва, 2002. -400б.
9. Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран // Труд зарубежом.- 1993.- №3.-С.25-29
10. А.К. Ермекова, Еңбек нарығы және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006. - №4. – 31-33бб.
11. А.А. Ережелова. Халықты жұмыспен қамтудың теориялық мәселелері //ҚазҰУ хабаршысы экономика сериясы. -2006. -№5. –.40-42бб
12. Кзабиев Д.Қ., Оралтаев Т.Қ., Ескендіров Ә.Е. Экономикалық саясат. оқу құралы Алматы, - 2002. -350б.
13. А.А. Бурлибаева. Қазақстан халқының табысы мен жұмысбастылығы арасындағы өзара байланыстар. // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006. -№6. -55-56бб.
14. В. Түгелбай. “Жол картасы” және “жастар тәжірибесі” // Егемен Қазақстан. 2010ж. – 5 наурыз.
15. Алматы облысы жұмыспен қамту департаментінің мәліметтері
16. Апиев Қ. Қазақстанда жастардың еңбегін қолданудың қазіргі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. -2008.- №6.-35-40бб.
17. Кайранбеков Б. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2007. -№9 –46-50бб.
18. Айдос Садуақасов. 7 миллионнан астам адам жұмыс істейді. //Қала мен Дала 23 сәуір. -2004.-51б.
19. Қ. Алиев. Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік -экономикалық мәселелері. //Экономика негіздері -2007. -№1. –14-16бб.
20. Апиев Қ. Қазақстан жастарының жұмысбастылық мәселесі // ҚазЭУ Хабаршысы.- 2009.- №4.-41-46бб.
21. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу // Ақиқат. -2009.-№2.-38-41бб
22. Апиев Қ. Қазақстан Республикасында жастарды жұмыспен қамтамасыз ету шешімдері. «Актуальные проблемы экономической науки Казахстана и творческое наследие академика НАН РК С.Е.Толыбекова». /Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция/ ҚазҰПУ. –Алматы, 2007ж.-365б
23. . Бітікова А. Жастардың еңбек нарығы және жұмыс күші. // «Ел» ұлттық қоғамдық-саяси, экономикалық апталығы // www.abai.kz/node/1313
24. Садыкбекова А. Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру мемлекеттік мекемесінің қызметін экономикалық талдауды ұйымдастырудың мәселелері // «Тұран» университетінің хабаршысы. -2009.- №2 (42).-33-37бб
25. Садыкбекова А. Халықты жұмыспен қамту мәселелері // Аль-Пари. -2009. -№5.- 35-39бб
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Жаңа онжылдық - жаңа экономикалық өрлеу - Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» (29.01.2010) // Егеменді Қазақстан. -2010. -1 ақпан.- 1-3бб
3. Н.Қ. Мамыров, Қ.С. Есенғалиева, М.Ә. Тілеужанова Макроэкономика.- Алматы, 2000ж.
4. К.С. Құдайбергенова Макроэкономика –Алматы: Қазақ университеті, 2003ж. -400б.
5. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.- 58-62бб.
6. Еңбек статистикасы. Жұмыспен қамту бойынша әдіснамалық түсінісктемелер \\ Ұлттық статистика агенттігінің ресми сайты.
7. Мухамедиев Б.М. Макроэкономика -Алматы, 2003. -300б.
8. Максимова Б.Р. Макроэкономика. –Москва, 2002. -400б.
9. Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран // Труд зарубежом.- 1993.- №3.-С.25-29
10. А.К. Ермекова, Еңбек нарығы және жұмыссыздарды әлеуметтік қорғау // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006. - №4. – 31-33бб.
11. А.А. Ережелова. Халықты жұмыспен қамтудың теориялық мәселелері //ҚазҰУ хабаршысы экономика сериясы. -2006. -№5. –.40-42бб
12. Кзабиев Д.Қ., Оралтаев Т.Қ., Ескендіров Ә.Е. Экономикалық саясат. оқу құралы Алматы, - 2002. -350б.
13. А.А. Бурлибаева. Қазақстан халқының табысы мен жұмысбастылығы арасындағы өзара байланыстар. // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2006. -№6. -55-56бб.
14. В. Түгелбай. “Жол картасы” және “жастар тәжірибесі” // Егемен Қазақстан. 2010ж. – 5 наурыз.
15. Алматы облысы жұмыспен қамту департаментінің мәліметтері
16. Апиев Қ. Қазақстанда жастардың еңбегін қолданудың қазіргі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. -2008.- №6.-35-40бб.
17. Кайранбеков Б. Еңбек нарығының ролі, құрылымы мен мәні // ҚазҰУ хабаршысы. Экономика сериясы. -2007. -№9 –46-50бб.
18. Айдос Садуақасов. 7 миллионнан астам адам жұмыс істейді. //Қала мен Дала 23 сәуір. -2004.-51б.
19. Қ. Алиев. Қазақстан Республикасындағы жастар жұмыссыздығының әлеуметтік -экономикалық мәселелері. //Экономика негіздері -2007. -№1. –14-16бб.
20. Апиев Қ. Қазақстан жастарының жұмысбастылық мәселесі // ҚазЭУ Хабаршысы.- 2009.- №4.-41-46бб.
21. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу // Ақиқат. -2009.-№2.-38-41бб
22. Апиев Қ. Қазақстан Республикасында жастарды жұмыспен қамтамасыз ету шешімдері. «Актуальные проблемы экономической науки Казахстана и творческое наследие академика НАН РК С.Е.Толыбекова». /Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция/ ҚазҰПУ. –Алматы, 2007ж.-365б
23. . Бітікова А. Жастардың еңбек нарығы және жұмыс күші. // «Ел» ұлттық қоғамдық-саяси, экономикалық апталығы // www.abai.kz/node/1313
24. Садыкбекова А. Халықты жұмыспен қамту және әлеуметтік бағдарламаларды үйлестіру мемлекеттік мекемесінің қызметін экономикалық талдауды ұйымдастырудың мәселелері // «Тұран» университетінің хабаршысы. -2009.- №2 (42).-33-37бб
25. Садыкбекова А. Халықты жұмыспен қамту мәселелері // Аль-Пари. -2009. -№5.- 35-39бб
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ,
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Жұмыспен қамту мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық
салдары ... ... ... .. 18
1.3 Шет мемлекеттердегі еңбек нарығын реттеу және жұмыспен қамту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ДЕҢГЕЙІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Алматы облысы бойынша жұмыспен қамту жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..34
2.2 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде Жол
картасы бағдарламасының іске асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемалары 46
3 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..54
3.1 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол
халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала
береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың
мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды
жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс.
Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі
мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі
күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына
айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және
ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы
жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының
ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстанда отандық әлеуметтік статистика басқаратын жұмысбастылық
туралы мәліметтер өте шектеулі. Бұл біздің күнделікті өмірімізде кездесетін
келесідей жағдайлардан көрінеді: бір жағынан ашық жұмыс уақытысы бар
тұлғалар, төмен жалақыға ие болады және қосымша жұмыс іздейді; келесі
жағынан кәсіпорындағы жұмысбасты тұлғалар төменгі еңбек интенсивтілік пен
табысты бөлетін сұраныстың жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Халықты еңбекпен қамту стратегиясын жүзеге асыру бағыты Президенттің
әр жылғы Жолдауларында маңызды сұрақтардың біріне айналған. Оған дәлел
биылғы 2011 Жолдаудағы (28.01.2011 Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!)
айтылғаны - Жол картасы дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл
ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және
Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарды [1].
Халықты еңбекпен қамтуды көздейтін Жол картасы бағдарламасы жаңа
жұмыс орындарын ашуға арналған. Сонымен қатар, оның тағы бір артықшылығы
бар: коммуналдық шаруашылықты ретке келтіру және жолдарды, әлеуметтік
нысандарды жөндеп алу мүмкіндігі туып отыр. Әсіресе, ауыл-аймақтағы
нысандар жөндеуден.
2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басы жұмыспен қамту
мәселесіне тағы да тоқталып, кейбір жетістіктерді атады. Жұмыссыздық
деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен.
Тиімді іске асырылған Жұмыспен қамту стратегиясының арқасында елде 400
мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Біздің мемлекеттік әлеуметтік
саясатымыздағы басты басымдық халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету
болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан,
ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан
аспайтын болсын деген міндет қоямын [2].
Жол картасы бағдарлама аясында Алматы облысында 19847 жұмыс орындары
құрылды. Жол картасының облыста оңтайлы іске асырылуы өңірдегі жалпы
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне жеткізді. Жол картасының басталуына
дейінгі кезеңде жалпы жұмыссыздық деңгейі 6,8 пайызды құраса, үшінші
тоқсанның қорытындысы бойынша ол 6,3 пайызға төмендеді.
Ауыл жастарының негізгі мәселелері ауылдың ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайымен байланысты. Соның салдарынан көптеген оқу
орындарының түлектері ауылдық жерлерге қайта оралғысы келмейді. Мамандығы
бойынша жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыру жалақы деңгейінің
төмендігі, ауылдағы мәдени шаралардың өткізілуі күрделі мәселеге айналып
отыр.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен
халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Жұмыспен қамту саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-
экономистер: Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева,
Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев,
Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз
еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес
қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдарын
анықтау. Зерттеу мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
- халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық -әдістемелік негіздерін
зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-Алматы облысындағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы
сипаттамасын қарастыру;
- жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық салдарын
анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде Жол
картасы бағдарламасының іске асырылуы көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемаларын
айқындау;
-жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары негіздеу;
- экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық
еңбек нарығына тигізетін әсерін қарастыру.
Зерттеу пәні болып халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары
таңдалды.
Зерттеу объекті халықты жұмыспен қамтуда болып отырған экономикалық
қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, графикалық өңдеу, статистикалық, зерттеудің әдістерін қолданумен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Алматы облысы статистикалық
басқармасының және Алматы облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және
әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының
негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндетіне байланысты жұмыстың құрылымы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Жұмыспен қамту мәні мен ерекшеліктері
"Толық жұмысбастылық" ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100% халық
жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс емес.
Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуға тиісті деп саналады.
Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады - бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Еңбек статистиктерінің 13-ші халықаралық конференциясында қабылданған
қарарына сәйкес экономикада жұмыспен қамтылғандарға зерттелген аптада
сыйақы үшін жалданып, сондай-ақ өз бетінше жұмыспен қамтудан табыс әкелетін
жұмыс істеген (ең болмаса аптасына бір сағат), 15 және одан жоғары жастағы
адамдар жатады.
Жұмыспен қамтылған халық санына жұмыста уақытша болмаған, бірақ оған
ресми тіркелген адамдар да жатады. Уақытша болмаған себептеріне еңбекке
уақытша жарамсыздық (ауру), жүктілігі және босануы, балаға күтім жасау
бойынша демалыстар, жыл сайынғы еңбек немесе оқу демалыстары және басқалары
болуы мүмкін.
Жұмыспен қамту деңгейі жұмыспен қамтылғандар санының экономикалық
тұрғыдан белсенді халық санына қатынасы ретінде есептеледі. Ол 15 және одан
жоғары жастағы барлық халық санында жұмысы бар (табысты кәсібі) халықтың
үлесі ретінде анықталады.
Осы көрсеткіш еңбек рыногындағы өндірістік қызметінде халықтың
жұмыспен қамтылу деңгейін сипаттайды және уақыттың сол немесе өзге де
сәтінде қызмет көрсету мен тауарларды өндіруге қатысатын ел тұрғындарының
бөлігін анықтауға көмектеседі.
Жұмыспен қамту көрсеткіші әр түрлі елдердің немесе олардың топтарының
еңбек рыногын салыстыру үшін база ретінде қолданылады. Ол ерлер мен әйелдер
үшін, сондай-ақ әр түрлі жас топтары үшін жеке есептелінеді. Жыныс белгісі
бойынша жұмыспен қамту деңгейін талдау ерекше мүддені көрсетеді, өйткені
ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамту деңгейлерінің салыстырмалы ұқсастығы
немесе алшақтығы нақты елдің еңбек рыногында қалыптасқан гендерлік
айырмашылықтарын сипаттайды.
Жұмыспен қамту мәртебесі үш маңызды санаттар арасында жұмыспен
қамтылған халықтың айырмашылықтарын жүргізеді:
- жалданып жұмыс істейтіндер (жаладамалы қызметкерлер);
- жалданып жұмыс істемейтіндер (өз бетінше жұмыс істейтіндер);
- отбасына көмектесетін мүшелері (сондай-ақ, отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері деп аталатындар).
Осы үш топтардың әрқайсысы жұмыспен қамтылған халықтың жалпы
санындағы, сондай-ақ жұмыспен қамтылған халықтың ерлер мен әйелдер
санындағы тиісті үлесі түрінде көрсетілген.
Жалданып жұмыс істемейтіндер тобы келесі кіші санаттарды қосады:
- жалдамалы қызметкерлерді тартумен жалданып жұмыс істемейтіндер
(жұмыс берушілер);
- жалдамалы қызметкерлерді тартусыз (өзінің есебінен жұмыс
істейтін дара кәсіпкерлер) жалданып жұмыс істемейтіндер[3,67б.].
Мәртебесі бойынша жұмыспен қамтылғандардың жіктелімі еңбек рыногының,
сондай-ақ тұтас алғанда экономиканың серпінін зерделеу үшін маңызды.
Жұмыспен қамту мәртебесі қызметкерлердің мінез-құлығын және еңбек жағдайын
сипаттау үшін, сондай-ақ индивидуумның әлеуметтік-экономикалық ережелерін
анықтау үшін статистикалық негізді береді. Жалданып жұмыс істейтіндердің
жоғары үлесі экономикалық дамудың жоғары деңгейі жөнінде куәландырады.
Егер жалдамалы еңбекті тартуды талап етпейтін өз бетінше жұмыспен
қамтылғандардың үлесі жоғары болса, бұл ресми сектордағы жұмыс орындарының
өсу қарқынының төмендеуін және бейресми секторда олардың өсу қарқынының
жоғарылауын көрсетеді. Жұмыспен қамтылған халықтың елеулі үлесін отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайтын мемлекет ең алдымен
нашар дамыған болып табылады және жұмыспен қамту өсуінің елеулі емес
қарқынымен, барлық жердегі кедейшілікпен және көбінесе, ауыл шаруашылық
өндірісінің басымдылығы кезінде өндірістік индустрияның жоқтығымен
сипатталады.
Басқару – кешенді, өте күрделі және өзіндік ерекшелігі бар процесс.
Сондықтан, басқару мәселелерін зерттеушілердің көпшілігі оны табанды түрде
меңгеруді қажет ететін ғылым деп атайтыны кездейсоқтық емес.
Басқарудың теориялық және қолданбалы мәселелеріне шетелдік
әдебиеттерде де үлкен назар аударылуда. Өндірісті басқарудың қолданбалы
аспектілерінің негізін қалаушысы ретінде Ф.Тейлор болып саналады. Ф.Тейлор
қалыптастырған басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялық көзқарасы
Г.Л.Ганттың, Л.Гильберттің, Г.Эмерсонның, Г.Фордттың және басқалардың
еңбектерінде терең қарастырылған.
ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарының соңында американдық ғалымдар Э.Мэйо мен
Ф.Роэзлизбергер адамдық қатынастар тұжырымдамасын алға тартты және оның
мәні еңбектің өнімділігі тек тікелей өндірісті ұйымдастыру әдістеріне ғана
байланысты емес, ол басқарушының орындаушыларға қалай қарайтынына да
байланысты, яғни механикалық факторға емес, адамдық факторға сәйкес.
Авторлар ғылыми басқару теориясына сәйкес, биліктің жоғарғы қабаттарында
қабылданған шешімдер шығармашылықты құлдырытады, жұмысшылардың дербестігін
шектейді, және олардың дамуын тежейді, жұмысшылар мен олардың басшылары
арасында антагонизмді (немесе қарама-қайшылықты) тудырады, ал ол өз
кезегінде өнімділікке әсер етеді деп айтқан. Еңбек ресурстарын басқарудың
мұндай концепциясы болашақ басшыларды басқару мен дайындау тәжірибесінің
эволюциясына айтарлықтай үлес қосты.
Еліміздегі экономика дамуының қазіргі заманғы деңгейі барлық
деңгейлерде басқарудың әкімшілік әдістерінен экономикалық әдістеріне
өтуімен сипатталады. Экономикалық шаралар халықты жұмыспен қамтуға және
жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауға көмек көрсетудің барлық негізгі
бағыттарын қаржыландыруды қарастырады. Бұған кіретіндер: жаңа жұмыс
орындарын ашу бойынша кәсіпорындарды ынталандыру, жеңілдетілген салық салу,
жаңа жұмыс орындарын ашуға несие беру, әлеуметтік қорғауды қажет ететін
тұлғаларды жұмысқа алу, сонымен қатар бос жұмыс орындарын жасырғаны үшін,
жұмысқа қабылдаудан бас тарту үшін айып салу түріндегі экономикалық
санкциялардың қолданылуы [4,86б.].
Басқарудың экономикалық әдістері әкімшілік ықпал ету шараларынсыз,
қандай-да бір мақсаттарды шешуде басқарылатын объектінің экономикалық
мүдделілігін ынталандыратын, құралдар мен күштерді пайдаланумен тығыз
байланысты. Халықты жұмыспен қамту ісіне қатысты басқарудың экономикалық
әдістерін қолданудың өрісі айтарлықтай кең. Ол өзіне кәсіпорынның
қызметкерлері үшін ақы төлеудің, жер ресурстарын пайдаланғаны, су
ресурстарын қолданғаны үшін, айыппұл төлетудің түрлі нормативтерін
белгілеудің негізінде, үкіметтің және өзін-өзі басқарудың жергілікті
органдарының қарым-қатынасында шаруашылық есептің енгізілуін қарастырады.
Кәсіпорынның қажетті кадрларды дайындайтын оқу орындарымен, сонымен қатар
оларды қайта даярлау орталықтарымен шаруашылық есеп қатынастарын кеңейту
туралы жұмыс атқарылуы қажет.
Еңбек ресурстарын басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістерінің
үйлесімділік негізі – басқарудың ұйымдастырушылық әдістері болып табылады.
Еңбек ресурстарын басқарудың ұйымдастырушылық әдістерінің мәні еңбек
ресурстарын басқарудың жүйесінде қосымша құрылымдарды ұйымдастыру арқылы,
басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістерінің жүзеге асырылуында.
Сонымен қатар, басқарудың ұйымдастырушылық әдістері басқару объектісі
сияқты субъектісінің де іс-әрекеттерін ұйымдастырудың нақты тәртібін
белгілейтін нормативтік құжаттар түрінде жүзеге асырылады.
Осылайша, еңбек нарығын реттеудің тиімді механизмін құру оның барлық
кешенді түрдегі құрылымдық элементтерінің өзара әрекеттесуін қарастырады.
Осындай жағдайда ғана жұмыспен қамтылу мен жұмыссыздықты азайтудың ең
қолайлы мүмкіндіктері құрылуы мүмкін.
Еңбек ресурстарын басқару – бұл еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен
қамтылуын қамтамасыз етуге және оның салалар арасындағы тиімді бөлінуіне,
сонымен қатар экономиканың білікті мамандарға сұранысын қанағаттандыруға
бағытталған өндірісті басқарудың құрамдас бөлігі. Еңбек ресурстарын басқару
жүйесі екі деңгейден тұрады: сыртқы еңбек нарығында еңбек ресурстарын
басқару мемлекеттің (өңірдің) деңгейінде жүзеге асырылады, ал ішкі нарықта
- әр бір бөлек алынған кәсіпорынның деңгейінде. Еңбек ресурстарын басқару,
жүйе ретінде, бөлек-бөлек қосалқы жүйелерден, ал олардың әрқайсысы бірнеше
бағыттар мен элементтерден тұрады, олар қосалқы жүйелерді құрайды және
бүкіл жүйеге жалпы ықпал жасай отырып, жеке-дара мағынаға ие болады. Еңбек
ресурстарын басқару жүйесі үш қосалқы жүйелерден тұрады (сурет).
Қазіргі заманда елдің еңбек ресурстары ұғымына жаһандану процестері
түбегейлі өзгерістер енгізуде. Осы кезеңдегі елдің экономикалық өміріне
көшіп қонушылар, жұмыс іздеп келгендер, айтарлықтай үлкен рөл атқаруда,
олар күмәнсіз, елдің болжамды және нақты адами ресурстарына жатқызылуы
мүмкін. Одан басқа, мемлекеттің ұлттық байлығын құруға, оның экономикалық
өсуіне отандық ұлттық компаниялардың филиалдарында, еншілес
кәсіпорындарында жұмыс істеп жатқан басқа елдің еңбек ресурстарының бір
бөлігі де қатыса алады.
Еңбек әлеуеті деп адамның табиғи және жинақталған қасиеттерінің,
мүмкіндіктерінің, білім мен тәжірибе қорының, сапасының жиынтығын түсіну
қажет, олар жалпы алғанда адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын
өмірлік игіліктерді құру мақсатында, өндірістік еңбек іс-әрекеттерін жүзеге
асыру үшін арналған күштерді құрайды.
Сапалы аспектілердің көзқарасынан қарағанда, еңбек әлеуеті ретінде
адамның табиғи және жинақталған қасиеттерінің, мүмкіншіліктерінің, білімі
мен тәжірибе қорының, сапасының жиынтығы деп түсіну керек, олар адамның
қажеттіліктерін қанағаттандыратып, өмір сүру игіліктерін құру мақсатында
еңбек іс-әрекеттерінің өнімділігін жүзеге асыру үшін арналған күштерді
жалпы түрде қалыптастырады. Санды көрсеткіштері бойынша еңбек ресурстарының
саны еңбек әлеуетінің санымен сәйкес келмейді, тіпті біршама одан жоғарырақ
болады.
Еңбек ресурстарын өңірде басқару
Халықтың ұдайы өсу
процесін басқару
1.Еңбек ресурстарын
Еңбек ресурстарын
құру
дайындау процесін басқару
Еңбек ресурстарын бөлу
процесін басқару
2. Еңбек ресурстарын бөлу процесін басқару
Жұмыс орындарын ашу
процесін басқару
Еңбек реурсын қайта бөлу
Техникалық процесті
басқару
3. Еңбек ресурстарын пайдалану
процесін басқару Еңбек
экономикасын басқару
Сурет 1. Еңбек ресурстарын басқару жүйесі
Қайнар көзі: Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін
жетілдіру Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-58-
62бб.
Осы көрсеткіш экономикалық қызмет секторлары бойынша жұмыспен қамту
көрсеткіштерімен тығыз байланысты. Экономикалық өсу шамасына қарай жұмыспен
қамтылған халық ауыл шаруашылық секторынан өндірістік секторына және қызмет
көрсету саласына ауысады, бұл өз кезегінде жалданып жұмыс істейтіндер
санының өсуіне мүмкіндік береді.
Кәсіптегі жағдайы бойынша халықаралық жіктелімге (жұмыспен қамту
мәртебесі – ЖҚМХЖ) сәйкес төменде көрсетілген санаттарға бөлудің негізгі
критерийлері ретінде экономикалық тәуекел түрлері қолданылады. Оның
элементтері адам мен жұмыс орны арасындағы институционалдық байланыстың
беріктігі және еңбек шартында (келісім-шартында) көрсетілген кәсіпорын мен
басқа да қызметкерлердің қатынасындағы өкілеттіктер типі болып табылады
[5,58б.].
Қазақстанда ұғымдар мен анықтамалар халықаралық стандарттарға, атап
айтқанда жұмыспен қамтылғандардың келесі санаттары бойынша негізделген:
Жалдамалы (ақы төленетін) қызметкерлер – еңбек ақы, сыйлық ақы, үстеме
ақы және т.с.с. түрде немесе заттай нысанда ақы (сыйақы) төлеу
қарастырылған жалдау шарты бойынша жұмыс істейтін адамдар.
Өз бетінше жұмыспен қамту– бұл сыйақы мөлшері тікелей қызмет
көрсетулер мен тауарларды өндіруден (өткізуден) (бұл жерде өзінің тұтынуы
табыс бөлшегі ретінде қаралады) түскен табысқа байланысты жұмыспен қамту.
ЖҚМХЖ сәйкес өз бетінше жұмыспен қамтылған адамдардың келесі топтары
анықталған:
Жұмыс берушілер – өзінің меншікті кәсіпорнын басқаратын немесе қандай
да бір экономикалық қызмет түрінде тәуелсіз кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын және бір немесе бірнеше жалдамалы қызметкерлері бар адамдар.
Өз бетінше жұыс істейтін қызметкерлер – өз бетінше немесе бір я
бірнеше серіктестерпен жұмыс істей отырып, өз бетінше жұмыспен қамту
негізінде қызмет істейтін және қызметкерлерді тұрақты негізде жалдамайтын
адамдар.
Отбасының ақы төленбейтін қызметкерлері – туысы басқаратын кәсіпорында
(шаруашылықта) әдетте сыйақысыз жұмыс істейтін адамдар.
Өндірістік кооператив мүшелері – кәсіпкерлік қызметпен айналысатын,
еңбек кооперативінің мүшелері болып табылатын адамдар.
Экономикалық қызмет секторлары бойынша жұмыспен қамту көрсеткіші
барлық жұмыспен қамтылғандарды өзінің еңбегін жұмсаған үш негізгі салаға
бөледі: ауыл шаруашлығында, өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында
жұмыспен қамтылғандар. Салалық бөліністе жұмыспен қамту туралы деректер
жұмыспен қамту құрылымында негізгі өзгерістер айқындалғанда және
экономиканың даму сатысын анықтағанда ерекше мағынаға ие болады. Әрбір
ірілендірілген салалық топтар (секторлар) үшін жұмыспен қамту жалпы
жұмыспен қамтудың тиісті үлесі түрінде анықталады. Көрсеткіш жұмыспен қамту
серпіні мен деңгейіндегі айырмашылықтарын атап көрсете отырып, әрбір
сектордағы жұмыспен қамтудың өсу және қысқарту үрдістерін көрсетеді.
Секторлар арасында жұмыспен қамтылғандар ағыны - өнімділік тренділерін
талдаудың маңызды факторы. Олар жеке сектор ішіндегі өнімділіктің өсу
қайнар көзін және төмен өнімділік саласынан жоғары өнімділік саласына
қызметкерлердің ауысуы нәтижесінде секторлар арасында жұмыс күшінің көшуін
анықтауға мүмкіндік береді. Кейіннен жеке салаларға (қызмет түрлеріне)
бөлуі әрбір аталған сектолардың ішінен жұмыспен қамту серпінін байқауға
мүмкіндік береді.
Жыныс белгісі бойынша көрсеткішті бөлу экономика салалары
бөлінісіндегі ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамтылуына талдау жүргізуге
мүмкіндік береді. Салалар бойынша ерлер мен әйелдер біркелкі бөлінген бе
немесе әйелдер сандық жағынан жалақы мөлшері өнеркәсіпке қарағанда жалақы
мөлшері орта есеппен төмен қызмет көрсету саласында басымырақ па?
Бұдан басқа, негізінен қызмет көрсету саласы кәбінесе әйелдер дәстүрлі
түрде әйелдер үйде айналысатын қызмет түрлерін қамтитындықтан (балаларды
тәрбиелеу, науқастар мен қарттарды күту, жинау), олар осындай жұмыстарды
орындауға аса қолайлы кандидаттар ретінде қарастырылады. Әйелдің өз
балаларына өзі күтім жасауға мәжбүр болған жайдайларда, ол еңбек нарығында
жұмыспен қамтылуымен бірге үйдегі жұмыстарымен қолайлы үйлесетін қызмет
түрлерін таңдай алады.
Экономикалық байлықты әлемдік бөлу экономикалық қызмет секторлары
бойынша жұмыспен қамтуды бөлумен өзара тығыз байланысты сақтауды
жалғастыруда. Аса дәулетті мемлекеттерде жұмыспен қамтылған халықтың ең
үлкен үлесі қызмет көрсету секторына келеді (дәулеттілік деңгейі жалпы
ұлттық өнімнің жан басына шаққандағы орташа көлемімен есептеледі), сол
уақытта байлығы аздау елдер экономикасының негізі ретінде басымдылықпен
ауыл шаруашылығы құрайды.
Ішінара жұмыспен қамту көрсеткіші жұмыс толық жұмыс уақытынан аз
жұмыс уақытындағы жұмыспен қамтылған халықтың бөлігін сипаттайды. Осы сәтте
аптадағы сағаттардың ең төменгі санының бірыңғай ресми анықтамасы жоқ, оны
толық жұмыс уақыты ретінде жіктеуге болады. Елдер арасындағы
анықтамаларда арыймашылықтар болу себенінен толық және ішінара жұмыспен
қамту арасындағы шегі әрбір елмен өз бетінше немесе арнайы есептеу
негізінде белгіленеді.
Еңбек статистиктерінің халықаралық конференциясының 81-ші сессиясында
(ХЕҰ, 1994 ж.) келесі анықтама ұсынылған. Ішінара жұмыспен қамтылған
қызметкер – бұл толық жұмыс күнімен жұмыспен қамтылған және кәсібі бар
қызметкердің жұмыс уақытынан аз қалыпты жұмыс уақыты бар адам.
Толық және толық емес жұмыс күні арасындағы шектерін анықтау елдердің
өз қарауына қалдырылды. Ұлттық шектер, әдетте, аптадағы 30-40 сағаттар
дипазонында белгіленеді. Кейбір елдер толық және ішінара жұмыспен
қамтылғандарды жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығына емес респонденттердің
өздері өз мәртебесін бағалауына сүйене отырып бөледі.
Ішінара жұмыспен қамту толық жұмыс уақытымен қамтылуынан ерекшеленетін
жұмыс жағдайларымен байланыстырылады және ол ерекше қарауды қажет етеді.
Аса икемді жұмыспен қамтылуға талпыну жағдайында мұндай жұмыспен қамту
экономикалық тұрғыдан қауіпсіз және толық жұмыс күніне жұмыспен қамтылу
ретінде онша тұрақты еместігі туралы жанама болжамды туғызады.
Ішінара жұмыспен қамту жағымсыз немесе кемсітетіндей бағаланбауы
керек. Қысқартылған жұмыс кестесі бойынша жұмыс істейтін адамдарды бұл
қанағаттандыруы мүмкін. Кейбірлеулерге мұндай жұмыспен қамту үй
міндеттерін, оқу, бос уақыт немесе қоғамдық қызметті орындауды еңбек
қызметімен байланыстыруға мүмкіндік береді. Саясаткерлер үшін ішінара
жұмыспен қамтудың өсуі жұмыс істелген жалпы сағат саны өсуінің қажетінсіз
жұмыссыздықтың өсуін шектеудегі мүмкіндігі маңызды. Ішінара жұмыспен қамту
жастар, жоғары жастағы адамдар, әйелдер немесе оқушылар сияқты жұмыспен
қамтылған халықтың белгілі топтар арасында неғұрлым таралған.
Сол уақытта ішінара жұмыспен қамтудың басымдылығы ретінде толық жұмыс
күнімен жұмыспен қамтуды салыстыру бойынша кемшіліктер қатары бар икемділік
болып табылады. Осылайша, ішінара жұмыспен қамтылғандар сағаттық еңбекақысы
неғұрлым аз болуы мүмкін, олар кейбір әлеуметтік жеңілдіктерге құқығы жоқ,
олардың кәсіби өсуі көп жағдайда шектеледі. Сондықтан, толық жұмыс күнімен
жұмыспен қамтуға мұқтаж немесе ықылас танытатын қызметкерлер үшін ішінара
жұмыспен қамту орынсыз сипатта болатынын заңды түрде пайымдауға болады.
Орынсыз ішінара жұмыспен қамту ХЕҰ терминологиясында жеткіліксіз жұмыспен
қамту (жұмыс уақытының мөлшері бойынша) ретінде анықталады, ал мұндай
жағдайға тап болған қызметкерлер мәжбүрлі сипаттағы себептер бойынша толық
емес жұмыс уақытымен қамтылғандар ретінде жіктеледі.
Ішінара жұмыспен қамту көрсеткіштері шеңберінде екі көрсеткіш
есептеледі:
- Жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы ішінара жұмыспен
қамтылғандардың үлесі, кейде ішінара жұмыспен қамту деңгейі деп аталады;
- Олардың жалпы санындағы ішінара жұмыспен қамтылған әйелдердің үлесі.
Қазақстанда Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне сәйкес қалыпты
жұмыс уақытының ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек.
Осы көрсеткіш жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы бейресми
секторда жұмыспен қамтылғандардың үлесін көрсетеді. Ол жұмыспен қамтылған
халықтың жалпы санына бейресми секторда жұмыспен қамтылғандар санының
пайызбен тұлғаланған қатынасы ретінде есептеледі.
Бейресми сектор экономиканың және еңбек рыногының елеулі бөлігін
көрсетеді, жұмыспен қамтуды құруда, өндіруде және табыстарды қамтамасыз
етуде маңызды роль атқарады. Кенттенудің және халықтың жоғары өсу қарқыны
бар елдерде бейресми сектор негізінен қалалардағы өспелі жұмыс күшінің көп
бөлігін басып алады. Бейресми сектордағы жұмыспен қамту жұмыссыздық бойынша
немесе жалақының шамалы деңгейін, әсіресе, ресми секторда және зейнетақыны
сақтандыру сияқты әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелері жоқ елдерде тіршілік
ету үшін қажетті стратегия болып табылады.
Бейресми сектордағы жұмыспен қамту туралы статистикалық деректер елдің
экономикалық дамуына барлық қызметкерлердің қосқан үлесін мойындауда
маңызды роль атқарады. Бейресми сектордың негізгі аспектісі өз бетінше
жұмыспен қамту болып табылады. Жұмыспен қамтудың осы нысаны – әсіресе
әйелдер үшін, мәдени дәстүрлері оларға үйден тыс жерде жұмыс істеугетыйым
салатын немесе үй шаруашылығын жүргізу бойынша әйелдердің міндеті
белгіленген жұмыс уақыты ішінде жалдау бойынша оларға тұрақты жұмыс істеуге
мүмкіндік бермейтін елдердегі табыстың маңызды көзі. Бейресми сектор
жалдау бойынша жұмыс ала алмайтын әйелдер үшін резервтік сектор ретінде
танылған.
Бейресми сектор БҰҰ-ның Ұлттық әлеуметтік көрсеткіштерінің ең төменгі
тізбесіне жұмыспен қамту деңгейі көрсеткішін толықтыратын қосалқы
көрсеткіш ретінде енгізілген.
Бейресми сектор қызмет көрсету немесе тауарларды өндірумен
қамтылғандардың экономикалық бірліктерінің жиынтығы ретінде сипатталуы
мүмкін, негізгі мақсаты осы бірліктермен байланыстыларға жұмыспен және
табыспен қамтамасыз ету. Осындай экономикалық бірліктер еңбек пен
капиталдың азғантай мөлшері және олардың елеусіз немесе толығымен шектелуі
бар ұйымның ең төменгі деңгейінде жұмыс істейді. Еңбек қатынастары егер
олар қолданыста болса, олардың көп бөлігі ресми кепілдікті қарастыратын
еңбек келісім-шарттарына емес, ал кездейсоқ қызметкерлерді туыстық немесе
жеке байланыстарда және әлеуметтік қатынастарда тартуға негізделген.
Бейресми сектордың өндірістік бірліктерінде үй шаруашылықтары
кәсіпорындарының сипатты белгілері бар. Қолданыстағы негізгі құралдар мен
өзге де активтер өндірістік бірліктерге емес, олардың қожайындарына тиісті.
Шаруашылық бірліктері өз атынан мәмілелерге қатыса алмайды немесе басқа
шаруашылық бірліктерімен келісім-шарт жасаса және сондай-ақ жауапкершілік
ала алмайды. Қожайындар өздерінің тәуекеліне қажетті қаржы ресурстарын
тарту керек. Олар өндіріс үдерісінде туындайтын кез келген парыздар немесе
міндеттер бойынша шектеусіз жеке жауапкершілікке тартылады. Өндіріске
жұмсалатын шығыстар үй шаруашылықтарының шығыстарынан жиі бөлінбейді.
Бейресми экономикадағы жұмыспен қамту бейресми секторда өндірістік
кәсіпорындар бірліктері болып табылатын жұмыспен қамтылғандарды қамтиды,
және жұмыс орны байқау бірліктері болып табылатын бейресми сектордан тыс
бейресми жұмыспен қамтуды қамтиды.
Бейресми секторда жұмыспен қамтылғандар – зерттеу кезеңі ішінде
олардың жұмыспен қамтылу мәртебесіне, олар үшін бұл жұмыс негізгі немесе
қосымша болып табылатындығына тәуелсіз, аз көлемде, бейресми сектордың
өндірістік бірліктерінің ішінде біреуінде жұмыспен қамтылған адамдар.
Бейресми жұмыспен қамту – ресми немесе бейресми секторындағы
кәсіпорындарда немесе үй шаруашылықтарында бейресми жұмыс
орындарыныңжұмыстардың жалпы саны.
Әлеуметтанымдық зерттеуде басты бағыт қанағаттанарсыздық жұмысбастылық
сұрақтарына талдау жасау болып табылады. Сонымен қатар екі фактормен
түсіндіріледі:
а) жұмысбастылардың жеткіліксіз көлемі (орындалған сағат түрінде);
б) еңбекке сыйақының төмен деңгейімен (еңбек бағасымен).
Сонымен бірге отбасының жиынтық табысы үш басты элементтермен талдануы
қажет: 1) жұмысбастылықпен байланысты табыс, 2) жеке меншіктен табыс, 3)
мемлекеттік және жеке табыс көздерінен түсім.
Ол үшін практика жүзінде тексерілмеген анкетаны статистикалық
зерттеудің жаңа түрін қарастыру, оның ішіне мынадай типті сұрақтар
енгізілуі керек:
1. Жалпы жұмысбастылар:
а) толық жұмыс жылы;
б) жұмыссыздықтың болмауынан толық емес жұмыс жылы (өз еркін
себебімен, амалсыздық есебінен);
в) жылдың кейбір мезгіліндегі жұмыссыздық (белгілі бір жұмыстың
болуы, қандай да бір жұмысбастылықтың болмауынан).
2. Жалпы жұмысбастылықтан табыс мөлшерінің белгілі бір деңгейден төмен
тұлғалар, оның ішінде:
- Отбасының жиынтық табысымен өмірдің төмен стандарты.
- жұмысбастылықтан отбасы табысының төмен стандарты. Анкета сұрақтарға
жауаптар алуға көмектесу керек;
- тұлғалардың түрлі категорияларының жалақыларының экономикалық
статусы бойынша аншалықты ерекшеленеді?
- Отбасы табысына не әсер етеді?
- Қандай мөлшерде отбасы табысы жұмысбастылықпен байланысты жиынтық
табыстан тәуелді болады?
- Табыс пен түсімдер отбасыға жеке меншіктен түскен төмен табыстан
басқа отбасылардан айырмашылығы қаншалықты маңызды?
Зерттеу бағдарламасында түрлі нұсқалар мен көрсеткіштер топтары
болады. Мысалы, жұмысшылық мәліметтері және табыс туралы мынандай маңызды
көрсеткіштермен, атап айтқанда, намыс уақытының ұзақтығымен, үй
шаруашылығының ауқымдылығымен, жұмыскерлердің санымен, жеке тұлғаның және
үй шаруашылыгының басқа да әлеуметтік және экономикалық мінездемелерімен
ресімді талдау жасау керек. Берілген талдауды классификация тұрғысынан және
әлеуметтік-демографиялық мінездемелер негізінде жасы, жынысы, отбасы көлемі
мен құрамына байланысты [5,11б.].
Ел экономикасы рыноктық сипат алған кезеңнен бері адамдар Үкіметке
жалтақтамай, өз қабілетің дамытып, кәсіпкерлікпен айналысып табыс көздерін
іздеуде. Өзін-өзі жұмыспеп. қамтуды экономикалық категория ретінде
әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орнын көрсету, басқа да объективті
экономикалық заңдылықтармен байланыстылығы, әсіресе рыноктық экономика
заңдылықтарымен өзара әрекетін көрсету, теориялық методологиялық өлшемдерін
табу. Нақты рыноктық ортада адамдардың өзін жұмыспен қамту механизмін
зерттеу қажет [6].
Қазіргі экономикалық жүйеде пайдалы қызмет ретіндегі жұмыспен қамту
түсінігіне деген көзкарас ең алдымен Қазақстан Республикасының "Халықты
жұмыспен қамту туралы" Заңында берілген: "Жұмыспен қамту - азаматтардың,
Қазақстан Республикасы Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтік-
құқықтық актілеріне қайшы келмейтін жеке қажеттерін қанағаттандыруға
байтанысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін қызметі". Жұмыспен
қамтылған халыққа жалдамалы жұмыспен айналысушылар, оқушылар, әскери
қызметтегілермен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтушы және кәсіпкерлікпен
айналысушы азаматтар да жатқызылады.
Экономиканың дамуының әрбір сатысына, өзінің сипаттамасы мен қоғамдық
процесстердің мәнің ашатын белгілі бір жұмыстылық моделі сәйкес келеді.
Мемлекеттің рөлі барлығы үшін өздерінің қабілеттіліктерін жүзеге асыруда
оларға теңдей құқықтық жағдайлар тұғызуында жатыр. Жүмыстылыққа
жәрдемдесетін мемлекеттік саясат қоғамдағы барлық азаматтарға, жынысыма,
діни сенім-нанымына, жасына, саяси ұстанымына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына
байланыссыз еңбектегі құқығын жүзеге асыруға және қабілеті мен кәсіби
даярлығына сәйкес жұмыс түрін таңдаудағы еркіндігін, жеке өз мүдделері мен
қоғамдық қажеттіліктерді ескере отырып қамтамасыз етуі керек.
Экономикалық интеграция тұсында мемлекеттердің өзара ортақ рыноктарын
құру жалпы әлемдік үрдіске айналып отыр. Мемлекеттер өздерінің рыноктарын
біріктіре отырып рыноктағы тауарларға сұраныстың ұлғаюын және халықтың
жұмыстылығын қамтамасыз етуге ұмтылады. ТМД аясындағы елдердің ортақ
экономикалық кеңістік қалыптастыру мақсатындағы Кедендік одақты құруында
одаққа мүше-мемлекеттердің көздегені ортак еңбек рыногын құру, әлеуметтік-
еңбектік қатынастар саласында келісімді ортақ саясат жүргізу, еңбек
жағдайын жасау және еңбекті қорғау, сондай-ақжұмысшы күшінің көілі-қонын
реттеуде жатыр.
Ортақ еңбек рыногын құру көптеген құкықтық, экономикалық және
әлеуметтік-психологшлық мәселелерді Кедендік одақтың мүше елдерінің келісіп
шешуіне мүмкіндік бере отырып олардың халықаралық еңбек рыногына кіру
процесін жеңілдетеді.
Әкімшілік-әміршілдік экономика тұсындағы жұмыстылық кезінде еңбекті
толық пайдаланбау және салыстырмалы түрде экономикалық өсудің төменғі
қарқында жүруіне әкелгені мәлім, ол өз кезегінде өндіріс үшін өндіруге
бейімделген жұмыстылыққа және оның құрылымының бұзылуына әкелген. Мемлекет
бір жағынан ірі меншік иесі болған, ал екінші жағынан - қоғамдағы өндірнтік
қатынастардың басты реттеушісі болған, жұмысшының меншік объектісінен
білінбей бетенсуінің күшеюіне объективті түрде әсер еткен.
Сонымен қатар еңбек заңдылығы еңбектік қызметтің ең қолайлы
жағдайларын іздеуге, жалдамалы жұмысшының жүріп-тұруына (үздіксіз еңбек
өтілі (стаж), еңбек дауларын қараудың ерекше тәртібі және т.б.)
еркіндігінің болуының тенденциясы орыналған.
Жалпы экономиканың гүлденуі, қоғамдык байлықтың өсуі сайып келгенде
жұмысшылардың өздерінің еңбегінің нәтижесіне деген мүдделілігіне, еңбекке
деген өздерінің қабілеттіліктерін пайдалануына және оны дамытуга байланысты
болады.
Жұмыстылық қатынастары экономикалық, демографиялық және әлеуметтік
процесстермел байланысты. Жұмыстылықтың экономикалық мазмұны жұмысшы үшін
өз еңбегімен өзіне лайықты өмір сүруін қамсыздандырудан және қоғамдық
өндірістің тиімділігінің өсуіне әсер етуінен. демографиялық жұмыстылықтағы
халықтың жас-жыныстық сипаттамасының өзара байланысынан, оның құрылымынан
және т.б., әлеуметтік - жеке тұлғаны қалыптастырудан және оны дамытудан
көрінеді. Республикадағы жүргізіліп жаткан экономикалық бетбұрыстар
әлеуметтік-еңбек аясын да қайта құрған. Ұлттық еңбек рыногының
көрсеткіштерінің экономикалық, демографиялық, әлеуметтік зерттеулері оның
дамуына, немесе керісінше оның дағдарысына әкелетін белгілі бір үрдістердің
қалыптасуын көрсетіп отыр. Ол үрдістер темендегідей:
* меншік формасының әзгеруімен байланысты жаңа еңбек қатынастарының
қалыптасуы;
* экономиканың қайта құрылуы;
* жұмысшы кадрлардың көп бөлігінін материалдық өндірістеп қызмет
көрсету саласына өтуі:
* қосымша еңбек саласы ретіндегі жеке секторлардың пайда болуы;
* шетелдік жұмысшы күшін тарту;
* әр, түрлі екі кадрлық құрамның құрылуы: бұрын да болған дәстүрлі
мамандықтағы жұмысшылар, және де соңғы кезде пайда болған айрықша рыноктық
кәсіптегі жұмысшылар (брокерлер. диерлер, маклерлер. аудиторлар,
менеджерлер және т.б.);
* экономиканың жекелеген салаларындагы еңбек сипатының өзгеруі (сауда,
тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.);
* қосымша жұмыс істеу, үйде отырып жұмыс істеу. қосымша табыс көздерін
жасау және іздеу;
* жұмыстылыққа кепілдік беру, еңбек ақысын төлеу, еңбек жағдайын жасау
және режимі жөніндегі мәселелерді шешудегі әлеуметтік серіктестік
(жұмысшылар, жұмыс берушілер, мемлекет) жүйесін күру.
Сонымен қатар жұмыстылық аясындағы өзгерістер ұлттық еңбек рыногында
келесідей кері үрдістердің де пайда болуына әкелді:
* жабық жұмыссыздықтың өсуі:
жұмысшының кәсібилік деңгейі мен табысы арасындағы нақты
байланыстардың жоқтығы;
* жалақыны төлеудегі кешіктірулер;
* кәсіби аурулардың және зақымданулардың өсуі (рухани ескірген
жұмыс орындарының көбеюі);
* білікті мамандардың тапшылығы, сондай-ақ оларды қажетті мамандықтар
бойынша тез арада қайта даярлаудың мүмкінідігінің жоқтығы;
* жұмыс басты халықтың жұмыс уақытын толық пайдаланбауы (ол білікті
жұмысшылардың еңбек потенциалын жоғалтуына әкеледі);
* жастар, әйелдер, мүгедектер, әскери міндетін атқарып келген әскери
қызметкерлер, сондай-ақ бұрын жұмыс орындарын талап етпеген зейнеткерлер
мен жасөспірімдер сынды халықтың әлеуметтік-демографиялық топтарының
жұмысқа тұруындағы проблемалардың қауырттығы.
Еңбек рыногын қалыптастыруда экономиканың ресми емес секторының рөлі
өсіп келеді, еңбектік қызметтің стандартты емес формаларының дамуы орын
алуда, атап айтқанда "халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуы".
Стандартты деп әдетте тікелей жұмыс берушінің немесе ол сайлаған
менеджердің басшылығымен кәсіпорында немесе ұйымда мерзімі шексіз еңбек
келісім-шарты негізінде толық жұмыс күні режимінде жалдану негізіндегі
жұмыстылық есептелінеді. Көптеген дамыған елдерде мұндай стандарт заңмен
бекітілген. Ал керісінше, одан ауытқитын барлык жұмыстылық формалары, өзін-
өзі жұмыспен қамту да стандартты емес жұмыстылық ретінде қарастырылады.
Стандартты емес жұмыстылық формалары көптүрлі және де оган жататындар:
- тұрақты емес (уақытша) жұмыстылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгілі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс
көлемін орындауға, сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы
жұмысты істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
- толық емес жұмыстылық. Бұл жерде екі көзқарас бар - сандық және
сапалық. Сандык деп әдетте жұмыс уақытының ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз
болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар "аз жұмыс басты" деп саналады),
ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына бекітілген еңбек келісім
шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
- аяқсыз жұмыстылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б. сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
- үстеме жұмыстылық. Үстеме жұмыстылықтағы жұмысшылар деп жұмыс уақыты
белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс сағатынан
аса);
- өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынадағы өз бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
- ресми емес жұмыстылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмыстылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
- халықтың үй шаруашылығындағы жұмыстылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтынуы үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмыс басты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады.
Өз бетінше жұмыспен қамтылу мәселесіне деген қызығушылық бірнеше
жағдайларға байланысты болып отыр. Біріншіден, айтарлықтай жаңа техника
және технология пайда болуда. олардың шағын түрде шығарылуы, кейбір
материалдар арзандауда, мәліметтер банкісіне қол жеткізуді [7, 94б.].
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық салдары
Жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының
ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер.
Жұмыс істейтін адам деп - үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта
бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, онда ол -жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын
азаматтар (мәселен, студенттер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші - жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
(1)
Жұмыссыздар саны х100
Жұмыссыздық деңгейі =---------------------------------- --------
(2)
Жұмыс күшінің жалпы саны
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл
пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:
Жасы үлкен түрғындар санының үлесі = Жүмыс күшінің жалпы саны х 100 (3)
Жасы үлкен тұрғындар саны
Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі [8,85б.].
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында біз
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық және
циклдік.
Уақытша жұмыссыздық
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау
мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады. Кейбіреулерін
жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа
біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады (мысалы,
құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар арасында алғаш
рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар"
деген термин қолданады (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен
байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері" бар деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар - өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдық жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген
мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар оз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс
азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына
жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық
құрылымы әрдайым өзгеріп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс
орындарының "қысқы белдеуден" "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ат құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді. сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті цикллік жұмыссыздықты кейде "сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп атайды.
Толық жұмысбастылық ұғымы
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер
уақытша және құрылымлық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз? оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге
немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда,
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда. жұмыс күшінің жетіспеушілігі
байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи
деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық
инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезеңді
түрде еңбек күші мен инстиуционалдық өзгерістермен байланысты демографиялық
қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ,
ТҮРЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1. Жұмыспен қамту мәні мен
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық
салдары ... ... ... .. 18
1.3 Шет мемлекеттердегі еңбек нарығын реттеу және жұмыспен қамту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
2 ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ДЕҢГЕЙІН
ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
2.1 Алматы облысы бойынша жұмыспен қамту жағдайын
талдау ... ... ... ... ... ..34
2.2 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде Жол
картасы бағдарламасының іске асырылуы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41
2.3 Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемалары 46
3 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ..54
3.1 Еңбек нарығын реттеу және халықты жұмыспен қамуды жетілдіру
Жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .54
3.2 Жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... 58
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .66
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...68
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол
халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала
береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың
мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды
жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс.
Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі
мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі
күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына
айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және
ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы
жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының
ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстанда отандық әлеуметтік статистика басқаратын жұмысбастылық
туралы мәліметтер өте шектеулі. Бұл біздің күнделікті өмірімізде кездесетін
келесідей жағдайлардан көрінеді: бір жағынан ашық жұмыс уақытысы бар
тұлғалар, төмен жалақыға ие болады және қосымша жұмыс іздейді; келесі
жағынан кәсіпорындағы жұмысбасты тұлғалар төменгі еңбек интенсивтілік пен
табысты бөлетін сұраныстың жетіспеушілігін бастан кешіреді.
Халықты еңбекпен қамту стратегиясын жүзеге асыру бағыты Президенттің
әр жылғы Жолдауларында маңызды сұрақтардың біріне айналған. Оған дәлел
биылғы 2011 Жолдаудағы (28.01.2011 Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!)
айтылғаны - Жол картасы дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл
ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және
Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарды [1].
Халықты еңбекпен қамтуды көздейтін Жол картасы бағдарламасы жаңа
жұмыс орындарын ашуға арналған. Сонымен қатар, оның тағы бір артықшылығы
бар: коммуналдық шаруашылықты ретке келтіру және жолдарды, әлеуметтік
нысандарды жөндеп алу мүмкіндігі туып отыр. Әсіресе, ауыл-аймақтағы
нысандар жөндеуден.
2010 жылғы Қазақстан халқына Жолдауында Ел басы жұмыспен қамту
мәселесіне тағы да тоқталып, кейбір жетістіктерді атады. Жұмыссыздық
деңгейі 6,3%-ды құрады, ал бұл дағдарысқа дейінгі уақыттағыдан төмен.
Тиімді іске асырылған Жұмыспен қамту стратегиясының арқасында елде 400
мыңнан астам жұмыс орындары ашылды. Біздің мемлекеттік әлеуметтік
саясатымыздағы басты басымдық халықтың жұмыспен қамтылуын қамтамасыз ету
болып табылады. Сондықтан мен 2020 жылға қарай жұмыссыздық деңгейі 5%-дан,
ал табыстары ең төменгі күнкөріс деңгейінен төмен халықтың үлесі 8%-дан
аспайтын болсын деген міндет қоямын [2].
Жол картасы бағдарлама аясында Алматы облысында 19847 жұмыс орындары
құрылды. Жол картасының облыста оңтайлы іске асырылуы өңірдегі жалпы
жұмыссыздық деңгейінің төмендеуіне жеткізді. Жол картасының басталуына
дейінгі кезеңде жалпы жұмыссыздық деңгейі 6,8 пайызды құраса, үшінші
тоқсанның қорытындысы бойынша ол 6,3 пайызға төмендеді.
Ауыл жастарының негізгі мәселелері ауылдың ауыр әлеуметтік-
экономикалық жағдайымен байланысты. Соның салдарынан көптеген оқу
орындарының түлектері ауылдық жерлерге қайта оралғысы келмейді. Мамандығы
бойынша жұмыспен қамту және жұмысқа орналастыру жалақы деңгейінің
төмендігі, ауылдағы мәдени шаралардың өткізілуі күрделі мәселеге айналып
отыр.
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Дамыған және дамушы елдердің тәжірибесін үйренуде жүйелік және нақты
тарихи көзқарас халық шаруашылығындағы еңбек нарығын реттеудің әлеуметтік-
экономикалық, ұйымдастырушылық-инфрақұрылымдық қызмет ету тетіктерін
жетілдіру, облыс тұрғындарын жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғаудың белсенді
формасы ретінде жұмыссыздарды кәсіби даярлау және қайта даярлау, қоғамдық
бағдарлама жасау негізгі өзекті мәселелердің бірі болып отыр, ғылыми
тұрғыдан зерттеуді талап етеді.
Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен
халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Жұмыспен қамту саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-
экономистер: Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева,
Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев,
Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз
еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес
қосқан.
Дипломдық жұмыстың мақсаты халықты жұмыспен қамтуды жетілдіру жолдарын
анықтау. Зерттеу мақсатына сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
- халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық -әдістемелік негіздерін
зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-Алматы облысындағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы
сипаттамасын қарастыру;
- жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық салдарын
анықтау;
- Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық проблемасын шешуде Жол
картасы бағдарламасының іске асырылуы көрсету;
- Қазақстан Республикасындағы жастарды жұмыспен қамту проблемаларын
айқындау;
-жастарды жұмыспен қамту жүйесін басқаруды жетілдіру жолдары негіздеу;
- экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық
еңбек нарығына тигізетін әсерін қарастыру.
Зерттеу пәні болып халықты жұмыспен қамтудың жетілдіру жолдары
таңдалды.
Зерттеу объекті халықты жұмыспен қамтуда болып отырған экономикалық
қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, графикалық өңдеу, статистикалық, зерттеудің әдістерін қолданумен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Алматы облысы статистикалық
басқармасының және Алматы облысы бойынша жұмыспен қамтуды үйлестіру және
әлеуметтік бағдарламалар Департаментінің материалдары зерттеу жұмысының
негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыстың мақсаты мен міндетіне байланысты жұмыстың құрылымы
кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен
тұрады.
1 ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ЖӘНЕ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ: МӘНІ, ҚҰРЫЛЫМЫ, ТҮРЛЕРІ
1.1 Жұмыспен қамту мәні мен ерекшеліктері
"Толық жұмысбастылық" ұғымына анықтама беру қиын. Оны бүкіл 100% халық
жұмыспен қамтамасыз етілген деп түсінуге болады. Бірақ ол дұрыс емес.
Белгілі бір жұмыссыздық деңгейі болуға тиісті деп саналады.
Экономика ресурстардың қаншалықты жақсы қолданылатынына байланысты
сипатталады. Негізгі экономикалық ресурс жұмысбастылықты қолдайтын жұмыс
күші болады - бұл экономикалық саясаттың маңызды мақсаты.
Еңбек статистиктерінің 13-ші халықаралық конференциясында қабылданған
қарарына сәйкес экономикада жұмыспен қамтылғандарға зерттелген аптада
сыйақы үшін жалданып, сондай-ақ өз бетінше жұмыспен қамтудан табыс әкелетін
жұмыс істеген (ең болмаса аптасына бір сағат), 15 және одан жоғары жастағы
адамдар жатады.
Жұмыспен қамтылған халық санына жұмыста уақытша болмаған, бірақ оған
ресми тіркелген адамдар да жатады. Уақытша болмаған себептеріне еңбекке
уақытша жарамсыздық (ауру), жүктілігі және босануы, балаға күтім жасау
бойынша демалыстар, жыл сайынғы еңбек немесе оқу демалыстары және басқалары
болуы мүмкін.
Жұмыспен қамту деңгейі жұмыспен қамтылғандар санының экономикалық
тұрғыдан белсенді халық санына қатынасы ретінде есептеледі. Ол 15 және одан
жоғары жастағы барлық халық санында жұмысы бар (табысты кәсібі) халықтың
үлесі ретінде анықталады.
Осы көрсеткіш еңбек рыногындағы өндірістік қызметінде халықтың
жұмыспен қамтылу деңгейін сипаттайды және уақыттың сол немесе өзге де
сәтінде қызмет көрсету мен тауарларды өндіруге қатысатын ел тұрғындарының
бөлігін анықтауға көмектеседі.
Жұмыспен қамту көрсеткіші әр түрлі елдердің немесе олардың топтарының
еңбек рыногын салыстыру үшін база ретінде қолданылады. Ол ерлер мен әйелдер
үшін, сондай-ақ әр түрлі жас топтары үшін жеке есептелінеді. Жыныс белгісі
бойынша жұмыспен қамту деңгейін талдау ерекше мүддені көрсетеді, өйткені
ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамту деңгейлерінің салыстырмалы ұқсастығы
немесе алшақтығы нақты елдің еңбек рыногында қалыптасқан гендерлік
айырмашылықтарын сипаттайды.
Жұмыспен қамту мәртебесі үш маңызды санаттар арасында жұмыспен
қамтылған халықтың айырмашылықтарын жүргізеді:
- жалданып жұмыс істейтіндер (жаладамалы қызметкерлер);
- жалданып жұмыс істемейтіндер (өз бетінше жұмыс істейтіндер);
- отбасына көмектесетін мүшелері (сондай-ақ, отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері деп аталатындар).
Осы үш топтардың әрқайсысы жұмыспен қамтылған халықтың жалпы
санындағы, сондай-ақ жұмыспен қамтылған халықтың ерлер мен әйелдер
санындағы тиісті үлесі түрінде көрсетілген.
Жалданып жұмыс істемейтіндер тобы келесі кіші санаттарды қосады:
- жалдамалы қызметкерлерді тартумен жалданып жұмыс істемейтіндер
(жұмыс берушілер);
- жалдамалы қызметкерлерді тартусыз (өзінің есебінен жұмыс
істейтін дара кәсіпкерлер) жалданып жұмыс істемейтіндер[3,67б.].
Мәртебесі бойынша жұмыспен қамтылғандардың жіктелімі еңбек рыногының,
сондай-ақ тұтас алғанда экономиканың серпінін зерделеу үшін маңызды.
Жұмыспен қамту мәртебесі қызметкерлердің мінез-құлығын және еңбек жағдайын
сипаттау үшін, сондай-ақ индивидуумның әлеуметтік-экономикалық ережелерін
анықтау үшін статистикалық негізді береді. Жалданып жұмыс істейтіндердің
жоғары үлесі экономикалық дамудың жоғары деңгейі жөнінде куәландырады.
Егер жалдамалы еңбекті тартуды талап етпейтін өз бетінше жұмыспен
қамтылғандардың үлесі жоғары болса, бұл ресми сектордағы жұмыс орындарының
өсу қарқынының төмендеуін және бейресми секторда олардың өсу қарқынының
жоғарылауын көрсетеді. Жұмыспен қамтылған халықтың елеулі үлесін отбасылық
кәсіпорындардың ақы төленбейтін қызметкерлері құрайтын мемлекет ең алдымен
нашар дамыған болып табылады және жұмыспен қамту өсуінің елеулі емес
қарқынымен, барлық жердегі кедейшілікпен және көбінесе, ауыл шаруашылық
өндірісінің басымдылығы кезінде өндірістік индустрияның жоқтығымен
сипатталады.
Басқару – кешенді, өте күрделі және өзіндік ерекшелігі бар процесс.
Сондықтан, басқару мәселелерін зерттеушілердің көпшілігі оны табанды түрде
меңгеруді қажет ететін ғылым деп атайтыны кездейсоқтық емес.
Басқарудың теориялық және қолданбалы мәселелеріне шетелдік
әдебиеттерде де үлкен назар аударылуда. Өндірісті басқарудың қолданбалы
аспектілерінің негізін қалаушысы ретінде Ф.Тейлор болып саналады. Ф.Тейлор
қалыптастырған басқарудың ұйымдастырушылық-технологиялық көзқарасы
Г.Л.Ганттың, Л.Гильберттің, Г.Эмерсонның, Г.Фордттың және басқалардың
еңбектерінде терең қарастырылған.
ХІХ ғасырдың 20-шы жылдарының соңында американдық ғалымдар Э.Мэйо мен
Ф.Роэзлизбергер адамдық қатынастар тұжырымдамасын алға тартты және оның
мәні еңбектің өнімділігі тек тікелей өндірісті ұйымдастыру әдістеріне ғана
байланысты емес, ол басқарушының орындаушыларға қалай қарайтынына да
байланысты, яғни механикалық факторға емес, адамдық факторға сәйкес.
Авторлар ғылыми басқару теориясына сәйкес, биліктің жоғарғы қабаттарында
қабылданған шешімдер шығармашылықты құлдырытады, жұмысшылардың дербестігін
шектейді, және олардың дамуын тежейді, жұмысшылар мен олардың басшылары
арасында антагонизмді (немесе қарама-қайшылықты) тудырады, ал ол өз
кезегінде өнімділікке әсер етеді деп айтқан. Еңбек ресурстарын басқарудың
мұндай концепциясы болашақ басшыларды басқару мен дайындау тәжірибесінің
эволюциясына айтарлықтай үлес қосты.
Еліміздегі экономика дамуының қазіргі заманғы деңгейі барлық
деңгейлерде басқарудың әкімшілік әдістерінен экономикалық әдістеріне
өтуімен сипатталады. Экономикалық шаралар халықты жұмыспен қамтуға және
жұмыссыздарды әлеуметтік қорғауға көмек көрсетудің барлық негізгі
бағыттарын қаржыландыруды қарастырады. Бұған кіретіндер: жаңа жұмыс
орындарын ашу бойынша кәсіпорындарды ынталандыру, жеңілдетілген салық салу,
жаңа жұмыс орындарын ашуға несие беру, әлеуметтік қорғауды қажет ететін
тұлғаларды жұмысқа алу, сонымен қатар бос жұмыс орындарын жасырғаны үшін,
жұмысқа қабылдаудан бас тарту үшін айып салу түріндегі экономикалық
санкциялардың қолданылуы [4,86б.].
Басқарудың экономикалық әдістері әкімшілік ықпал ету шараларынсыз,
қандай-да бір мақсаттарды шешуде басқарылатын объектінің экономикалық
мүдделілігін ынталандыратын, құралдар мен күштерді пайдаланумен тығыз
байланысты. Халықты жұмыспен қамту ісіне қатысты басқарудың экономикалық
әдістерін қолданудың өрісі айтарлықтай кең. Ол өзіне кәсіпорынның
қызметкерлері үшін ақы төлеудің, жер ресурстарын пайдаланғаны, су
ресурстарын қолданғаны үшін, айыппұл төлетудің түрлі нормативтерін
белгілеудің негізінде, үкіметтің және өзін-өзі басқарудың жергілікті
органдарының қарым-қатынасында шаруашылық есептің енгізілуін қарастырады.
Кәсіпорынның қажетті кадрларды дайындайтын оқу орындарымен, сонымен қатар
оларды қайта даярлау орталықтарымен шаруашылық есеп қатынастарын кеңейту
туралы жұмыс атқарылуы қажет.
Еңбек ресурстарын басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістерінің
үйлесімділік негізі – басқарудың ұйымдастырушылық әдістері болып табылады.
Еңбек ресурстарын басқарудың ұйымдастырушылық әдістерінің мәні еңбек
ресурстарын басқарудың жүйесінде қосымша құрылымдарды ұйымдастыру арқылы,
басқарудың әкімшілік және экономикалық әдістерінің жүзеге асырылуында.
Сонымен қатар, басқарудың ұйымдастырушылық әдістері басқару объектісі
сияқты субъектісінің де іс-әрекеттерін ұйымдастырудың нақты тәртібін
белгілейтін нормативтік құжаттар түрінде жүзеге асырылады.
Осылайша, еңбек нарығын реттеудің тиімді механизмін құру оның барлық
кешенді түрдегі құрылымдық элементтерінің өзара әрекеттесуін қарастырады.
Осындай жағдайда ғана жұмыспен қамтылу мен жұмыссыздықты азайтудың ең
қолайлы мүмкіндіктері құрылуы мүмкін.
Еңбек ресурстарын басқару – бұл еңбекке қабілетті халықтың жұмыспен
қамтылуын қамтамасыз етуге және оның салалар арасындағы тиімді бөлінуіне,
сонымен қатар экономиканың білікті мамандарға сұранысын қанағаттандыруға
бағытталған өндірісті басқарудың құрамдас бөлігі. Еңбек ресурстарын басқару
жүйесі екі деңгейден тұрады: сыртқы еңбек нарығында еңбек ресурстарын
басқару мемлекеттің (өңірдің) деңгейінде жүзеге асырылады, ал ішкі нарықта
- әр бір бөлек алынған кәсіпорынның деңгейінде. Еңбек ресурстарын басқару,
жүйе ретінде, бөлек-бөлек қосалқы жүйелерден, ал олардың әрқайсысы бірнеше
бағыттар мен элементтерден тұрады, олар қосалқы жүйелерді құрайды және
бүкіл жүйеге жалпы ықпал жасай отырып, жеке-дара мағынаға ие болады. Еңбек
ресурстарын басқару жүйесі үш қосалқы жүйелерден тұрады (сурет).
Қазіргі заманда елдің еңбек ресурстары ұғымына жаһандану процестері
түбегейлі өзгерістер енгізуде. Осы кезеңдегі елдің экономикалық өміріне
көшіп қонушылар, жұмыс іздеп келгендер, айтарлықтай үлкен рөл атқаруда,
олар күмәнсіз, елдің болжамды және нақты адами ресурстарына жатқызылуы
мүмкін. Одан басқа, мемлекеттің ұлттық байлығын құруға, оның экономикалық
өсуіне отандық ұлттық компаниялардың филиалдарында, еншілес
кәсіпорындарында жұмыс істеп жатқан басқа елдің еңбек ресурстарының бір
бөлігі де қатыса алады.
Еңбек әлеуеті деп адамның табиғи және жинақталған қасиеттерінің,
мүмкіндіктерінің, білім мен тәжірибе қорының, сапасының жиынтығын түсіну
қажет, олар жалпы алғанда адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыратын
өмірлік игіліктерді құру мақсатында, өндірістік еңбек іс-әрекеттерін жүзеге
асыру үшін арналған күштерді құрайды.
Сапалы аспектілердің көзқарасынан қарағанда, еңбек әлеуеті ретінде
адамның табиғи және жинақталған қасиеттерінің, мүмкіншіліктерінің, білімі
мен тәжірибе қорының, сапасының жиынтығы деп түсіну керек, олар адамның
қажеттіліктерін қанағаттандыратып, өмір сүру игіліктерін құру мақсатында
еңбек іс-әрекеттерінің өнімділігін жүзеге асыру үшін арналған күштерді
жалпы түрде қалыптастырады. Санды көрсеткіштері бойынша еңбек ресурстарының
саны еңбек әлеуетінің санымен сәйкес келмейді, тіпті біршама одан жоғарырақ
болады.
Еңбек ресурстарын өңірде басқару
Халықтың ұдайы өсу
процесін басқару
1.Еңбек ресурстарын
Еңбек ресурстарын
құру
дайындау процесін басқару
Еңбек ресурстарын бөлу
процесін басқару
2. Еңбек ресурстарын бөлу процесін басқару
Жұмыс орындарын ашу
процесін басқару
Еңбек реурсын қайта бөлу
Техникалық процесті
басқару
3. Еңбек ресурстарын пайдалану
процесін басқару Еңбек
экономикасын басқару
Сурет 1. Еңбек ресурстарын басқару жүйесі
Қайнар көзі: Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін
жетілдіру Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы-2008.-№3.-58-
62бб.
Осы көрсеткіш экономикалық қызмет секторлары бойынша жұмыспен қамту
көрсеткіштерімен тығыз байланысты. Экономикалық өсу шамасына қарай жұмыспен
қамтылған халық ауыл шаруашылық секторынан өндірістік секторына және қызмет
көрсету саласына ауысады, бұл өз кезегінде жалданып жұмыс істейтіндер
санының өсуіне мүмкіндік береді.
Кәсіптегі жағдайы бойынша халықаралық жіктелімге (жұмыспен қамту
мәртебесі – ЖҚМХЖ) сәйкес төменде көрсетілген санаттарға бөлудің негізгі
критерийлері ретінде экономикалық тәуекел түрлері қолданылады. Оның
элементтері адам мен жұмыс орны арасындағы институционалдық байланыстың
беріктігі және еңбек шартында (келісім-шартында) көрсетілген кәсіпорын мен
басқа да қызметкерлердің қатынасындағы өкілеттіктер типі болып табылады
[5,58б.].
Қазақстанда ұғымдар мен анықтамалар халықаралық стандарттарға, атап
айтқанда жұмыспен қамтылғандардың келесі санаттары бойынша негізделген:
Жалдамалы (ақы төленетін) қызметкерлер – еңбек ақы, сыйлық ақы, үстеме
ақы және т.с.с. түрде немесе заттай нысанда ақы (сыйақы) төлеу
қарастырылған жалдау шарты бойынша жұмыс істейтін адамдар.
Өз бетінше жұмыспен қамту– бұл сыйақы мөлшері тікелей қызмет
көрсетулер мен тауарларды өндіруден (өткізуден) (бұл жерде өзінің тұтынуы
табыс бөлшегі ретінде қаралады) түскен табысқа байланысты жұмыспен қамту.
ЖҚМХЖ сәйкес өз бетінше жұмыспен қамтылған адамдардың келесі топтары
анықталған:
Жұмыс берушілер – өзінің меншікті кәсіпорнын басқаратын немесе қандай
да бір экономикалық қызмет түрінде тәуелсіз кәсіпкерлік қызметпен
айналысатын және бір немесе бірнеше жалдамалы қызметкерлері бар адамдар.
Өз бетінше жұыс істейтін қызметкерлер – өз бетінше немесе бір я
бірнеше серіктестерпен жұмыс істей отырып, өз бетінше жұмыспен қамту
негізінде қызмет істейтін және қызметкерлерді тұрақты негізде жалдамайтын
адамдар.
Отбасының ақы төленбейтін қызметкерлері – туысы басқаратын кәсіпорында
(шаруашылықта) әдетте сыйақысыз жұмыс істейтін адамдар.
Өндірістік кооператив мүшелері – кәсіпкерлік қызметпен айналысатын,
еңбек кооперативінің мүшелері болып табылатын адамдар.
Экономикалық қызмет секторлары бойынша жұмыспен қамту көрсеткіші
барлық жұмыспен қамтылғандарды өзінің еңбегін жұмсаған үш негізгі салаға
бөледі: ауыл шаруашлығында, өнеркәсіпте және қызмет көрсету саласында
жұмыспен қамтылғандар. Салалық бөліністе жұмыспен қамту туралы деректер
жұмыспен қамту құрылымында негізгі өзгерістер айқындалғанда және
экономиканың даму сатысын анықтағанда ерекше мағынаға ие болады. Әрбір
ірілендірілген салалық топтар (секторлар) үшін жұмыспен қамту жалпы
жұмыспен қамтудың тиісті үлесі түрінде анықталады. Көрсеткіш жұмыспен қамту
серпіні мен деңгейіндегі айырмашылықтарын атап көрсете отырып, әрбір
сектордағы жұмыспен қамтудың өсу және қысқарту үрдістерін көрсетеді.
Секторлар арасында жұмыспен қамтылғандар ағыны - өнімділік тренділерін
талдаудың маңызды факторы. Олар жеке сектор ішіндегі өнімділіктің өсу
қайнар көзін және төмен өнімділік саласынан жоғары өнімділік саласына
қызметкерлердің ауысуы нәтижесінде секторлар арасында жұмыс күшінің көшуін
анықтауға мүмкіндік береді. Кейіннен жеке салаларға (қызмет түрлеріне)
бөлуі әрбір аталған сектолардың ішінен жұмыспен қамту серпінін байқауға
мүмкіндік береді.
Жыныс белгісі бойынша көрсеткішті бөлу экономика салалары
бөлінісіндегі ерлер мен әйелдердің жұмыспен қамтылуына талдау жүргізуге
мүмкіндік береді. Салалар бойынша ерлер мен әйелдер біркелкі бөлінген бе
немесе әйелдер сандық жағынан жалақы мөлшері өнеркәсіпке қарағанда жалақы
мөлшері орта есеппен төмен қызмет көрсету саласында басымырақ па?
Бұдан басқа, негізінен қызмет көрсету саласы кәбінесе әйелдер дәстүрлі
түрде әйелдер үйде айналысатын қызмет түрлерін қамтитындықтан (балаларды
тәрбиелеу, науқастар мен қарттарды күту, жинау), олар осындай жұмыстарды
орындауға аса қолайлы кандидаттар ретінде қарастырылады. Әйелдің өз
балаларына өзі күтім жасауға мәжбүр болған жайдайларда, ол еңбек нарығында
жұмыспен қамтылуымен бірге үйдегі жұмыстарымен қолайлы үйлесетін қызмет
түрлерін таңдай алады.
Экономикалық байлықты әлемдік бөлу экономикалық қызмет секторлары
бойынша жұмыспен қамтуды бөлумен өзара тығыз байланысты сақтауды
жалғастыруда. Аса дәулетті мемлекеттерде жұмыспен қамтылған халықтың ең
үлкен үлесі қызмет көрсету секторына келеді (дәулеттілік деңгейі жалпы
ұлттық өнімнің жан басына шаққандағы орташа көлемімен есептеледі), сол
уақытта байлығы аздау елдер экономикасының негізі ретінде басымдылықпен
ауыл шаруашылығы құрайды.
Ішінара жұмыспен қамту көрсеткіші жұмыс толық жұмыс уақытынан аз
жұмыс уақытындағы жұмыспен қамтылған халықтың бөлігін сипаттайды. Осы сәтте
аптадағы сағаттардың ең төменгі санының бірыңғай ресми анықтамасы жоқ, оны
толық жұмыс уақыты ретінде жіктеуге болады. Елдер арасындағы
анықтамаларда арыймашылықтар болу себенінен толық және ішінара жұмыспен
қамту арасындағы шегі әрбір елмен өз бетінше немесе арнайы есептеу
негізінде белгіленеді.
Еңбек статистиктерінің халықаралық конференциясының 81-ші сессиясында
(ХЕҰ, 1994 ж.) келесі анықтама ұсынылған. Ішінара жұмыспен қамтылған
қызметкер – бұл толық жұмыс күнімен жұмыспен қамтылған және кәсібі бар
қызметкердің жұмыс уақытынан аз қалыпты жұмыс уақыты бар адам.
Толық және толық емес жұмыс күні арасындағы шектерін анықтау елдердің
өз қарауына қалдырылды. Ұлттық шектер, әдетте, аптадағы 30-40 сағаттар
дипазонында белгіленеді. Кейбір елдер толық және ішінара жұмыспен
қамтылғандарды жұмыс уақытының белгіленген ұзақтығына емес респонденттердің
өздері өз мәртебесін бағалауына сүйене отырып бөледі.
Ішінара жұмыспен қамту толық жұмыс уақытымен қамтылуынан ерекшеленетін
жұмыс жағдайларымен байланыстырылады және ол ерекше қарауды қажет етеді.
Аса икемді жұмыспен қамтылуға талпыну жағдайында мұндай жұмыспен қамту
экономикалық тұрғыдан қауіпсіз және толық жұмыс күніне жұмыспен қамтылу
ретінде онша тұрақты еместігі туралы жанама болжамды туғызады.
Ішінара жұмыспен қамту жағымсыз немесе кемсітетіндей бағаланбауы
керек. Қысқартылған жұмыс кестесі бойынша жұмыс істейтін адамдарды бұл
қанағаттандыруы мүмкін. Кейбірлеулерге мұндай жұмыспен қамту үй
міндеттерін, оқу, бос уақыт немесе қоғамдық қызметті орындауды еңбек
қызметімен байланыстыруға мүмкіндік береді. Саясаткерлер үшін ішінара
жұмыспен қамтудың өсуі жұмыс істелген жалпы сағат саны өсуінің қажетінсіз
жұмыссыздықтың өсуін шектеудегі мүмкіндігі маңызды. Ішінара жұмыспен қамту
жастар, жоғары жастағы адамдар, әйелдер немесе оқушылар сияқты жұмыспен
қамтылған халықтың белгілі топтар арасында неғұрлым таралған.
Сол уақытта ішінара жұмыспен қамтудың басымдылығы ретінде толық жұмыс
күнімен жұмыспен қамтуды салыстыру бойынша кемшіліктер қатары бар икемділік
болып табылады. Осылайша, ішінара жұмыспен қамтылғандар сағаттық еңбекақысы
неғұрлым аз болуы мүмкін, олар кейбір әлеуметтік жеңілдіктерге құқығы жоқ,
олардың кәсіби өсуі көп жағдайда шектеледі. Сондықтан, толық жұмыс күнімен
жұмыспен қамтуға мұқтаж немесе ықылас танытатын қызметкерлер үшін ішінара
жұмыспен қамту орынсыз сипатта болатынын заңды түрде пайымдауға болады.
Орынсыз ішінара жұмыспен қамту ХЕҰ терминологиясында жеткіліксіз жұмыспен
қамту (жұмыс уақытының мөлшері бойынша) ретінде анықталады, ал мұндай
жағдайға тап болған қызметкерлер мәжбүрлі сипаттағы себептер бойынша толық
емес жұмыс уақытымен қамтылғандар ретінде жіктеледі.
Ішінара жұмыспен қамту көрсеткіштері шеңберінде екі көрсеткіш
есептеледі:
- Жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы ішінара жұмыспен
қамтылғандардың үлесі, кейде ішінара жұмыспен қамту деңгейі деп аталады;
- Олардың жалпы санындағы ішінара жұмыспен қамтылған әйелдердің үлесі.
Қазақстанда Қазақстан Республикасының Еңбек кодексіне сәйкес қалыпты
жұмыс уақытының ұзақтығы аптасына 40 сағаттан аспауы керек.
Осы көрсеткіш жұмыспен қамтылған халықтың жалпы санындағы бейресми
секторда жұмыспен қамтылғандардың үлесін көрсетеді. Ол жұмыспен қамтылған
халықтың жалпы санына бейресми секторда жұмыспен қамтылғандар санының
пайызбен тұлғаланған қатынасы ретінде есептеледі.
Бейресми сектор экономиканың және еңбек рыногының елеулі бөлігін
көрсетеді, жұмыспен қамтуды құруда, өндіруде және табыстарды қамтамасыз
етуде маңызды роль атқарады. Кенттенудің және халықтың жоғары өсу қарқыны
бар елдерде бейресми сектор негізінен қалалардағы өспелі жұмыс күшінің көп
бөлігін басып алады. Бейресми сектордағы жұмыспен қамту жұмыссыздық бойынша
немесе жалақының шамалы деңгейін, әсіресе, ресми секторда және зейнетақыны
сақтандыру сияқты әлеуметтік қамтамасыз ету жүйелері жоқ елдерде тіршілік
ету үшін қажетті стратегия болып табылады.
Бейресми сектордағы жұмыспен қамту туралы статистикалық деректер елдің
экономикалық дамуына барлық қызметкерлердің қосқан үлесін мойындауда
маңызды роль атқарады. Бейресми сектордың негізгі аспектісі өз бетінше
жұмыспен қамту болып табылады. Жұмыспен қамтудың осы нысаны – әсіресе
әйелдер үшін, мәдени дәстүрлері оларға үйден тыс жерде жұмыс істеугетыйым
салатын немесе үй шаруашылығын жүргізу бойынша әйелдердің міндеті
белгіленген жұмыс уақыты ішінде жалдау бойынша оларға тұрақты жұмыс істеуге
мүмкіндік бермейтін елдердегі табыстың маңызды көзі. Бейресми сектор
жалдау бойынша жұмыс ала алмайтын әйелдер үшін резервтік сектор ретінде
танылған.
Бейресми сектор БҰҰ-ның Ұлттық әлеуметтік көрсеткіштерінің ең төменгі
тізбесіне жұмыспен қамту деңгейі көрсеткішін толықтыратын қосалқы
көрсеткіш ретінде енгізілген.
Бейресми сектор қызмет көрсету немесе тауарларды өндірумен
қамтылғандардың экономикалық бірліктерінің жиынтығы ретінде сипатталуы
мүмкін, негізгі мақсаты осы бірліктермен байланыстыларға жұмыспен және
табыспен қамтамасыз ету. Осындай экономикалық бірліктер еңбек пен
капиталдың азғантай мөлшері және олардың елеусіз немесе толығымен шектелуі
бар ұйымның ең төменгі деңгейінде жұмыс істейді. Еңбек қатынастары егер
олар қолданыста болса, олардың көп бөлігі ресми кепілдікті қарастыратын
еңбек келісім-шарттарына емес, ал кездейсоқ қызметкерлерді туыстық немесе
жеке байланыстарда және әлеуметтік қатынастарда тартуға негізделген.
Бейресми сектордың өндірістік бірліктерінде үй шаруашылықтары
кәсіпорындарының сипатты белгілері бар. Қолданыстағы негізгі құралдар мен
өзге де активтер өндірістік бірліктерге емес, олардың қожайындарына тиісті.
Шаруашылық бірліктері өз атынан мәмілелерге қатыса алмайды немесе басқа
шаруашылық бірліктерімен келісім-шарт жасаса және сондай-ақ жауапкершілік
ала алмайды. Қожайындар өздерінің тәуекеліне қажетті қаржы ресурстарын
тарту керек. Олар өндіріс үдерісінде туындайтын кез келген парыздар немесе
міндеттер бойынша шектеусіз жеке жауапкершілікке тартылады. Өндіріске
жұмсалатын шығыстар үй шаруашылықтарының шығыстарынан жиі бөлінбейді.
Бейресми экономикадағы жұмыспен қамту бейресми секторда өндірістік
кәсіпорындар бірліктері болып табылатын жұмыспен қамтылғандарды қамтиды,
және жұмыс орны байқау бірліктері болып табылатын бейресми сектордан тыс
бейресми жұмыспен қамтуды қамтиды.
Бейресми секторда жұмыспен қамтылғандар – зерттеу кезеңі ішінде
олардың жұмыспен қамтылу мәртебесіне, олар үшін бұл жұмыс негізгі немесе
қосымша болып табылатындығына тәуелсіз, аз көлемде, бейресми сектордың
өндірістік бірліктерінің ішінде біреуінде жұмыспен қамтылған адамдар.
Бейресми жұмыспен қамту – ресми немесе бейресми секторындағы
кәсіпорындарда немесе үй шаруашылықтарында бейресми жұмыс
орындарыныңжұмыстардың жалпы саны.
Әлеуметтанымдық зерттеуде басты бағыт қанағаттанарсыздық жұмысбастылық
сұрақтарына талдау жасау болып табылады. Сонымен қатар екі фактормен
түсіндіріледі:
а) жұмысбастылардың жеткіліксіз көлемі (орындалған сағат түрінде);
б) еңбекке сыйақының төмен деңгейімен (еңбек бағасымен).
Сонымен бірге отбасының жиынтық табысы үш басты элементтермен талдануы
қажет: 1) жұмысбастылықпен байланысты табыс, 2) жеке меншіктен табыс, 3)
мемлекеттік және жеке табыс көздерінен түсім.
Ол үшін практика жүзінде тексерілмеген анкетаны статистикалық
зерттеудің жаңа түрін қарастыру, оның ішіне мынадай типті сұрақтар
енгізілуі керек:
1. Жалпы жұмысбастылар:
а) толық жұмыс жылы;
б) жұмыссыздықтың болмауынан толық емес жұмыс жылы (өз еркін
себебімен, амалсыздық есебінен);
в) жылдың кейбір мезгіліндегі жұмыссыздық (белгілі бір жұмыстың
болуы, қандай да бір жұмысбастылықтың болмауынан).
2. Жалпы жұмысбастылықтан табыс мөлшерінің белгілі бір деңгейден төмен
тұлғалар, оның ішінде:
- Отбасының жиынтық табысымен өмірдің төмен стандарты.
- жұмысбастылықтан отбасы табысының төмен стандарты. Анкета сұрақтарға
жауаптар алуға көмектесу керек;
- тұлғалардың түрлі категорияларының жалақыларының экономикалық
статусы бойынша аншалықты ерекшеленеді?
- Отбасы табысына не әсер етеді?
- Қандай мөлшерде отбасы табысы жұмысбастылықпен байланысты жиынтық
табыстан тәуелді болады?
- Табыс пен түсімдер отбасыға жеке меншіктен түскен төмен табыстан
басқа отбасылардан айырмашылығы қаншалықты маңызды?
Зерттеу бағдарламасында түрлі нұсқалар мен көрсеткіштер топтары
болады. Мысалы, жұмысшылық мәліметтері және табыс туралы мынандай маңызды
көрсеткіштермен, атап айтқанда, намыс уақытының ұзақтығымен, үй
шаруашылығының ауқымдылығымен, жұмыскерлердің санымен, жеке тұлғаның және
үй шаруашылыгының басқа да әлеуметтік және экономикалық мінездемелерімен
ресімді талдау жасау керек. Берілген талдауды классификация тұрғысынан және
әлеуметтік-демографиялық мінездемелер негізінде жасы, жынысы, отбасы көлемі
мен құрамына байланысты [5,11б.].
Ел экономикасы рыноктық сипат алған кезеңнен бері адамдар Үкіметке
жалтақтамай, өз қабілетің дамытып, кәсіпкерлікпен айналысып табыс көздерін
іздеуде. Өзін-өзі жұмыспеп. қамтуды экономикалық категория ретінде
әлеуметтік-экономикалық жүйедегі орнын көрсету, басқа да объективті
экономикалық заңдылықтармен байланыстылығы, әсіресе рыноктық экономика
заңдылықтарымен өзара әрекетін көрсету, теориялық методологиялық өлшемдерін
табу. Нақты рыноктық ортада адамдардың өзін жұмыспен қамту механизмін
зерттеу қажет [6].
Қазіргі экономикалық жүйеде пайдалы қызмет ретіндегі жұмыспен қамту
түсінігіне деген көзкарас ең алдымен Қазақстан Республикасының "Халықты
жұмыспен қамту туралы" Заңында берілген: "Жұмыспен қамту - азаматтардың,
Қазақстан Республикасы Конституциясына, заңдары мен өзге де нормативтік-
құқықтық актілеріне қайшы келмейтін жеке қажеттерін қанағаттандыруға
байтанысты және оларға табыс немесе кіріс әкелетін қызметі". Жұмыспен
қамтылған халыққа жалдамалы жұмыспен айналысушылар, оқушылар, әскери
қызметтегілермен қатар өзін-өзі жұмыспен қамтушы және кәсіпкерлікпен
айналысушы азаматтар да жатқызылады.
Экономиканың дамуының әрбір сатысына, өзінің сипаттамасы мен қоғамдық
процесстердің мәнің ашатын белгілі бір жұмыстылық моделі сәйкес келеді.
Мемлекеттің рөлі барлығы үшін өздерінің қабілеттіліктерін жүзеге асыруда
оларға теңдей құқықтық жағдайлар тұғызуында жатыр. Жүмыстылыққа
жәрдемдесетін мемлекеттік саясат қоғамдағы барлық азаматтарға, жынысыма,
діни сенім-нанымына, жасына, саяси ұстанымына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына
байланыссыз еңбектегі құқығын жүзеге асыруға және қабілеті мен кәсіби
даярлығына сәйкес жұмыс түрін таңдаудағы еркіндігін, жеке өз мүдделері мен
қоғамдық қажеттіліктерді ескере отырып қамтамасыз етуі керек.
Экономикалық интеграция тұсында мемлекеттердің өзара ортақ рыноктарын
құру жалпы әлемдік үрдіске айналып отыр. Мемлекеттер өздерінің рыноктарын
біріктіре отырып рыноктағы тауарларға сұраныстың ұлғаюын және халықтың
жұмыстылығын қамтамасыз етуге ұмтылады. ТМД аясындағы елдердің ортақ
экономикалық кеңістік қалыптастыру мақсатындағы Кедендік одақты құруында
одаққа мүше-мемлекеттердің көздегені ортак еңбек рыногын құру, әлеуметтік-
еңбектік қатынастар саласында келісімді ортақ саясат жүргізу, еңбек
жағдайын жасау және еңбекті қорғау, сондай-ақжұмысшы күшінің көілі-қонын
реттеуде жатыр.
Ортақ еңбек рыногын құру көптеген құкықтық, экономикалық және
әлеуметтік-психологшлық мәселелерді Кедендік одақтың мүше елдерінің келісіп
шешуіне мүмкіндік бере отырып олардың халықаралық еңбек рыногына кіру
процесін жеңілдетеді.
Әкімшілік-әміршілдік экономика тұсындағы жұмыстылық кезінде еңбекті
толық пайдаланбау және салыстырмалы түрде экономикалық өсудің төменғі
қарқында жүруіне әкелгені мәлім, ол өз кезегінде өндіріс үшін өндіруге
бейімделген жұмыстылыққа және оның құрылымының бұзылуына әкелген. Мемлекет
бір жағынан ірі меншік иесі болған, ал екінші жағынан - қоғамдағы өндірнтік
қатынастардың басты реттеушісі болған, жұмысшының меншік объектісінен
білінбей бетенсуінің күшеюіне объективті түрде әсер еткен.
Сонымен қатар еңбек заңдылығы еңбектік қызметтің ең қолайлы
жағдайларын іздеуге, жалдамалы жұмысшының жүріп-тұруына (үздіксіз еңбек
өтілі (стаж), еңбек дауларын қараудың ерекше тәртібі және т.б.)
еркіндігінің болуының тенденциясы орыналған.
Жалпы экономиканың гүлденуі, қоғамдык байлықтың өсуі сайып келгенде
жұмысшылардың өздерінің еңбегінің нәтижесіне деген мүдделілігіне, еңбекке
деген өздерінің қабілеттіліктерін пайдалануына және оны дамытуга байланысты
болады.
Жұмыстылық қатынастары экономикалық, демографиялық және әлеуметтік
процесстермел байланысты. Жұмыстылықтың экономикалық мазмұны жұмысшы үшін
өз еңбегімен өзіне лайықты өмір сүруін қамсыздандырудан және қоғамдық
өндірістің тиімділігінің өсуіне әсер етуінен. демографиялық жұмыстылықтағы
халықтың жас-жыныстық сипаттамасының өзара байланысынан, оның құрылымынан
және т.б., әлеуметтік - жеке тұлғаны қалыптастырудан және оны дамытудан
көрінеді. Республикадағы жүргізіліп жаткан экономикалық бетбұрыстар
әлеуметтік-еңбек аясын да қайта құрған. Ұлттық еңбек рыногының
көрсеткіштерінің экономикалық, демографиялық, әлеуметтік зерттеулері оның
дамуына, немесе керісінше оның дағдарысына әкелетін белгілі бір үрдістердің
қалыптасуын көрсетіп отыр. Ол үрдістер темендегідей:
* меншік формасының әзгеруімен байланысты жаңа еңбек қатынастарының
қалыптасуы;
* экономиканың қайта құрылуы;
* жұмысшы кадрлардың көп бөлігінін материалдық өндірістеп қызмет
көрсету саласына өтуі:
* қосымша еңбек саласы ретіндегі жеке секторлардың пайда болуы;
* шетелдік жұмысшы күшін тарту;
* әр, түрлі екі кадрлық құрамның құрылуы: бұрын да болған дәстүрлі
мамандықтағы жұмысшылар, және де соңғы кезде пайда болған айрықша рыноктық
кәсіптегі жұмысшылар (брокерлер. диерлер, маклерлер. аудиторлар,
менеджерлер және т.б.);
* экономиканың жекелеген салаларындагы еңбек сипатының өзгеруі (сауда,
тұрмыстық қызмет көрсету және т.б.);
* қосымша жұмыс істеу, үйде отырып жұмыс істеу. қосымша табыс көздерін
жасау және іздеу;
* жұмыстылыққа кепілдік беру, еңбек ақысын төлеу, еңбек жағдайын жасау
және режимі жөніндегі мәселелерді шешудегі әлеуметтік серіктестік
(жұмысшылар, жұмыс берушілер, мемлекет) жүйесін күру.
Сонымен қатар жұмыстылық аясындағы өзгерістер ұлттық еңбек рыногында
келесідей кері үрдістердің де пайда болуына әкелді:
* жабық жұмыссыздықтың өсуі:
жұмысшының кәсібилік деңгейі мен табысы арасындағы нақты
байланыстардың жоқтығы;
* жалақыны төлеудегі кешіктірулер;
* кәсіби аурулардың және зақымданулардың өсуі (рухани ескірген
жұмыс орындарының көбеюі);
* білікті мамандардың тапшылығы, сондай-ақ оларды қажетті мамандықтар
бойынша тез арада қайта даярлаудың мүмкінідігінің жоқтығы;
* жұмыс басты халықтың жұмыс уақытын толық пайдаланбауы (ол білікті
жұмысшылардың еңбек потенциалын жоғалтуына әкеледі);
* жастар, әйелдер, мүгедектер, әскери міндетін атқарып келген әскери
қызметкерлер, сондай-ақ бұрын жұмыс орындарын талап етпеген зейнеткерлер
мен жасөспірімдер сынды халықтың әлеуметтік-демографиялық топтарының
жұмысқа тұруындағы проблемалардың қауырттығы.
Еңбек рыногын қалыптастыруда экономиканың ресми емес секторының рөлі
өсіп келеді, еңбектік қызметтің стандартты емес формаларының дамуы орын
алуда, атап айтқанда "халықтың өзін-өзі жұмыспен қамтуы".
Стандартты деп әдетте тікелей жұмыс берушінің немесе ол сайлаған
менеджердің басшылығымен кәсіпорында немесе ұйымда мерзімі шексіз еңбек
келісім-шарты негізінде толық жұмыс күні режимінде жалдану негізіндегі
жұмыстылық есептелінеді. Көптеген дамыған елдерде мұндай стандарт заңмен
бекітілген. Ал керісінше, одан ауытқитын барлык жұмыстылық формалары, өзін-
өзі жұмыспен қамту да стандартты емес жұмыстылық ретінде қарастырылады.
Стандартты емес жұмыстылық формалары көптүрлі және де оган жататындар:
- тұрақты емес (уақытша) жұмыстылық. Тұрақты емес жұмысбасты адам деп
еңбек келісім шартын белгілі бір мерзімге немесе нақты бір жұмыс
көлемін орындауға, сондай-ақ маусымдық, кездейсоқтық немесе бір жолғы
жұмысты істеуге деп бекіткен кезде айтамыз;
- толық емес жұмыстылық. Бұл жерде екі көзқарас бар - сандық және
сапалық. Сандык деп әдетте жұмыс уақытының ұзақтығы қалыпты мөлшерден аз
болғанда (аптасына 30-35 жұмыс сағаты, олар "аз жұмыс басты" деп саналады),
ал сапалық деп толық емес жұмыс уақытына бекітілген еңбек келісім
шарттары бар жұмысшыларды айтамыз;
- аяқсыз жұмыстылық. Бұл категорияға жұмыс берушінің ықпалымен,
қысқартылған жұмыс кестесіне мәжбүрлі түрде көшу, клиенттердің немесе
тапсырыстардың жоқтығы және т.б. сияқты жұмысшыларға байланысты емес
себептерден әдеттегі уақыттан аз еңбек ететін немесе уақытша жұмыс орнында
болмайтын жұмысшылар жатады;
- үстеме жұмыстылық. Үстеме жұмыстылықтағы жұмысшылар деп жұмыс уақыты
белгілі шектік мөлшерден көп болған кезде (аптасына 40 жұмыс сағатынан
аса);
- өзін-өзі жұмыспен қамту, оған жұмыс берушілер, өндірістік
кооперативтердің мүшелері және тар мағынадағы өз бетінше жұмыспен
қамтылғандар жатады;
- ресми емес жұмыстылық. Бұған кіретіндер: а) жеке кәсіпкерлігі бар;
ә) жеке тұлғаларда жалданушылар; б) халықтың үй шаруашылығындағы
жұмыстылық; в) ауызша келісім шарт негізіндегі ресми сектордағы
жұмысбастылар;
- халықтың үй шаруашылығындағы жұмыстылық. Бұл категория тауарлар мен
қызметтерді үй жағдайында рынокта сату үшін немесе өзі тұтынуы үшін
өндіретін жұмысшыларды қамтиды. Көптеген елдерде өнімдерді өзінің тұтынуы
үшін өндіретіндерді жұмыс басты деп қарамайды және де олар экономикалық
белсенді емес халық тобына жатқызылады.
Өз бетінше жұмыспен қамтылу мәселесіне деген қызығушылық бірнеше
жағдайларға байланысты болып отыр. Біріншіден, айтарлықтай жаңа техника
және технология пайда болуда. олардың шағын түрде шығарылуы, кейбір
материалдар арзандауда, мәліметтер банкісіне қол жеткізуді [7, 94б.].
1.2 Жұмыссыздық себептері мен әлеуметтік - экономикалық салдары
Жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс істеуді қалайтындардың жалпы санының
ішінде жұмысы жоқ азаматтардың статистикалық көрсеткіші (пайыз түрінде).
Статистика агенттігі ай сайын жұмыссыздық деңгейі мен экономикалық
саясаттағы еңбек нарығының жағдайын бағалайды.
Статистикалық деректер үй шаруашылығына зерттеу жүргізу негізінде
жиналады. Анкета сұрақтарына байланысты, әрбір адам 3 түрлі санаттың
біреуіне жатады. Жұмыс істейтін, жұмыссыз және жұмыс күшіне кірмейтіндер.
Жұмыс істейтін адам деп - үй шаруасымен немесе оқумен шұғылданбайтын, апта
бойы жұмыс істейтін адамдарды осы топқа кіргіземіз. Егерде азамат жаңа
жұмысқа шығуды күтіп жұмыс істемесе, яғни уақытша босатылса немесе жұмыс
іздеп жүрсе, онда ол -жұмыссыз деп саналады. Алғашқы екі санатқа жатпайтын
азаматтар (мәселен, студенттер және үй шаруасындағы әйелдер), жұмыс күші
құрамына кірмейді: олар жұмыс істемейді, іздемейді және жаңа жұмысқа көшу
кезеңін күтпейді.
Жұмыс күші - жұмыссыздар мен жұмыс істейтіндердің жиынтығы, ал
жұмыссыздық деңгейі - бұл жұмыс күшінің жалпы санындағы жұмыссыздардың
пайыз түріндегі анықталуы. Демек,
Жұмыс күші = жұмыс істейтіндер саны + жұмыссыздар саны.
(1)
Жұмыссыздар саны х100
Жұмыссыздық деңгейі =---------------------------------- --------
(2)
Жұмыс күшінің жалпы саны
Статистика агенттігі есептейтін тағы бір статистикалық көрсеткіш, бұл
пайыз түріндегі, жасы үлкен тұрғындар санының жалпы жұмыс күшіндегі үлесі:
Жасы үлкен түрғындар санының үлесі = Жүмыс күшінің жалпы саны х 100 (3)
Жасы үлкен тұрғындар саны
Бұл статистикалық көрсеткіш барлық тұрғындар үшін есептеледі, сонымен
қатар жеке топтар үшін де қолданылады, ерлер мен әйелдер үшін, кәрі және
жас адамдар үшін де есептеледі [8,85б.].
Толық жұмысбастылық ұғымына анықтама берудің алдында біз
жұмыссыздықтың 3 түрімен танысуымыз керек: уақытша, құрылымдық және
циклдік.
Уақытша жұмыссыздық
Кейбір адамдар өз мамандықтары бойынша қызмет түрлерін таңдау
мүмкіншіліктері бар кезде "жұмысаралық" жағдайда қалады. Кейбіреулерін
жұмыстан шығарып жіберіп, олар басқа жұмыс орнын іздеп жүреді. Басқа
біреулер тұрақты жұмысын жоғалтқандықтан уақытша жұмыссыз болады (мысалы,
құрылыстағы қолайсыз ауа райы жағдайы). Сонымен қатар жастар арасында алғаш
рет жұмыс іздеп жүрген адамдар санаты болады.
Осы жұмыссыз адамдар жаңа жұмыс орнына немесе уақытша жоғалтқан
жұмысқа қайтып келген кезде, олардың орнын басқа жұмыссыздар басады.
Сондықтан, әр түрлі себептермен жұмыссыз қалған адамдар санаты құрамын
өзгертсе де, осы жұмыссыздық типі қала береді. Жұмыс іздеп жүрген немесе
жұмыс орнын алуын күтіп отырған адамдарға экономистер "уақытша жұмыссыздар"
деген термин қолданады (Ол жұмыстың қайта жаңғыруымен немесе іздеумен
байланысты).
Уақытша деген анықтама бұл құбылыс мәнін нақты көрсетеді: еңбек
нарығында жұмыс орны мен жұмыс күші арасында сәйкестілік орнамайды. Уақытша
жұмыссыздар еңбек нарығына ұсынатын "білімдері" бар деп есептелінеді.
Уақытша жұмыссыздық міндетті және ерікті болып бөлінеді. Жұмысшылардың
көпшілігі жұмысаралық жағдайға өз еркімен түседі, олар - өздерінің төмен
жалақылы жұмыстарын жоғары төлемақылы жұмысқа ауыстырады. Бұл жұмысшылардың
өздеріне үлкен табыс әкеледі және еңбек ресурстарының ұтымды пайдасын
арттыру дегенді білдіреді. Яғни, жалпы экономикадағы нақты өндіріс
көлемінің ұлғаюы.
Құрылымдық жұмыссыздық
Уақытша жұмыссыздық ақырындап "Құрылымдық жұмыссыздық" деп аталатын
екінші санатқа ауысады. Экономистер "құрылымдық" терминін құрамдық деген
мағынада қолданады. Уақыт өте келе технология мен сұраныс құрылымында
өзгерістер болады, олар оз алдына еңбек күшіне жиынтық сұраныс құрылымын
өзгертеді. Осы өзгерістердің нәтижесінде кейбір мамандықтарға деген сұраныс
азаяды немесе мүлде жойылады. Басқа мамандықтарға, соның ішінде жаңаларына
жаңа өзгерістерге бірден және толық жауап бере алмағандықтан жұмыссыздық
пайда болады. Кейбір қызметкерлердің өздерінің мамандық тәжірибелері нарық
сұранысына сәйкес келмейтініне көздері жетеді; олардың тәжірибесі мен
іскерлігі технология мен сұраныс сипатында болған өзгерістерге байланысты
ескіріп, керексіз болып қалады. Сонымен қатар жұмысбастылықтың географиялық
құрылымы әрдайым өзгеріп тұрады. Бұған соңғы 10 жылда байқалған жұмыс
орындарының "қысқы белдеуден" "жазғы белдеуге" миграциясы мысал бола алады.
Уақытша және құрылымдық жұмыссыздық арасындағы айырмашылық анық емес.
Уақытша жұмыссыздарда "сатуға" болатын тәжірибе бар, ал құрылымдық
жұмыссыздар жаңа жұмыс орнына орналасуы үшін арнайы оқу курсын өтуі керек,
ал кейде тұрғын жерін де ауыстыруы керек. Уақытша жұмыссыздық қысқа
мерзімді, ат құрылымдық жұмыссыздық ұзақ мерзімді. сондықтан ол қауіпті
болып саналады.
Циклдік жұмыссыздық
Циклдік жұмыссыздық құлдырау кезеңінде, яғни жалпы немесе жиынтық
шығындардың жетіспеушілігімен сипатталатын кезеңде пайда болады. Тауарлар
мен қызметтерге жиынтық сұраныс азайғанда, жұмысбастылық төмендейді,
жұмыссыздық өседі. Сол себепті цикллік жұмыссыздықты кейде "сұраныс
тапшылығына байланысты жұмыссыздық" деп атайды.
Толық жұмысбастылық ұғымы
Толық жұмысбастылық жұмыссыздықтың мүлдем жоқтығы емес. Экономистер
уақытша және құрылымлық жұмыссыздықты болмай қоймайды деп санайды, осыдан
толық жұмысбастылық ұғымы еңбек күшінің 100%-нан аз бөлігін қамтитын
жұмысбастылық болып саналады. Дәлірек айтқанда, толық жұмысбастылық
кезіндегі жұмыссыздық деңгейі уақытша және құрылымдық жұмыссыздық
деңгейлерінің қосындысына тең.
Басқа сөзбен айтқанда, толық жұмысбастылық кезінде жұмыссыздық деңгейі
циклдік жұмыссыздық нөльге тең болған жағдайға ғана жетеді. Толық
жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздықты "жұмыссыздықтың табиғи (шынайы)
деңгейі" деп те атайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейімен қосарланған ішкі
өнімнің нақты көлемі "экономиканың өндірістік әлуеті" деп аталады. Бұл
толық жұмысбастылық кезіндегі экономика өндіре алатын өнімнің нақты
(шынайы) көлемі. Толық жұмысбастылық кезіндегі жұмыссыздық деңгейі немесе
жұмыссыздықтың табиғи деңгейі еңбек күші нарықтары тепе-теңдік жағдайында
болғанда, яғни жұмыс іздеушілер мен бос жұмыс орындардың саны сәйкес келген
жағдайда орнайды. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі дегеніміз? оң өлшем,
өйткені уақытша жұмыссыздарға сәйкес бос орындарды табу үшін уақыт керек.
Құрылымдық жұмыссыздарға да жұмысқа орналасу үшін оқу курстарын өтуге
немесе басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеп жүрген
адамдардың саны бос жұмыс орындар санынан көп болса, онда еңбек күші
нарықтары сәйкес келмейді деген сөз; мұндай жағдайда жиынтық сұраныс
тапшылығы мен циклдік жұмыссыздық пайда болады. Басқа жағынан қарағанда,
жиынтық сұранысы артық болған жағдайда. жұмыс күшінің жетіспеушілігі
байқалады, яғни бос жұмыс орындардың саны жұмыс іздеп жүрген адамдар
санынан артық болады. Мұндай жағдайда жұмыссыздықтың нақты деңгейі табиғи
деңгейінен төмен болады. Еңбек күші нарықтарындағы мұндай тапшылық
инфляциямен қатар болады.
"Табиғи" термині экономика жұмыссыздықтың табиғи деңгейінде жұмыс
істеп, өзінің өндірістік мүмкіндігін қолданып жатыр деген ұғым бермейді.
Біздің іскерлік циклдарды қысқаша шолуымызда экономикадағы жұмыссыздық
деңгейі табиғи деңгейінен жоғары болады деп айтып кеттік. Бірақ кейде
экономикадағы жұмыссыздық деңгейі табиғи деңгейінен төмен де болуы мүмкін.
Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі өз алдына тұрақсыз көрсеткіш. Ол кезеңді
түрде еңбек күші мен инстиуционалдық өзгерістермен байланысты демографиялық
қозғалыстар әсеріне түседі.
Күн сайын кейбір жұмысшылар жұмыстан шығады немесе оларды жұмыстан
шығарады, ал кейбір жұмыссыз жаңа жұмыс табады. Бұл үздіксіз жұмыссыздар
қатарына кіру және ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz