Психология тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми.теориялық аспектілері.
1.1 Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс табуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой.пікірлердің теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің мәні ... ... ... ... ... ... 14
2.2. М.Жұмабаевтің қазақ психологиясына қосқан үлестері ... ... ... ... ... ..21
2.3. Т.Тәжібаевтың психологиялық ой.пікірлері
ІІІ ТАРАУ. Қазақстандағы психология ғылымы.
3.1. Психологияның ғылым ретінде қалыптасуының
алғашқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Қазақстандағы психология ғылымына үлес қосқан ғалымдардың еңбектерін психология пәнінде іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми.теориялық аспектілері.
1.1 Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс табуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой.пікірлердің теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің мәні ... ... ... ... ... ... 14
2.2. М.Жұмабаевтің қазақ психологиясына қосқан үлестері ... ... ... ... ... ..21
2.3. Т.Тәжібаевтың психологиялық ой.пікірлері
ІІІ ТАРАУ. Қазақстандағы психология ғылымы.
3.1. Психологияның ғылым ретінде қалыптасуының
алғашқы кезеңі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
3.2. Қазақстандағы психология ғылымына үлес қосқан ғалымдардың еңбектерін психология пәнінде іске асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 34
Психология нені зерттейді? Ол қандай ғылым? деген сұрақтарды қарапайым адамдарға қойсақ, мынадай жауап алар едік: « сезім мен ойды», «адам мінезін», «адамның ішкі әлемін зерттейтін ғылым» т.б. Егер нақты терминологиясына мән бермесек, алынған жауаптарды шындыққа жанасымды деп есептеуге болады. Шын мәнінде де психология жоғарыдағы аталынғандарды және т.с.с. көптеген мәселелерді қарастырады.
Тарихтың ежелгі кезінен-ақ қоғамдық жағдайлар адамдардың бір-бірінен ерекшеліктерін айыра алуға, мінез-құлқын түсінуге мәжбүр еткен. Қай кезеңді алып қарасақ та, психология ғылымы адамдардың ішкі және сыртқы әлемімен қатар жүріп отырған. Оған мысал ретінде екі адамның бір-бірімен танысуын алайық. Мұнда бір адам мен екінші адамның бір-бірін қабылдауы, ол туралы өзіндік ойы, сөйлеуі арқылы пікір алмасуы, эмоция мен сезімі, мінезі мен адами қасиеттерінің кейбір жақтары алғашқы танысудан-ақ байқалады. Бұл жағдайды тұтасымен алғанда психикалық құбылыстардың элементтері құралады. Бір қарағанда қарапайым ғылым сияқты көрінгенімен психологияның дербес ғылым болуына қаншама ғасырлар қажет болған. Алғашында адамдар « мен кіммін?», «мені кім жаратты?», «жан дегеніміз не?», «ол қай жерде орналасқан?» секілді философиялық сұрақтардан бастаған. Бұл мәселелерді психология философиядан дербес ғылым ретінде бөлініп шыққаннан кейін тереңдете зерттей бастаған. Психология өз дамуында ұзақ жолды жүруіне қарамастан, нақты объекті мен пәнін, мақсатын қаншама рет өзгерткен.
Бірінші кезеңде психологияға жанды зерттейтін ғылым деген атау шамамен екі мың жыл бұрын берілген. Адамдардың өміріндегі түсініксіз жағдайларын жан арқылы түсіндіруге тырысқан.
Екінші кезеңде психология сана туралы ғылым деп аталынған. Оның басты себебі V ғасырдағы жаратылыстану пәнінің дамуына байланысты. Ол заманда сезіне алу, ойлау қабілеттерін ойлау процестерін санаға жатқызғандықтан, зерттеу әдісі ретінде адамның өзін-өзі бақылауы мен фактілерін жүйелеп баяндауын негізге алған.
Ал үшінші кезеңде ғасырда пайда болған психологияны мінез-құлықты зерттейтін ғылым деп қарастырған болса,төртінші кезеңде психология объективті заңдылықтар мен психика механизмдерінің көрінуін зерттеген.
Бүгінгі таңда психология –жан құбылыстарының сыртқы және ішкі дүние заттарының әсерінен пайда болып, біртіндеп дамып, қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылымға айналған. Жалпы алғанда «психология» ұғымы ортағасырдағы еуропалық- діндарлардың ықпалынан туындағанымен, оны XV ғасырда неміс ғалымы Христиан Вольф ғылымға алғаш енгізген [1,6]. Психология термині гректің екі сөзінен (psyche- жан, logos- ілім) алынған, бұл «жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді. Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінуі мынадай.
Тарихтың ежелгі кезінен-ақ қоғамдық жағдайлар адамдардың бір-бірінен ерекшеліктерін айыра алуға, мінез-құлқын түсінуге мәжбүр еткен. Қай кезеңді алып қарасақ та, психология ғылымы адамдардың ішкі және сыртқы әлемімен қатар жүріп отырған. Оған мысал ретінде екі адамның бір-бірімен танысуын алайық. Мұнда бір адам мен екінші адамның бір-бірін қабылдауы, ол туралы өзіндік ойы, сөйлеуі арқылы пікір алмасуы, эмоция мен сезімі, мінезі мен адами қасиеттерінің кейбір жақтары алғашқы танысудан-ақ байқалады. Бұл жағдайды тұтасымен алғанда психикалық құбылыстардың элементтері құралады. Бір қарағанда қарапайым ғылым сияқты көрінгенімен психологияның дербес ғылым болуына қаншама ғасырлар қажет болған. Алғашында адамдар « мен кіммін?», «мені кім жаратты?», «жан дегеніміз не?», «ол қай жерде орналасқан?» секілді философиялық сұрақтардан бастаған. Бұл мәселелерді психология философиядан дербес ғылым ретінде бөлініп шыққаннан кейін тереңдете зерттей бастаған. Психология өз дамуында ұзақ жолды жүруіне қарамастан, нақты объекті мен пәнін, мақсатын қаншама рет өзгерткен.
Бірінші кезеңде психологияға жанды зерттейтін ғылым деген атау шамамен екі мың жыл бұрын берілген. Адамдардың өміріндегі түсініксіз жағдайларын жан арқылы түсіндіруге тырысқан.
Екінші кезеңде психология сана туралы ғылым деп аталынған. Оның басты себебі V ғасырдағы жаратылыстану пәнінің дамуына байланысты. Ол заманда сезіне алу, ойлау қабілеттерін ойлау процестерін санаға жатқызғандықтан, зерттеу әдісі ретінде адамның өзін-өзі бақылауы мен фактілерін жүйелеп баяндауын негізге алған.
Ал үшінші кезеңде ғасырда пайда болған психологияны мінез-құлықты зерттейтін ғылым деп қарастырған болса,төртінші кезеңде психология объективті заңдылықтар мен психика механизмдерінің көрінуін зерттеген.
Бүгінгі таңда психология –жан құбылыстарының сыртқы және ішкі дүние заттарының әсерінен пайда болып, біртіндеп дамып, қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін ғылымға айналған. Жалпы алғанда «психология» ұғымы ортағасырдағы еуропалық- діндарлардың ықпалынан туындағанымен, оны XV ғасырда неміс ғалымы Христиан Вольф ғылымға алғаш енгізген [1,6]. Психология термині гректің екі сөзінен (psyche- жан, logos- ілім) алынған, бұл «жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді. Психологиялық ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінуі мынадай.
1. Алдамұратов Ә.Қызықты психология. А, «Қазақ университеті», 1992 ж
2. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. А, 1978; Екінші бөлім.1979 ж
3. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976 ж
4. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
5. Мухина В.З. «Детская психология» М. 1976г.
6. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
7. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
8. Люблинская «Детская психология» М. 1996г.
9. Линден Ю. «Обезьяны, человек и язык» Москва 1981год.
10. Обухова «Этап развития» детского мышленения» М.1992г.
11. Психология. Адамзат ақыл – ойының қазынасы ІУ. том А, 2005ж.
12. Петровский А.В. «Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы» Алматы, 1987ж.
13. Сәбет Балтаұлы Бап – Баба «Жантану негіздері» Алматы, 2001жыл.
14. Эльхонин «Детская психология» М.1979г.
2. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. А, 1978; Екінші бөлім.1979 ж
3. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976 ж
4. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
5. Мухина В.З. «Детская психология» М. 1976г.
6. Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
7. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
8. Люблинская «Детская психология» М. 1996г.
9. Линден Ю. «Обезьяны, человек и язык» Москва 1981год.
10. Обухова «Этап развития» детского мышленения» М.1992г.
11. Психология. Адамзат ақыл – ойының қазынасы ІУ. том А, 2005ж.
12. Петровский А.В. «Педагогикалық және жас ерекшеліктер психологиясы» Алматы, 1987ж.
13. Сәбет Балтаұлы Бап – Баба «Жантану негіздері» Алматы, 2001жыл.
14. Эльхонин «Детская психология» М.1979г.
Тақырыбы: Психология тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми-теориялық аспектілері.
1. Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс табуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой-пікірлердің
теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің
мәні ... ... ... ... ... ... 14
2.2. М.Жұмабаевтің қазақ психологиясына қосқан
үлестері ... ... ... ... ... ..21
2.3. Т.Тәжібаевтың психологиялық ой-пікірлері
ІІІ ТАРАУ. Қазақстандағы психология ғылымы.
3.1. Психологияның ғылым ретінде қалыптасуының
алғашқы кезеңі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..26
3.2. Қазақстандағы психология ғылымына үлес қосқан ғалымдардың
еңбектерін психология пәнінде іске асыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...34
І. Кіріспе
Психология нені зерттейді? Ол қандай ғылым? деген сұрақтарды
қарапайым адамдарға қойсақ, мынадай жауап алар едік: сезім мен ойды,
адам мінезін, адамның ішкі әлемін зерттейтін ғылым т.б. Егер нақты
терминологиясына мән бермесек, алынған жауаптарды шындыққа жанасымды деп
есептеуге болады. Шын мәнінде де психология жоғарыдағы аталынғандарды
және т.с.с. көптеген мәселелерді қарастырады.
Тарихтың ежелгі кезінен-ақ қоғамдық жағдайлар адамдардың бір-бірінен
ерекшеліктерін айыра алуға, мінез-құлқын түсінуге мәжбүр еткен. Қай кезеңді
алып қарасақ та, психология ғылымы адамдардың ішкі және сыртқы әлемімен
қатар жүріп отырған. Оған мысал ретінде екі адамның бір-бірімен танысуын
алайық. Мұнда бір адам мен екінші адамның бір-бірін қабылдауы, ол туралы
өзіндік ойы, сөйлеуі арқылы пікір алмасуы, эмоция мен сезімі, мінезі мен
адами қасиеттерінің кейбір жақтары алғашқы танысудан-ақ байқалады. Бұл
жағдайды тұтасымен алғанда психикалық құбылыстардың элементтері құралады.
Бір қарағанда қарапайым ғылым сияқты көрінгенімен психологияның дербес
ғылым болуына қаншама ғасырлар қажет болған. Алғашында адамдар мен
кіммін?, мені кім жаратты?, жан дегеніміз не?, ол қай жерде
орналасқан? секілді философиялық сұрақтардан бастаған. Бұл мәселелерді
психология философиядан дербес ғылым ретінде бөлініп шыққаннан кейін
тереңдете зерттей бастаған. Психология өз дамуында ұзақ жолды жүруіне
қарамастан, нақты объекті мен пәнін, мақсатын қаншама рет өзгерткен.
Бірінші кезеңде психологияға жанды зерттейтін ғылым деген атау
шамамен екі мың жыл бұрын берілген. Адамдардың өміріндегі түсініксіз
жағдайларын жан арқылы түсіндіруге тырысқан.
Екінші кезеңде психология сана туралы ғылым деп аталынған. Оның басты
себебі (V(( ғасырдағы жаратылыстану пәнінің дамуына байланысты. Ол
заманда сезіне алу, ойлау қабілеттерін ойлау процестерін санаға
жатқызғандықтан, зерттеу әдісі ретінде адамның өзін-өзі бақылауы мен
фактілерін жүйелеп баяндауын негізге алған.
Ал үшінші кезеңде (( ғасырда пайда болған психологияны мінез-құлықты
зерттейтін ғылым деп қарастырған болса,төртінші кезеңде психология
объективті заңдылықтар мен психика механизмдерінің көрінуін зерттеген.
Бүгінгі таңда психология –жан құбылыстарының сыртқы және ішкі дүние
заттарының әсерінен пайда болып, біртіндеп дамып, қалыптасу заңдылықтарын
зерттейтін ғылымға айналған. Жалпы алғанда психология ұғымы
ортағасырдағы еуропалық- діндарлардың ықпалынан туындағанымен, оны XV(((
ғасырда неміс ғалымы Христиан Вольф ғылымға алғаш енгізген [1,6].
Психология термині гректің екі сөзінен (psyche- жан, logos- ілім)
алынған, бұл жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді. Психологиялық
ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінуі мынадай. Оның біріншісі
–шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталған жан дүние
жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде психология басқа
ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді. Оның екінші
тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт (1832-1920)
Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес эксперименттік
ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы көптеген ғұлама
ғалымдардың, атап айтқанда, Эразестрат, Герофил, Гиппократ, Гален, Ибн
Рошд, Әбуәлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли,
Дидро, Вольф, Галлер, т.б. есімдермен тығыз байланысты. Психикалық
құбылыстар бізді қоршап тұрған айналадағы сыртқы және ішкі заттардың
мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік, елес, ой, қиял,
сезім, ерік қабілет, дағды, икем, бейімділік, қызығу, мінез, әдет т.б.)
көпшілігімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін
ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсысымыз тез ажырататын да,
білетін де сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан
түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауы сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология -ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге келген жері ежелгі Греция. Ерте
замандарда пайда болып, ғасырлар бойы әр заман ғұламаларының көз-
қарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда тәннен
тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі
де. Жан туралы осындай түсініктердің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды. Олар дүниеде табиғатқа
бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір күш бар, ал жан болатын болса,
соның бір көрінісі, мәселен, ұйқы кезінде ол денеден уақытша шығып
кетеді де адам оянған кезде қайтып келеді, егер келмей қалса, өледі деп
тұжырымдаған. Жан туралы осындай анимистік (барлық нәрседе де жан бар
дейтін түсінік ) пікірлер кейбір тайпалардың арасында күні бүгінге дейін
кездеседі. Мәселен, Лусан аралының(Филиппин) тұрғындары тагалдар ұйықтап
жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар ұйқы кезінде адамның жаны
басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың тілінде жан мен көлеңкенің
ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың ойынша, жан мен көлеңке бір
іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері лао-каль деген сөзі арқылы
көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің ұғымын береді. Жан туралы осы
тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы адамдардың өздерінің дене
құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде, яғни жан мен тәннің
толысуын олардың бірімен-бірінің байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгі бақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді. Қазіргі кезеңде тіршілік қарекетінің ерекше
нысаны ретінде психиканың дамуы мен функцияларының атқару заңдылықтары
туралы ғылым деп те айтады.
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми-теориялық аспектілері.
1.1. Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс
табуының ерекшеліктері
Дзен ілімінің адам өмірінде үлкен рөл алатын бір себебі дзен ұстаздары
күнделікті және діни өмірдің арасындағы айырмашылықтарды емес, керісінше
олардың қатынастарын қарастырған. Жалпы дзен Үндістанда пайда болып,
Қытайда өсіп, дамуының көркеюі Жапония елінен көрініс тапқан. Сондықтан
Жапония Шығыс медицинасы мен Батыс ақылының түйісетін жері болып саналады.
Бүгінде дзен дін, догма, ақиқатты іздеуші және философияға қатысты ілім
емес. Ол барлық құбылыстарды шындықта қандай болса, дәл сол қалпында
қабылдауға негізделеді. Оның мақсаты осында және қазірбасқа еш жерде
болуы мүмкін емес. Дзен үшін ешқандай ертең сөзі тіршілік етпейді. Басты
шындық нақ осы шақтағы сәтке сәйкес келеді. Сол үшін дзен әдістер мен
тапсырмалар, құралдар мен мақсаттар арасында айырмашылықтар жасамайды.
Дзен сөзінің этимологиясы санскриттің дхъяна сөзінен шыққандықтан ол
медитация деген мағына береді. Барлық будда мектептері адамның рухани
дамуы үшін медитация техникаларын қолданғандықтан Қытайда оны чань, ал
Жапонияда медитацияны-дзен терминімен атаған.
Дзеннің дәстүрлі қарастыратын мәселелері мынадай.
1. Адамдардың ұғымдарды дұрыс қолданбауына байланысты дзен түзетулер
енгізіп, оны дұрыс пайдалануға үйретеді және логикалық ойлау
параметрлерін анықтайды.
2. Батысқа қарағанда Шығыстағы дзен даналық туралы терең мағынада
зерттеген.
Дзен негіздерінде өмір қозғалыс пен тыныштық балансынан құралған.Ал
қозғалыс пен тыныштық арасындағы үйлесім әсерінен адам өзінің тіршілігінің
орталығына жақындайды. Ол үнемі оның ішкі әлемінде және қимыл мен
тыныштық, сергектік пен ұйқысына байланысты болады. Сонымен қатар дзен
ілімінде жадырау нәтижесіне жету өте қиындықтар тудырып отырған. Ол үшін
эгоисттік сананы ментальды және физикалық деңгейде көрсету аса қажетті
болған. Өзіндік сананың қалыптан тыс ұлғаюын дзен ойлау формасын табиғи
емес деп санаған. Себебі сананың қалыптасуын сыртқы жағдайлардың әсер
етуінен жүзеге асатынын байқаған. Адам өзінің эгосының жасанды екенін
түсінгенде ғана, табиғи қалпы мен шындықты қабылдау тәсілдері мен
интуициясын түсінетінін аңғарған. Сана табиғи және интуитивті болғанымен
көп жағдайда эгоцентрлік концептуалды ойлаудан басымдық көреді. Адам өмір
процесіне қатысушы болудың орнына үнемі концептуалды ойлаудың әсерінен өз-
өзіне махаббат пен жауапкершілік сезімін, өзінің қатынасын бағалау арқылы
құндылықтар шкаласын құрайды. Мұндай әрекеттерден ақиқат сезімі ой мен
сезім хаосында жоғалады. Осыдан қалай саналылық күйіне жетуге болады?
деген сұрақ туындайды. Нәтижеге жету үшін дзеннің әдістері мен
техникаларын пайдалануға болады. Бірі Риндзай, екіншісі сото әдісі.Дұрыс
шешімін табу үшін Риндзай адептері төмендегідей тәжірибе жасаған. Олар
дәстүрлі ойлауға қарсы шығып, кенеттен пайда болатын интуицияға жүктелген.
Ал сото –дзен мектебінің өкілдері медитацияның дзаден яғни отырып
орындалатын әдісін пайдаланған. Жүргізілген әдістердің мақсаты адамдардың
эгоисттік санасын жалпы әлемдік санаға қосу болып табылған.
Мыңдаған жылдар бойы Үндістан медитация жолымен жүргендіктен, кез-
келген ойдан босанып, таза сананы сақтауға үйренген. Дзен әдісін көптеген
тарих беттерінде есімдері қалған монахтар қолданған. Солардың бірі
Бодхидхарма. Ол рухани мәдениет тарихының дамуына үлкен іс жасап, Үндістан
мен Жапонияға қарағанда Қытайды тепе-теңдік ұстайтын ел деп қарап, өзінің
ілімін осы жерде қалаған. Себебі Конфуцийлік өнеге қандай жағдай болмасын
орталықты, тепе-теңдікті сақтай алатын болған.
- Үнді монахы Бодхидхарма чань (дзен) дәстүрінің негізін б.э. 520ж.
Қытай елінде салған. Бодхидхарма патриарх-ұстаздардың арасында тұңғыш
медитацияны қолданушылардың бірі болды. Мәліметтерге сүйенсек, ол қатал
мінезді және қадала қарайтын,сұсты адам болған. Өз өмірінде жаңа білім
ашуға аса назар аударып, медитацияның жаңа әдістерін өңдеп, мектептерде
тәжірибе жасаған. Оның басты мақсаты адамдардың өзіндік табиғатын тану және
оны ашу.
- Созанның өмірбаянында ол қай жерде туылып, қай жерде дүние салғаны
туралы деректер көрсетілмеген. Шығыс түсінігі бойынша адамның өмірі туралы
дәлелі емес, керісінше не істегені аса қажетті. Созан өз әдісінде
өзгенің шындықтағы бейнесін көру қандай болса, ақиқаттағы бейнесін дәл
солай қабылдау керектігін айтқан. Егер сіз ақиқатты көргіңіз келсе, әрбір
пікірден бас тартыңыз. Сана адамның ұнамды болуы, оның көрінуінің
арасындағы күрестің бар болуынан азап шегеді деген. Оны қалай жеңуге
болады? Оның қандай да бір тәсілі бар ма? деген сұраққа Созан: Сіз
ақиқатты сезгеніңізде ауру сізден арылады. Себебі бұл ауруға дәрі-дәрмек
жоқ. Сондықтан біз дәріні қабылдаған сайын оған үйреніп қаламыз. Сонда
ауруды ұмытып, тек дәріні ойлай бастаймыз. Енді аурудың өзі емес, дәріні
қолдану біздің ауруымызға айналады деген.
- Риндзай айқай ұстазы ретінде танымал. Ол кенеттен айқайлау әдісін
адамдардың үндемеуі үшін пайдаланған. Адамдар оған аспан әлемі, философия
мен теологияға қатысты сұрақтарды қоя бастағаннан, Риндзай кенеттен айқай
салатын болған. Себебі сол сәтте сана естен танып, бірнеше уақытқа дейін
тыныштық күйде болып, тек айқай ғана қалған. Осы кезде адам санасы сөніп,
уақыт тоқтаған секілді сәт орын алатын болған. Бұл медитацияның құпиясын
пайдалану арқылы Риндзай адамдардың ылғи таусылмайтын ойлауы мен қажетсіз
сұрақтарына шек қойып, әрбір адамның өз-өзіне концентрациялануына мүмкіндік
берген. Себебі сол уақытта адам өз ішкі орталығын табады. Айқай болса
орталыққа шоғырландырады. Бұл әдісті әлемдегі көптеген мистиктер
қолдануға тырысқанымен, бірақ олардың іс-әрекеттері жасанды болып көрінген.
Риндзай өз әдісін таңқаларлықтай қолдана білгендіктен, оның айқайы адамға
қылыш секілді шаншылып, адамның тіршілік ету орталығына дейін жеткен.
Риндзайдың тағы бір ерекше қасиеті ол үнемі адамдарға медитацияның қолдану
техникасын қарапайым сөзбен түсіндірудің арқасында адамдарға үлкен өнеге
көрсеткен. Әсіресе медитация туралы түсіне бермейтін адамдарға ерекше көңіл
аударған. Сонымен қоса Риндзай ақиқаттың ескі және жаңа болуының маңызы
жоқ. Негізінен шындық үнемі жаңа, себебі адамның санасы өсуде және көптеген
кеңістікті жаулап алуда деген. Риндзай үшін дзен бұл тірі дәстүр. Шебер
тірі кезде оның сөздері де маңызға ие, ал ол дүниеден өткенде –шеберден
берілетін тәжірибесі де тоқталады. Ол қазіргі заманғы болу үшін өз
уақытында орындалуы тиіс деген.
- Джалаладдин Румидің айналу әдісі орталықты табуға бағытталады. Егер
адам бірнеше сағат айналатын болса, бірте –бірте ішкі әлемінде орталықтың
бар екенін байқап, оған тәжірибелік жұмыстар жасаған. Олар өзін орталыққа
қою әдісін тапқан және өмірде әдіс ретінде пайдаланған.
- Махакашяпа мен Бодхидхарма адам орталығын табуда тәжірибе жасаған. Олар
адам санасында ештеңке қалмайтын, таза қатысудың нүктесін табуды көздеген.
Бұл ықпал Чуань Цзы, Ли Цзы мен Лао Цзыдың ұлы мұраларының бірігуі мен
одан бетер көркейе түскен. Бұл тұлғалардың барлығы да адамның ішкі әлемін
зерттей отырып, өзін-өзі табуға тырысқан.
- Доген дзен әлеміне ішкі революция мен толық үнсіздікті, ішкі тыныштық
орталығын енгізді. Мына көзқарасында Доген : Өмір жолын зерттеу -өзін-өзі
зерттеу деген.
- Нансен рухани өмірдің материалдық өмірден бөлінбейтінін айтқан. Ол:
Адам жан дүниесін тазалау үшін тәнін қинаудың қажеті жоқтығын ескерген.
- Ма-Цзыны –өз заманында бос айна деп атаған. Ол жауап қайтармау
ілімін ұсынған. Тек осында және дәл қазір күйін пайдаланған. Ма-Цзы
адамды шексіздік таңбасының орталығы етіп алған және ол арқылы аспанның,
әлемнің, адамның ішкі дүниесінің тереңдігін түсіндірген.
Жоғарыда берілген медитациялық әдістер б.э. 400-1000жж. Дзен
шеберлерінің қолдануының әсерінен біздің заманымызға жеткен. Бүгінгі таңда
осы ілімнің кейбір әдістері психология ғылымында да жиі пайдаланылады.
Әсіресе медитацияның сан алуан түрлері Үндістандық философ Раджниш Ошо
еңбектерінде көптеп кездеседі.
1.2. Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы
Алғашқы психика туралы ұғым анимамен (лат.анима-рух, жан)-
байланысты. Ол барлық тіршілік иелерінде жан бар деп қарастырған. Уақыт өте
келе ежелгі философиялық ілімдерде психикалық аспектілерді идеализм немесе
материализм тұрғысынан анықтай бастағандықтан, ежелгі материалист-
философтар Демокрит, Лукреций, Эпикур адам жанын шар тәрізді майда және
қозғалыссыз атомдардан құралады деп тұжырымдаған. Ал ежелгі грек идеалист
философы Платон (б.э,д, 427-347жж.) жан мәңгілік, ол тән мен жан бір-
бірімен тығыз байланысады. Өзінің жаратылысынан жан -тәнді басқарады
деген. Ұлы философ Аристотель Жан туралы трактатында психология ілімінің
өзіндік ерекшелігі бар саласы ретінде қарастырып, алғаш рет жан мен тәннің
бөлінбейтіндігі туралы ой қозғаған.
Психологиялық ілімнің дамуының жаңа кезеңі (VIIғ. бастау
алғандықтан, жаратылыстану ғылымдарының көмегімен тәжірибелік
–эксперименталдық әдістер арқылы адам санасының заңдылықтарын зерттеу қолға
алынған. Ол кезеңде ойлай алу мен сезіну қабілетін сана деп
қарастырғандықтан, психология сана туралы ғылым ретінде дами түскен.Ал өз
пікірінде Р.Декарт (1596-1650) адам жаны мен тәнінің арасында өзгешеліктер
бар деген қорытындыға келген. Сонымен қоса тән де қозғалыс жасай алатынын
айтқан. Ол заманда мұндай көзқарастар қарама-қарсы дуалисттік ілімдер
көкейкесті мәселелер туындатқан. Адамдарды тәндік (физиологиялық) және
психикалық (ішкі сезімдік) процестер қалай байланысатындығы туралы сұрақтар
қатты мазалаған. Өз өмір сүру барысында Декарт механикалық модель негізінде
құлықты түсіндіретін теорияны жасап шығарған. Ол құлықтың детерминистік
концепциясын сыртқы физикалық әсерден ағзаға қимылдық заңдылық арқылы
жауап қайтаратын зерттеген. Сол себептен жан ұғымы ақыл, кейінірек
сана ұғымына ауысқан. Тән мен жанды қайта байланыстыруға Голландия
философы Спиноза (1632-1677) әрекет жасады. Ал неміс философы Г.Лейбниц
(1646-1716) Декарттың қалыптастырған психика мен сананың теңдігіне қарсы
шығып, санасыздық психика ұғымын енгізді.
Психология өзіндік ғылым ретінде (I( ғ. 60-шы жылдары
бөлінгендіктен, ол арнайы ғылыми зерттеу мекемелері мен психикалық
лабораториялардың жоғары оқу орындарында кафедралардың, психологиялық
құбылыстарын эксперименттік тұрғыда зерттеген. Бірінші нұсқалы
эксперименттік психологияны неміс ғалымы В.Вундт(1832-1920) Лейбцигте
ашқан.
Функционалисттік бағыт.
Американ психологы У.Джеймс адамның сана қызметі мен оның қызметінің
рөлін зерттеуге аса мән берген. Ол адам санасының түрлі жағдайларға үйренуі
мен жаңа әрекетті игерудің гипотезасын жасаған. Жалпы функционалисттер үшін
психология сана қызметін зерттейтін ғылым. Олар интроспекция,
тапсырманы орындау уақытын пайдалану әдісін қолданған.
Ресей психологиясының тарихында Г.И.Челпанов (1862-1936) үлкен рөл
алады. Оның басты үлесі Ресейде психологиялық институтты (1912) құруында.
Психологиядағы эксперименталды бағыттағы объективтік әдістерді зерттеуде
В.М.Бехтерев (1857-1927) зор ықпал жасады. Ал И.П.Павлов еңбектері ағза
бөлшектерінің шартты –рефлекторлық байланысын зерттеуге бағытталады. Оның
еңбектері психолоиялық іс-әрекеттердің физиологиялық негіздерін түсінуге
бағытталды.
Бихевиористтік бағыт.
Американ психологы Уотсон 1913 жылы психология объективті
эксперименталды әдістерді зерттегенде ғана ғылым ретінде аталынуы құқылы
деген. Сондықтан ол әрбір жағдайға сәйкес келетін құлықты анықтайды және
оны объективті белгілейді. Бихевиористтік бағытты ұстайтындар үшін
психология мінез-құлық туралы ғылым, ал санамен байланысты ұғымдарды
психологиядан алып тастау керектігін айтады.
Гештальт психология.
Германияда Т.Вертгеймер, В.Келер мен К.Левиннің психологияны тұтастық
құрылым ретінде зерттеу бағдарламасынан бастау алған. Гештальт туралы ұғымы
(немістіңформа) сенсорлық ілімдерді зерттеуден туындаған.
Гештальттықтардың психология ғылымына қосқан үлесі психологиялық бейне
ұғымын өңдеу мен психологиялық құбылыстарға жүйелі ықпал етуінде.
(( ғ. басында психология ғылымында психоанализ немесе Фрейдизм
бағыты пайда болды. Зигмунд Фрейд психологияға қажетті тақырыптарды:
санасыз мотивация, психиканың қорғаныс механизмдері, сексуалдылықтың рөлі,
балалық шақтағы психологиялық жарақаттың ересек шақтағы мінез-құлқына әсер
етуі т.б. енгізді.
Адамның психикасының санасыз табиғатының орталығын әлеуметтік
жағдаймен байланыстырғандар К.Хорни, Г.Салливен, және Э.Фромм. Бұлардың
барлығы Фрейдтің психоанализ реформаторлары (неофредистер).
Психологияның аса маңызды артықшылығын танытқан ғылыми ағым
когнитивті психология болды. 60-шы жылдардың аяғында АҚШ-та бұл бағыт
бихевиористтердің әрекет-қылық талдауында психологиялық элементтерді
елемеуі мен танымдық дамуды ескермеуіне қарсылық білдірумен ғылым
сахнасына келген еді. Когнитивті психологияның көрнекті өкілдері –Дж.
Брунер, Д.Норман, Л.Фестингер, Ф.Хайдер, У.Найсер, П.Лиднсей, Г.Саймон.
Когнитивті психологияның негізгі зерттеу аймағы танымдық процестер - ес,
тіл мен сөздің психологиялық қырлары, қабылдау, ойлау, зейін, қиял және
танымдық даму.
Гуманисттік психологияның негізін қалаушылардың алдына қойған мақсаты-
бихевиоризм мен психоанализді дәріптеушілердің адам мәселесіндегі
ауытқуларын орнына келтіріп, шындыққа жақындау, өміршең психологияны таңдап
алу еді. Өз зерттеулерінің объекті ретінде гуманист психологтар салауатты,
шығармашыл жеке адам түсінігін таңдады. Гуманисттік бағыт көрнекі
өкілдерінің бірі Абрахаам Маслоу еді. Ол жеке адам психологиясының есі
ауысқандарды зерттеумен білу мүмкін еместігін қадап айтқан. Маслоу адам
іс-әрекетінің, адамның мінезі мен қылығының негізі сол адамның өзін-өзі
таныту мен өз мүмкіншіліктерін ашуға деген ынта-ықыласында деп
есептеген. Өз мүмкіншіліктерін ашуға (самоактуализация) деген қажеттілік
бірнеше қызметпен байланысты. Біріншіден, мұндай гуманистік қажеттілік
адамға, қоғамға тек жақсылық келтіруге ұмтылу (адам табиғатынан
қайырымды). Ч.Дарвиннің теориясын өзінше түсіндірген Маслоу, тек жыртқыш
та күшті хайуанаттар өмір сүруге бейімді деген Ч.Дарвиннің ұйғарымымен
келіспей, бұл жануардың негізгі инстинкті еместігін дәлелдеуге тырысты.
Маслоу жануардағы өз ұрпағын жалғастыруға деген инстинкті адамдағыдан
бірде кем еместігін, ал сол инстинкт оларды бір-біріне көмектесуге
мәжбүрлейтінін талай баса айтқан. Екіншіден, адам өз болмысына орай
кемелденуі тиіс, яғни адамның өзінің барша мүмкіндіктері мен қабілеттерін
орнымен пайдаланып, өзіне жүктелген жоғары адамгершілік борыштарды
атқаруға міндетті. Ал мұндай міндетті атқару қажеттілігі, Маслоуше, тек
дені сау, салауатты адамдарда туындайды. Есі кеткендер мен жүйке
сырқатына шалдыққандар өз алдына мұндай талап қоя алмайды. Сырқаттың өзі
де адамның осы мүмкіншіліктерінен дұрыс та толық пайдалана алмай,
қанағаттану рахатына бөленбегенінен болып отыр. Гуманистік психология
тұжырымының өзегі: адам өз бойында алғашқыдан қаланған, қолынан
келетінінің бәрін жүзеге шығаруы тиіс. Өз мүмкіншілігін ашудың
(самоактуализация) мәні не? Маслоу пікірінше, бұл тума құбылыс, адамның
табиғи қасиеті. Әрбір адам қайырымдылық, адамгершілік, тілектестікке деген
қажетсінумен дүниеге келеді. Бұлардың бәрі адам өзегінде, оның міндеті осы
гуманисттік қажеттіліктерді іске асыруда белсенділік көрсету.
Маслоу бірінен -біріне күрделене ауысып отыратын адам қажеттіктерін
жіктеп, көрсетіп берді: 1. Физиологиялық қажеттіліктер. 2. Қорғаныс
қажеттіліктері. 3. Қорек тағамдық қажеттіліктер, осылардың бәрінен жоғары
–адамгершілік қажетсінулер, яғни 4. шындық, қарапайымдылық, әділдікті
керек ету. Міне, осылардың бәрі өз мүмкіншіліктерін өз белсенділігімен іске
асыруына байланысты адамда көрінетін жалпы қажеттіліктердің мазмұнын
құрайды.
Трансперсоналды психология адамды рухани ғарыштық тіршілік иесі
ретінде және әлеммен, ғарышпен, адамзатпен тікелей қатыстығын қарастырады.
Сонымен қоса ақпараттық ғарыштық алаңға кіруге мүмкіндігі бар екенін
көрсетеді. Ол адамның санасыз психикамен байланысты болатынын, оған
адамзаттың санасыз ұжымының ғарыштық ақпараттық әлемдік санасымен
байланысты болатынын жатқызуға болады.
Кеңестік дәуірдегі психология өз пәнінің диалектикалық- материалистік
бағытын дәріптеу күресінде дамытты. Психология пәнін материалисттік
тұрғыдан түсінудің негізгі үлкен идеялық –теориялық күрес барысында
қаланып, әдістері белгіленді. Аса маңызды болған ғылыми әдіснамалық
принциптер бір жүйеге келді. Орыс, кеңес психология ғылымының бой
көтеруіне еңбек сіңірген ғалымдар: Б.А.Ананьев, П.П.Блонский,
А.С.Выготский, А.В.Запарожье, К.Н.Корнилов, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия,
С.Л.Рубинштейн, А.А.Смирнов, Б.М.Смирнов, Д.Н.Узнадзе және басқалар болды.
Бүгінгі таңда Ресей мемлекетінде психологияның сан түрлі саласында қызмет
ететін ғалымдардың саны шексіз.Әсіресе эзотерикалық ілімдерді,
парапсихологияны,трансперсоналды психологияны зерттеуде жаңа ғылыми
ақпараттарды ашуда. Солардың ішіндегі шығу тегі эзотерикадан бастау алған
ежелден бері келе жатқан психологиялық техникалардың бірі гипнозды
айтуымызға болады. Бүгінде оның түрлі әдіс-тәсілдерін мына психотерапевттер
қолдануда: Е.Н.Довбня, Ф.Е.Рыбаков, В.Н.Коротко, П.П.Подъяпольский,
А.И.Яроцкий, А.Ф.Лазурский, Ю.В.Каннабих, В.М.Нарбут, Ф.Д.Неткачев,
В.А.Гиляровский, М.П.Кутанин, М.В.Стрельчук, Д.В.Кандыба т.б. Жалпы
гипноздың кең тараған жерлері ретінде Батыс Еуропа мен Американы мысалға
келтіре аламыз. Ал Шығыс елдері болса, ежелден келе жатқан медитациялық
әдістерді пайдаланады. Ендігі кезекте Америкалық гипноздың қалай
дамығанына көшейік.
Адамзат тарыхында көп жылдар бойы күмәнді әрекетке қызығушылық
танытқан гипнозды зерттеген ғалымдардың мансапқа(карьера)жетуіне кедергі
жасады. 1875 жылы Францияда Месмердің талабын зерттеу үшін арнайы жиналған
корольдік комиссия қорытындысы Месмердің жақсы атағының күл талқанын
шығарды. Гипноз және гипнозға қатысты құбылыстарды зерттеуге бел буған
Шарконы құрметтеушілердің көпшілігі осы кезден бастап онымен қатынастарын
тоқтатты. Керемет мінездеме алған доктор Джеймс Эсдэйлге (1847) гипнозды
хирургияда қолданғаны үшін қызметтік өсуіне тиым салынды.
Зигмунд Фрейд гипнозды зерттеу процесінде кездескен көптеген
кедергілер мен қиындықтардың нәтижесінде гипнозды зерттеуден бас тартты.
Оның шәкірті К.Г.Юнг гипнозға қызығушылығын жоғалтты. Өйткені ол бұл
құбылысты қадағалай алмағандықтан, оның әсерін түсіне алмады. Осы салаға
қатысты жазылған және мұра етіп қалдырылған Джеймс, Жане т.б.гипноз туралы
еңбектері ғалымдардың арасында сенімге ие бола алмады.Себебі ол
медициналық ғылым мен тәжірибелік парадигмалық негіздеріне сәйкес келмеді.
20-шы жылдары гипнозды зерттеуді шындап ізденуді және оның теориялық
оқытудың әйгілі маманы болып Кларк Л.Халл(1933) саналды. 1923 жылдардың
соңында Висконсинаның түлектеріне гипноз саласындағы өзіндік
жетістіктерінің қыр-сырын көрсету үшін, Халл Эриксонға гипноздан семинар
өткізу жөнінде ұсыныс жасады. Халл гипноздың әсер ету әдістерін бірыңғай
стандартқа сәйкестендіріп келтіруге ұмтылған болса, ал Эриксон оған
ұмтылыс көрсетпеді. Қайткенде де олардың өзара қарым-қатынасы жалғасын
таппады. Эриксонның ерекше қабілетті адам жөніндегі даңқы кеңінен тарады.
Ол Мендота мемлекеттік емханасының медициналық қызметкерлерімен
психологтарына гипноздан сеанс өткізуге шақырылды.
Мильтон Эриксон 1901 жылғы желтоқсан айының 5-і күні Невада штатына
қарасты алтын іздеушілер елді мекенінде дүниеге келді. Эриксонның ерте
балалық шағы өте ауыр өтті. Оның есту қабілеті бұзылған және толық түсті
көру қабілеті зақымдалған. Оның есту қабілетінің бұзылғаны соншалықты ән
айтуды айқай-шу ретінде қабылдады. 17 жасында Эриксон полиомиелитпен
ауырып, соның әсерінен жартылай сал (паралич) болып қалды. Оған өмір бойы
төсек тартады деген болжам жасаған. Бірақ ол он жылдық үздіксіз
жаттығулардың нәтижесінде, жүру қабілетін қалпына келтірді. Осындай өмірлік
тәжірибесі оның байқағыш қабілетін ерекше дамытты. Ол вербалды емес
белгілерді, ым-ишараларды, дене қимыл белгілерін тез қабылдап, дұрыс талдай
алатын деңгейге жетті. Эриксон өзінің дарындылық қабілетінің арқасында
дұрыс диагноз қоюды дамытты және науқастарды жоспарлы түрде емдеу жолдарын
жетілдірді. Висконсина университетінде дипломын қорғаған Эриксон
Колорадодағы медициналық университетінің колледжіне түсіп, 1928 жылы
медицина ғылымының докторы атағын алды. Интернатурадан кейін ол алғашында
Колорадодағы психиатриялық емханасында Роуд-Айлендегі мемлекеттік
емханасында, содан соң Ворчестердегі (Массачусетс) штатындағы
мемлекеттік емханасында жұмыс істеді.Ворчестерде Эриксон өзінің тәжірибелік
және клиникалық зерттеулерін жалғастыра отырып, немесе психиатрияның
түйінді мәселелері жөнінде көптеген қызықты мақалалар жариялады. 1934 жылы
Мичиган штатына қарасты Вейн аумағындағы Элоизедегі орталық әскери
госпитальға ғылыми зерттеулер жөніндегі директор қызметіне шақырылып,
психиатрия жөнінде дәріс берді. 1948 жылдың шілде айында ол 46 жасында
бірнеше жылдық ауру мен аллергиядан кейін, ол университеттік мансапты
қойып, Аризона штатына қатысты Фениксте жеке тәжірибемен айналысты.Сонымен
қатар Мичиган мемлекеттік университетімен Вейн мемлекеттңк университетінің
аколледжінде қызмет атқарды. 1953 жылы52 жасында Эриксонның полиомиелит
дерті қайталанды. Ол өмір бойы мүгедек арбасына тәуелді болды. Бірақ
жоғарыдағы аталынған қиыншылықтарға қарамастан, Эриксонның гипнозға деген
қызығушылығы жойылмады. Қайтыс болғанға дейінгі соңғы 28 жылдар аралығында
ол жұмысқа деген белсенділігін жоғалтпай, шығармашылық ізденістермен қатар
лекциялар оқыды, түрлі кеңес беріп емдеді. Тәжірибелік зерттеулер жүргізіп
психотерапиямен көбірек айналысты. Эриксон гипноз арқылы танымдық
процестердегі өзгерістерге сонымен қатар елестетушілік (галлюцинация)
түстерді көрудің себептерін анықтады. Өзінің зерттеулерінде ол гипноздың
әсеріне баға беру барысында көпшілікке танымал Ишихараның түстік соқырлық
тестін қолданды. Бұл тестте зерттеушілерге бірнеше топ әртүрлі түстік
дақтармен бейнеленген сандар ұсынады. Сандарды дұрыс оқып шығу үшін адамға
дұрыс түстік көру қабілеті қажет. Ишихараның стандарттық тестінде 3 деген
сан қызыл түспен бейнеленген. Қызыл түске деген соқырлықты сендіру арқылы
қызықты жайттарды анықтады. Осыған байланысты зерттелушіге қолындағы
саусақтардың санын санап беруін ұсынған кезде, олар 3 деп атап бере алмады
және қызыл түсті сезінбеді, көрмеді.
Эриксон өзінің клиникалық зерттеулерінің барысында гипноз арқылы
таңдамалы жартылай немесе толық саңыраулыққа (глухота) сендіру
мүмкіндігін көрсетті. Гипноз арқылы саңыраулыққа сендіру үшін ол өз
тәжірибелерінде классикалық шартты рефлекстер әдісін қолданды.
Баршамызға мәлім электр тоқтың әсерінен адамның бұлшықеттері жиырылады.
Сондықтан ол электр тоқтың орнын дыбысты қоңыраумен алмастырады. Өзінің
зерттеулерінде зерттеушілерге гипноз арқылы саңыраулыққа сендіріп,
қоңырау шалған кезде шартты рефлекстер тежелініп, бұлшықеттердің
жиырылуы байқалмайды. Зерттелушілердің есту қабілетін қалпына
келтірілгеннен кейін, олардың тітіркену қабілеті орнына келетінін
байқауға болады. Гипноз тәсілдерін қолдану арқылы физиологиялық
процестердің өзгеруін байқаған ол тәжірибелік зерттеулер барысында
сілекей шығару реакциясын қоздыру немесе тежеу, созылмалы конфеттерге
теңдестіруге сендіру, қолдарын ыстық немесе салқын суға батыруға сендіру
арқылы қолдың температурасын жоғарылатуға немесе төмендетуге болатынын
дәлелдеп көрсетті. Өзінің өмірінде түрлі аурулардан қатты қиналған ол
гипнотерапияға үлкен жауапкершілікпен талдау жасады. Сондықтан ол
ауруды сезінбеуге сендіру мен реттеуге бағытталған көптеген әдіс
–тәсілдерді жетілдірді. Өзінің гипноздық тәсілдерін қолдану арқылы
уақытты қысқарту және ұзарту арқылы емделушілердің іскерлік қабілетін
арттыруға негізделген тәжірибелер жүргізді. Мысалы: зерттелушілерге 10
минут аралығында қаптағы мұз кәмпиттерін (леденцы) санын есептеу
тапсырмасы берілді. Әдеттегі есептеу жылдамдығы минутына 59 мұз
кәмпиті болса, гипноздың әсерінде болған бір адам 10 секунд аралығында
401 мұз кәмпитін есептеп шыққан. 1933жылы Эриксон әйгілі антрополог
Эдвард Сепираның семинарында күнделікті психопатологиялық әдістерін
гипноз арқылы қолданылуын көрсетті. Мысалы: бір ер азаматқа гипноз
арқылы неміс ұлт өкілдерінің ерлері өздерінен екі дюймнан жоғары
әйелдерге үйленетіндігі жөнінде сендірілді. Гипноз ұйқысынан тұрған соң
оның көзқарасының, сенімін өзгертуге бағытталып қолданылған барлық
айла-тәсілдер нәтижесіз аяқталды. Ол көпшілікті неміс ұлт өкілдерінің
ерлері өздерінен биік әйелдерге үйленетіндігін дәлелдемек болды. Тек
қана
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой-пікірлердің
теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің мәні
Өзінің түп-төркіні мен ілкі бастауын сонау Орхон-Енисей жазбаларынан
алатын ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер Қазан төңкерісіне дейін әлі де
болса ғылыми теориялық дәрежеге көтеріле қоймаған еді. Оның бірнеше
себептері болды: біріншіден, Қазақстанда қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың
сансапалы тауарлары бір-бірінен дараланып бөліне, олардың ғылыми атаулары
қалыптаса қоймаған болатын. Екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін
мұкият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығы, үшіншіден, ғылым салаларын
өрістетерлік ғылыми-техникалық, материалдық базаның (зерттеу мекемелері,
баспа орындары, т.б) жұпынылығы себеп болды.
Әйтсе де осы кезеңдетуған халқының жарқын болашағы, оның тәуелсіздігі мен
бостандығы және рухани өрлеуі жолында калтқысыз қызмет етіп, осы жолда
шыбын жандарын пида еткен аса көрнекті ғұламалар мен қоғам қайраткерлері
қазақ аспанында шоқ жұлдыздай жарқырап, жазира кең далада рухани- мәдени
дамудың жаңа кезеңі қазак ренессанысының (қайта өрлеу) іргесін қалаған еді.
Бұлардың алдыңғы шебіне Ш. Құдайбердіұлы, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, X. Досмұхамедов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Н. Құлжанова
т.б.жүрді. Осынау біртуар жандар педагогика және психология ғылымдары
саласында ғылыми еңбектер жазып, оқу қүралдарын шығарып, тәлім-тәрбиелік
ғылымдардың үлттық терминдерін қалыптастыруға өлшеусіз үлес қосты. Сөйтіп
кезінде ғүлама бабамыз әл-Фараби ілімінен бастау алған психология ғылымы
шын мәнісінде XX ғасырдың 20-30 жылдарында басқа коғамдық
ғылым-білім салаларынан бөлініп, дербес ғылым болып қалыптаса бастады. Осы
айтылғанға орай, ұлттық тәлім-тәрбие ілімінің іргесін қалаған кейбір қазақ
зиялыларының психологиялык ой пікірлері арнайы сөз болып, талдауға алынады.
Туған халқымен 60 жылдан кейін қайтадан көрісіп, табысқан біртуар
қазақ зиялыларының ішінде тәләм тәрбие, оку-ағарту мәселелері саласында
сындарлы, тереңмағыналы ғылыми еңбектерді өндіре жазған адамның бірі-
Жүсіпбек Аймауытов. Бас-аяғы 5-6 жылдын ішінде оның осы салада алты кітап
жазуы- бұл айтқанымызды жақсы айғағы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен
педагогикалык оқу арасында оқитындарға арнап тәрбиеге жетекші (Орынбор ,
Госиздат, 186-бет), 1926 жылы екі кітап, бір - психология (Қызыл Орда
Ташкент ), екіншісі- Жан жүиесі және өнер таңдау 1929 жылы комплекспен
оқыту жолдары (Қызыл Орда Казгоздат, 129 -бет) , мектеп оқушыларына
арналған Жаңа ауыл (бастауыш классқа арналған оку кітабы, Алматы 1922-30
ж.ж) Сауатсыздықты қалай жоюы керек? т.б . жариялады.
Мәселен ,оның Тәрбиеге жетекшісінде дидактика мен педагогикалық
психологияның ғылыми астарлары, ұлт тіліндегі тәлім-тәрбиелік терминдер
жүйесі сөз болады. Еңбек төрт бөлімнен , 29 параграфтан түрады. Осы
кітаптың Дидактика бөлімінде оның психологиялык негіздері (ынталы оқыту,
үйрету әдістері , машықтану жолдары, оқытудағы көрнекілік , оқыту түрлері ,
т. б.) жиырмасыншы жылдарғы казақ мектептершщ өміршен алынған нақтылы
мысалдармен терең талданады . Еңбектің төртінші бөлімінде де педагогикалық
психалогияның кейбір мәселелері сөз болады . Олар : Үстаз бен шәкірт
ынтымақтарының басты белгілері ,қазақ мектебінің өзіндік ерекшеліктері,
мүндағы еңбек тәрбиесі, т.б .
Әрине , кітаптың қүрылымы жағынан жекелеген олқылықтар да жоқ емес.
Мәселен, мүнда кейбір тәлім-тәрбиелік үғымдар әр бөлімде белгілі жүйеге
түспей қайталанып отырады. Нақтылап айтсақ, кітаптың екінші бөліміндегі
Ынталы оқыту, Сабақтың жүрісі деитін параграфтар төртінші бөлімінде
тағыда да қайталанады.(Сабақты баланың ынтасына сүйеніп беру, Белсенді
сабак жүзеге қалай жығады? , т. б.). Әйтсе де осы еңбектің қазак
топырағында педагогикалық писхалогиядан жазылған алғашқы төл туынды
екендігінде дау жоқ.
Кезінде осы кітап жөнінде жүртшаылық былайша жылы лебіз білдірген еді:
Жүсіпбектің Тәрбиеге жетекші кітабы -жыл қүсы . Бүл кітаптың тілі өте
жеңіл ... Жаңа сарынмен жазылған ...Бүл кітап әр оқытушы үстолының үстінде
жату керек , әр мектептің кітап ханасында болу керек Кітапқа берілген осы
баға күні бүгінге дейін өзінің қүнын жойған жоқ.
Ж. Аймауытовтың психалогиялық мүрасы туралы айтқанда, оның психалогия
атты төл оқу қүралы толығырарақ сөз етуді қажет етеді. Өйткені бүл
психалогия саласында тілімізде жазылған ғылыми мәнін күні бүгінге дейін
жоймаған дүние екендігі дауысыз .
психология, -деп жазды автор осы кітаптың Бет ашарында,-терең ой, терең
білім терең пәлсәпаға соғатын пән ... өзге білімдер затшылдыққа
(материализм- Қ.Ж.) табанын тіресе де, пихология әлі тіреп яғни нық басқан
жоқ... қарапайым адамға жұмбақ сықылды көрінетін талай нәрселер пихологияда
қаралады. Себептері, сырлары айқындалады, бұлардан хабары болу, ақыл ойна
ерік беру кімге де болса керек-ті. Бұл қітапты алдымен бала оқушыларға
ұсынамыз. Қалаберсе, кімде-кім әлеуметпен қоғаммен қатынасып, қызымет
ететін болса, оның бәріне де пихология пайдалы кітап деп ойлаймыз. Хат
танитын жай қазақта, арындамай оқи алса недәуір білім алар деп сенеміз.
Қиын жерлерін салғаннан ұқпаса оңай жерлерін оқып көрер, сүйте-сүйте біріне
тісі батар. Оқырманына осылайша ой сала келіп, Жүсіпбек пихология нені
сөйлейді? -дейтін бірінші тарауда осы ғылымның екі жарым мың жылдық
тарихынан біраз мағлүмат береді. Бүл жерде рационалисттік (ақыл- ой)
эксперименттік (тәжірибе) пихологияның жай -жапсарын баяндайтын беттері өте
тартымды. Кітаптың екінші тарауында адамның жан- дүниесін, мінез- қүлқын,
зерттеуді қайтып үйымдастыруға болатынын айта келіп (бақылау, анкета,
әңгімелесу, тәжірибе әдістерінің мән жайы), тәптіштеп түсіндіреді. Ол -жан-
дүниесінің заңдылықтарын зерттеуде математиканың, оның болжау қисыны
дейтін саласын қалайша пайдалануға болатынын қазақ топырағында алғаш рет
сөз етеді. Кітаптың үшінші тарауы тірі заттарыдың қылығын жалпы мінездеу
(қазіргі терминде психика және сана)- деп аталады. Мүнда психофизикалық
және психофизиологиялык қүбылыстар, атап айтқанда организмнің,
тітіркенушілікпен сезгіштік ерекшеліктері, жануар мен адамның дағды,
инстинктері (соқыр сезімдері) бүлардың бір-бірінен айырмашылықтары,
өсімдіктері дүниесіндегі тіршілік белгісі (тропизмдер) ғылыми талдауға
алынады. Осы тарауда академик И. П. Павловтың шартты рефлекстер туралы
ілімінің негізгі қағидалары сөз болады. Автор адам санасының даму жолын
тарихи -қоғамдық тұрғыдан дұрыс көрсете келе, қоғамдық (әлеуметтік
-психологияның негізгі мәселелерінің (топ, жұртшылық, коғам, парасат,
әдет,т.б) мәнін қазыргі психологиялык түсініктердің төңірегінде
тәптіштейді.
денедегі кейбір мүшелер олардың қызметтері деп аталатын төртінші
тарауда жан қуаттарының анатомиялык-физиологиялық механизмдері, Яғни жүйке
саласымен оныңатқаратын қызыметі, козу, тежелу процестері, ми бөліктері,
олардың қызметі, негізгі сезім мүшелерінің (көз, қүлақ, иіс, дәм, тері,
т.б) анатомиялык күрылысы жөнінде мағлүматтар беріледі. Мәселен адам
тәнінің шам-шырағы көздің пихофизиологиялық механизмдері өте тартымды,
шебер тілмен дәекті баяндалған.
Бесінші тарауда эмозия мен сезім, бет пен денедегі түрлері мәнерлі
қүбылыстардың келбет, көз әлбеті, ымие шара, т.б қазақ өмірінен алынған
қызғылықты да, нақтылы деректер арқылы түсіндіріледі. Адамды жиі үшырайтын
сезім, көңіл (таңсыққойлык, қорқыныш еліктеу, тентек, паңдық, т.б) және
бүлардың психологиялық астарлары сөз болады. Түйсік пен қабылдау, перне
іліктестігі, ассоциация мен аперцепция ынта мен ілтипат, еспен елес, қиял
мен шығармашылық мәселелері- алтыншы, сегізінші тараулардың бас
тақырыптары. Бүларды классикалык психологияның негізгі қисындары: түйсіктің
Бебер -Фахнер түжырымдаған психофизикалық заңы, Г. Генголсьтің резонасын
(жаңғырық) теориясы, Беркли кисыны, т.б. Төл тіліміздің өзіндік нақышымен
жақсы түсіндіріледі.
Ал психологиялық басты проблемаларының бірінен саналатын ойлау мен
сөйлеу, ұғымы мен сөзі, елестету мен үғым, ойлау формалары,(үғым, пікір, ой
қорытындылары ) сияқты күрделі ғылыми категориялардың мәнісі логика,
психология ғылымдары түрғысынан өз дәрежесінде талдау тапқан. Тоғызыншы
тарауда ерік-жігер, қажыр-кайрат , бүларды тәрбиелеу жайлы әңгіме болса,
оныншы тарауда -үйқы, түс көру, көз байлау (гипноз), т.б. парапсихологиялық
қүрылыстары жайлы айтылады. Он бірінші, он екінші тарауалрда әдет ғүрып
салт-сана, дәстүр түрлі оң, теріс қыльщтардың табиғаты, кісі психологиясын
әлеуметтік, қоғамдық түрғыдан қалыптастыру, сондай-ақ мәдениет пен өнердің:
дін мен пәлсапаның, жоғрапиялык ортаның (қазыргі терминде экологияның.
-Қ. Ж.), тіл мен ауыз әдебетінің адамның жан-жүиесіне қалайша әсер
ететіндігін нақты әрі тартымды мысалдар арқылы түсіндіреді.
Пихология оқу -қүралында сурет, таблица, схемад.б. түрлі безендірулерге
ерекше мән берілген. Бүл айтылғандар бәр-бәрі оқу ктаптарының ажарын
кіргізетін, олардың дидактикалык пәрменділігі артыратын мәнді өлшемдер.
Мүнда классикалық психологиядан түпкілікті орын тепкен, күні бүгінге дейін
қолданбалык мәнін жоймаған түрлі аспап-қүралдардың (спимограаф ,
эстезнометр , кимограф, камертон, т.б.) , сондай-ақ көптеген схема,
таблицалардың суреттері (жүйке саласының бөліктері , ми жарты шарларының
қүрылысы, есту, сипай-сезу сүщелері- көз, қүлақ, тері, жүйке талшықтары,
т.б) орын тепкен.
Ж.Аймауытовтың психология саласында жазған екінші төл еңбегі Жан жүйесі
мен өнер таңдау (Мәскеу, 1926) өзіне ерекше назар аудартады. Мұнда
автор ғылыми психологияда кең тараған анкета, байқау әдістері арқылы Кеңес
өкіметтің алғашқы жартысында қыр қазақтарының ұлты, әлеуметтік
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мамандык таңдау жолындағы
талпыныстарын тәжірибе арқылыанықтағысы келген. Зерттеудің басты максаты:
қазан төңкерісінен кейінгі жаңа заман жағдайында жастарға мамандықты дұрыс
таңдай білуге жәрдемдесу. Кітап мысалдарынан сол кезде қазақ жастарын
кеңсе, заң, сот, т.б. осы секілді әккімгерлік қызметтер сондай-ақ
мұғалімдік, журналистік, сауда, медицина, т.б. мамандықтар ерекше
қызықтырғанын аңғарамыз автор мамандықтың жаманы жоқ, мұының кезкелгеніне
икемдік қажет, Бұл жай күнелтудің жолы ғана емес, үлкен өнерді шеберлікті
қажет ететінін айтады.
Ж. Аймауытов мамандық таңдау жайлы өз пікірін жалғастыра келіп жұрттың
бәрі - комиссар болғанда, осынша кызметтерді істеуші кім болмақ?- дейді.
Осы сұрақтың жауабын да Жүсіпбек былайша түйіндеді: әлеумет түрмысы оңдалу
үшін онымен бірге әр адамның түрмысы түзелу үшін- әр адам қолыңнан
келерлік, пайда берерлік іс істеу керек. Әр адам қабілетінде, ыңғайына
қарай өз орнында кызмет етпесе әлеуметке пайда орнына зиян келтіреді.
Екінші, әр адам өз жолымен жүре алмай бөтен жолға түссе, оның бар
таланты(озаттығы) жарыққа шыға алмай жерге көміледі. Ондай адам өмірге разы
да болмайды.
Ж. Аймауытов мамандық таңдауда адам өзінің жеке қасеиеттері мен кейбір
туыстан берілетін ерекшеліктерін де (темперамент, нышан, т.б) ескерту
қажеттігін, бүл жерде кісі өзін-өзін басқарып, жеке басын жетілдіруге,
кісілікке үмтылуға ерекше мән берудің маңыздылығын жалықпай кайталап айтып
береді. Өзінде қандай талант, кандай зеректік, кандай кабілет, бір сөзбен
айтқанда, қандай қасиет барлығын білуің қажет. Дәлелдеп айтқанда әр адам
өзін-өзі тану қажет. өзін -өзі танымаған адам, өзгені де тануға шорқақ
болады деп тұжырымдайды.
Аталмыш зеріттеудің ғылымиын арттыра түсетін басты ерекшелігі-мұнда
еуропалық психолог ғалымдардың осы тақырып төңірегінде жүргізген зерттеу
жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп, солармен салыстыра, сабактасытра
баяандалатындығында. Мәселен, автор өз тұжырымдарын сол кезде белгілі
психологы А. Ф. Лазурскийдің (1874-1917ж),сондай-ақ аттары әлемге әйгілі
неміс және амаерикан психологтарына (Джемс, Мюнстерберг, Штрен т.б) сілтеме
жасап бұларға өзіндік пікір білдіріп, осы мәселенің анық канығына ой
жүгіртіп, сайып келгенде, күні кешегі көшпелілер психологиясының жаңа
жағдайдың әсерімен біртіндеп өзгеріске түсе бастағанын паш етеді.
Ж. Аймауытов психологияның жекелеген мәселелерін өзінің соңғы еңбегі
комплекст отқыту жолдары атты кітабында да жол жөнекей сөз етеді. Кітап 9-
шы тараудан түрады ол педгогикалык курсты таңдаушылармен педтехникум
студенттеріне арналып жазылған онда оқу бағдарламасының жекелеген түрлеріне
талдау жасалады оның негізгі үш тірегі (жаратылыс, еңбек, қоғам мәселелері)
туралы айта келіп, оқытудың түп қазығы - еңбек екендігін, мүны шәкірт
психологиясына орайластыра жеткіздің қажеттігіне баса назар аударады. Автор
комплекст оқыту не? деген сауалға былайша жауап береді: ...бүл өмірдегі
сан алуан қүбылыстарды, нәрселерді бір тақырыпи пен бір пікрдің
төңіреңіне жинап қосып, түйдіктеп.
біріктіріп окыту. Автор оқыту барысында шәкірттің эстетикалық (сүлулық)
талғамының ерекшеліктерімен санасу қажет дейді. Халық әндерінің пс
психологиялық жақтарына талдау жасай келіп ол былай деді: жер, тұрмыс
жағдайына қарай, әр елдің сазы (ән-күйі) де әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми-теориялық аспектілері.
1. Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс табуының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой-пікірлердің
теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің
мәні ... ... ... ... ... ... 14
2.2. М.Жұмабаевтің қазақ психологиясына қосқан
үлестері ... ... ... ... ... ..21
2.3. Т.Тәжібаевтың психологиялық ой-пікірлері
ІІІ ТАРАУ. Қазақстандағы психология ғылымы.
3.1. Психологияның ғылым ретінде қалыптасуының
алғашқы кезеңі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ..26
3.2. Қазақстандағы психология ғылымына үлес қосқан ғалымдардың
еңбектерін психология пәнінде іске асыру жолдары
... ... ... ... ... ... ... .29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .33
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ...34
І. Кіріспе
Психология нені зерттейді? Ол қандай ғылым? деген сұрақтарды
қарапайым адамдарға қойсақ, мынадай жауап алар едік: сезім мен ойды,
адам мінезін, адамның ішкі әлемін зерттейтін ғылым т.б. Егер нақты
терминологиясына мән бермесек, алынған жауаптарды шындыққа жанасымды деп
есептеуге болады. Шын мәнінде де психология жоғарыдағы аталынғандарды
және т.с.с. көптеген мәселелерді қарастырады.
Тарихтың ежелгі кезінен-ақ қоғамдық жағдайлар адамдардың бір-бірінен
ерекшеліктерін айыра алуға, мінез-құлқын түсінуге мәжбүр еткен. Қай кезеңді
алып қарасақ та, психология ғылымы адамдардың ішкі және сыртқы әлемімен
қатар жүріп отырған. Оған мысал ретінде екі адамның бір-бірімен танысуын
алайық. Мұнда бір адам мен екінші адамның бір-бірін қабылдауы, ол туралы
өзіндік ойы, сөйлеуі арқылы пікір алмасуы, эмоция мен сезімі, мінезі мен
адами қасиеттерінің кейбір жақтары алғашқы танысудан-ақ байқалады. Бұл
жағдайды тұтасымен алғанда психикалық құбылыстардың элементтері құралады.
Бір қарағанда қарапайым ғылым сияқты көрінгенімен психологияның дербес
ғылым болуына қаншама ғасырлар қажет болған. Алғашында адамдар мен
кіммін?, мені кім жаратты?, жан дегеніміз не?, ол қай жерде
орналасқан? секілді философиялық сұрақтардан бастаған. Бұл мәселелерді
психология философиядан дербес ғылым ретінде бөлініп шыққаннан кейін
тереңдете зерттей бастаған. Психология өз дамуында ұзақ жолды жүруіне
қарамастан, нақты объекті мен пәнін, мақсатын қаншама рет өзгерткен.
Бірінші кезеңде психологияға жанды зерттейтін ғылым деген атау
шамамен екі мың жыл бұрын берілген. Адамдардың өміріндегі түсініксіз
жағдайларын жан арқылы түсіндіруге тырысқан.
Екінші кезеңде психология сана туралы ғылым деп аталынған. Оның басты
себебі (V(( ғасырдағы жаратылыстану пәнінің дамуына байланысты. Ол
заманда сезіне алу, ойлау қабілеттерін ойлау процестерін санаға
жатқызғандықтан, зерттеу әдісі ретінде адамның өзін-өзі бақылауы мен
фактілерін жүйелеп баяндауын негізге алған.
Ал үшінші кезеңде (( ғасырда пайда болған психологияны мінез-құлықты
зерттейтін ғылым деп қарастырған болса,төртінші кезеңде психология
объективті заңдылықтар мен психика механизмдерінің көрінуін зерттеген.
Бүгінгі таңда психология –жан құбылыстарының сыртқы және ішкі дүние
заттарының әсерінен пайда болып, біртіндеп дамып, қалыптасу заңдылықтарын
зерттейтін ғылымға айналған. Жалпы алғанда психология ұғымы
ортағасырдағы еуропалық- діндарлардың ықпалынан туындағанымен, оны XV(((
ғасырда неміс ғалымы Христиан Вольф ғылымға алғаш енгізген [1,6].
Психология термині гректің екі сөзінен (psyche- жан, logos- ілім)
алынған, бұл жан туралы ілім” деген ұғымды білдіреді. Психологиялық
ғылыми білімдердің тарихы екі кезеңге бөлінуі мынадай. Оның біріншісі
–шамамен 2500 жылға созылған, көш басы Аристотельден басталған жан дүние
жайлы түрлі ой пікірлердің ілкі тарихы. Осы кезең ішінде психология басқа
ғылымдармен, әсіресе, философиямен қосақтаса дамып келеді. Оның екінші
тарихы 1879 жылдан басталады. Осы жылы неміс ғалымы В.Вундт (1832-1920)
Лейпцигте тұңғыш лаборатория ұйымдастырып, мұның дербес эксперименттік
ғылым болуына себепкер болды. Психологияның даму тарихы көптеген ғұлама
ғалымдардың, атап айтқанда, Эразестрат, Герофил, Гиппократ, Гален, Ибн
Рошд, Әбуәлі Ибн Сина, Декарт, Гоббс, Спиноза, Лейбниц, Локк, Гартли,
Дидро, Вольф, Галлер, т.б. есімдермен тығыз байланысты. Психикалық
құбылыстар бізді қоршап тұрған айналадағы сыртқы және ішкі заттардың
мидағы әр түрлі бейнелері болып табылады. Олар (түйсік, елес, ой, қиял,
сезім, ерік қабілет, дағды, икем, бейімділік, қызығу, мінез, әдет т.б.)
көпшілігімізге өз тәжірибемізден жақсы мәлім, тілімізде жиі кездесетін
ұғымдар. Бір қарағанда бұлардың мәнін әрқайсысымыз тез ажырататын да,
білетін де сияқтымыз. Бірақ психикалық құбылыстардың мәнін ғылыми тұрғыдан
түсіну арқылы ғана жан-жақты ажыратуға болады. Осы мәселені ғылыми жолмен
баяндауды, олардың өзіндік заңдылықтарын айқындауы сөз болып отырған
психология ғылымы қарастырады. Психология -ерте замандардан келе жатқан
білім салаларының бірі. Оның дүниеге келген жері ежелгі Греция. Ерте
замандарда пайда болып, ғасырлар бойы әр заман ғұламаларының көз-
қарастарында насихатталып келген түсініктер бойынша, адамда тәннен
тәуелсіз жан болады, мәңгі бақи жасайтын жан адамның барлық
психикалық тіршілігінің (ойының, сезімінің, еркінің) иесі де, себепшісі
де. Жан туралы осындай түсініктердің пайда болуына алғашқы адамдардың
табиғат сырларын дұрыс түсіне алмауы себеп болды. Олар дүниеде табиғатқа
бағынбайтын, одан оқшау тұратын ерекше бір күш бар, ал жан болатын болса,
соның бір көрінісі, мәселен, ұйқы кезінде ол денеден уақытша шығып
кетеді де адам оянған кезде қайтып келеді, егер келмей қалса, өледі деп
тұжырымдаған. Жан туралы осындай анимистік (барлық нәрседе де жан бар
дейтін түсінік ) пікірлер кейбір тайпалардың арасында күні бүгінге дейін
кездеседі. Мәселен, Лусан аралының(Филиппин) тұрғындары тагалдар ұйықтап
жатқан адамды еш уақытта оятпайды. Өйткені олар ұйқы кезінде адамның жаны
басқа жақта жүреді дейді. Тасманиялықтардың тілінде жан мен көлеңкенің
ұғымы бір сөзбен беріледі, өйткені олардың ойынша, жан мен көлеңке бір
іспеттес нәрсе. Абипон тайпасының индеецтері лао-каль деген сөзі арқылы
көлеңкенің, жанның, дыбыс берудің, бейненің ұғымын береді. Жан туралы осы
тектес қарапайым түсініктердің пайда болуы адамдардың өздерінің дене
құрылысы жайында ғылыми түсінігі жоқ кездерде, яғни жан мен тәннің
толысуын олардың бірімен-бірінің байланысын дұрыс ажырата алмай, жан
өлгеннен кейін денеден шығып кететін, мәңгі бақи өмір сүретін нәрсе деп
ұғынудың нәтижесі еді. Қазіргі кезеңде тіршілік қарекетінің ерекше
нысаны ретінде психиканың дамуы мен функцияларының атқару заңдылықтары
туралы ғылым деп те айтады.
І ТАРАУ. Психологияның ежелгі таным ретіндегі ғылыми-теориялық аспектілері.
1.1. Шығыстық психотехникалардың психология ғылымында қолданыс
табуының ерекшеліктері
Дзен ілімінің адам өмірінде үлкен рөл алатын бір себебі дзен ұстаздары
күнделікті және діни өмірдің арасындағы айырмашылықтарды емес, керісінше
олардың қатынастарын қарастырған. Жалпы дзен Үндістанда пайда болып,
Қытайда өсіп, дамуының көркеюі Жапония елінен көрініс тапқан. Сондықтан
Жапония Шығыс медицинасы мен Батыс ақылының түйісетін жері болып саналады.
Бүгінде дзен дін, догма, ақиқатты іздеуші және философияға қатысты ілім
емес. Ол барлық құбылыстарды шындықта қандай болса, дәл сол қалпында
қабылдауға негізделеді. Оның мақсаты осында және қазірбасқа еш жерде
болуы мүмкін емес. Дзен үшін ешқандай ертең сөзі тіршілік етпейді. Басты
шындық нақ осы шақтағы сәтке сәйкес келеді. Сол үшін дзен әдістер мен
тапсырмалар, құралдар мен мақсаттар арасында айырмашылықтар жасамайды.
Дзен сөзінің этимологиясы санскриттің дхъяна сөзінен шыққандықтан ол
медитация деген мағына береді. Барлық будда мектептері адамның рухани
дамуы үшін медитация техникаларын қолданғандықтан Қытайда оны чань, ал
Жапонияда медитацияны-дзен терминімен атаған.
Дзеннің дәстүрлі қарастыратын мәселелері мынадай.
1. Адамдардың ұғымдарды дұрыс қолданбауына байланысты дзен түзетулер
енгізіп, оны дұрыс пайдалануға үйретеді және логикалық ойлау
параметрлерін анықтайды.
2. Батысқа қарағанда Шығыстағы дзен даналық туралы терең мағынада
зерттеген.
Дзен негіздерінде өмір қозғалыс пен тыныштық балансынан құралған.Ал
қозғалыс пен тыныштық арасындағы үйлесім әсерінен адам өзінің тіршілігінің
орталығына жақындайды. Ол үнемі оның ішкі әлемінде және қимыл мен
тыныштық, сергектік пен ұйқысына байланысты болады. Сонымен қатар дзен
ілімінде жадырау нәтижесіне жету өте қиындықтар тудырып отырған. Ол үшін
эгоисттік сананы ментальды және физикалық деңгейде көрсету аса қажетті
болған. Өзіндік сананың қалыптан тыс ұлғаюын дзен ойлау формасын табиғи
емес деп санаған. Себебі сананың қалыптасуын сыртқы жағдайлардың әсер
етуінен жүзеге асатынын байқаған. Адам өзінің эгосының жасанды екенін
түсінгенде ғана, табиғи қалпы мен шындықты қабылдау тәсілдері мен
интуициясын түсінетінін аңғарған. Сана табиғи және интуитивті болғанымен
көп жағдайда эгоцентрлік концептуалды ойлаудан басымдық көреді. Адам өмір
процесіне қатысушы болудың орнына үнемі концептуалды ойлаудың әсерінен өз-
өзіне махаббат пен жауапкершілік сезімін, өзінің қатынасын бағалау арқылы
құндылықтар шкаласын құрайды. Мұндай әрекеттерден ақиқат сезімі ой мен
сезім хаосында жоғалады. Осыдан қалай саналылық күйіне жетуге болады?
деген сұрақ туындайды. Нәтижеге жету үшін дзеннің әдістері мен
техникаларын пайдалануға болады. Бірі Риндзай, екіншісі сото әдісі.Дұрыс
шешімін табу үшін Риндзай адептері төмендегідей тәжірибе жасаған. Олар
дәстүрлі ойлауға қарсы шығып, кенеттен пайда болатын интуицияға жүктелген.
Ал сото –дзен мектебінің өкілдері медитацияның дзаден яғни отырып
орындалатын әдісін пайдаланған. Жүргізілген әдістердің мақсаты адамдардың
эгоисттік санасын жалпы әлемдік санаға қосу болып табылған.
Мыңдаған жылдар бойы Үндістан медитация жолымен жүргендіктен, кез-
келген ойдан босанып, таза сананы сақтауға үйренген. Дзен әдісін көптеген
тарих беттерінде есімдері қалған монахтар қолданған. Солардың бірі
Бодхидхарма. Ол рухани мәдениет тарихының дамуына үлкен іс жасап, Үндістан
мен Жапонияға қарағанда Қытайды тепе-теңдік ұстайтын ел деп қарап, өзінің
ілімін осы жерде қалаған. Себебі Конфуцийлік өнеге қандай жағдай болмасын
орталықты, тепе-теңдікті сақтай алатын болған.
- Үнді монахы Бодхидхарма чань (дзен) дәстүрінің негізін б.э. 520ж.
Қытай елінде салған. Бодхидхарма патриарх-ұстаздардың арасында тұңғыш
медитацияны қолданушылардың бірі болды. Мәліметтерге сүйенсек, ол қатал
мінезді және қадала қарайтын,сұсты адам болған. Өз өмірінде жаңа білім
ашуға аса назар аударып, медитацияның жаңа әдістерін өңдеп, мектептерде
тәжірибе жасаған. Оның басты мақсаты адамдардың өзіндік табиғатын тану және
оны ашу.
- Созанның өмірбаянында ол қай жерде туылып, қай жерде дүние салғаны
туралы деректер көрсетілмеген. Шығыс түсінігі бойынша адамның өмірі туралы
дәлелі емес, керісінше не істегені аса қажетті. Созан өз әдісінде
өзгенің шындықтағы бейнесін көру қандай болса, ақиқаттағы бейнесін дәл
солай қабылдау керектігін айтқан. Егер сіз ақиқатты көргіңіз келсе, әрбір
пікірден бас тартыңыз. Сана адамның ұнамды болуы, оның көрінуінің
арасындағы күрестің бар болуынан азап шегеді деген. Оны қалай жеңуге
болады? Оның қандай да бір тәсілі бар ма? деген сұраққа Созан: Сіз
ақиқатты сезгеніңізде ауру сізден арылады. Себебі бұл ауруға дәрі-дәрмек
жоқ. Сондықтан біз дәріні қабылдаған сайын оған үйреніп қаламыз. Сонда
ауруды ұмытып, тек дәріні ойлай бастаймыз. Енді аурудың өзі емес, дәріні
қолдану біздің ауруымызға айналады деген.
- Риндзай айқай ұстазы ретінде танымал. Ол кенеттен айқайлау әдісін
адамдардың үндемеуі үшін пайдаланған. Адамдар оған аспан әлемі, философия
мен теологияға қатысты сұрақтарды қоя бастағаннан, Риндзай кенеттен айқай
салатын болған. Себебі сол сәтте сана естен танып, бірнеше уақытқа дейін
тыныштық күйде болып, тек айқай ғана қалған. Осы кезде адам санасы сөніп,
уақыт тоқтаған секілді сәт орын алатын болған. Бұл медитацияның құпиясын
пайдалану арқылы Риндзай адамдардың ылғи таусылмайтын ойлауы мен қажетсіз
сұрақтарына шек қойып, әрбір адамның өз-өзіне концентрациялануына мүмкіндік
берген. Себебі сол уақытта адам өз ішкі орталығын табады. Айқай болса
орталыққа шоғырландырады. Бұл әдісті әлемдегі көптеген мистиктер
қолдануға тырысқанымен, бірақ олардың іс-әрекеттері жасанды болып көрінген.
Риндзай өз әдісін таңқаларлықтай қолдана білгендіктен, оның айқайы адамға
қылыш секілді шаншылып, адамның тіршілік ету орталығына дейін жеткен.
Риндзайдың тағы бір ерекше қасиеті ол үнемі адамдарға медитацияның қолдану
техникасын қарапайым сөзбен түсіндірудің арқасында адамдарға үлкен өнеге
көрсеткен. Әсіресе медитация туралы түсіне бермейтін адамдарға ерекше көңіл
аударған. Сонымен қоса Риндзай ақиқаттың ескі және жаңа болуының маңызы
жоқ. Негізінен шындық үнемі жаңа, себебі адамның санасы өсуде және көптеген
кеңістікті жаулап алуда деген. Риндзай үшін дзен бұл тірі дәстүр. Шебер
тірі кезде оның сөздері де маңызға ие, ал ол дүниеден өткенде –шеберден
берілетін тәжірибесі де тоқталады. Ол қазіргі заманғы болу үшін өз
уақытында орындалуы тиіс деген.
- Джалаладдин Румидің айналу әдісі орталықты табуға бағытталады. Егер
адам бірнеше сағат айналатын болса, бірте –бірте ішкі әлемінде орталықтың
бар екенін байқап, оған тәжірибелік жұмыстар жасаған. Олар өзін орталыққа
қою әдісін тапқан және өмірде әдіс ретінде пайдаланған.
- Махакашяпа мен Бодхидхарма адам орталығын табуда тәжірибе жасаған. Олар
адам санасында ештеңке қалмайтын, таза қатысудың нүктесін табуды көздеген.
Бұл ықпал Чуань Цзы, Ли Цзы мен Лао Цзыдың ұлы мұраларының бірігуі мен
одан бетер көркейе түскен. Бұл тұлғалардың барлығы да адамның ішкі әлемін
зерттей отырып, өзін-өзі табуға тырысқан.
- Доген дзен әлеміне ішкі революция мен толық үнсіздікті, ішкі тыныштық
орталығын енгізді. Мына көзқарасында Доген : Өмір жолын зерттеу -өзін-өзі
зерттеу деген.
- Нансен рухани өмірдің материалдық өмірден бөлінбейтінін айтқан. Ол:
Адам жан дүниесін тазалау үшін тәнін қинаудың қажеті жоқтығын ескерген.
- Ма-Цзыны –өз заманында бос айна деп атаған. Ол жауап қайтармау
ілімін ұсынған. Тек осында және дәл қазір күйін пайдаланған. Ма-Цзы
адамды шексіздік таңбасының орталығы етіп алған және ол арқылы аспанның,
әлемнің, адамның ішкі дүниесінің тереңдігін түсіндірген.
Жоғарыда берілген медитациялық әдістер б.э. 400-1000жж. Дзен
шеберлерінің қолдануының әсерінен біздің заманымызға жеткен. Бүгінгі таңда
осы ілімнің кейбір әдістері психология ғылымында да жиі пайдаланылады.
Әсіресе медитацияның сан алуан түрлері Үндістандық философ Раджниш Ошо
еңбектерінде көптеп кездеседі.
1.2. Батыс елдері психологтары мектептерінің психологиялық
құндылығы
Алғашқы психика туралы ұғым анимамен (лат.анима-рух, жан)-
байланысты. Ол барлық тіршілік иелерінде жан бар деп қарастырған. Уақыт өте
келе ежелгі философиялық ілімдерде психикалық аспектілерді идеализм немесе
материализм тұрғысынан анықтай бастағандықтан, ежелгі материалист-
философтар Демокрит, Лукреций, Эпикур адам жанын шар тәрізді майда және
қозғалыссыз атомдардан құралады деп тұжырымдаған. Ал ежелгі грек идеалист
философы Платон (б.э,д, 427-347жж.) жан мәңгілік, ол тән мен жан бір-
бірімен тығыз байланысады. Өзінің жаратылысынан жан -тәнді басқарады
деген. Ұлы философ Аристотель Жан туралы трактатында психология ілімінің
өзіндік ерекшелігі бар саласы ретінде қарастырып, алғаш рет жан мен тәннің
бөлінбейтіндігі туралы ой қозғаған.
Психологиялық ілімнің дамуының жаңа кезеңі (VIIғ. бастау
алғандықтан, жаратылыстану ғылымдарының көмегімен тәжірибелік
–эксперименталдық әдістер арқылы адам санасының заңдылықтарын зерттеу қолға
алынған. Ол кезеңде ойлай алу мен сезіну қабілетін сана деп
қарастырғандықтан, психология сана туралы ғылым ретінде дами түскен.Ал өз
пікірінде Р.Декарт (1596-1650) адам жаны мен тәнінің арасында өзгешеліктер
бар деген қорытындыға келген. Сонымен қоса тән де қозғалыс жасай алатынын
айтқан. Ол заманда мұндай көзқарастар қарама-қарсы дуалисттік ілімдер
көкейкесті мәселелер туындатқан. Адамдарды тәндік (физиологиялық) және
психикалық (ішкі сезімдік) процестер қалай байланысатындығы туралы сұрақтар
қатты мазалаған. Өз өмір сүру барысында Декарт механикалық модель негізінде
құлықты түсіндіретін теорияны жасап шығарған. Ол құлықтың детерминистік
концепциясын сыртқы физикалық әсерден ағзаға қимылдық заңдылық арқылы
жауап қайтаратын зерттеген. Сол себептен жан ұғымы ақыл, кейінірек
сана ұғымына ауысқан. Тән мен жанды қайта байланыстыруға Голландия
философы Спиноза (1632-1677) әрекет жасады. Ал неміс философы Г.Лейбниц
(1646-1716) Декарттың қалыптастырған психика мен сананың теңдігіне қарсы
шығып, санасыздық психика ұғымын енгізді.
Психология өзіндік ғылым ретінде (I( ғ. 60-шы жылдары
бөлінгендіктен, ол арнайы ғылыми зерттеу мекемелері мен психикалық
лабораториялардың жоғары оқу орындарында кафедралардың, психологиялық
құбылыстарын эксперименттік тұрғыда зерттеген. Бірінші нұсқалы
эксперименттік психологияны неміс ғалымы В.Вундт(1832-1920) Лейбцигте
ашқан.
Функционалисттік бағыт.
Американ психологы У.Джеймс адамның сана қызметі мен оның қызметінің
рөлін зерттеуге аса мән берген. Ол адам санасының түрлі жағдайларға үйренуі
мен жаңа әрекетті игерудің гипотезасын жасаған. Жалпы функционалисттер үшін
психология сана қызметін зерттейтін ғылым. Олар интроспекция,
тапсырманы орындау уақытын пайдалану әдісін қолданған.
Ресей психологиясының тарихында Г.И.Челпанов (1862-1936) үлкен рөл
алады. Оның басты үлесі Ресейде психологиялық институтты (1912) құруында.
Психологиядағы эксперименталды бағыттағы объективтік әдістерді зерттеуде
В.М.Бехтерев (1857-1927) зор ықпал жасады. Ал И.П.Павлов еңбектері ағза
бөлшектерінің шартты –рефлекторлық байланысын зерттеуге бағытталады. Оның
еңбектері психолоиялық іс-әрекеттердің физиологиялық негіздерін түсінуге
бағытталды.
Бихевиористтік бағыт.
Американ психологы Уотсон 1913 жылы психология объективті
эксперименталды әдістерді зерттегенде ғана ғылым ретінде аталынуы құқылы
деген. Сондықтан ол әрбір жағдайға сәйкес келетін құлықты анықтайды және
оны объективті белгілейді. Бихевиористтік бағытты ұстайтындар үшін
психология мінез-құлық туралы ғылым, ал санамен байланысты ұғымдарды
психологиядан алып тастау керектігін айтады.
Гештальт психология.
Германияда Т.Вертгеймер, В.Келер мен К.Левиннің психологияны тұтастық
құрылым ретінде зерттеу бағдарламасынан бастау алған. Гештальт туралы ұғымы
(немістіңформа) сенсорлық ілімдерді зерттеуден туындаған.
Гештальттықтардың психология ғылымына қосқан үлесі психологиялық бейне
ұғымын өңдеу мен психологиялық құбылыстарға жүйелі ықпал етуінде.
(( ғ. басында психология ғылымында психоанализ немесе Фрейдизм
бағыты пайда болды. Зигмунд Фрейд психологияға қажетті тақырыптарды:
санасыз мотивация, психиканың қорғаныс механизмдері, сексуалдылықтың рөлі,
балалық шақтағы психологиялық жарақаттың ересек шақтағы мінез-құлқына әсер
етуі т.б. енгізді.
Адамның психикасының санасыз табиғатының орталығын әлеуметтік
жағдаймен байланыстырғандар К.Хорни, Г.Салливен, және Э.Фромм. Бұлардың
барлығы Фрейдтің психоанализ реформаторлары (неофредистер).
Психологияның аса маңызды артықшылығын танытқан ғылыми ағым
когнитивті психология болды. 60-шы жылдардың аяғында АҚШ-та бұл бағыт
бихевиористтердің әрекет-қылық талдауында психологиялық элементтерді
елемеуі мен танымдық дамуды ескермеуіне қарсылық білдірумен ғылым
сахнасына келген еді. Когнитивті психологияның көрнекті өкілдері –Дж.
Брунер, Д.Норман, Л.Фестингер, Ф.Хайдер, У.Найсер, П.Лиднсей, Г.Саймон.
Когнитивті психологияның негізгі зерттеу аймағы танымдық процестер - ес,
тіл мен сөздің психологиялық қырлары, қабылдау, ойлау, зейін, қиял және
танымдық даму.
Гуманисттік психологияның негізін қалаушылардың алдына қойған мақсаты-
бихевиоризм мен психоанализді дәріптеушілердің адам мәселесіндегі
ауытқуларын орнына келтіріп, шындыққа жақындау, өміршең психологияны таңдап
алу еді. Өз зерттеулерінің объекті ретінде гуманист психологтар салауатты,
шығармашыл жеке адам түсінігін таңдады. Гуманисттік бағыт көрнекі
өкілдерінің бірі Абрахаам Маслоу еді. Ол жеке адам психологиясының есі
ауысқандарды зерттеумен білу мүмкін еместігін қадап айтқан. Маслоу адам
іс-әрекетінің, адамның мінезі мен қылығының негізі сол адамның өзін-өзі
таныту мен өз мүмкіншіліктерін ашуға деген ынта-ықыласында деп
есептеген. Өз мүмкіншіліктерін ашуға (самоактуализация) деген қажеттілік
бірнеше қызметпен байланысты. Біріншіден, мұндай гуманистік қажеттілік
адамға, қоғамға тек жақсылық келтіруге ұмтылу (адам табиғатынан
қайырымды). Ч.Дарвиннің теориясын өзінше түсіндірген Маслоу, тек жыртқыш
та күшті хайуанаттар өмір сүруге бейімді деген Ч.Дарвиннің ұйғарымымен
келіспей, бұл жануардың негізгі инстинкті еместігін дәлелдеуге тырысты.
Маслоу жануардағы өз ұрпағын жалғастыруға деген инстинкті адамдағыдан
бірде кем еместігін, ал сол инстинкт оларды бір-біріне көмектесуге
мәжбүрлейтінін талай баса айтқан. Екіншіден, адам өз болмысына орай
кемелденуі тиіс, яғни адамның өзінің барша мүмкіндіктері мен қабілеттерін
орнымен пайдаланып, өзіне жүктелген жоғары адамгершілік борыштарды
атқаруға міндетті. Ал мұндай міндетті атқару қажеттілігі, Маслоуше, тек
дені сау, салауатты адамдарда туындайды. Есі кеткендер мен жүйке
сырқатына шалдыққандар өз алдына мұндай талап қоя алмайды. Сырқаттың өзі
де адамның осы мүмкіншіліктерінен дұрыс та толық пайдалана алмай,
қанағаттану рахатына бөленбегенінен болып отыр. Гуманистік психология
тұжырымының өзегі: адам өз бойында алғашқыдан қаланған, қолынан
келетінінің бәрін жүзеге шығаруы тиіс. Өз мүмкіншілігін ашудың
(самоактуализация) мәні не? Маслоу пікірінше, бұл тума құбылыс, адамның
табиғи қасиеті. Әрбір адам қайырымдылық, адамгершілік, тілектестікке деген
қажетсінумен дүниеге келеді. Бұлардың бәрі адам өзегінде, оның міндеті осы
гуманисттік қажеттіліктерді іске асыруда белсенділік көрсету.
Маслоу бірінен -біріне күрделене ауысып отыратын адам қажеттіктерін
жіктеп, көрсетіп берді: 1. Физиологиялық қажеттіліктер. 2. Қорғаныс
қажеттіліктері. 3. Қорек тағамдық қажеттіліктер, осылардың бәрінен жоғары
–адамгершілік қажетсінулер, яғни 4. шындық, қарапайымдылық, әділдікті
керек ету. Міне, осылардың бәрі өз мүмкіншіліктерін өз белсенділігімен іске
асыруына байланысты адамда көрінетін жалпы қажеттіліктердің мазмұнын
құрайды.
Трансперсоналды психология адамды рухани ғарыштық тіршілік иесі
ретінде және әлеммен, ғарышпен, адамзатпен тікелей қатыстығын қарастырады.
Сонымен қоса ақпараттық ғарыштық алаңға кіруге мүмкіндігі бар екенін
көрсетеді. Ол адамның санасыз психикамен байланысты болатынын, оған
адамзаттың санасыз ұжымының ғарыштық ақпараттық әлемдік санасымен
байланысты болатынын жатқызуға болады.
Кеңестік дәуірдегі психология өз пәнінің диалектикалық- материалистік
бағытын дәріптеу күресінде дамытты. Психология пәнін материалисттік
тұрғыдан түсінудің негізгі үлкен идеялық –теориялық күрес барысында
қаланып, әдістері белгіленді. Аса маңызды болған ғылыми әдіснамалық
принциптер бір жүйеге келді. Орыс, кеңес психология ғылымының бой
көтеруіне еңбек сіңірген ғалымдар: Б.А.Ананьев, П.П.Блонский,
А.С.Выготский, А.В.Запарожье, К.Н.Корнилов, А.Н.Леонтьев, А.Р.Лурия,
С.Л.Рубинштейн, А.А.Смирнов, Б.М.Смирнов, Д.Н.Узнадзе және басқалар болды.
Бүгінгі таңда Ресей мемлекетінде психологияның сан түрлі саласында қызмет
ететін ғалымдардың саны шексіз.Әсіресе эзотерикалық ілімдерді,
парапсихологияны,трансперсоналды психологияны зерттеуде жаңа ғылыми
ақпараттарды ашуда. Солардың ішіндегі шығу тегі эзотерикадан бастау алған
ежелден бері келе жатқан психологиялық техникалардың бірі гипнозды
айтуымызға болады. Бүгінде оның түрлі әдіс-тәсілдерін мына психотерапевттер
қолдануда: Е.Н.Довбня, Ф.Е.Рыбаков, В.Н.Коротко, П.П.Подъяпольский,
А.И.Яроцкий, А.Ф.Лазурский, Ю.В.Каннабих, В.М.Нарбут, Ф.Д.Неткачев,
В.А.Гиляровский, М.П.Кутанин, М.В.Стрельчук, Д.В.Кандыба т.б. Жалпы
гипноздың кең тараған жерлері ретінде Батыс Еуропа мен Американы мысалға
келтіре аламыз. Ал Шығыс елдері болса, ежелден келе жатқан медитациялық
әдістерді пайдаланады. Ендігі кезекте Америкалық гипноздың қалай
дамығанына көшейік.
Адамзат тарыхында көп жылдар бойы күмәнді әрекетке қызығушылық
танытқан гипнозды зерттеген ғалымдардың мансапқа(карьера)жетуіне кедергі
жасады. 1875 жылы Францияда Месмердің талабын зерттеу үшін арнайы жиналған
корольдік комиссия қорытындысы Месмердің жақсы атағының күл талқанын
шығарды. Гипноз және гипнозға қатысты құбылыстарды зерттеуге бел буған
Шарконы құрметтеушілердің көпшілігі осы кезден бастап онымен қатынастарын
тоқтатты. Керемет мінездеме алған доктор Джеймс Эсдэйлге (1847) гипнозды
хирургияда қолданғаны үшін қызметтік өсуіне тиым салынды.
Зигмунд Фрейд гипнозды зерттеу процесінде кездескен көптеген
кедергілер мен қиындықтардың нәтижесінде гипнозды зерттеуден бас тартты.
Оның шәкірті К.Г.Юнг гипнозға қызығушылығын жоғалтты. Өйткені ол бұл
құбылысты қадағалай алмағандықтан, оның әсерін түсіне алмады. Осы салаға
қатысты жазылған және мұра етіп қалдырылған Джеймс, Жане т.б.гипноз туралы
еңбектері ғалымдардың арасында сенімге ие бола алмады.Себебі ол
медициналық ғылым мен тәжірибелік парадигмалық негіздеріне сәйкес келмеді.
20-шы жылдары гипнозды зерттеуді шындап ізденуді және оның теориялық
оқытудың әйгілі маманы болып Кларк Л.Халл(1933) саналды. 1923 жылдардың
соңында Висконсинаның түлектеріне гипноз саласындағы өзіндік
жетістіктерінің қыр-сырын көрсету үшін, Халл Эриксонға гипноздан семинар
өткізу жөнінде ұсыныс жасады. Халл гипноздың әсер ету әдістерін бірыңғай
стандартқа сәйкестендіріп келтіруге ұмтылған болса, ал Эриксон оған
ұмтылыс көрсетпеді. Қайткенде де олардың өзара қарым-қатынасы жалғасын
таппады. Эриксонның ерекше қабілетті адам жөніндегі даңқы кеңінен тарады.
Ол Мендота мемлекеттік емханасының медициналық қызметкерлерімен
психологтарына гипноздан сеанс өткізуге шақырылды.
Мильтон Эриксон 1901 жылғы желтоқсан айының 5-і күні Невада штатына
қарасты алтын іздеушілер елді мекенінде дүниеге келді. Эриксонның ерте
балалық шағы өте ауыр өтті. Оның есту қабілеті бұзылған және толық түсті
көру қабілеті зақымдалған. Оның есту қабілетінің бұзылғаны соншалықты ән
айтуды айқай-шу ретінде қабылдады. 17 жасында Эриксон полиомиелитпен
ауырып, соның әсерінен жартылай сал (паралич) болып қалды. Оған өмір бойы
төсек тартады деген болжам жасаған. Бірақ ол он жылдық үздіксіз
жаттығулардың нәтижесінде, жүру қабілетін қалпына келтірді. Осындай өмірлік
тәжірибесі оның байқағыш қабілетін ерекше дамытты. Ол вербалды емес
белгілерді, ым-ишараларды, дене қимыл белгілерін тез қабылдап, дұрыс талдай
алатын деңгейге жетті. Эриксон өзінің дарындылық қабілетінің арқасында
дұрыс диагноз қоюды дамытты және науқастарды жоспарлы түрде емдеу жолдарын
жетілдірді. Висконсина университетінде дипломын қорғаған Эриксон
Колорадодағы медициналық университетінің колледжіне түсіп, 1928 жылы
медицина ғылымының докторы атағын алды. Интернатурадан кейін ол алғашында
Колорадодағы психиатриялық емханасында Роуд-Айлендегі мемлекеттік
емханасында, содан соң Ворчестердегі (Массачусетс) штатындағы
мемлекеттік емханасында жұмыс істеді.Ворчестерде Эриксон өзінің тәжірибелік
және клиникалық зерттеулерін жалғастыра отырып, немесе психиатрияның
түйінді мәселелері жөнінде көптеген қызықты мақалалар жариялады. 1934 жылы
Мичиган штатына қарасты Вейн аумағындағы Элоизедегі орталық әскери
госпитальға ғылыми зерттеулер жөніндегі директор қызметіне шақырылып,
психиатрия жөнінде дәріс берді. 1948 жылдың шілде айында ол 46 жасында
бірнеше жылдық ауру мен аллергиядан кейін, ол университеттік мансапты
қойып, Аризона штатына қатысты Фениксте жеке тәжірибемен айналысты.Сонымен
қатар Мичиган мемлекеттік университетімен Вейн мемлекеттңк университетінің
аколледжінде қызмет атқарды. 1953 жылы52 жасында Эриксонның полиомиелит
дерті қайталанды. Ол өмір бойы мүгедек арбасына тәуелді болды. Бірақ
жоғарыдағы аталынған қиыншылықтарға қарамастан, Эриксонның гипнозға деген
қызығушылығы жойылмады. Қайтыс болғанға дейінгі соңғы 28 жылдар аралығында
ол жұмысқа деген белсенділігін жоғалтпай, шығармашылық ізденістермен қатар
лекциялар оқыды, түрлі кеңес беріп емдеді. Тәжірибелік зерттеулер жүргізіп
психотерапиямен көбірек айналысты. Эриксон гипноз арқылы танымдық
процестердегі өзгерістерге сонымен қатар елестетушілік (галлюцинация)
түстерді көрудің себептерін анықтады. Өзінің зерттеулерінде ол гипноздың
әсеріне баға беру барысында көпшілікке танымал Ишихараның түстік соқырлық
тестін қолданды. Бұл тестте зерттеушілерге бірнеше топ әртүрлі түстік
дақтармен бейнеленген сандар ұсынады. Сандарды дұрыс оқып шығу үшін адамға
дұрыс түстік көру қабілеті қажет. Ишихараның стандарттық тестінде 3 деген
сан қызыл түспен бейнеленген. Қызыл түске деген соқырлықты сендіру арқылы
қызықты жайттарды анықтады. Осыған байланысты зерттелушіге қолындағы
саусақтардың санын санап беруін ұсынған кезде, олар 3 деп атап бере алмады
және қызыл түсті сезінбеді, көрмеді.
Эриксон өзінің клиникалық зерттеулерінің барысында гипноз арқылы
таңдамалы жартылай немесе толық саңыраулыққа (глухота) сендіру
мүмкіндігін көрсетті. Гипноз арқылы саңыраулыққа сендіру үшін ол өз
тәжірибелерінде классикалық шартты рефлекстер әдісін қолданды.
Баршамызға мәлім электр тоқтың әсерінен адамның бұлшықеттері жиырылады.
Сондықтан ол электр тоқтың орнын дыбысты қоңыраумен алмастырады. Өзінің
зерттеулерінде зерттеушілерге гипноз арқылы саңыраулыққа сендіріп,
қоңырау шалған кезде шартты рефлекстер тежелініп, бұлшықеттердің
жиырылуы байқалмайды. Зерттелушілердің есту қабілетін қалпына
келтірілгеннен кейін, олардың тітіркену қабілеті орнына келетінін
байқауға болады. Гипноз тәсілдерін қолдану арқылы физиологиялық
процестердің өзгеруін байқаған ол тәжірибелік зерттеулер барысында
сілекей шығару реакциясын қоздыру немесе тежеу, созылмалы конфеттерге
теңдестіруге сендіру, қолдарын ыстық немесе салқын суға батыруға сендіру
арқылы қолдың температурасын жоғарылатуға немесе төмендетуге болатынын
дәлелдеп көрсетті. Өзінің өмірінде түрлі аурулардан қатты қиналған ол
гипнотерапияға үлкен жауапкершілікпен талдау жасады. Сондықтан ол
ауруды сезінбеуге сендіру мен реттеуге бағытталған көптеген әдіс
–тәсілдерді жетілдірді. Өзінің гипноздық тәсілдерін қолдану арқылы
уақытты қысқарту және ұзарту арқылы емделушілердің іскерлік қабілетін
арттыруға негізделген тәжірибелер жүргізді. Мысалы: зерттелушілерге 10
минут аралығында қаптағы мұз кәмпиттерін (леденцы) санын есептеу
тапсырмасы берілді. Әдеттегі есептеу жылдамдығы минутына 59 мұз
кәмпиті болса, гипноздың әсерінде болған бір адам 10 секунд аралығында
401 мұз кәмпитін есептеп шыққан. 1933жылы Эриксон әйгілі антрополог
Эдвард Сепираның семинарында күнделікті психопатологиялық әдістерін
гипноз арқылы қолданылуын көрсетті. Мысалы: бір ер азаматқа гипноз
арқылы неміс ұлт өкілдерінің ерлері өздерінен екі дюймнан жоғары
әйелдерге үйленетіндігі жөнінде сендірілді. Гипноз ұйқысынан тұрған соң
оның көзқарасының, сенімін өзгертуге бағытталып қолданылған барлық
айла-тәсілдер нәтижесіз аяқталды. Ол көпшілікті неміс ұлт өкілдерінің
ерлері өздерінен биік әйелдерге үйленетіндігін дәлелдемек болды. Тек
қана
ІІ ТАРАУ. ХХ ғасырдың басындағы психологиялық ой-пікірлердің
теориялық маңызы
2.1. Ж.Аймауытовтың психологиялық еңбектерінің мәні
Өзінің түп-төркіні мен ілкі бастауын сонау Орхон-Енисей жазбаларынан
алатын ұлттық тәлім-тәрбиелік ой-пікірлер Қазан төңкерісіне дейін әлі де
болса ғылыми теориялық дәрежеге көтеріле қоймаған еді. Оның бірнеше
себептері болды: біріншіден, Қазақстанда қоғамдық, гуманитарлық ғылымдардың
сансапалы тауарлары бір-бірінен дараланып бөліне, олардың ғылыми атаулары
қалыптаса қоймаған болатын. Екіншіден, әр ғылымның жекелеген ерекшеліктерін
мұкият зерттейтін маман ғалымдардың тапшылығы, үшіншіден, ғылым салаларын
өрістетерлік ғылыми-техникалық, материалдық базаның (зерттеу мекемелері,
баспа орындары, т.б) жұпынылығы себеп болды.
Әйтсе де осы кезеңдетуған халқының жарқын болашағы, оның тәуелсіздігі мен
бостандығы және рухани өрлеуі жолында калтқысыз қызмет етіп, осы жолда
шыбын жандарын пида еткен аса көрнекті ғұламалар мен қоғам қайраткерлері
қазақ аспанында шоқ жұлдыздай жарқырап, жазира кең далада рухани- мәдени
дамудың жаңа кезеңі қазак ренессанысының (қайта өрлеу) іргесін қалаған еді.
Бұлардың алдыңғы шебіне Ш. Құдайбердіұлы, Ә. Бөкейханов, А. Байтұрсынов, М.
Дулатов, X. Досмұхамедов, Ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, Н. Құлжанова
т.б.жүрді. Осынау біртуар жандар педагогика және психология ғылымдары
саласында ғылыми еңбектер жазып, оқу қүралдарын шығарып, тәлім-тәрбиелік
ғылымдардың үлттық терминдерін қалыптастыруға өлшеусіз үлес қосты. Сөйтіп
кезінде ғүлама бабамыз әл-Фараби ілімінен бастау алған психология ғылымы
шын мәнісінде XX ғасырдың 20-30 жылдарында басқа коғамдық
ғылым-білім салаларынан бөлініп, дербес ғылым болып қалыптаса бастады. Осы
айтылғанға орай, ұлттық тәлім-тәрбие ілімінің іргесін қалаған кейбір қазақ
зиялыларының психологиялык ой пікірлері арнайы сөз болып, талдауға алынады.
Туған халқымен 60 жылдан кейін қайтадан көрісіп, табысқан біртуар
қазақ зиялыларының ішінде тәләм тәрбие, оку-ағарту мәселелері саласында
сындарлы, тереңмағыналы ғылыми еңбектерді өндіре жазған адамның бірі-
Жүсіпбек Аймауытов. Бас-аяғы 5-6 жылдын ішінде оның осы салада алты кітап
жазуы- бұл айтқанымызды жақсы айғағы 1924 жылы мектеп мұғалімдері мен
педагогикалык оқу арасында оқитындарға арнап тәрбиеге жетекші (Орынбор ,
Госиздат, 186-бет), 1926 жылы екі кітап, бір - психология (Қызыл Орда
Ташкент ), екіншісі- Жан жүиесі және өнер таңдау 1929 жылы комплекспен
оқыту жолдары (Қызыл Орда Казгоздат, 129 -бет) , мектеп оқушыларына
арналған Жаңа ауыл (бастауыш классқа арналған оку кітабы, Алматы 1922-30
ж.ж) Сауатсыздықты қалай жоюы керек? т.б . жариялады.
Мәселен ,оның Тәрбиеге жетекшісінде дидактика мен педагогикалық
психологияның ғылыми астарлары, ұлт тіліндегі тәлім-тәрбиелік терминдер
жүйесі сөз болады. Еңбек төрт бөлімнен , 29 параграфтан түрады. Осы
кітаптың Дидактика бөлімінде оның психологиялык негіздері (ынталы оқыту,
үйрету әдістері , машықтану жолдары, оқытудағы көрнекілік , оқыту түрлері ,
т. б.) жиырмасыншы жылдарғы казақ мектептершщ өміршен алынған нақтылы
мысалдармен терең талданады . Еңбектің төртінші бөлімінде де педагогикалық
психалогияның кейбір мәселелері сөз болады . Олар : Үстаз бен шәкірт
ынтымақтарының басты белгілері ,қазақ мектебінің өзіндік ерекшеліктері,
мүндағы еңбек тәрбиесі, т.б .
Әрине , кітаптың қүрылымы жағынан жекелеген олқылықтар да жоқ емес.
Мәселен, мүнда кейбір тәлім-тәрбиелік үғымдар әр бөлімде белгілі жүйеге
түспей қайталанып отырады. Нақтылап айтсақ, кітаптың екінші бөліміндегі
Ынталы оқыту, Сабақтың жүрісі деитін параграфтар төртінші бөлімінде
тағыда да қайталанады.(Сабақты баланың ынтасына сүйеніп беру, Белсенді
сабак жүзеге қалай жығады? , т. б.). Әйтсе де осы еңбектің қазак
топырағында педагогикалық писхалогиядан жазылған алғашқы төл туынды
екендігінде дау жоқ.
Кезінде осы кітап жөнінде жүртшаылық былайша жылы лебіз білдірген еді:
Жүсіпбектің Тәрбиеге жетекші кітабы -жыл қүсы . Бүл кітаптың тілі өте
жеңіл ... Жаңа сарынмен жазылған ...Бүл кітап әр оқытушы үстолының үстінде
жату керек , әр мектептің кітап ханасында болу керек Кітапқа берілген осы
баға күні бүгінге дейін өзінің қүнын жойған жоқ.
Ж. Аймауытовтың психалогиялық мүрасы туралы айтқанда, оның психалогия
атты төл оқу қүралы толығырарақ сөз етуді қажет етеді. Өйткені бүл
психалогия саласында тілімізде жазылған ғылыми мәнін күні бүгінге дейін
жоймаған дүние екендігі дауысыз .
психология, -деп жазды автор осы кітаптың Бет ашарында,-терең ой, терең
білім терең пәлсәпаға соғатын пән ... өзге білімдер затшылдыққа
(материализм- Қ.Ж.) табанын тіресе де, пихология әлі тіреп яғни нық басқан
жоқ... қарапайым адамға жұмбақ сықылды көрінетін талай нәрселер пихологияда
қаралады. Себептері, сырлары айқындалады, бұлардан хабары болу, ақыл ойна
ерік беру кімге де болса керек-ті. Бұл қітапты алдымен бала оқушыларға
ұсынамыз. Қалаберсе, кімде-кім әлеуметпен қоғаммен қатынасып, қызымет
ететін болса, оның бәріне де пихология пайдалы кітап деп ойлаймыз. Хат
танитын жай қазақта, арындамай оқи алса недәуір білім алар деп сенеміз.
Қиын жерлерін салғаннан ұқпаса оңай жерлерін оқып көрер, сүйте-сүйте біріне
тісі батар. Оқырманына осылайша ой сала келіп, Жүсіпбек пихология нені
сөйлейді? -дейтін бірінші тарауда осы ғылымның екі жарым мың жылдық
тарихынан біраз мағлүмат береді. Бүл жерде рационалисттік (ақыл- ой)
эксперименттік (тәжірибе) пихологияның жай -жапсарын баяндайтын беттері өте
тартымды. Кітаптың екінші тарауында адамның жан- дүниесін, мінез- қүлқын,
зерттеуді қайтып үйымдастыруға болатынын айта келіп (бақылау, анкета,
әңгімелесу, тәжірибе әдістерінің мән жайы), тәптіштеп түсіндіреді. Ол -жан-
дүниесінің заңдылықтарын зерттеуде математиканың, оның болжау қисыны
дейтін саласын қалайша пайдалануға болатынын қазақ топырағында алғаш рет
сөз етеді. Кітаптың үшінші тарауы тірі заттарыдың қылығын жалпы мінездеу
(қазіргі терминде психика және сана)- деп аталады. Мүнда психофизикалық
және психофизиологиялык қүбылыстар, атап айтқанда организмнің,
тітіркенушілікпен сезгіштік ерекшеліктері, жануар мен адамның дағды,
инстинктері (соқыр сезімдері) бүлардың бір-бірінен айырмашылықтары,
өсімдіктері дүниесіндегі тіршілік белгісі (тропизмдер) ғылыми талдауға
алынады. Осы тарауда академик И. П. Павловтың шартты рефлекстер туралы
ілімінің негізгі қағидалары сөз болады. Автор адам санасының даму жолын
тарихи -қоғамдық тұрғыдан дұрыс көрсете келе, қоғамдық (әлеуметтік
-психологияның негізгі мәселелерінің (топ, жұртшылық, коғам, парасат,
әдет,т.б) мәнін қазыргі психологиялык түсініктердің төңірегінде
тәптіштейді.
денедегі кейбір мүшелер олардың қызметтері деп аталатын төртінші
тарауда жан қуаттарының анатомиялык-физиологиялық механизмдері, Яғни жүйке
саласымен оныңатқаратын қызыметі, козу, тежелу процестері, ми бөліктері,
олардың қызметі, негізгі сезім мүшелерінің (көз, қүлақ, иіс, дәм, тері,
т.б) анатомиялык күрылысы жөнінде мағлүматтар беріледі. Мәселен адам
тәнінің шам-шырағы көздің пихофизиологиялық механизмдері өте тартымды,
шебер тілмен дәекті баяндалған.
Бесінші тарауда эмозия мен сезім, бет пен денедегі түрлері мәнерлі
қүбылыстардың келбет, көз әлбеті, ымие шара, т.б қазақ өмірінен алынған
қызғылықты да, нақтылы деректер арқылы түсіндіріледі. Адамды жиі үшырайтын
сезім, көңіл (таңсыққойлык, қорқыныш еліктеу, тентек, паңдық, т.б) және
бүлардың психологиялық астарлары сөз болады. Түйсік пен қабылдау, перне
іліктестігі, ассоциация мен аперцепция ынта мен ілтипат, еспен елес, қиял
мен шығармашылық мәселелері- алтыншы, сегізінші тараулардың бас
тақырыптары. Бүларды классикалык психологияның негізгі қисындары: түйсіктің
Бебер -Фахнер түжырымдаған психофизикалық заңы, Г. Генголсьтің резонасын
(жаңғырық) теориясы, Беркли кисыны, т.б. Төл тіліміздің өзіндік нақышымен
жақсы түсіндіріледі.
Ал психологиялық басты проблемаларының бірінен саналатын ойлау мен
сөйлеу, ұғымы мен сөзі, елестету мен үғым, ойлау формалары,(үғым, пікір, ой
қорытындылары ) сияқты күрделі ғылыми категориялардың мәнісі логика,
психология ғылымдары түрғысынан өз дәрежесінде талдау тапқан. Тоғызыншы
тарауда ерік-жігер, қажыр-кайрат , бүларды тәрбиелеу жайлы әңгіме болса,
оныншы тарауда -үйқы, түс көру, көз байлау (гипноз), т.б. парапсихологиялық
қүрылыстары жайлы айтылады. Он бірінші, он екінші тарауалрда әдет ғүрып
салт-сана, дәстүр түрлі оң, теріс қыльщтардың табиғаты, кісі психологиясын
әлеуметтік, қоғамдық түрғыдан қалыптастыру, сондай-ақ мәдениет пен өнердің:
дін мен пәлсапаның, жоғрапиялык ортаның (қазыргі терминде экологияның.
-Қ. Ж.), тіл мен ауыз әдебетінің адамның жан-жүиесіне қалайша әсер
ететіндігін нақты әрі тартымды мысалдар арқылы түсіндіреді.
Пихология оқу -қүралында сурет, таблица, схемад.б. түрлі безендірулерге
ерекше мән берілген. Бүл айтылғандар бәр-бәрі оқу ктаптарының ажарын
кіргізетін, олардың дидактикалык пәрменділігі артыратын мәнді өлшемдер.
Мүнда классикалық психологиядан түпкілікті орын тепкен, күні бүгінге дейін
қолданбалык мәнін жоймаған түрлі аспап-қүралдардың (спимограаф ,
эстезнометр , кимограф, камертон, т.б.) , сондай-ақ көптеген схема,
таблицалардың суреттері (жүйке саласының бөліктері , ми жарты шарларының
қүрылысы, есту, сипай-сезу сүщелері- көз, қүлақ, тері, жүйке талшықтары,
т.б) орын тепкен.
Ж.Аймауытовтың психология саласында жазған екінші төл еңбегі Жан жүйесі
мен өнер таңдау (Мәскеу, 1926) өзіне ерекше назар аудартады. Мұнда
автор ғылыми психологияда кең тараған анкета, байқау әдістері арқылы Кеңес
өкіметтің алғашқы жартысында қыр қазақтарының ұлты, әлеуметтік
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың мамандык таңдау жолындағы
талпыныстарын тәжірибе арқылыанықтағысы келген. Зерттеудің басты максаты:
қазан төңкерісінен кейінгі жаңа заман жағдайында жастарға мамандықты дұрыс
таңдай білуге жәрдемдесу. Кітап мысалдарынан сол кезде қазақ жастарын
кеңсе, заң, сот, т.б. осы секілді әккімгерлік қызметтер сондай-ақ
мұғалімдік, журналистік, сауда, медицина, т.б. мамандықтар ерекше
қызықтырғанын аңғарамыз автор мамандықтың жаманы жоқ, мұының кезкелгеніне
икемдік қажет, Бұл жай күнелтудің жолы ғана емес, үлкен өнерді шеберлікті
қажет ететінін айтады.
Ж. Аймауытов мамандық таңдау жайлы өз пікірін жалғастыра келіп жұрттың
бәрі - комиссар болғанда, осынша кызметтерді істеуші кім болмақ?- дейді.
Осы сұрақтың жауабын да Жүсіпбек былайша түйіндеді: әлеумет түрмысы оңдалу
үшін онымен бірге әр адамның түрмысы түзелу үшін- әр адам қолыңнан
келерлік, пайда берерлік іс істеу керек. Әр адам қабілетінде, ыңғайына
қарай өз орнында кызмет етпесе әлеуметке пайда орнына зиян келтіреді.
Екінші, әр адам өз жолымен жүре алмай бөтен жолға түссе, оның бар
таланты(озаттығы) жарыққа шыға алмай жерге көміледі. Ондай адам өмірге разы
да болмайды.
Ж. Аймауытов мамандық таңдауда адам өзінің жеке қасеиеттері мен кейбір
туыстан берілетін ерекшеліктерін де (темперамент, нышан, т.б) ескерту
қажеттігін, бүл жерде кісі өзін-өзін басқарып, жеке басын жетілдіруге,
кісілікке үмтылуға ерекше мән берудің маңыздылығын жалықпай кайталап айтып
береді. Өзінде қандай талант, кандай зеректік, кандай кабілет, бір сөзбен
айтқанда, қандай қасиет барлығын білуің қажет. Дәлелдеп айтқанда әр адам
өзін-өзі тану қажет. өзін -өзі танымаған адам, өзгені де тануға шорқақ
болады деп тұжырымдайды.
Аталмыш зеріттеудің ғылымиын арттыра түсетін басты ерекшелігі-мұнда
еуропалық психолог ғалымдардың осы тақырып төңірегінде жүргізген зерттеу
жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп, солармен салыстыра, сабактасытра
баяандалатындығында. Мәселен, автор өз тұжырымдарын сол кезде белгілі
психологы А. Ф. Лазурскийдің (1874-1917ж),сондай-ақ аттары әлемге әйгілі
неміс және амаерикан психологтарына (Джемс, Мюнстерберг, Штрен т.б) сілтеме
жасап бұларға өзіндік пікір білдіріп, осы мәселенің анық канығына ой
жүгіртіп, сайып келгенде, күні кешегі көшпелілер психологиясының жаңа
жағдайдың әсерімен біртіндеп өзгеріске түсе бастағанын паш етеді.
Ж. Аймауытов психологияның жекелеген мәселелерін өзінің соңғы еңбегі
комплекст отқыту жолдары атты кітабында да жол жөнекей сөз етеді. Кітап 9-
шы тараудан түрады ол педгогикалык курсты таңдаушылармен педтехникум
студенттеріне арналып жазылған онда оқу бағдарламасының жекелеген түрлеріне
талдау жасалады оның негізгі үш тірегі (жаратылыс, еңбек, қоғам мәселелері)
туралы айта келіп, оқытудың түп қазығы - еңбек екендігін, мүны шәкірт
психологиясына орайластыра жеткіздің қажеттігіне баса назар аударады. Автор
комплекст оқыту не? деген сауалға былайша жауап береді: ...бүл өмірдегі
сан алуан қүбылыстарды, нәрселерді бір тақырыпи пен бір пікрдің
төңіреңіне жинап қосып, түйдіктеп.
біріктіріп окыту. Автор оқыту барысында шәкірттің эстетикалық (сүлулық)
талғамының ерекшеліктерімен санасу қажет дейді. Халық әндерінің пс
психологиялық жақтарына талдау жасай келіп ол былай деді: жер, тұрмыс
жағдайына қарай, әр елдің сазы (ән-күйі) де әр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz