Надыр шах тұсындағы Иран
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.10
І.Тарау “Иранның XVІІ ғасырдың аяғы және XVІІІ ғасырдың 30.шы жылдарыны дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ...11.32
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері ... ... ... ... ... ... ...11.17
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.32
2.тарау. Надыр.шах билігінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..33.59
2.1.Надыр.шах тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33.40
2.2.Надыр.шахтың ішкі және сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..41.59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.64
І.Тарау “Иранның XVІІ ғасырдың аяғы және XVІІІ ғасырдың 30.шы жылдарыны дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ...11.32
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері ... ... ... ... ... ... ...11.17
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18.32
2.тарау. Надыр.шах билігінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..33.59
2.1.Надыр.шах тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33.40
2.2.Надыр.шахтың ішкі және сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..41.59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60.61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62.64
Тақырыптың өзектілігі. Менің диплом жұмысымның тақырыбы “Надыр шах тұсындағы Иран” деп аталады. Иран жалпы географиялық орналасу орнына байланысты және мемлекеттік құрылымына байланысты, мәдени даму жолдарына байланысты қазіргі заман тарихшыларын өте қызықтырады. Жалпы әлемдегі елдер тарихын білу қызық әрі мемлекетіміздің әрбір адамына қажетті заттардың бірі. Иран мұсылман елдерінің бірі. Сондықтан да біздің Иран тарихына қызығуымыз ғажап емес. Оның мәдениеті тек біздің еліміз үшін ғана емес, батыс елдері үшін де қызықтыратын мәселелердің бірі болып отыр. Біздің елімізде Иран орталығы да бар. Парсы тіліне қызығушылар саны да күннен күнге өсуде. Тарихшыларымыздың сөздері бойынша Қазақстан тарихы жөнінде парсы деректерінде мәліметтер саны өте көп. Сондай-ақ саясат тармағында да саясат тармағында да Иран мемлекеті маңызды мемлекеттердің бірі болып есептелініп отыр. Біздің елбасшымыз да 2002-2005 жылдары Иран мемлекетіне мемлекеттік жұмыстар барысында барып қайтқан. Міне осындай және тағы да басқа мәселелерге байланысты Иран мәселелері әлем халықтарын, соның ішінде біздің елімізді де қызықтыратын тақырыптардың бірі болып есептелінеді. Қазіргі таңда біздің елімізде Иран тарихына байланысты әдебиеттер, ғылыми жұмыстар көптеп жарыққп шығуда. Иран тарихымен айналысып жүрген ғылыми тұлғаларымыз да аз емес.
Ал олай болса, мен осы қызықты да өзекті Иран тарихының бір бөлігі немесе бір кезеңі “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихын” қарастырамын. Бұл тақырып жөнінде біздің елімізде тарихи мәліметтер өте аз. Шығып жатқан ғылыми еңбектерде Надыр шах кезеңі жазылса да тек кішкене абзац ретінде беріледі.Ресей ғалымдарының еңбектерінде де Надырдың жеке тұлғасына көп тоқталмай, оның жаулап алушылық соғыстарына көп мән берілген. Сондықтан да Надыр-шах тарихымен танысу әрбір тыңдарманға қызықты болады деп ойлаймын. Өйткені бұл кезең тарихынан, мысалы Надыр-шах тұлғасынан, жүргізген саясатынан қажет тәжірбиелерді алуға болады деп есептеймін.
Осы “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы” бойынша жұмысымды жазу барысында алдыма бірнеше мақсаттар мен міндеттер қойдым:
А)Осы тақырыпты жан-жақты қамтып, тақырып мазмұнын ашу; Тарихи оқиғаларға шолу жасау;
Ал олай болса, мен осы қызықты да өзекті Иран тарихының бір бөлігі немесе бір кезеңі “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихын” қарастырамын. Бұл тақырып жөнінде біздің елімізде тарихи мәліметтер өте аз. Шығып жатқан ғылыми еңбектерде Надыр шах кезеңі жазылса да тек кішкене абзац ретінде беріледі.Ресей ғалымдарының еңбектерінде де Надырдың жеке тұлғасына көп тоқталмай, оның жаулап алушылық соғыстарына көп мән берілген. Сондықтан да Надыр-шах тарихымен танысу әрбір тыңдарманға қызықты болады деп ойлаймын. Өйткені бұл кезең тарихынан, мысалы Надыр-шах тұлғасынан, жүргізген саясатынан қажет тәжірбиелерді алуға болады деп есептеймін.
Осы “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы” бойынша жұмысымды жазу барысында алдыма бірнеше мақсаттар мен міндеттер қойдым:
А)Осы тақырыпты жан-жақты қамтып, тақырып мазмұнын ашу; Тарихи оқиғаларға шолу жасау;
1.Риза Шайбани. “Иран тарихы” А.., 2002ж. 171-173 бетте
2.М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 197-210 беттер
3.М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 92-105беттер
4. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
5. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
6.Хрестоматия по истории Ирана. М..,1962 58-66бб
7. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-38бб
8.Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов.Лен.., 1965.149б
9.История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-234бб
10. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-58бб.
11.П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.230-237бб
12. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.235 бб
13.Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. М..,1960 216-218
14.Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.249б
15.Мырза Мегди хан. Джанхангоша-ие Надири. М..,1905. 431б
16. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-230бб
17. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 197-201 беттер
18. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
19. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-38бб
20. М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 92-100 беттер
21. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-28бб.
22. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 50-58бб.
23. .Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов Лен..,1965.148б
24. Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации.М,1960 216-215
25. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.230-235бб
26. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.240б
27. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.248бб
29. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 123 128бб
30. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 209-210 беттер
31. .М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 103-105беттер
32. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
33. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
34.Хрестоматия по истории Ирана. М..,1962 58-60бб
35 “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-30бб
36.Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов.Лен.., 1965.140б
37История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-231б
38. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27бб.
39.П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.228-230бб
40. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.235 бб
41.Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. М.1960 216-218
42. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.110б
43.Мырза Мегди хан. Джанхангоша-ие Надири. М..,1905. 100б
44. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.232-234бб
45. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж 201-205 беттер
46. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958 310-318бб
47. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 38-41бб
48. М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 104-105 беттер
49. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-28бб.
50. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 50-51бб.
51. .Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов Лен..,1965.18-19б
52. Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. 216-217б
53. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.230-235бб
54. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.240б
55. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.248бб
56. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 123 128бб
57. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 209-210 беттер
58. .М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 103-105беттер
59. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
60. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.319-324бб
2.М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 197-210 беттер
3.М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 92-105беттер
4. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
5. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
6.Хрестоматия по истории Ирана. М..,1962 58-66бб
7. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-38бб
8.Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов.Лен.., 1965.149б
9.История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-234бб
10. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-58бб.
11.П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.230-237бб
12. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.235 бб
13.Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. М..,1960 216-218
14.Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.249б
15.Мырза Мегди хан. Джанхангоша-ие Надири. М..,1905. 431б
16. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-230бб
17. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 197-201 беттер
18. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
19. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-38бб
20. М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 92-100 беттер
21. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-28бб.
22. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 50-58бб.
23. .Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов Лен..,1965.148б
24. Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации.М,1960 216-215
25. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.230-235бб
26. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.240б
27. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.248бб
29. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 123 128бб
30. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 209-210 беттер
31. .М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 103-105беттер
32. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
33. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.310-324бб
34.Хрестоматия по истории Ирана. М..,1962 58-60бб
35 “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 12-30бб
36.Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов.Лен.., 1965.140б
37История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.229-231б
38. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27бб.
39.П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.228-230бб
40. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.235 бб
41.Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. М.1960 216-218
42. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.110б
43.Мырза Мегди хан. Джанхангоша-ие Надири. М..,1905. 100б
44. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.232-234бб
45. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж 201-205 беттер
46. “История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958 310-318бб
47. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 38-41бб
48. М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 104-105 беттер
49. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 27-28бб.
50. «Иран.История и культура в средние века и новое время» М..,1980. 50-51бб.
51. .Историаграфия и источниковедение истории стран Азии.под ред. Г.Ф.Ефимов Лен..,1965.18-19б
52. Ф.М.Алиев. Антииранские выступления и борьба пртив турецкой оккупации. 216-217б
53. .История стран Азии и Африки в новое время. 1-часть. М..,1989.230-235бб
54. Мұхаммед Казим. Наме-ий аламараий Надири. т-3.М..,1960.240б
55. П.Г.Бутков. “Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803” т-1. М..,1869.248бб
56. “Мухаммед Казим. Поход Надир шаха в Индию” М..,1961. 123 128бб
57. М.С.Иванов. “История Ирана” М..,1977ж. 209-210 беттер
58. .М.С.Иванов. “Очерки истории Ирана” М..,1952ж. 103-105беттер
59. “Иран и Иранцы” под ред.Искаковой З.Е. А..,1998ж. 28-29беттер
60. История Ирана с древнейших времен до конца 18 века” под ред. С.И.Пигулевской Лен..,1958.319-324бб
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-10
І-Тарау “Иранның XVІІ ғасырдың аяғы және XVІІІ ғасырдың 30-шы жылдарыны
дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ...11-32
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері ... ... ... ... ... ... ...11-17
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-32
2-тарау. Надыр-шах билігінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..33-59
2.1.Надыр-шах тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-40
2.2.Надыр-шахтың ішкі және сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60-61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62-64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің диплом жұмысымның тақырыбы “Надыр шах
тұсындағы Иран” деп аталады. Иран жалпы географиялық орналасу орнына
байланысты және мемлекеттік құрылымына байланысты, мәдени даму жолдарына
байланысты қазіргі заман тарихшыларын өте қызықтырады. Жалпы әлемдегі елдер
тарихын білу қызық әрі мемлекетіміздің әрбір адамына қажетті заттардың
бірі. Иран мұсылман елдерінің бірі. Сондықтан да біздің Иран тарихына
қызығуымыз ғажап емес. Оның мәдениеті тек біздің еліміз үшін ғана емес,
батыс елдері үшін де қызықтыратын мәселелердің бірі болып отыр. Біздің
елімізде Иран орталығы да бар. Парсы тіліне қызығушылар саны да күннен
күнге өсуде. Тарихшыларымыздың сөздері бойынша Қазақстан тарихы жөнінде
парсы деректерінде мәліметтер саны өте көп. Сондай-ақ саясат тармағында да
саясат тармағында да Иран мемлекеті маңызды мемлекеттердің бірі болып
есептелініп отыр. Біздің елбасшымыз да 2002-2005 жылдары Иран мемлекетіне
мемлекеттік жұмыстар барысында барып қайтқан. Міне осындай және тағы да
басқа мәселелерге байланысты Иран мәселелері әлем халықтарын, соның ішінде
біздің елімізді де қызықтыратын тақырыптардың бірі болып есептелінеді.
Қазіргі таңда біздің елімізде Иран тарихына байланысты әдебиеттер, ғылыми
жұмыстар көптеп жарыққп шығуда. Иран тарихымен айналысып жүрген ғылыми
тұлғаларымыз да аз емес.
Ал олай болса, мен осы қызықты да өзекті Иран тарихының бір бөлігі
немесе бір кезеңі “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихын” қарастырамын. Бұл
тақырып жөнінде біздің елімізде тарихи мәліметтер өте аз. Шығып жатқан
ғылыми еңбектерде Надыр шах кезеңі жазылса да тек кішкене абзац ретінде
беріледі.Ресей ғалымдарының еңбектерінде де Надырдың жеке тұлғасына көп
тоқталмай, оның жаулап алушылық соғыстарына көп мән берілген. Сондықтан да
Надыр-шах тарихымен танысу әрбір тыңдарманға қызықты болады деп ойлаймын.
Өйткені бұл кезең тарихынан, мысалы Надыр-шах тұлғасынан, жүргізген
саясатынан қажет тәжірбиелерді алуға болады деп есептеймін.
Осы “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы” бойынша жұмысымды жазу барысында
алдыма бірнеше мақсаттар мен міндеттер қойдым:
А)Осы тақырыпты жан-жақты қамтып, тақырып мазмұнын ашу; Тарихи
оқиғаларға шолу жасау;
Ә)Надыр-шах тұлғасын, ішкі және сыртқы саясатының ерекшеліктерін,
тарихи сипатын ашу; Надыр саясатындағы жетістіктер мен ішкі саясаттағы
олқылықтарға тоқталу;
Б)Осы кезең оқиғаларын, халықтың әлеуметтік жағдайын сипаттау;
Осылайша қызықты және Иран мемлекетінің төл тарихындағы маңызды кезеңдердің
бірі – Надыр шах билігі оқиғаларын толығымен Иран тарихына қызығушыларға
таныстырып өту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XVIII ғасырдағы Иран елінің тарихы жөнінде
көптеген ғылыми жұмыстар, еңбектер бар. Бұл әдебиеттердің ішінен Надыр-шах
тұсындағы Иран тарихы туралы мәселелер қозғалған бірнеше қызықты еңбектерді
атап өтуге болады. Мысалы, Ирандық Риза Шайбани еңбегі Алматыда 2002 жылы
жарық көрген. Бұл “Иран тарихы атты еңбекте Иран тарихындағы тұлғалардың
кезеңдері баяндалады. Жалпы Риза Шайбани еңбектегі мәселелерді бір жақты,
яғни мақтап мадақтау жолымен ғана қарастырған. Бұл еңбекте Надыр-шах
тұсындағы Иран тарихы шағын түрде жазылған. Надыр тұлғасы мадақталып,
әлемді жаулап алушы ретінде таныстырылады. Ал елдің әлеуметтік жағдайы,
ішкі саясаттағы олқылықтар жөнінде ешбір мәлімет жоқ.[1]
Ресей зерттеушілерінің ішінен М.С.Ивановты атап өтуге болады. М.С.Иванов
1977 жылы Мәскеуде “Иран тарихы” атты еңбегін жарыққа шығарған. Ивановтың
бұл еңбегінде Иран тарихының мәселелері өте жақсы баяндалады. Надыр шах
кезеңі де толықтай қарастырылып, жетістіктер де олқылықтар да толық
сипатталады. .[2]
М.С.Иванов 1952 жылы “Иран тарихының очерктері” атты еңбегін жарыққа
шығарған. Бұл тарихи еңбекте де Надыр тарихы кең аумақта баяндалған.
М.С.Ивановтың еңбектері арқылы Надыр-шахтың әлемді жаулап алушы болғанымен,
оның жаулап алушылық саясат жүргізгенін және оның деспоттық билеуші
болғанын көруге болады. .[3]
Сондай-ақ Алматыда 1998 жылы жарық көрген З.Е.Искакованың басшылыңымен
жазылған еңбекте де Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы туралы азды-көпті
мәлімет беріліп өткен. Бұл “Иран и Иранцы” атты еңбек надыр шах кезеңін
қысқаша ғана баяндайды. .[4]
Осы тақырып бойынша тағы да бір зерттеушілердің құнды да қызықты
еңбегі – “История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века” болып
есептеледі. Н.В.Пигулевская бастаған зерттеушілердің бұл еңбектерінде Надыр-
шах кезеңі өте жақсы баяндалған. . [5]
К.З.Ашряфанның “Антифеодальные движения в империи Надир-шаха” атты
еңбекте Надыр-шах кезеңіндегі шаруалардың, қолөнершілердің, саудагерлердің
және ұсақ феодалдардың көтерілістері баяндалады.
Б.П.Кишмишевтың “Походы Надир-шаха в Герат, Кандагар, Индию и события
в Персии после его смерти” атты еңбегінде де Надыр-шах тұсындағы Иран
тарихы жөнінде өте қажетті, құнды деректер бар.
Тағы да бір құнды еңбектер қатарына Г.Ф.Ефимовтың басқаруымен жазылған
“История и источниковедение истории стран Азии и Африки” атты еңбегін
жатқызуға болады.
Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы жөнінде бірнеше оқулықтар бар. Мысалы:
Мәскеуде 1962 жылы шыққан “Хрестоматия по истории Ирана” атты оқулығы. Бұл
оқулықта Иран елінің көршілес елдермен жүргізген келісімсөздері,
тарихшылардың жазып қалдырып кеткен хабарламалары, хаттары және тағы да
басқа құнды құжаттардан мәліметтер берілген. Мысалы бұл оқулықтан Түркиямен
Иранның, Ресей мен Иранның XVIII ғасырларда жасалған келісімсөздерін оқуға
болады. Әрине, бұл құжаттар реейдің мемлекеттік архивінен алынғандықтан
Ресей тұлғаларын мадақтап жазған. .[6]
Келесі бір оқулығымыз, ол – “Мухаммед Казим. Поход Надир-шаха в Индию.
(Извлечение Та'рих-и-аламара-ий Надири) Бұл оқулық Мәскеуде шығыс
әдебиеттер баспасында 1961 жылы жарыққа шыққан. Бұл еңбекте Надыр шах
тарихымен қатар осы кезеңнің әйгілі тарихшысы Мұхаммед Қазымның өмірбяны да
берілген. Надыр шах тың өмірбаяны, жаулап лаушылық саясаты және өмірінің
соңғы жылдарындағы елдегі оқиғалар баяндалады. Ең ірі тару Надырдың
Үндістанға жасаған жорығына арналған. Бұл еңбекті жазу барысында Мұхаммед
Қазым еңбектеіне сүйенген. .[7]
“Историаграфия и источниковедение истории стран Азии” еңбегін де
атап өтуге болады. Бұл Г.Ф. Ефимовтың басшылығымен жазылған еңбек Ленинград
қаласында жарыққа шыққан. Бұл еңбекте Надыр шах кезеңі қысқаша ғана
баяндалады. .[8]
“История Азии и Африки в новое время” оқулығының I-ші бөлімінде
біздің кезеңімізге қатысты мәліметтер алуға болады. Бұл Мәскеуде 1989 жылы
жарыққа шыққан оқулықтың ішінен Надыр шах кезеңі туралы біраз мәліметтер
алуға болады.
Бір қызықтысы, осы кезеңдегі Ресей мен Иранның қарым-қатынасындағы
кейбір оқиғаларды әр ел тарихшысы әртүрлі баяндайды. Мысалы, Риза Шайбани
өз еңбегінде “Жаулап алушылықтар соғысынан күшейген Иран шахы Надыр 1736
жылы үрейленген орыстардан кезінде тартылып алынған жерлерді кейін
қайтарды,”дейді. Ал Надыр шахтың уақытындағы әлеуметтік жағдайлардан
айналып өткен. Ресей зерттеушілері болса өз кезегінде бірінші мәселе
дипломатиялық жолмен шешілгенін жазады. Ал Надыр шахтың ішкі саясатының тым
нашар, оның деспоттық билеуші болғанын баяндайды.
1980 жылы Мәскеуде жарық көрген “Иран. История и культура в средние
века” атты еңбектеде Надыр шах тұсындағы Иран тарихы жөнінде кең аумақта
мағлұмат беріп өткен. Надыр шахтың қазасынан кейінгі әр аймақтағы билікке
талас, халық көтерілістері жақсы баяндалған. М.С.Алиев бұл еңбегін өте кең
түрде, әр құжатқа мысал келтіріп, әрбір дерекке терең шолу жасаған.
М.С.Алиевтың тағы бір “Антииранские выступления и борьба против
турецкой оккупации” атты 1978 жылы жарық көрген еңбегі бар. Бұл еңбектің
мәтіні жоғары да айтып өткен еңбекке ұқсас.
П.Г.Бутков Надыр шах кезеңіндегі Кавказ маңы елдері тарихы бойынша
“Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год” атты еңбегін
Мәскеуде 1869 жарыққа шығырған.
Деректік көзі. Жалпы парсы тарихнамасындағы XVIII ғасырдың өзінде-ақ жарық
көрген көптеген еңбектер біз үшін құнды деректер көзі болып есептеледі.
Парсы тіліндегі жазылған жеке тарихи шығармалардан төмендегідей негізгі
шығармаларды атап өтуге болады.
XVIII ғасырдың алғашқы онжылдығы және XVII ғасырдың аяғы үшін маңызды
дерек көзі болып 1741(2) жылдары Надыр-шахтың мустауфиі (қазына басқарушысы
және финанс министрі) Мухаммед Мухсин құрастырған “Зубдат-ат-Таварих”
(тарих негіздері) шығармасы есептелінеді. Бұл еңбекте Надыр-шах
державасының өркендеуі туралы жазылған. Бұл еңбекте Сефевид династиясының
құлдырауы және Надырдың шах болып тағайындалуы баяндалады. Жалпылама
айтқанда тенденциозды түрде, яғни Сефевидтерді жамандап, Надыр тұлғасын
мадақтап жазады. Мухаммед Мухсиннің бұл “Зубдат-ат-Таварих” (тарих
негіздері) еңбегі Надыр-шахтың ұлы Риза Кули-ханның тапсырысымен жазылған.
Бұл жалпы тарих сипатындағы еңбек болып есептелінеді.
Жалпы жеке Надыр-шахтың билеуі және жаулап алу жорықтары жайында
XVIII ғасырда Үндістан мен Иранда парсы тілінде жиырмадан астам тарихи
еңбектер жазылған. Бұл еңбектердің ішінде әсіресе мырза Мегді-хан және
Мұхаммед Қазым еңбектері құнды дерек көздері болып есептелінеді.
Мырза Мұхаммед Мегді-хан Астерабади кейбір мәліметтерге қарағанда
сефевидтер фамилиясынан шыққан. Әйтсе де бұл оның Надыр-шахқа жеке
көмекшісі (секретарь мунши) ретінде қызмет етуіне кедергі жасамаған. Мырза
Мегді-хан Надыр-шах билігінің тарихы жөнінде “Тарих-и Надири” тарауы
бойынша үлкен еңбек құрастырған. Надыр-шахтың ең сенімді адамы ретінде өз
уақытының барлық саяси жағдайымен таныс болғанымен, тарихты бір жақты, яғни
тек мақтау-мадақтау түрінде жазған.
Мегді-ханның тағы бір “Дуррэ-ий-Надири” еңбегі де көбіне алғашқы
еңбегіне ұқсас. Бұл еңбектер Иран мен Иракта басылып шығарылған.
Мегді-хан сондай-ақ “Инша” құжаттар жинағын да құрастырып жарыққа
шығарған. Ол бұл еңбегінде де мақтап-мадақтау, асыра-сілтеу әдістерін
пайдаланған. Бұл еңбек Тебризде жарық көрген. Бұл еңбегі де боямалы әсерлі
түрде жазылған. Бұл еңбекте Надыр-шахтың шенеуніктерді тағайындаудағы
бұйрықтары, дипломатиялық құжаттар, вакуфтық мақтау қағаздары, хаттар және
келісімсөздердің үлгілері жазылған. Автор бұл құжаттарды еңбектің құрылымы
үшін емес, канцеляриялық әдеби стильдің бір түрі ретінде келтірген.
Сондықтан да оның еңбек жинақтары толық түрдегі нақты тарихи еңбекке
жатпайды. Өйткені еңбектерде метографиялық шығармалардың нұсқалары өте көп.
Вассаф деректеріне қарағанда Мегді-ханның әдеби формасы еңбегін
әсерлі ете түседі. Құрамы жағынан және тіл байлығы жағынан XVI-XVIII
ғасырлардағы парсы тарихнамасындағы Мегді-хан еңбегіне жететін бірде бір
еңбек жоқ. Осы артықшылықтары Мегді-ханды әлемге ұлы тарихшы ретінде әйгілі
етті. Бұл еңбек тарихи еңбектен гөрі әдеби еңбек ретінде маңызды роль
атқарады. Сонда да Мегді-хан бұл еңбегінде Иран тарихынан, (саяси және
әскери тарих төңірегінде), Кавказ маңындағы елдер тарихынан және Ауғаныстан
тарихынан, (Надыр-шах кезеңі тұстарындағы), сондай-ақ өзінің нақтылығымен
және оқиғалардың нақты уақыттарының (күні, жылы) берілуімен ерекшеленеді.
Мегді-хан еңбегі басынан аяғына дейін панегирика стилінде жазылған.
Мегді-хан еңбектерінің кемшілігі біріншіден, мемлекеттің ішкі жағдайы
туралы ешбір мәліметтің берілмеуі. Бұл автордың өз шығармасын тек “Әлемді
жаулап алушының” тақырыбына арнауымен түсіндіріледі. Мегді-хан еңбегі 1747
жылы аяқталған, яғни Надыр-шах өлімінен соң; әйтсе де тарихшы бола отырып
ол Надыр-шах туралы жағымсыз ойлар қалыптастырады деген деректердің бәрінен
қашқан. Әйтсе де Надыр-шах өмірінен негізгі мәлімет көзі ретінде “Тарих-и
Надири” негізгі деректердің бірі болып есептелінеді. Ұзақ уақыт бойы Мегді-
хан еңбектері зерттеушілер үшін Надыр-шах тарихының негізгі дерек көзі
ретінде пайдаланылып келді. 1919 жылы академик В.В.Бартольд ғылым жүйесіне
жаңа бір дерек көзін енгізді. Бұл құнды дерек Мұхаммед Қазым еңбектері еді.
Бартольд Мегді-хан мен Мұхаммед Қазым шығармаларын түбірлі еңбек, негізгі
дерек көздері деп есептеген.
Әзірше Мұхаммед Қазымның үш томдық жазбасы ғана белгілі болып отыр.
Алғашында Ресей академиясының Азиаттық музейінен 1919 жылы екінші және
үшінші томы табылса, бірінші томы кейіннен Ұлы Отан соғысы жылдарында
Мәскеуден табылған.
Мұхаммед Қазымның бірінші томы “Алямарай-и-Надири” Надыр-шахқа
дейінгі тарихи оқиғаларға арналған. Екінші том 1736-1743 жылдар оқиғаларын,
үшінші том Надыр-шахтың 1743-1747 жылдарындағы билігін баяндайды.
Мұхаммед Қазым жастайынан шах қызметшілігінде жүргендіктен
мемлекеттік архивтерге кіруге құқығы болды. Оның шығармалары Иранның сол
кезеңдегі ақша жағдайымен, салық құжаттарымен жақсы таныстырады. Әрине
Мұхаммед Қазым Надыр-шахтың жақтаушысы, алайда ол Мегді-ханмен
салыстырғанда оқиғаларды объективті түрде баяндаған. Надыр-шахтың кейбір
қолданған шараларына өзінің сыни көзқарастарын білдіріп отырған. Надырдың
қарапайым халықты әбден әлсіретіп жіберген салық саясатына да қарсы болған.
Жалпы бұл шығарма Надыр-шах жорықтарынан елдің экономикалық-әлеуметтік
жағынан мол мағлұмат беретін құнды құжат болып есептелінеді.
Мегді-хан шығармасы секілді Мұхаммед Қазым тараулары да табиғатты
сипаттаумен басталады. Мегді-хан секілді ол да Надырды “Алла көлеңкесі”,
“Әлемді жаулап алушы-билеуші” және “бар әлемнің билеушісі” деп атайды, оның
сарайын –“әділ сот орыны”, ал әскерін – “жеңімпаз” деп мадақтайды. Бұл
шығармада оқиғаларын эпитеттермен, метафоралармен, метонимиялармен,
синекдохалармен және гиперболалармен әсерлеп әңгімелейді.
Тағы да бір дерек көздерінің бірі - армян шіркеуінің патриархы,
котолигі Абраам Кретаций шығармаларын атап өтуге болады. Ол Мугани
құрылтайына шақырылған Надыр-шахтың сыйлы тұлғаларының бірі. Оның еңбегі
“Менің және парсы шахы - Надыр тарихы” деп аталады.
Ирандағы Надыр-шах өлімінен кейінгі феодалдық қарама-қайшылықтар
жөніндегі дерек көзі ретінде Абу-л-Хасан ибн Мухаммед-Амин Гулистанэнің екі
томдық “Муджмал-и тарих-и ба'д Надирийэ” (Надыр-шах кезеңінен кейінгі
тарихтың жазбалары) атты еңбегі маңызды роль атқарады. Бірінші томда 1747-
1750 жылдардағы оқиғалар баяндалады. Екінші томда Ауған мемлекеттерінің
тарихы баяндалады.
Абу-л-Хасан ибн Ибрахим Казвини “Фаваид-и Сефивийэ” (Сефивидтер
тарихы жөнінде) еңбегін құрастырған. Еңбек Иран тарихындағы Сефивидтер,
Афшарлар, Зендтер, Каджар әулеті жөнінде жалпы 1796 жылға дейінгі
оқиғаларды баяндайды. Негізінен бұл еңбектің XVII ғасырдың аяғын және
барлық XVIII ғасырды толығымен баяндайтын бөлігі біз үшін құнды дерек
көздері болып есептелінеді. Еңбек басылып шықпаған, қолжазбалардың аз ғана
бөліктерінде мысалға келтіріледі.
Орыс дерек көздері ішінен Артемит Волынскийдің еңбегі де
құнды дерек көздерінің қатарына жатады. Артемит Волынский XVIII ғасырдағы
орыстың атақты мемлекет тұлғасы ретінде танымал, 1715-1717 жылдары Иранда
елшілік қызметін атқарған. Күнделік шах Сұлтан Хусейн кезеңіндегі
шаруашылықтың құлдырауынан, мемлекеттік аппараттың шашырауынан, қалалар
жөнінде, сауда, XVIII ғасырдағы халықтық және азаттық көтерілістер жөнінде
мол мағлұмат береді. Күнделік толығымен басылып шығарылмаған.
Сондай-ақ С.Аврамовтың да күнделігі маңызды роль атқарады. Бұл
Тахмасып II билік еткен кезде Иранда орыс елшісі қызметін атқарған. Бұл
күнделік те басылып шығарылмаған.
Дерек ретінде Ф.И.Соймоновтың “Каспий теңізінің тарихы” атты еңбегі
де құнды болып есептелінеді. П.Т.Бутковтың “Кавказдың 1722 және 1803
жылдары аралығындағы жаңа тарихы бойынша материалдар” атты еңбегі де біз
үшін маңызды еңбек болып табылады. Бұл еңбек біздің заманымызға дейін жете
алмай қалған алғашқы деректер негізінде құралған. Бұл еңбекте тек Кавказ
елдері жөнінде ғана емес, сондай- ақ Гилян және Мазандеран
тарихтары жөнінде де материалдар бар. Бұл еңбекте сонымен қатар саяси тарих
және экономика жөнінде мәселелер көп көтерілген. Әйтсе де автар дерек
көздерін көрсетпеген. Сондықтан да оның еңбектерінде бірнеше фактілік
қателіктер бар.
Сондай-ақ батыс саяхатшыларының, елшілерінің, миссионерлерінің
қолжазбаларының ішінде де XVIII ғасырдағы Иран тарихы жөнінде мағлұматтар
өте көп.
Осы уақыттағы оқиғалар жөнінде француз Мами Плерак жазбаларында
маңызды мағлұматтар бар.
Кең аумақта жазылған ағылшындық Ханвей еңбегін атап өтуге болады. Бұл
қолжазба тенденциозды түрде, ағылшындық колониалдық саясаттың жақтаушысының
көзқарасы тұсынан жазылған, Ресейдің жауы ретіндегі көзқараста жазылған.
Бұл мәліметтер Иранның XVIII ғасырының 30-40 жылдарындағы экономикалық
жағдайын сипаттайтындықтан құнды дерек көзі болып есептелінеді.
Осылайша менің тақырыбым Надыр шах тұсындағы Иран тарихына арналған.
Және де Надыр шах тұсындағы Иран тарихы ең қызықты, әрі Иран
тарихындағы ең маңызды мәселелердің бірі. Бұл тақырып әлі де болса біздің
елімізде дұрыс зерттелмеген. Ғылыми еңбектер де жоқтың қасы. Надыр қарапайы
отбасынан шығып, өз ерліктерінің арқасында Иран тарихында айрықша із
қалдырған адам. Надыр шах “әлемді жаулап алушы”, “Ұлыладың ұлысы” ,әскери
өнерді жетік білетін, өте өнерлі әскери қолбасшы. Алайда ол ұлы билеуші
бола тұра ішкі саясатта кейбір олқылықтарға жол берген. Ішкі әлеуметтік
жағдайдың нашарлауына, шаруашылықтың, қолөнердің, сауданың құлдырауына жол
берген. Билігінің және сондай-ақ өмірінің барлығын территорияларды жаулап
алуға арнаған. Надыр шах әлеуметтік жағдайды өркендетуге ұмтылғанда мүмкін
Иран мәдениеті мен қазіргі әлеуметтік жағдайы бүгінгісінен де тамаша болар
ма еді? Сондықтан да өз ойымша Надыр шах тұсындағы Иран тарихын сыртқы
саясаттың шарықтаған, ішкі әлеуметтік жағдайдың құлдырау шегіне жеткен
кезеңі деп айтуға болады.
Менің бұл тақырып бойынша менің диплом жұмысым кіріспеден, екі
тараудан және қорытындыдан тұрады.
I-Тарау “Иранның XVII ғасырдың аяғы және XVIII ғасырдың 30-шы жылдарыны
дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы.
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері.
XII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың бас кезеңінде Иран
елінің экономикалық дамуында реакциялық тенденция анық байқалатын
болатын. XVII ғасырдың аяғында байқалған шаруашылықтың шарықтауы
құлдыраумен орын алмасты. Иран елінің экономикасының құлдырауының негізгі
себебі феодалдық рентаның, салықтардың шамадан тыс өсуі
еді. Өйткені бұл жағдай ауыл шаруашылығының кедейленуіне, ішкі
сауданың құлдырауына және таптық қоғамның шиеленісуіне алып келді.
XVIII ғасырдағы Иранның елінің барлық төл тарихы азербайжандарға,
армяндарға, грузиндерге, курдтарға, ауғандықтарға, түркмендерге және де
халықтың әлеуметтік жағдайын әбден нашарлатқан шах мемлекетіне қарсы бас
көтерулермен және кескілескен көтерілістермен сипатталады. Осы кезеңдерде
сонымен қатар феодалдық таптар арасындағы қарама-қайшылықтар күшейеді.
Олардың арасында жерге деген талас, билікке талас жиі-жиі орын
алып отырды.
Надыр шах билігі кезеңіне дейін де салықтың тым өсірілуі,
шах шенеуніктерінің жазалау шаралары және де діни қысым Сефевид
династиясында Аббас I шах кезеңінде де байқалған болатын.
Сондықтан да бұл жерде халық наразылықтары күшейіп, бірнеше көтерілістер
болған. [9]
Иран елінің экономикалық құлдырауының басты себебін жоғарыда айтып
өткен болатынбыз. Бұл экономикалық құлдырау шаруалардың кедейленуіне
және феодалдық мемлекеттің кіріс көздерінің азаюына, жекелеген
феодалдардың кедейленуіне алып келді. Бұған қарамастан мемлекеттің
бюрократиялық аппаратының қажеттіліктері, сондай-ақ феодалдық таптың
қажеттіліктері азаймады, керісінше осы кезеңнің тауарлы – ақшалы қарым –
қатынастарының дамуының әсерінен екі есе өсіп кетті. Бұл қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін шах мемлекеті бір ғана амалды білді және осы білген
амалдарын жүзеге асырды – салық мөлшерлерін тым ұлғайтып жіберді. Шах
қазынасының қажеттіліктері ұлғайған сайын, мемлекет басындағылар
Иранның шаруалары мен қалалықтарына және тағы да басқа халық топтарына
салынған салықтың мөлшері де ұлғая түсті. Бұндай салық көлемінен екі
есе көп салық мөлшері Сефевид мемлекетінің парсылық емес аудандарында
байқалған болатын.
Салықтың ауыртпашылығы, шах шенеуніктерінің жазалау шаралары және
діни ауыртпашылықтар Аббас I шах кезеңінде біріккен Сефевид
мемлекетінің аудандарында анық байқалатын. Сондықтан бұл жерлердегі
халықтың Сефевидтер династиясына деген өшпенділіктері мен наразылықтарының
туындауы ғажап емес еді. Тап осы аймақтарда бірнеше халық
топтарының көтерілістері болды. Өйткені бұл Иран мемелекетінің
облыстарында негізінен тікелей қуғын–сүргінге ұшыраған немесе әлеуметтік
тепе–теңсіз жағдайында болған, салықтың ең ауыр және ең қымбат
мөлшерлерін төлеуге мәжбүр болған сунниттер (Дагестанда, Ширванда, құрттар,
ауғандықтар және түркмендер арасында) және христиандар (армяндар мен
грузиндер) тұрақтанған болатын. Сондықтан бұл жердегі халықтар топтарының
көтерілістері діни сипатқа ие болды. Бұл халық топтарының көтерілістері
“дені дұрыс емес суннизмге” қарсы, “еретиктік” шеизмге қарсы күрес немесе
“христиандарды мұсылмандық азаптан құтқару” деген ұрандармен жүріп
жатты.[10]
Иран елінің облыстарында сондай-ақ феодалдық таптың ішінде
қарама-қайшылықтар анық байқалған болатын. Биліктен алыстатылған және
райяттар эксплуатациясынан түсіп отырған пайданың көп бөлігін шах
мемлекетіне беруге мәжбүр болған жергілікті провинциялдық тап
билеушілері және көшпенді тап билеушілері, сондай-ақ христиандық
және сунниттік шіркеу билеушілері шах мемлекетінің
саясатына наразы болды. Олар халықтың үлкен топтарының қозғалыстарын
өз пайдаларына шешуге ұмтылды. Көтерілістер арқылы тәуелсіздіктерін алып,
өздері билік басына отырғылары келді. Сондықтан да халықтар
көтерілістері басында әдеттегідей үлкен халық топтарының Сефевид
династиясына қарсы бағытталған қарсыласу көтерілістері сипатында болса,
одан кейін көтеріліс билігі жергілікті феодалдар қолдарына
тиген сайын көтеріліс сипаты жиі өзгеріп отырды.
XVIII ғасырдың басындағы азаттық қозғалыстардың көтерілуі Шығыс
Армения мен Шығыс Грузияда айқын байқалды. Бұл аймақтар осы кезеңдегі
өте дамыған және Сефевид мемлекетінің қанаушы мемлекеттерінің бірі
болып табылатын еді. Армяндар мен грузиндер өз тәуелсіздіктерін
Ресейдің көмегінсіз ала алмайтынын жақсы түсінді. Бұл
уақыт аралығында Ресейдің Армения және Грузиямен экономикалық және
мәдени қарым-қатынастары өте жақсы қатайған болатын. Осы кезеңдерде Армения
тек өз аймағында ғана емес, сондай-ақ Иран елінде де біртұтас ел,
экономикалық және саяси жағынан өсу үстіндегі мемлекет болып есептелген
болатын. Ресей империясының көмегіне үміттенген армяндық көпестер топтары
армян халқын азаттау көтерілістеріне белсене қатысты. .[11]
1700 жылдар шамасында армяндық мәліктер (ұсақ феодалдық билеушілер)
және Кавказ маңындағы христиан дініне
сенушілер Ресей мемлекетімен келісімсөздер жүргізді. Ресей бұл
мемлекеттерге, яғни Кавказ маңы христиандарына – армяндар мен
грузиндерге Кавказ маңы елдеріне орыс әскерлері кірсе ғана көмектесе
алатынын мәлімдеді. Бұл келісімсөздер армяндық патриот Израиль Оридің
араласуымен жүрген болатын. Осылайша Ресейлік Петр I мен грузин тап
билеушілерінің арасында тығыз қарым-қатынас орнады.
Кавказ маңындағы мемлекеттердегі саудамен тығыз байланысты қалалықтар-
тек қана армяндар мен грузиндер ғана емес, сондай-ақ азербайжандар да
Ресейден көп үміт күте бастады. .[12]
Мезуит Крусинскийдің жазуы бойынша: “Каспий теңізінің
маңында өмір сүріп жатқан халықтар Ресейліктер тез арада
келіп оларды парсылықтардың монархиялық азабынан құтқарып
алса екен деп құдайға жалбарынды” деп келтіріледі.
1709 жылы Тебриз қаласында қалалықтардың көтерілісі болды.
Бұл көтеріліс жайында А.Волынский қысқаша мәлімет беріп өтеді.
1711 жылы лезгиндердің және тағы да басқа
дагестандық тайпалардың көтерілістері болды. Казикумухтық
Сурхай хан және суннит шіркеуінің басшысы Хаджжи Давуд
басшылығындағы жергілікті феодалдық топтар халық топтарының
қозғалыстарын өздеріне бағындырып, өз мақсаттарында пайдаланып, бұл
қозғалыстарға жаулап алушылық сипат берді. 1712 жылы Сурхай хан мен
Хаджжи Давуд Шемаху қаласын жаулап алып, тонаушылыққа ұшыратты. Осы
шайқаста үш жүзден аса орыс көпестері өлтірілді және төрт миллион орыс
рубліне бағаланған тауар тоналып алынды. Бұл цифрлар бойынша Ресейдің
Кавказ маңы елдерімен сауда қарым-қатынасының қандай масштабта болғанын
байқауға болады.
Осыдан кейінгі уақыт аралықтарында Сурхай хан
мен Хаджжи Давуд османдық Түркияның ашық
түрде агенттері болып тағайындалды. Иранның шах
мемлекеті лезгиндік көтерілістерді ушықтырды,
алайда 1719 жылы ол жаңа күштермен қайтадан көтерілді. 1721 жылы Сурхай хан
мен Хаджжи Давуд Шемаху қаласын қайтадан жаулап алып, шеидтердің барлығын
жазалады.
1715 жылы одан кейінгі жылдары да жалғасқан құрттар
көтерілісі басталды. Көтеріліске шыққан құрттар бір емес бірнеше
рет парсылықтар астанасы – Исфаханға қауіп төндірді. Маскаттық
арабтардың билеушісі Парсы шығанағының барлық аралдарын жаулап алды. .[13]
Херат облыстарында 1716 жылы өзбектермен бірлескен
және Асадуллах хан басқарған ауғандық абдалы тайпалары көтеріліс жасады.
1717 жылы Мугани қаласындағы шахсевендер тайпалары
көтеріліс жасады.
1722 жылы Сюникеде Давид бек басқарған армяндар көтерілістері болды,
бұл көтеріліс 1731 жылға дейін жалғасты. Осы жылы
шығыс Грузия көтеріліс жасады. Көтерілісті басқарып отырған
Вахтанг IV. Ресейге сеніп отырған ол Сурхай хан мен Хаджжи Давуд жаулап
алған Ганджаға әскер басын бұрып, қаланы азаттап алды.
Сондай-ақ 1720 жылы лурлар және 1721 жылы белуждер тайпалары
көтерілістер жасады.
Өзін саффаридтер династиясының ұрпағына жатқызған
Систанның билеушісі мәлік Махмуд ашық түрде шахтан бөлініп,
өзін тәуелсіз билеуші ретінде жариалады. 1723 жылы ол Мешһедті
барлық облыстарымен жаулап алды.
Осындай оқиғалар төңірегінде біз Сефевид династиясының құлдырауын,
феодалдар, тап билеушілері арасындағы қарама-қайшылықтарды, билік үшін
таласты анық байқаймыз. Ал бұл жағдай мемлекеттің біртұтастығының
қалыптасуына жағдай жасамады. Бұндай саяси жағынан ыңғайлы жағдайды
Ресей мен Османдық Түркия өз мүдделеріне пайдаланып қалуға ұмтылды.
Ішкі қықыстардан, сырттан жасалған жаулап алушылық
соғыстардан Иранның қарапайым халқы жапа шекті, әлеуметтік
жағдайлары нашарлады, көп бөлігі құлдыққа сатылды. Мемлекетте жалпы
әлеуметтік – саяси бытыраңқылық орын алды.
Ауғандық гильзайлардың көтерілісі.
Иран елінің территориясындағы жаулап алынған елдер
ішіндегі Сефевидтерге бағытталған ең ірі көтерілісті Кандагар облыстарын
мекендеген жартылай көшпелі ауғандық гильзайлар жасады. Ауғандық
гильзайлар тайпаларының шығу тегіне келетін болсақ, олар аралас
тайпалардан құралған еді. Кейбір тарихи зерттеушілердің айтулары
бойынша бұл тайпаның негізін X-XIII ғасырлардағы Иран тариъында
тарихында маңызды роль атқарған түріктердің
көшпелі тайпаларынан шыққан халадж немесе хильдж
тайпалары құрайды. Бұл хильдж тайпаларының Ауғаныстанда
тұрақтанған бір бөлігі ауғандықтармен араласып кетіп, олардың тілдерін
үйреніп алып, гильзай тайпалары деп атала бастаған. XIV-XVII
ғасырларда шетелдегі гильзайлар рулық таптың кезеңін және патриархалды -
феодалдық қарым - қатынастардың қалыптасу кезеңдерін бастарынан өткеріп
жатқан болатын. Осы гильзай тайпаларындағы феодалдық қарым - қатынастар
басқа да ауғандық тайпалардағы феодалдық қарым-қатынастар
секілді қалыптасып жатқандықтан, феодалдық
қарым - қатынастар патриархалдық әдет - ғұрып және рулық -
топтық көмек беру сипатында болып, тайпалық тап басшылары
халық топтарына өте күшті әсер ете білді. Сондықтан да ауғандық гильзайлар
көтерілістері болған кезде тайпа басшыларына халықты оңай бағындыру
жолы өте жеңіл болды. Ауғандық гильзайлар тайпалары басқа да ауғандық
тайпалар секілді суннит дінінің ұстанушылары болды. XVIII ғасырдың
басындағы ауғандық гильзайлардың тайпалық басқарушысы болған,
сонымен қатар Кандагар қаласының мұрагерлік жолымен калантары болып
тағайындалған адам, ол – Мир Вейс еді. Мир Вейстің іс - әрекеттері және де
ауғандық гильзай тайпаларына көрсетіп отырған өте күшті әсері ешбір
себепсіз грузиндік Гурген ханды (басқаша айтқанда Георгий IV,
Шахнаваз II мұсылмандығындағы Картлияның патшасы)
үрейлендірді. Гурген хан Иран шахының тағайындауы бойынша
Кандагар қаласының беглербегі болып тағайындалған
болатын және ол Ауғаныстандағы әлсіреп кеткен шах билігін
өте қатал шаралармен қалпына келтіруге тырысты. Гурген хан Мир
Вейсті қамауға алып, оны Исфаханға Иран шахының сотына айдап
жіберді. Бірақ айлалы да қу Мир Вейс шах Хусейнге өзінің
кінәсіздігін дәлелдей алды.
Исфаханға армяндық патриот Израиль Оридің Ресейдің заңды түрдегі
елшісі ретінде 1708 жылы келуі Иран шахы Хусейнді бірталай үрейлендіріп
тастады. Иран шахы мен оның қарамағындағылар Ресей мемлекетінің көмегіне
ауыздарын ашқан армяндар мен грузиндерден үрейленіп, сескеніп,
оларға сеніңкіремеді. Бұл үрей мен сенімсіздікті Мир Вейс
өте қолайлы пайдалана білді. Ол Иран шахының грузиндік Гурген ханға
деген сенімсіздігін одан сайын күшейтіп жіберді. Оны “орыстардың құпия
түрдегі агенті, жасырын христиан” деп айыптады. Мир Вейс өзінің бас
бостандығын алып, Меккеге қажылыққа барады. Бұл жерде Мир Вейс құпия түрде
меккелік суннит дін басыларынан “сунниттердің мемлекет басшысына
көтерілісін– шеидтердің құдайы қолдайды” деп жариялайтын ерекше
құқығы - фетваға (діни заңды құқық қорытындысы) ие болады.
Туған өлкесіне оралған Мир Вейс өз билігіне ауғандық гильзайлар
қозғалысын бағындырып алады. 1709 жылы ауғандық гильзайлар көтеріліс
жасайды. Мир Вейстің басшылығымен олар ойламаған жерден Кандагарды
жаулап алып, шах гарнизонын талқандап, Гурген ханды өлтіріп, ашық түрде
Иран шахының мемлекетінен бөлініп кетеді. Ауғандық гильзайлардың
көтерілісі шах мемлекетінің
билігіне наразы болған көршілес ауғандық тайпалардың қолдауына
ие болған болатын.
Мир Вейс ауғандық гильзайларға қарсы шайқасқа жіберілген екі шах
әскерлерін 1711 жылы және 1712 жылдары талқандады және өзінің өмірінің
соңғы жылдарына дейін, яғни 1715 жылға дейін тәуелсіз билеуші
болып қала берді. .[13]
Мир Вейстің мұрагері, 1715-1717 жылдар аралығында Мир Абдуллах Иран
шахымен егерде ол шах Хусейн енгізген салықтарды істен шығарған
жағдайда және Кандагар беглербегтігін Мир Вейс әулеттеріне мұрагерлік
билік ретінде қалдырған жағдайда достасуға дайын болды. Бұндай
келісімшартқа көтеріліске қатысқан ауғандық топтар наразылықтарын білдіріп,
оны сатқындық жасады деп айыптады. Ауғандық гильзайлар
ішінде енді өзара қырқыстар басталды. Бірнеше халық
көтерілістері болды. Ұсақ тап билеушілері мен ірі тап
билеушілері, біріншілері халық қозғалыстарын қолдап,
екіншілері Мир Абдуллахты қолдап, өзара ұзақ қырқысты.
Феодалдар жағы өз аймақтарын өздері билегілері келді.
Мир Абдуллахты халықтың көпшілік бөлігі билікке жарамсыз
айыптады. Мир Абдуллах қозғалыстарды ушықтыруға, тап билеушілерінің өзара
қырқыстарын тоқтауға ұмтылыс жасаған болатын, бірақ оның бұл әрекеті
сәтсіз аяқталды. Мир Абдуллахқа қастандылық жасалып, ол 1717 жылы
өлтірілді. Осы оқиғадан кейін ауғандық - гильзайлардың ірі тап
билеушілерінің арасында билікке талас басталып кетті. Бұл
ел ішіндегі қарама-қайшылықтарды екі есе
күшейтіп жіберді.
Бірақ 1717 жылдың аяғында Кандагардың және ауғандық-гильзайлардың
мұрагерлік заңдарына сәйкес және көпшілік феодалдардың қолдауына ие болып
отырғандықтан билік басына оның он тоғыз жасар ұлы - батыр әрі өжет
Махмуд келді. Ол 1717-1725 жылдар аралығында билік етті. Махмуд-шах
халық көтерілістерін жаныштады. Шах болып
тағайындалған соң феодалдар, тап билеушілері арасындағы
қарама-қайшылықтарды, өзара қырқыстарды тоқтатып, ел ішіндегі халық
топтарының ауыздарын біріктіруге талпынды. Осылайшы орталықтанған билік
орнатуға тырысты. Феодалдар мен тап билеушілерін жаулап алушылық
және тонаушылық соғыстар арқылы баю жолдарына
қызығушылықтарын туғызуға ұмтылды. Өйткені ішкі
қарамақайшылықтарды да, жаулап алушылық және тонаушылық жорықтарын ұсақ
және ірі феодалдардың, көтеріліс басшылырының қолдауынсыз жасау мүмкін емес
екенін Махмуд шах жақсы түсінетін. Елдегі қозғалыс басшылары, ірі және ұсақ
тап билеушілері бірлесіп жаулап алушылық жорықтарына дайындық жүргізе
бастады. Міне, осылайша Махмуд және оны қолдап отырған әлеуметтік топтар
басшылары халық топтарының қозғалыстарын өздеріне бағындырып, бұл
көтерілістерді жаулапалушылық және тонаушылық жорықтар жолында пайдаланды.
.[14]
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы.
Иран шахының мемлекетінің жалпы талқандалуы ауғандық
Махмуд шахқа Иран мемлекетінің ішкі аймақтарына алғашқы
жорығын жасауға мүмкіншілік жасаған болатын, алайда бұл
жорық белгісіз бір себептерге байланысты 1720 жылы сәтсіздікпен аяқталған.
Бұрыннан арабтық маскаттарға қарсы шайқастарда жиі-жиі жеңістерге
жетіп отырған Иран шахының әскерінің батыл да өжет әскери қолбасшыларының
бірі Лютф - Али - хан ауғандық гильзайларды талқандап, өз әскерін
Кандагарға бағытталған жаулап алушы және қаланы азаттаушы жорығына
дайындала бастаған болатын. Осындай Иран тарихындағы
негізгі сәттерде Хусейн шахтың ақымақ кеңесшілері Лютф-Али -
ханның әскерін таратып жіберіп, өзін барлық туысқандарымен
(и'тимад ал-доуле мәжілісінің соты бойынша) қосып, көтеріліс
жасап жатырған құрттар және лезгин тайпаларымен байланысы бар
және де шах өміріне қауіп төндіргелі жүр деп 1721 жылы айыпталған болатын.
Бұл жағдайды ұтымды пайдалануға ұмтылған ауғандық гильзайлардың
қолбасшысы Махмуд хан жиырма мың ауғандықтарды жинап алып, 1721 жылдың
аяғында Исфаханға өте қысқа және өте қиын жолдармен Систан мен Керман
арқылы жорыққа аттанды. Махмуд хан Керман және Йезд қалаларының
қорғандарын ала алмады, бірақ оларды жаулап алуға екіші қайтара ұмтылыс
жасап жатпады, бұл жерде көп аялдамай Исфахан қаласына жақындады. И'тимад
ал-доуле мәжілісіндегі Мұхаммед Кули хан Махмуд
хан әскеріне қарсы тұруды ұсынған болатын, өйткені Керман және
Йезд қалаларының маңындағы ауғандық гильзаилардың
жеңілісін мысалға алып жеңіске үміттенген болатын, алайда жоғарғы
мәжілістің шешімі бойынша (и'тимад ал-доуле мәжілісінің соты бойынша)
Исфахан қаласы ауғандық гильзайлықтарға ешбір шайқассыз берілді. .[15]
Ауғандық Махмуд шах әскерінде ауыр артиллерия болмады,
бірақ түйелердің үстіне тиеліп алынған жеңіл от ататын
зеңбіректері (пушка-кулевриндер) болды. Бұл қару - жарақтар, яғни
зеңбіректер (парсы тілінде - аралар) соғыстарда өте қажетті және
орынды құралдардың бірі болып есептелінетін. 1722 жылдың 8-наурызында
Гульнабад қаласының маңындағы шайқаста Иран шахының әскері толығымен
талқандалды. Шайқаста Картлий Вахтанг IV-ң бауыры, шахтың мемлекеттік
әскерінің күшті әскери қолбасшыларының бірі – құллар
ағасы грузин Рустам (Ростом) мырза қаза тапты. Иран
мемлекетінің шахының ауыр артиллериясы (жиырма төрт
зеңбірек) ауғандық гильзайлармен шайқас кезінде жауланып алынды. Осы
оқиғадан кейін ауғандық гильзайлар армяндар қоныстанған Жаңа
Джульфаны қоршап, жаулап алды. Оларға жүз жиырма мың туман өте үлкен
көлемдегі контрибуция-салық салынды. Бірақ артынан бұл салықты жинап
беруге қала тұрғындарының әлеуметтік жағдайының
келмейтініне көздері жеткендіктен, бұл салынған салық мөлшерін жетпіс мың
туманға дейін азайытты. Бірақ ауғандық гильзайлардың Аллах-верди ханның
қоршалған өткелін Зиндэ-Руд өзені арқылы жаулап алу ұмтылыстары
сәтсіздікпен аяқталады және Махмуд хан Шах Хусейнмен егерде ол ауғандық
гильзайларға салық тармағында жеңілдіктер жасаса, сонымен қатар
Кандагар, Систан және Хорасан қалаларын берсе, оған қосып елу мың туман
көлемінде айып-пұл төлеп, Иран шахының қызын Махмудқа, яғни өзіне күйеуге
беруге келіссе, бейбіт келісімге келетінін мәлімдеді.
Иран шахы Хусейн и'тимад ал-доуле мәжілісінің күдіктенген
ойларына қарамастан, бұл келісімшартқа қатал түрде келіспеймін! деп жауап
берген болатын. Исфахан қаласында ауғандық гильзайлардың
жаулап алу күресі басталды. Бұл күрес 1722
жылдың наурызынан қазанына дейін жеті ай бойы жалғасты. Лезгин
көтерілісшілерімен шайқасып жатқан және Кавказ маңы елдеріне
Ресейлік Петр I әскерінің кіруін күтіп жатқан Картлия патшасы
Вахтанг IV Иран шахына көмектесуден бас тартты. Систанның
мұрагерлік билеушісі мәлік Махмуд жоғарыда айтылып өткендей, көтеріліс
жасап, өзін тәуелсіз билеуші ретінде
жариалаған болатын. Ауғандық гильзайлар Исфахан қаласын жаулап алуда
бар ынтасы мен бар күшін жұмсады және әскери гарнизонның,
қалалықтардың сонымен қатар жергілікті шаруалардың батырларша бар
күштерін салып қарсыласқандарына қарамастан
астананы азып-тозу және ашаршылық жағдайына дейін
алып барды. Иран мемлекетіндегі шах тағының заңды түрдегі мұрагері
Тахмасып мырзаның Иран мемлекетінің солтүстігінен және Казвиннен астананы
құтқарып қалу үшін әскер жинау ұмтылыстары сәтсіз аяқталған болатын.
Тіпті Иран шахына көмек беруге шехсевиндердің өздері бас тартқан еді.
Біртұтас қорғаныс жоспарының болмауы, Иран мемлекетінің
ішкі қарама-қайшылықтары және Иран шахының ебедейсіз
іс-әрекеттері Иран мемлекетінің халық топтарының
көтерісшілерінің қорғанысқа, соғысқа немесе шайқасқа деген бар ынтасын
өшіріп тастаған болатын. Ең аяғында Иран шахы Хусейннің еңсесі
түсіп, шах Махмудпен келісімсөздер жүргізуге мәжбүр болды. Бұл келісімшарт
бойынша ол ауғандық Махмуд шахқа жүз мың туман ақша және ауғандық
Махмудтың бұрын келісімшартта сұраған аймақтарын, оған қосып Керманшах
қаласын және де өз қызын оған күйеуге беретінін айтып ұсыныс жасаған еді.
Бірақ Махмуд шах Иран мемлекетінің барлық облыстары мен бар қазына
байлығы көп ұзамай өз қолына түсетінін мәлімдеп, ал барлық шах
қыздарын және әйелдерін өз әскерлеріне күң ретінде таратып беретінін
жариялап, шахқа өз еркімен мемлекет билігін беруін талап етіп, оның
келісімшартына келісуден бас тартты.[16]
Астанадан қашып құтылу әрекеті сәтсіз аяқталған шах Хусейн
өзінің барлық эмирлерімен 1722 жылы 22-қазанда ауғандық
Махмуд шахтың лагеріне аттанып, оған қаланы, бар билікті және шах
құндылықтарының барлығын қолына табыстауға мәжбүр болды. Екі күннен
кейін ауғандық Махмуд шах өз әскерімен Исфахан қаласына кіріп, Иран
мемлекетінің шах тағын иемдеді. Сефевид династиясының эмирлерінің және
әскери шенді адамдарының тең жартысы, сондай-ақ шенеуніктердің көп бөлігі
ауғандық Махмуд шах билігін мойындауға мәжбүр болды. Ауғандық Махмуд шах
алғашқы уақыттарда билік басындағы көптеген парсы шенеуніктерін өз
орындарында қалдырды, бірақ кейбір лауазымдарды, оның ішінде Исфахан
қаласының қазынасының діни лауазымдарына ауғандық сунниттерді қойды. [17]
Парсы халықтарының ауғандық жаулап алушыларға қарсы күресі.
Ауғандық Гильзайлар ішкі Иран елінің біршама бөліктерін
жаулап алған болатын. Мысалы, ауғандық гильзайлардың құрамына Қашан, Кум,
Казвин, Гулпайған және тағы да басқа ирандық қалалар кірген болатын.
Ауғандық Гильзайлар басында көтеріліс жасаған кезде Сефевидтер
династиясымен бас бостандықтарын алу үшін күрессе, одан кейін ауғандық
гильзайлық тап басшылары Иран мемлекетін жаулап алуды көздеді. Казвин
қаласындағы ауғандық әскери қолбасшы Амнуллах-хан Казвин қалалықтарына
және қала тұрғындарына жиырма мың туман айып-пұл салып, ауғандықтарға ең
әдемі қыздар тауып беруге бұйрық берді. Басында осындай айып-пұл мен
тонаушылықтар Казвин қаласындағы қала кедейлерінің және “базар адамдарының”
(авам ва лурдум-и-базар) бас көтерулеріне алып келсе, соңынан көтеріліске
қолөнершілер мен саудагерлер де қатысты. Казвиндегі қаласындағы қалалықтар
қаладағы ауғандықтардың әскери лагерін талқандап, оларды қаладан қуып
шықты. (1723 жылы қаңтар айында)[18]
Иран мемлекетіндегі халық топтарының көтерілістері сонымен
қатар Қашан, Хунсар және тағы да басқа қалаларда орын алған болатын. Йезд
қаласы бұрын соңды болмаған батырлық танытты. Ауғандық гильзайлар бұл
қаланы қанша тырысқанымен жаулап ала алмады. Шейх Мұхаммед Али Қазым бұл
көтерілістерде басты рөлде “Иран халқының қарапайымдылығы және
ауызбіршілігі жеңіп кетті” деп баяндайды (авам). Иран еліндегі осы
қарапайым халық өкілдері жаулап алушыларға қарсы шайқастарды өз
мойындарына алған еді.
Сол кезеңдегі тарихшылар Мухаммед – Али Қазым және Крусинскийдің
баяндаулары бойынша парсы халықтарының топтары - шаруалар, қолөнершілер,
ұсақ және орташа көпестері де таулары шағылған сефевидтерге қарағанда
жоғары патриоттық күштерін көрсете білді, өздерінің батырлықтарын
танытты, жаулап алушыларға қарсы тұрды, өз елдерінің тәуелсіздіктерін
қорғауға бар күштерін салып талпынды. Көптеген Иран елінің аймақтары
бірнеше жылдар бойы жаулап алушыларға қарсы партизандық топтар құрып
шайқасты. Осылайша Бен-Исфахан қаласының көп бөлігі, яғни Исфахан қаласының
барлықтай дерлік аймақтары ауғандық гильзайлармен жаулап алу кезеңінде де,
олардың билігінің құлауынан кейін де берілмеді, бұл аймақтағы
көтерісшілерді жаныштау үшін шайқасқа жіберілген Махмуд
шахтың ауған әскерлерінің бәрін Иран халық көтерілісшілері талқандады.
Соңынан ауғандықтардың ел басшысы Бен-Исфахан шаруаларымен бейбітшілік
келісімшарт жасасуға мәжбүр болды. Бұл бейбітшілік келісімшартты бұзудың
сылтауын таба алмаған және Бен-Исфаханның халқының қандарын төгіп
талқандағысы келген Махмуд шах бұл жерге өзінің құпия адамдарын жіберіп,
оларға халықты өздері келісімшартты бұзатындай қылып азғындауларын
тапсырды. Бірақ шаруалар бұл адамдарды тұншықтырып өлтіріп, денелерін
Махмуд шахқа беріп жіберген. Шейх Мұхаммед Қазым сөздері бойынша
ауғандық гильзайлармен жеті жыл қатарынан шайқасып бағынбаған ирандық ауыл-
аймақтар да болған. .[19]
Исфахан қаласындағы ауғандық гильзайлардың да жағдайы нашар еді.
Секемденгіш Махмуд шах бұл жердегі халық топтарының көтерілістерін қатал
шаралармен ушықтыруға тырысып бақты. 1723 жылдың қаңтар айында парсы
шенеуніктерін өзіне тойға шақырып, олардың бәрін қастандықпен өлтіріп
тастаған. Тап осындай жолмен қызылбашы курчилерін де өлтірген. Исфахан
қаласына төрт мың кип парши, жүз бес кип алтын мен күмістен тігілген
маталар көлемінде ауыр салық салынған болатын. Бірақ қаланың әлеуметтік
жағдайы нашарлап кеткендіктен тұрғындар бұл салықтың тек жартысын ғана
жинап берді. Жаңа Джульфа қаласының армяндарына да осындай
айып-пұл төлеттірді. Олардың калантарлары билік басынан алынды. Ағылшындық,
голландық, француздық және үнділік көпестер де салық төлеуге мәжбүр
болды. Қаланың осылайша әлеуметтік жағдайы нашарлап, қала қайыршылана
түсті. Халықтың әлеуметтік жағдайы бұрынғысынан да нашарлап кетті.
.[20]
Ауғандық гильзайларға ең күшті қарсыласу Иран мемлекетінің
оңтүстігіндегі халық топтарынан қозғалыстарынан байқалды. Қалалықтардың
және әскери гарнизонның кескілескен ұзақ қарсыласуларынан кейін ғана
ауғандық гильзайлар 1724 жылы Шираз қаласын әрең жаулап ала алды. Ауғандық
гильзайлардың Бендер Аббас портын жаулап алу ұмтылысы сәтсіздікпен
аяқталды. Махмуд шах Фарс қаласының солтүстік батысындағы
Кух Гилуйе қаласының таулы аймағын жаулап алуға
ұмтылып, бірақ өте күшті қарсыласу шайқастардың
нәтижесінде жеңіліп, кері қайтқан болатын.
Бірақ ауғандық гильзайларға қарсы парсылық халық
топтарының көтерілісшілерінің әлі де өз орталықтары болмады.
1722-1732 жылдар аралығында Гилян, Мазандеран қалаларының және оңтүстік
Азербайжан облыстарындағы “ауғандық Махмуд шахқа бағынбаған” атаққа ие
болған Хусейн Сефевидтің ұлы, заңды түрде шах болып есептелінетін Тахмасып
II әлі де шорқақтық танытып, жаулап алушы ауғандық гильзайларға қарсы
халық топтарының көтерілістерін басқаруға бата алмай жүрді. Сефевидтік тап
басшылар халық топтарының қарулануынан қорықты. [21]
Ресей империясының Иран мемлекетінің әлеуметтік-саяси істеріне
араласуы.
1721 жылы Швеция мемлекетімен соғысты сәтті аяқтаған Петр I Иран
мемлекетіндегі бұндай жағдайды Ресейдің Каспий маңы аймақтарын
оккупациялау жолында тиімді де ұтымды пайдалануға ұмтылды. Петр I мемлекеті
Волга-Каспий жолын және Каспий теңізінің жағалауларының басты аймақтарын
иемденіп алуды көздеді. Петр I осы кезеңде көтеріліс жасап жатырған
армяндар мен грузиндер тайпаларының сұранысы бойынша көмекке келді,
Картлилік патша Вахтанг IV үш ай бойы Ганджа қаласының маңында орыс
әскерлерін күтіп жатты. Бірақ Петр I-ң бұл Кавказ маңы елдеріне көмекке
келуінің басты себебі: Каспий теңізінің жағалауын жаулап алуға
ұмтылған Османдық Түркияға жол бермеу еді. Өйткені бұл Ресей елі үшін
әскери қарым – қатынастарына, сауда қарым - қатынастарына өте үлкен
қауіп төнетіні сөзсіз еді. Бұл қауіп ықтимал еді, өйткені Стамбул
қаласындағы сұлтан Ахмед III-ң мемлекеті Кавказ маңы елдеріне Иран
мемлекетіне жол ашып кіру үшін басқыншылық жорықтарын ұйымдастырып жатырған
болатын. Осылайша Ресей империясының Иран мемлекетінің әлеуметтік-саяси
істеріне араласуы Сефевидтер династиясына қарсы емес, османдық түрік
агрессиясын тоқтатуға қарсы бағытталды. 1722 жылдың маусым айында Петр I
манифест жариялады, бұнда шах Хусейнге қарсы шайқаспайтынын, (шах Хусейнді
қарсыласы ретінде тіпті қарастырмады, өйткені ол тым әлсіз еді), керісінше
Шемаху қаласын жаулап алу барысында үш жүз орыс көпесін өлтігені үшін және
христиандар – грузиндер мен азербайжандар тайпаларын азаттау үшін Сурхай-
хан мен Хаджжи Давудқа қарсы шайқасатынын мәлімдеді. .[22]
Орыс әскерлері 1722 жылы Дербент қаласында және 1723 жылы Баку
қаласында орнығып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3-10
І-Тарау “Иранның XVІІ ғасырдың аяғы және XVІІІ ғасырдың 30-шы жылдарыны
дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы ... ... ... ... ... ... ...11-32
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері ... ... ... ... ... ... ...11-17
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18-32
2-тарау. Надыр-шах билігінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..33-59
2.1.Надыр-шах тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .33-40
2.2.Надыр-шахтың ішкі және сырқы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ..41-59
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 60-61
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62-64
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Менің диплом жұмысымның тақырыбы “Надыр шах
тұсындағы Иран” деп аталады. Иран жалпы географиялық орналасу орнына
байланысты және мемлекеттік құрылымына байланысты, мәдени даму жолдарына
байланысты қазіргі заман тарихшыларын өте қызықтырады. Жалпы әлемдегі елдер
тарихын білу қызық әрі мемлекетіміздің әрбір адамына қажетті заттардың
бірі. Иран мұсылман елдерінің бірі. Сондықтан да біздің Иран тарихына
қызығуымыз ғажап емес. Оның мәдениеті тек біздің еліміз үшін ғана емес,
батыс елдері үшін де қызықтыратын мәселелердің бірі болып отыр. Біздің
елімізде Иран орталығы да бар. Парсы тіліне қызығушылар саны да күннен
күнге өсуде. Тарихшыларымыздың сөздері бойынша Қазақстан тарихы жөнінде
парсы деректерінде мәліметтер саны өте көп. Сондай-ақ саясат тармағында да
саясат тармағында да Иран мемлекеті маңызды мемлекеттердің бірі болып
есептелініп отыр. Біздің елбасшымыз да 2002-2005 жылдары Иран мемлекетіне
мемлекеттік жұмыстар барысында барып қайтқан. Міне осындай және тағы да
басқа мәселелерге байланысты Иран мәселелері әлем халықтарын, соның ішінде
біздің елімізді де қызықтыратын тақырыптардың бірі болып есептелінеді.
Қазіргі таңда біздің елімізде Иран тарихына байланысты әдебиеттер, ғылыми
жұмыстар көптеп жарыққп шығуда. Иран тарихымен айналысып жүрген ғылыми
тұлғаларымыз да аз емес.
Ал олай болса, мен осы қызықты да өзекті Иран тарихының бір бөлігі
немесе бір кезеңі “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихын” қарастырамын. Бұл
тақырып жөнінде біздің елімізде тарихи мәліметтер өте аз. Шығып жатқан
ғылыми еңбектерде Надыр шах кезеңі жазылса да тек кішкене абзац ретінде
беріледі.Ресей ғалымдарының еңбектерінде де Надырдың жеке тұлғасына көп
тоқталмай, оның жаулап алушылық соғыстарына көп мән берілген. Сондықтан да
Надыр-шах тарихымен танысу әрбір тыңдарманға қызықты болады деп ойлаймын.
Өйткені бұл кезең тарихынан, мысалы Надыр-шах тұлғасынан, жүргізген
саясатынан қажет тәжірбиелерді алуға болады деп есептеймін.
Осы “Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы” бойынша жұмысымды жазу барысында
алдыма бірнеше мақсаттар мен міндеттер қойдым:
А)Осы тақырыпты жан-жақты қамтып, тақырып мазмұнын ашу; Тарихи
оқиғаларға шолу жасау;
Ә)Надыр-шах тұлғасын, ішкі және сыртқы саясатының ерекшеліктерін,
тарихи сипатын ашу; Надыр саясатындағы жетістіктер мен ішкі саясаттағы
олқылықтарға тоқталу;
Б)Осы кезең оқиғаларын, халықтың әлеуметтік жағдайын сипаттау;
Осылайша қызықты және Иран мемлекетінің төл тарихындағы маңызды кезеңдердің
бірі – Надыр шах билігі оқиғаларын толығымен Иран тарихына қызығушыларға
таныстырып өту.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. XVIII ғасырдағы Иран елінің тарихы жөнінде
көптеген ғылыми жұмыстар, еңбектер бар. Бұл әдебиеттердің ішінен Надыр-шах
тұсындағы Иран тарихы туралы мәселелер қозғалған бірнеше қызықты еңбектерді
атап өтуге болады. Мысалы, Ирандық Риза Шайбани еңбегі Алматыда 2002 жылы
жарық көрген. Бұл “Иран тарихы атты еңбекте Иран тарихындағы тұлғалардың
кезеңдері баяндалады. Жалпы Риза Шайбани еңбектегі мәселелерді бір жақты,
яғни мақтап мадақтау жолымен ғана қарастырған. Бұл еңбекте Надыр-шах
тұсындағы Иран тарихы шағын түрде жазылған. Надыр тұлғасы мадақталып,
әлемді жаулап алушы ретінде таныстырылады. Ал елдің әлеуметтік жағдайы,
ішкі саясаттағы олқылықтар жөнінде ешбір мәлімет жоқ.[1]
Ресей зерттеушілерінің ішінен М.С.Ивановты атап өтуге болады. М.С.Иванов
1977 жылы Мәскеуде “Иран тарихы” атты еңбегін жарыққа шығарған. Ивановтың
бұл еңбегінде Иран тарихының мәселелері өте жақсы баяндалады. Надыр шах
кезеңі де толықтай қарастырылып, жетістіктер де олқылықтар да толық
сипатталады. .[2]
М.С.Иванов 1952 жылы “Иран тарихының очерктері” атты еңбегін жарыққа
шығарған. Бұл тарихи еңбекте де Надыр тарихы кең аумақта баяндалған.
М.С.Ивановтың еңбектері арқылы Надыр-шахтың әлемді жаулап алушы болғанымен,
оның жаулап алушылық саясат жүргізгенін және оның деспоттық билеуші
болғанын көруге болады. .[3]
Сондай-ақ Алматыда 1998 жылы жарық көрген З.Е.Искакованың басшылыңымен
жазылған еңбекте де Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы туралы азды-көпті
мәлімет беріліп өткен. Бұл “Иран и Иранцы” атты еңбек надыр шах кезеңін
қысқаша ғана баяндайды. .[4]
Осы тақырып бойынша тағы да бір зерттеушілердің құнды да қызықты
еңбегі – “История Ирана с древнейших времен до конца XVIII века” болып
есептеледі. Н.В.Пигулевская бастаған зерттеушілердің бұл еңбектерінде Надыр-
шах кезеңі өте жақсы баяндалған. . [5]
К.З.Ашряфанның “Антифеодальные движения в империи Надир-шаха” атты
еңбекте Надыр-шах кезеңіндегі шаруалардың, қолөнершілердің, саудагерлердің
және ұсақ феодалдардың көтерілістері баяндалады.
Б.П.Кишмишевтың “Походы Надир-шаха в Герат, Кандагар, Индию и события
в Персии после его смерти” атты еңбегінде де Надыр-шах тұсындағы Иран
тарихы жөнінде өте қажетті, құнды деректер бар.
Тағы да бір құнды еңбектер қатарына Г.Ф.Ефимовтың басқаруымен жазылған
“История и источниковедение истории стран Азии и Африки” атты еңбегін
жатқызуға болады.
Надыр-шах тұсындағы Иран тарихы жөнінде бірнеше оқулықтар бар. Мысалы:
Мәскеуде 1962 жылы шыққан “Хрестоматия по истории Ирана” атты оқулығы. Бұл
оқулықта Иран елінің көршілес елдермен жүргізген келісімсөздері,
тарихшылардың жазып қалдырып кеткен хабарламалары, хаттары және тағы да
басқа құнды құжаттардан мәліметтер берілген. Мысалы бұл оқулықтан Түркиямен
Иранның, Ресей мен Иранның XVIII ғасырларда жасалған келісімсөздерін оқуға
болады. Әрине, бұл құжаттар реейдің мемлекеттік архивінен алынғандықтан
Ресей тұлғаларын мадақтап жазған. .[6]
Келесі бір оқулығымыз, ол – “Мухаммед Казим. Поход Надир-шаха в Индию.
(Извлечение Та'рих-и-аламара-ий Надири) Бұл оқулық Мәскеуде шығыс
әдебиеттер баспасында 1961 жылы жарыққа шыққан. Бұл еңбекте Надыр шах
тарихымен қатар осы кезеңнің әйгілі тарихшысы Мұхаммед Қазымның өмірбяны да
берілген. Надыр шах тың өмірбаяны, жаулап лаушылық саясаты және өмірінің
соңғы жылдарындағы елдегі оқиғалар баяндалады. Ең ірі тару Надырдың
Үндістанға жасаған жорығына арналған. Бұл еңбекті жазу барысында Мұхаммед
Қазым еңбектеіне сүйенген. .[7]
“Историаграфия и источниковедение истории стран Азии” еңбегін де
атап өтуге болады. Бұл Г.Ф. Ефимовтың басшылығымен жазылған еңбек Ленинград
қаласында жарыққа шыққан. Бұл еңбекте Надыр шах кезеңі қысқаша ғана
баяндалады. .[8]
“История Азии и Африки в новое время” оқулығының I-ші бөлімінде
біздің кезеңімізге қатысты мәліметтер алуға болады. Бұл Мәскеуде 1989 жылы
жарыққа шыққан оқулықтың ішінен Надыр шах кезеңі туралы біраз мәліметтер
алуға болады.
Бір қызықтысы, осы кезеңдегі Ресей мен Иранның қарым-қатынасындағы
кейбір оқиғаларды әр ел тарихшысы әртүрлі баяндайды. Мысалы, Риза Шайбани
өз еңбегінде “Жаулап алушылықтар соғысынан күшейген Иран шахы Надыр 1736
жылы үрейленген орыстардан кезінде тартылып алынған жерлерді кейін
қайтарды,”дейді. Ал Надыр шахтың уақытындағы әлеуметтік жағдайлардан
айналып өткен. Ресей зерттеушілері болса өз кезегінде бірінші мәселе
дипломатиялық жолмен шешілгенін жазады. Ал Надыр шахтың ішкі саясатының тым
нашар, оның деспоттық билеуші болғанын баяндайды.
1980 жылы Мәскеуде жарық көрген “Иран. История и культура в средние
века” атты еңбектеде Надыр шах тұсындағы Иран тарихы жөнінде кең аумақта
мағлұмат беріп өткен. Надыр шахтың қазасынан кейінгі әр аймақтағы билікке
талас, халық көтерілістері жақсы баяндалған. М.С.Алиев бұл еңбегін өте кең
түрде, әр құжатқа мысал келтіріп, әрбір дерекке терең шолу жасаған.
М.С.Алиевтың тағы бір “Антииранские выступления и борьба против
турецкой оккупации” атты 1978 жылы жарық көрген еңбегі бар. Бұл еңбектің
мәтіні жоғары да айтып өткен еңбекке ұқсас.
П.Г.Бутков Надыр шах кезеңіндегі Кавказ маңы елдері тарихы бойынша
“Материалы для новой истории Кавказа с 1722 по 1803 год” атты еңбегін
Мәскеуде 1869 жарыққа шығырған.
Деректік көзі. Жалпы парсы тарихнамасындағы XVIII ғасырдың өзінде-ақ жарық
көрген көптеген еңбектер біз үшін құнды деректер көзі болып есептеледі.
Парсы тіліндегі жазылған жеке тарихи шығармалардан төмендегідей негізгі
шығармаларды атап өтуге болады.
XVIII ғасырдың алғашқы онжылдығы және XVII ғасырдың аяғы үшін маңызды
дерек көзі болып 1741(2) жылдары Надыр-шахтың мустауфиі (қазына басқарушысы
және финанс министрі) Мухаммед Мухсин құрастырған “Зубдат-ат-Таварих”
(тарих негіздері) шығармасы есептелінеді. Бұл еңбекте Надыр-шах
державасының өркендеуі туралы жазылған. Бұл еңбекте Сефевид династиясының
құлдырауы және Надырдың шах болып тағайындалуы баяндалады. Жалпылама
айтқанда тенденциозды түрде, яғни Сефевидтерді жамандап, Надыр тұлғасын
мадақтап жазады. Мухаммед Мухсиннің бұл “Зубдат-ат-Таварих” (тарих
негіздері) еңбегі Надыр-шахтың ұлы Риза Кули-ханның тапсырысымен жазылған.
Бұл жалпы тарих сипатындағы еңбек болып есептелінеді.
Жалпы жеке Надыр-шахтың билеуі және жаулап алу жорықтары жайында
XVIII ғасырда Үндістан мен Иранда парсы тілінде жиырмадан астам тарихи
еңбектер жазылған. Бұл еңбектердің ішінде әсіресе мырза Мегді-хан және
Мұхаммед Қазым еңбектері құнды дерек көздері болып есептелінеді.
Мырза Мұхаммед Мегді-хан Астерабади кейбір мәліметтерге қарағанда
сефевидтер фамилиясынан шыққан. Әйтсе де бұл оның Надыр-шахқа жеке
көмекшісі (секретарь мунши) ретінде қызмет етуіне кедергі жасамаған. Мырза
Мегді-хан Надыр-шах билігінің тарихы жөнінде “Тарих-и Надири” тарауы
бойынша үлкен еңбек құрастырған. Надыр-шахтың ең сенімді адамы ретінде өз
уақытының барлық саяси жағдайымен таныс болғанымен, тарихты бір жақты, яғни
тек мақтау-мадақтау түрінде жазған.
Мегді-ханның тағы бір “Дуррэ-ий-Надири” еңбегі де көбіне алғашқы
еңбегіне ұқсас. Бұл еңбектер Иран мен Иракта басылып шығарылған.
Мегді-хан сондай-ақ “Инша” құжаттар жинағын да құрастырып жарыққа
шығарған. Ол бұл еңбегінде де мақтап-мадақтау, асыра-сілтеу әдістерін
пайдаланған. Бұл еңбек Тебризде жарық көрген. Бұл еңбегі де боямалы әсерлі
түрде жазылған. Бұл еңбекте Надыр-шахтың шенеуніктерді тағайындаудағы
бұйрықтары, дипломатиялық құжаттар, вакуфтық мақтау қағаздары, хаттар және
келісімсөздердің үлгілері жазылған. Автор бұл құжаттарды еңбектің құрылымы
үшін емес, канцеляриялық әдеби стильдің бір түрі ретінде келтірген.
Сондықтан да оның еңбек жинақтары толық түрдегі нақты тарихи еңбекке
жатпайды. Өйткені еңбектерде метографиялық шығармалардың нұсқалары өте көп.
Вассаф деректеріне қарағанда Мегді-ханның әдеби формасы еңбегін
әсерлі ете түседі. Құрамы жағынан және тіл байлығы жағынан XVI-XVIII
ғасырлардағы парсы тарихнамасындағы Мегді-хан еңбегіне жететін бірде бір
еңбек жоқ. Осы артықшылықтары Мегді-ханды әлемге ұлы тарихшы ретінде әйгілі
етті. Бұл еңбек тарихи еңбектен гөрі әдеби еңбек ретінде маңызды роль
атқарады. Сонда да Мегді-хан бұл еңбегінде Иран тарихынан, (саяси және
әскери тарих төңірегінде), Кавказ маңындағы елдер тарихынан және Ауғаныстан
тарихынан, (Надыр-шах кезеңі тұстарындағы), сондай-ақ өзінің нақтылығымен
және оқиғалардың нақты уақыттарының (күні, жылы) берілуімен ерекшеленеді.
Мегді-хан еңбегі басынан аяғына дейін панегирика стилінде жазылған.
Мегді-хан еңбектерінің кемшілігі біріншіден, мемлекеттің ішкі жағдайы
туралы ешбір мәліметтің берілмеуі. Бұл автордың өз шығармасын тек “Әлемді
жаулап алушының” тақырыбына арнауымен түсіндіріледі. Мегді-хан еңбегі 1747
жылы аяқталған, яғни Надыр-шах өлімінен соң; әйтсе де тарихшы бола отырып
ол Надыр-шах туралы жағымсыз ойлар қалыптастырады деген деректердің бәрінен
қашқан. Әйтсе де Надыр-шах өмірінен негізгі мәлімет көзі ретінде “Тарих-и
Надири” негізгі деректердің бірі болып есептелінеді. Ұзақ уақыт бойы Мегді-
хан еңбектері зерттеушілер үшін Надыр-шах тарихының негізгі дерек көзі
ретінде пайдаланылып келді. 1919 жылы академик В.В.Бартольд ғылым жүйесіне
жаңа бір дерек көзін енгізді. Бұл құнды дерек Мұхаммед Қазым еңбектері еді.
Бартольд Мегді-хан мен Мұхаммед Қазым шығармаларын түбірлі еңбек, негізгі
дерек көздері деп есептеген.
Әзірше Мұхаммед Қазымның үш томдық жазбасы ғана белгілі болып отыр.
Алғашында Ресей академиясының Азиаттық музейінен 1919 жылы екінші және
үшінші томы табылса, бірінші томы кейіннен Ұлы Отан соғысы жылдарында
Мәскеуден табылған.
Мұхаммед Қазымның бірінші томы “Алямарай-и-Надири” Надыр-шахқа
дейінгі тарихи оқиғаларға арналған. Екінші том 1736-1743 жылдар оқиғаларын,
үшінші том Надыр-шахтың 1743-1747 жылдарындағы билігін баяндайды.
Мұхаммед Қазым жастайынан шах қызметшілігінде жүргендіктен
мемлекеттік архивтерге кіруге құқығы болды. Оның шығармалары Иранның сол
кезеңдегі ақша жағдайымен, салық құжаттарымен жақсы таныстырады. Әрине
Мұхаммед Қазым Надыр-шахтың жақтаушысы, алайда ол Мегді-ханмен
салыстырғанда оқиғаларды объективті түрде баяндаған. Надыр-шахтың кейбір
қолданған шараларына өзінің сыни көзқарастарын білдіріп отырған. Надырдың
қарапайым халықты әбден әлсіретіп жіберген салық саясатына да қарсы болған.
Жалпы бұл шығарма Надыр-шах жорықтарынан елдің экономикалық-әлеуметтік
жағынан мол мағлұмат беретін құнды құжат болып есептелінеді.
Мегді-хан шығармасы секілді Мұхаммед Қазым тараулары да табиғатты
сипаттаумен басталады. Мегді-хан секілді ол да Надырды “Алла көлеңкесі”,
“Әлемді жаулап алушы-билеуші” және “бар әлемнің билеушісі” деп атайды, оның
сарайын –“әділ сот орыны”, ал әскерін – “жеңімпаз” деп мадақтайды. Бұл
шығармада оқиғаларын эпитеттермен, метафоралармен, метонимиялармен,
синекдохалармен және гиперболалармен әсерлеп әңгімелейді.
Тағы да бір дерек көздерінің бірі - армян шіркеуінің патриархы,
котолигі Абраам Кретаций шығармаларын атап өтуге болады. Ол Мугани
құрылтайына шақырылған Надыр-шахтың сыйлы тұлғаларының бірі. Оның еңбегі
“Менің және парсы шахы - Надыр тарихы” деп аталады.
Ирандағы Надыр-шах өлімінен кейінгі феодалдық қарама-қайшылықтар
жөніндегі дерек көзі ретінде Абу-л-Хасан ибн Мухаммед-Амин Гулистанэнің екі
томдық “Муджмал-и тарих-и ба'д Надирийэ” (Надыр-шах кезеңінен кейінгі
тарихтың жазбалары) атты еңбегі маңызды роль атқарады. Бірінші томда 1747-
1750 жылдардағы оқиғалар баяндалады. Екінші томда Ауған мемлекеттерінің
тарихы баяндалады.
Абу-л-Хасан ибн Ибрахим Казвини “Фаваид-и Сефивийэ” (Сефивидтер
тарихы жөнінде) еңбегін құрастырған. Еңбек Иран тарихындағы Сефивидтер,
Афшарлар, Зендтер, Каджар әулеті жөнінде жалпы 1796 жылға дейінгі
оқиғаларды баяндайды. Негізінен бұл еңбектің XVII ғасырдың аяғын және
барлық XVIII ғасырды толығымен баяндайтын бөлігі біз үшін құнды дерек
көздері болып есептелінеді. Еңбек басылып шықпаған, қолжазбалардың аз ғана
бөліктерінде мысалға келтіріледі.
Орыс дерек көздері ішінен Артемит Волынскийдің еңбегі де
құнды дерек көздерінің қатарына жатады. Артемит Волынский XVIII ғасырдағы
орыстың атақты мемлекет тұлғасы ретінде танымал, 1715-1717 жылдары Иранда
елшілік қызметін атқарған. Күнделік шах Сұлтан Хусейн кезеңіндегі
шаруашылықтың құлдырауынан, мемлекеттік аппараттың шашырауынан, қалалар
жөнінде, сауда, XVIII ғасырдағы халықтық және азаттық көтерілістер жөнінде
мол мағлұмат береді. Күнделік толығымен басылып шығарылмаған.
Сондай-ақ С.Аврамовтың да күнделігі маңызды роль атқарады. Бұл
Тахмасып II билік еткен кезде Иранда орыс елшісі қызметін атқарған. Бұл
күнделік те басылып шығарылмаған.
Дерек ретінде Ф.И.Соймоновтың “Каспий теңізінің тарихы” атты еңбегі
де құнды болып есептелінеді. П.Т.Бутковтың “Кавказдың 1722 және 1803
жылдары аралығындағы жаңа тарихы бойынша материалдар” атты еңбегі де біз
үшін маңызды еңбек болып табылады. Бұл еңбек біздің заманымызға дейін жете
алмай қалған алғашқы деректер негізінде құралған. Бұл еңбекте тек Кавказ
елдері жөнінде ғана емес, сондай- ақ Гилян және Мазандеран
тарихтары жөнінде де материалдар бар. Бұл еңбекте сонымен қатар саяси тарих
және экономика жөнінде мәселелер көп көтерілген. Әйтсе де автар дерек
көздерін көрсетпеген. Сондықтан да оның еңбектерінде бірнеше фактілік
қателіктер бар.
Сондай-ақ батыс саяхатшыларының, елшілерінің, миссионерлерінің
қолжазбаларының ішінде де XVIII ғасырдағы Иран тарихы жөнінде мағлұматтар
өте көп.
Осы уақыттағы оқиғалар жөнінде француз Мами Плерак жазбаларында
маңызды мағлұматтар бар.
Кең аумақта жазылған ағылшындық Ханвей еңбегін атап өтуге болады. Бұл
қолжазба тенденциозды түрде, ағылшындық колониалдық саясаттың жақтаушысының
көзқарасы тұсынан жазылған, Ресейдің жауы ретіндегі көзқараста жазылған.
Бұл мәліметтер Иранның XVIII ғасырының 30-40 жылдарындағы экономикалық
жағдайын сипаттайтындықтан құнды дерек көзі болып есептелінеді.
Осылайша менің тақырыбым Надыр шах тұсындағы Иран тарихына арналған.
Және де Надыр шах тұсындағы Иран тарихы ең қызықты, әрі Иран
тарихындағы ең маңызды мәселелердің бірі. Бұл тақырып әлі де болса біздің
елімізде дұрыс зерттелмеген. Ғылыми еңбектер де жоқтың қасы. Надыр қарапайы
отбасынан шығып, өз ерліктерінің арқасында Иран тарихында айрықша із
қалдырған адам. Надыр шах “әлемді жаулап алушы”, “Ұлыладың ұлысы” ,әскери
өнерді жетік білетін, өте өнерлі әскери қолбасшы. Алайда ол ұлы билеуші
бола тұра ішкі саясатта кейбір олқылықтарға жол берген. Ішкі әлеуметтік
жағдайдың нашарлауына, шаруашылықтың, қолөнердің, сауданың құлдырауына жол
берген. Билігінің және сондай-ақ өмірінің барлығын территорияларды жаулап
алуға арнаған. Надыр шах әлеуметтік жағдайды өркендетуге ұмтылғанда мүмкін
Иран мәдениеті мен қазіргі әлеуметтік жағдайы бүгінгісінен де тамаша болар
ма еді? Сондықтан да өз ойымша Надыр шах тұсындағы Иран тарихын сыртқы
саясаттың шарықтаған, ішкі әлеуметтік жағдайдың құлдырау шегіне жеткен
кезеңі деп айтуға болады.
Менің бұл тақырып бойынша менің диплом жұмысым кіріспеден, екі
тараудан және қорытындыдан тұрады.
I-Тарау “Иранның XVII ғасырдың аяғы және XVIII ғасырдың 30-шы жылдарыны
дейінгі әлеуметтік саяси жағдайы.
1.1.Шах билігіне бағытталған халық көтерілістері.
XII ғасырдың аяғы XVIII ғасырдың бас кезеңінде Иран
елінің экономикалық дамуында реакциялық тенденция анық байқалатын
болатын. XVII ғасырдың аяғында байқалған шаруашылықтың шарықтауы
құлдыраумен орын алмасты. Иран елінің экономикасының құлдырауының негізгі
себебі феодалдық рентаның, салықтардың шамадан тыс өсуі
еді. Өйткені бұл жағдай ауыл шаруашылығының кедейленуіне, ішкі
сауданың құлдырауына және таптық қоғамның шиеленісуіне алып келді.
XVIII ғасырдағы Иранның елінің барлық төл тарихы азербайжандарға,
армяндарға, грузиндерге, курдтарға, ауғандықтарға, түркмендерге және де
халықтың әлеуметтік жағдайын әбден нашарлатқан шах мемлекетіне қарсы бас
көтерулермен және кескілескен көтерілістермен сипатталады. Осы кезеңдерде
сонымен қатар феодалдық таптар арасындағы қарама-қайшылықтар күшейеді.
Олардың арасында жерге деген талас, билікке талас жиі-жиі орын
алып отырды.
Надыр шах билігі кезеңіне дейін де салықтың тым өсірілуі,
шах шенеуніктерінің жазалау шаралары және де діни қысым Сефевид
династиясында Аббас I шах кезеңінде де байқалған болатын.
Сондықтан да бұл жерде халық наразылықтары күшейіп, бірнеше көтерілістер
болған. [9]
Иран елінің экономикалық құлдырауының басты себебін жоғарыда айтып
өткен болатынбыз. Бұл экономикалық құлдырау шаруалардың кедейленуіне
және феодалдық мемлекеттің кіріс көздерінің азаюына, жекелеген
феодалдардың кедейленуіне алып келді. Бұған қарамастан мемлекеттің
бюрократиялық аппаратының қажеттіліктері, сондай-ақ феодалдық таптың
қажеттіліктері азаймады, керісінше осы кезеңнің тауарлы – ақшалы қарым –
қатынастарының дамуының әсерінен екі есе өсіп кетті. Бұл қажеттіліктерді
қамтамасыз ету үшін шах мемлекеті бір ғана амалды білді және осы білген
амалдарын жүзеге асырды – салық мөлшерлерін тым ұлғайтып жіберді. Шах
қазынасының қажеттіліктері ұлғайған сайын, мемлекет басындағылар
Иранның шаруалары мен қалалықтарына және тағы да басқа халық топтарына
салынған салықтың мөлшері де ұлғая түсті. Бұндай салық көлемінен екі
есе көп салық мөлшері Сефевид мемлекетінің парсылық емес аудандарында
байқалған болатын.
Салықтың ауыртпашылығы, шах шенеуніктерінің жазалау шаралары және
діни ауыртпашылықтар Аббас I шах кезеңінде біріккен Сефевид
мемлекетінің аудандарында анық байқалатын. Сондықтан бұл жерлердегі
халықтың Сефевидтер династиясына деген өшпенділіктері мен наразылықтарының
туындауы ғажап емес еді. Тап осы аймақтарда бірнеше халық
топтарының көтерілістері болды. Өйткені бұл Иран мемелекетінің
облыстарында негізінен тікелей қуғын–сүргінге ұшыраған немесе әлеуметтік
тепе–теңсіз жағдайында болған, салықтың ең ауыр және ең қымбат
мөлшерлерін төлеуге мәжбүр болған сунниттер (Дагестанда, Ширванда, құрттар,
ауғандықтар және түркмендер арасында) және христиандар (армяндар мен
грузиндер) тұрақтанған болатын. Сондықтан бұл жердегі халықтар топтарының
көтерілістері діни сипатқа ие болды. Бұл халық топтарының көтерілістері
“дені дұрыс емес суннизмге” қарсы, “еретиктік” шеизмге қарсы күрес немесе
“христиандарды мұсылмандық азаптан құтқару” деген ұрандармен жүріп
жатты.[10]
Иран елінің облыстарында сондай-ақ феодалдық таптың ішінде
қарама-қайшылықтар анық байқалған болатын. Биліктен алыстатылған және
райяттар эксплуатациясынан түсіп отырған пайданың көп бөлігін шах
мемлекетіне беруге мәжбүр болған жергілікті провинциялдық тап
билеушілері және көшпенді тап билеушілері, сондай-ақ христиандық
және сунниттік шіркеу билеушілері шах мемлекетінің
саясатына наразы болды. Олар халықтың үлкен топтарының қозғалыстарын
өз пайдаларына шешуге ұмтылды. Көтерілістер арқылы тәуелсіздіктерін алып,
өздері билік басына отырғылары келді. Сондықтан да халықтар
көтерілістері басында әдеттегідей үлкен халық топтарының Сефевид
династиясына қарсы бағытталған қарсыласу көтерілістері сипатында болса,
одан кейін көтеріліс билігі жергілікті феодалдар қолдарына
тиген сайын көтеріліс сипаты жиі өзгеріп отырды.
XVIII ғасырдың басындағы азаттық қозғалыстардың көтерілуі Шығыс
Армения мен Шығыс Грузияда айқын байқалды. Бұл аймақтар осы кезеңдегі
өте дамыған және Сефевид мемлекетінің қанаушы мемлекеттерінің бірі
болып табылатын еді. Армяндар мен грузиндер өз тәуелсіздіктерін
Ресейдің көмегінсіз ала алмайтынын жақсы түсінді. Бұл
уақыт аралығында Ресейдің Армения және Грузиямен экономикалық және
мәдени қарым-қатынастары өте жақсы қатайған болатын. Осы кезеңдерде Армения
тек өз аймағында ғана емес, сондай-ақ Иран елінде де біртұтас ел,
экономикалық және саяси жағынан өсу үстіндегі мемлекет болып есептелген
болатын. Ресей империясының көмегіне үміттенген армяндық көпестер топтары
армян халқын азаттау көтерілістеріне белсене қатысты. .[11]
1700 жылдар шамасында армяндық мәліктер (ұсақ феодалдық билеушілер)
және Кавказ маңындағы христиан дініне
сенушілер Ресей мемлекетімен келісімсөздер жүргізді. Ресей бұл
мемлекеттерге, яғни Кавказ маңы христиандарына – армяндар мен
грузиндерге Кавказ маңы елдеріне орыс әскерлері кірсе ғана көмектесе
алатынын мәлімдеді. Бұл келісімсөздер армяндық патриот Израиль Оридің
араласуымен жүрген болатын. Осылайша Ресейлік Петр I мен грузин тап
билеушілерінің арасында тығыз қарым-қатынас орнады.
Кавказ маңындағы мемлекеттердегі саудамен тығыз байланысты қалалықтар-
тек қана армяндар мен грузиндер ғана емес, сондай-ақ азербайжандар да
Ресейден көп үміт күте бастады. .[12]
Мезуит Крусинскийдің жазуы бойынша: “Каспий теңізінің
маңында өмір сүріп жатқан халықтар Ресейліктер тез арада
келіп оларды парсылықтардың монархиялық азабынан құтқарып
алса екен деп құдайға жалбарынды” деп келтіріледі.
1709 жылы Тебриз қаласында қалалықтардың көтерілісі болды.
Бұл көтеріліс жайында А.Волынский қысқаша мәлімет беріп өтеді.
1711 жылы лезгиндердің және тағы да басқа
дагестандық тайпалардың көтерілістері болды. Казикумухтық
Сурхай хан және суннит шіркеуінің басшысы Хаджжи Давуд
басшылығындағы жергілікті феодалдық топтар халық топтарының
қозғалыстарын өздеріне бағындырып, өз мақсаттарында пайдаланып, бұл
қозғалыстарға жаулап алушылық сипат берді. 1712 жылы Сурхай хан мен
Хаджжи Давуд Шемаху қаласын жаулап алып, тонаушылыққа ұшыратты. Осы
шайқаста үш жүзден аса орыс көпестері өлтірілді және төрт миллион орыс
рубліне бағаланған тауар тоналып алынды. Бұл цифрлар бойынша Ресейдің
Кавказ маңы елдерімен сауда қарым-қатынасының қандай масштабта болғанын
байқауға болады.
Осыдан кейінгі уақыт аралықтарында Сурхай хан
мен Хаджжи Давуд османдық Түркияның ашық
түрде агенттері болып тағайындалды. Иранның шах
мемлекеті лезгиндік көтерілістерді ушықтырды,
алайда 1719 жылы ол жаңа күштермен қайтадан көтерілді. 1721 жылы Сурхай хан
мен Хаджжи Давуд Шемаху қаласын қайтадан жаулап алып, шеидтердің барлығын
жазалады.
1715 жылы одан кейінгі жылдары да жалғасқан құрттар
көтерілісі басталды. Көтеріліске шыққан құрттар бір емес бірнеше
рет парсылықтар астанасы – Исфаханға қауіп төндірді. Маскаттық
арабтардың билеушісі Парсы шығанағының барлық аралдарын жаулап алды. .[13]
Херат облыстарында 1716 жылы өзбектермен бірлескен
және Асадуллах хан басқарған ауғандық абдалы тайпалары көтеріліс жасады.
1717 жылы Мугани қаласындағы шахсевендер тайпалары
көтеріліс жасады.
1722 жылы Сюникеде Давид бек басқарған армяндар көтерілістері болды,
бұл көтеріліс 1731 жылға дейін жалғасты. Осы жылы
шығыс Грузия көтеріліс жасады. Көтерілісті басқарып отырған
Вахтанг IV. Ресейге сеніп отырған ол Сурхай хан мен Хаджжи Давуд жаулап
алған Ганджаға әскер басын бұрып, қаланы азаттап алды.
Сондай-ақ 1720 жылы лурлар және 1721 жылы белуждер тайпалары
көтерілістер жасады.
Өзін саффаридтер династиясының ұрпағына жатқызған
Систанның билеушісі мәлік Махмуд ашық түрде шахтан бөлініп,
өзін тәуелсіз билеуші ретінде жариалады. 1723 жылы ол Мешһедті
барлық облыстарымен жаулап алды.
Осындай оқиғалар төңірегінде біз Сефевид династиясының құлдырауын,
феодалдар, тап билеушілері арасындағы қарама-қайшылықтарды, билік үшін
таласты анық байқаймыз. Ал бұл жағдай мемлекеттің біртұтастығының
қалыптасуына жағдай жасамады. Бұндай саяси жағынан ыңғайлы жағдайды
Ресей мен Османдық Түркия өз мүдделеріне пайдаланып қалуға ұмтылды.
Ішкі қықыстардан, сырттан жасалған жаулап алушылық
соғыстардан Иранның қарапайым халқы жапа шекті, әлеуметтік
жағдайлары нашарлады, көп бөлігі құлдыққа сатылды. Мемлекетте жалпы
әлеуметтік – саяси бытыраңқылық орын алды.
Ауғандық гильзайлардың көтерілісі.
Иран елінің территориясындағы жаулап алынған елдер
ішіндегі Сефевидтерге бағытталған ең ірі көтерілісті Кандагар облыстарын
мекендеген жартылай көшпелі ауғандық гильзайлар жасады. Ауғандық
гильзайлар тайпаларының шығу тегіне келетін болсақ, олар аралас
тайпалардан құралған еді. Кейбір тарихи зерттеушілердің айтулары
бойынша бұл тайпаның негізін X-XIII ғасырлардағы Иран тариъында
тарихында маңызды роль атқарған түріктердің
көшпелі тайпаларынан шыққан халадж немесе хильдж
тайпалары құрайды. Бұл хильдж тайпаларының Ауғаныстанда
тұрақтанған бір бөлігі ауғандықтармен араласып кетіп, олардың тілдерін
үйреніп алып, гильзай тайпалары деп атала бастаған. XIV-XVII
ғасырларда шетелдегі гильзайлар рулық таптың кезеңін және патриархалды -
феодалдық қарым - қатынастардың қалыптасу кезеңдерін бастарынан өткеріп
жатқан болатын. Осы гильзай тайпаларындағы феодалдық қарым - қатынастар
басқа да ауғандық тайпалардағы феодалдық қарым-қатынастар
секілді қалыптасып жатқандықтан, феодалдық
қарым - қатынастар патриархалдық әдет - ғұрып және рулық -
топтық көмек беру сипатында болып, тайпалық тап басшылары
халық топтарына өте күшті әсер ете білді. Сондықтан да ауғандық гильзайлар
көтерілістері болған кезде тайпа басшыларына халықты оңай бағындыру
жолы өте жеңіл болды. Ауғандық гильзайлар тайпалары басқа да ауғандық
тайпалар секілді суннит дінінің ұстанушылары болды. XVIII ғасырдың
басындағы ауғандық гильзайлардың тайпалық басқарушысы болған,
сонымен қатар Кандагар қаласының мұрагерлік жолымен калантары болып
тағайындалған адам, ол – Мир Вейс еді. Мир Вейстің іс - әрекеттері және де
ауғандық гильзай тайпаларына көрсетіп отырған өте күшті әсері ешбір
себепсіз грузиндік Гурген ханды (басқаша айтқанда Георгий IV,
Шахнаваз II мұсылмандығындағы Картлияның патшасы)
үрейлендірді. Гурген хан Иран шахының тағайындауы бойынша
Кандагар қаласының беглербегі болып тағайындалған
болатын және ол Ауғаныстандағы әлсіреп кеткен шах билігін
өте қатал шаралармен қалпына келтіруге тырысты. Гурген хан Мир
Вейсті қамауға алып, оны Исфаханға Иран шахының сотына айдап
жіберді. Бірақ айлалы да қу Мир Вейс шах Хусейнге өзінің
кінәсіздігін дәлелдей алды.
Исфаханға армяндық патриот Израиль Оридің Ресейдің заңды түрдегі
елшісі ретінде 1708 жылы келуі Иран шахы Хусейнді бірталай үрейлендіріп
тастады. Иран шахы мен оның қарамағындағылар Ресей мемлекетінің көмегіне
ауыздарын ашқан армяндар мен грузиндерден үрейленіп, сескеніп,
оларға сеніңкіремеді. Бұл үрей мен сенімсіздікті Мир Вейс
өте қолайлы пайдалана білді. Ол Иран шахының грузиндік Гурген ханға
деген сенімсіздігін одан сайын күшейтіп жіберді. Оны “орыстардың құпия
түрдегі агенті, жасырын христиан” деп айыптады. Мир Вейс өзінің бас
бостандығын алып, Меккеге қажылыққа барады. Бұл жерде Мир Вейс құпия түрде
меккелік суннит дін басыларынан “сунниттердің мемлекет басшысына
көтерілісін– шеидтердің құдайы қолдайды” деп жариялайтын ерекше
құқығы - фетваға (діни заңды құқық қорытындысы) ие болады.
Туған өлкесіне оралған Мир Вейс өз билігіне ауғандық гильзайлар
қозғалысын бағындырып алады. 1709 жылы ауғандық гильзайлар көтеріліс
жасайды. Мир Вейстің басшылығымен олар ойламаған жерден Кандагарды
жаулап алып, шах гарнизонын талқандап, Гурген ханды өлтіріп, ашық түрде
Иран шахының мемлекетінен бөлініп кетеді. Ауғандық гильзайлардың
көтерілісі шах мемлекетінің
билігіне наразы болған көршілес ауғандық тайпалардың қолдауына
ие болған болатын.
Мир Вейс ауғандық гильзайларға қарсы шайқасқа жіберілген екі шах
әскерлерін 1711 жылы және 1712 жылдары талқандады және өзінің өмірінің
соңғы жылдарына дейін, яғни 1715 жылға дейін тәуелсіз билеуші
болып қала берді. .[13]
Мир Вейстің мұрагері, 1715-1717 жылдар аралығында Мир Абдуллах Иран
шахымен егерде ол шах Хусейн енгізген салықтарды істен шығарған
жағдайда және Кандагар беглербегтігін Мир Вейс әулеттеріне мұрагерлік
билік ретінде қалдырған жағдайда достасуға дайын болды. Бұндай
келісімшартқа көтеріліске қатысқан ауғандық топтар наразылықтарын білдіріп,
оны сатқындық жасады деп айыптады. Ауғандық гильзайлар
ішінде енді өзара қырқыстар басталды. Бірнеше халық
көтерілістері болды. Ұсақ тап билеушілері мен ірі тап
билеушілері, біріншілері халық қозғалыстарын қолдап,
екіншілері Мир Абдуллахты қолдап, өзара ұзақ қырқысты.
Феодалдар жағы өз аймақтарын өздері билегілері келді.
Мир Абдуллахты халықтың көпшілік бөлігі билікке жарамсыз
айыптады. Мир Абдуллах қозғалыстарды ушықтыруға, тап билеушілерінің өзара
қырқыстарын тоқтауға ұмтылыс жасаған болатын, бірақ оның бұл әрекеті
сәтсіз аяқталды. Мир Абдуллахқа қастандылық жасалып, ол 1717 жылы
өлтірілді. Осы оқиғадан кейін ауғандық - гильзайлардың ірі тап
билеушілерінің арасында билікке талас басталып кетті. Бұл
ел ішіндегі қарама-қайшылықтарды екі есе
күшейтіп жіберді.
Бірақ 1717 жылдың аяғында Кандагардың және ауғандық-гильзайлардың
мұрагерлік заңдарына сәйкес және көпшілік феодалдардың қолдауына ие болып
отырғандықтан билік басына оның он тоғыз жасар ұлы - батыр әрі өжет
Махмуд келді. Ол 1717-1725 жылдар аралығында билік етті. Махмуд-шах
халық көтерілістерін жаныштады. Шах болып
тағайындалған соң феодалдар, тап билеушілері арасындағы
қарама-қайшылықтарды, өзара қырқыстарды тоқтатып, ел ішіндегі халық
топтарының ауыздарын біріктіруге талпынды. Осылайшы орталықтанған билік
орнатуға тырысты. Феодалдар мен тап билеушілерін жаулап алушылық
және тонаушылық соғыстар арқылы баю жолдарына
қызығушылықтарын туғызуға ұмтылды. Өйткені ішкі
қарамақайшылықтарды да, жаулап алушылық және тонаушылық жорықтарын ұсақ
және ірі феодалдардың, көтеріліс басшылырының қолдауынсыз жасау мүмкін емес
екенін Махмуд шах жақсы түсінетін. Елдегі қозғалыс басшылары, ірі және ұсақ
тап билеушілері бірлесіп жаулап алушылық жорықтарына дайындық жүргізе
бастады. Міне, осылайша Махмуд және оны қолдап отырған әлеуметтік топтар
басшылары халық топтарының қозғалыстарын өздеріне бағындырып, бұл
көтерілістерді жаулапалушылық және тонаушылық жорықтар жолында пайдаланды.
.[14]
1.2. Гильзайлардың Исфаханға жорығы.
Иран шахының мемлекетінің жалпы талқандалуы ауғандық
Махмуд шахқа Иран мемлекетінің ішкі аймақтарына алғашқы
жорығын жасауға мүмкіншілік жасаған болатын, алайда бұл
жорық белгісіз бір себептерге байланысты 1720 жылы сәтсіздікпен аяқталған.
Бұрыннан арабтық маскаттарға қарсы шайқастарда жиі-жиі жеңістерге
жетіп отырған Иран шахының әскерінің батыл да өжет әскери қолбасшыларының
бірі Лютф - Али - хан ауғандық гильзайларды талқандап, өз әскерін
Кандагарға бағытталған жаулап алушы және қаланы азаттаушы жорығына
дайындала бастаған болатын. Осындай Иран тарихындағы
негізгі сәттерде Хусейн шахтың ақымақ кеңесшілері Лютф-Али -
ханның әскерін таратып жіберіп, өзін барлық туысқандарымен
(и'тимад ал-доуле мәжілісінің соты бойынша) қосып, көтеріліс
жасап жатырған құрттар және лезгин тайпаларымен байланысы бар
және де шах өміріне қауіп төндіргелі жүр деп 1721 жылы айыпталған болатын.
Бұл жағдайды ұтымды пайдалануға ұмтылған ауғандық гильзайлардың
қолбасшысы Махмуд хан жиырма мың ауғандықтарды жинап алып, 1721 жылдың
аяғында Исфаханға өте қысқа және өте қиын жолдармен Систан мен Керман
арқылы жорыққа аттанды. Махмуд хан Керман және Йезд қалаларының
қорғандарын ала алмады, бірақ оларды жаулап алуға екіші қайтара ұмтылыс
жасап жатпады, бұл жерде көп аялдамай Исфахан қаласына жақындады. И'тимад
ал-доуле мәжілісіндегі Мұхаммед Кули хан Махмуд
хан әскеріне қарсы тұруды ұсынған болатын, өйткені Керман және
Йезд қалаларының маңындағы ауғандық гильзаилардың
жеңілісін мысалға алып жеңіске үміттенген болатын, алайда жоғарғы
мәжілістің шешімі бойынша (и'тимад ал-доуле мәжілісінің соты бойынша)
Исфахан қаласы ауғандық гильзайлықтарға ешбір шайқассыз берілді. .[15]
Ауғандық Махмуд шах әскерінде ауыр артиллерия болмады,
бірақ түйелердің үстіне тиеліп алынған жеңіл от ататын
зеңбіректері (пушка-кулевриндер) болды. Бұл қару - жарақтар, яғни
зеңбіректер (парсы тілінде - аралар) соғыстарда өте қажетті және
орынды құралдардың бірі болып есептелінетін. 1722 жылдың 8-наурызында
Гульнабад қаласының маңындағы шайқаста Иран шахының әскері толығымен
талқандалды. Шайқаста Картлий Вахтанг IV-ң бауыры, шахтың мемлекеттік
әскерінің күшті әскери қолбасшыларының бірі – құллар
ағасы грузин Рустам (Ростом) мырза қаза тапты. Иран
мемлекетінің шахының ауыр артиллериясы (жиырма төрт
зеңбірек) ауғандық гильзайлармен шайқас кезінде жауланып алынды. Осы
оқиғадан кейін ауғандық гильзайлар армяндар қоныстанған Жаңа
Джульфаны қоршап, жаулап алды. Оларға жүз жиырма мың туман өте үлкен
көлемдегі контрибуция-салық салынды. Бірақ артынан бұл салықты жинап
беруге қала тұрғындарының әлеуметтік жағдайының
келмейтініне көздері жеткендіктен, бұл салынған салық мөлшерін жетпіс мың
туманға дейін азайытты. Бірақ ауғандық гильзайлардың Аллах-верди ханның
қоршалған өткелін Зиндэ-Руд өзені арқылы жаулап алу ұмтылыстары
сәтсіздікпен аяқталады және Махмуд хан Шах Хусейнмен егерде ол ауғандық
гильзайларға салық тармағында жеңілдіктер жасаса, сонымен қатар
Кандагар, Систан және Хорасан қалаларын берсе, оған қосып елу мың туман
көлемінде айып-пұл төлеп, Иран шахының қызын Махмудқа, яғни өзіне күйеуге
беруге келіссе, бейбіт келісімге келетінін мәлімдеді.
Иран шахы Хусейн и'тимад ал-доуле мәжілісінің күдіктенген
ойларына қарамастан, бұл келісімшартқа қатал түрде келіспеймін! деп жауап
берген болатын. Исфахан қаласында ауғандық гильзайлардың
жаулап алу күресі басталды. Бұл күрес 1722
жылдың наурызынан қазанына дейін жеті ай бойы жалғасты. Лезгин
көтерілісшілерімен шайқасып жатқан және Кавказ маңы елдеріне
Ресейлік Петр I әскерінің кіруін күтіп жатқан Картлия патшасы
Вахтанг IV Иран шахына көмектесуден бас тартты. Систанның
мұрагерлік билеушісі мәлік Махмуд жоғарыда айтылып өткендей, көтеріліс
жасап, өзін тәуелсіз билеуші ретінде
жариалаған болатын. Ауғандық гильзайлар Исфахан қаласын жаулап алуда
бар ынтасы мен бар күшін жұмсады және әскери гарнизонның,
қалалықтардың сонымен қатар жергілікті шаруалардың батырларша бар
күштерін салып қарсыласқандарына қарамастан
астананы азып-тозу және ашаршылық жағдайына дейін
алып барды. Иран мемлекетіндегі шах тағының заңды түрдегі мұрагері
Тахмасып мырзаның Иран мемлекетінің солтүстігінен және Казвиннен астананы
құтқарып қалу үшін әскер жинау ұмтылыстары сәтсіз аяқталған болатын.
Тіпті Иран шахына көмек беруге шехсевиндердің өздері бас тартқан еді.
Біртұтас қорғаныс жоспарының болмауы, Иран мемлекетінің
ішкі қарама-қайшылықтары және Иран шахының ебедейсіз
іс-әрекеттері Иран мемлекетінің халық топтарының
көтерісшілерінің қорғанысқа, соғысқа немесе шайқасқа деген бар ынтасын
өшіріп тастаған болатын. Ең аяғында Иран шахы Хусейннің еңсесі
түсіп, шах Махмудпен келісімсөздер жүргізуге мәжбүр болды. Бұл келісімшарт
бойынша ол ауғандық Махмуд шахқа жүз мың туман ақша және ауғандық
Махмудтың бұрын келісімшартта сұраған аймақтарын, оған қосып Керманшах
қаласын және де өз қызын оған күйеуге беретінін айтып ұсыныс жасаған еді.
Бірақ Махмуд шах Иран мемлекетінің барлық облыстары мен бар қазына
байлығы көп ұзамай өз қолына түсетінін мәлімдеп, ал барлық шах
қыздарын және әйелдерін өз әскерлеріне күң ретінде таратып беретінін
жариялап, шахқа өз еркімен мемлекет билігін беруін талап етіп, оның
келісімшартына келісуден бас тартты.[16]
Астанадан қашып құтылу әрекеті сәтсіз аяқталған шах Хусейн
өзінің барлық эмирлерімен 1722 жылы 22-қазанда ауғандық
Махмуд шахтың лагеріне аттанып, оған қаланы, бар билікті және шах
құндылықтарының барлығын қолына табыстауға мәжбүр болды. Екі күннен
кейін ауғандық Махмуд шах өз әскерімен Исфахан қаласына кіріп, Иран
мемлекетінің шах тағын иемдеді. Сефевид династиясының эмирлерінің және
әскери шенді адамдарының тең жартысы, сондай-ақ шенеуніктердің көп бөлігі
ауғандық Махмуд шах билігін мойындауға мәжбүр болды. Ауғандық Махмуд шах
алғашқы уақыттарда билік басындағы көптеген парсы шенеуніктерін өз
орындарында қалдырды, бірақ кейбір лауазымдарды, оның ішінде Исфахан
қаласының қазынасының діни лауазымдарына ауғандық сунниттерді қойды. [17]
Парсы халықтарының ауғандық жаулап алушыларға қарсы күресі.
Ауғандық Гильзайлар ішкі Иран елінің біршама бөліктерін
жаулап алған болатын. Мысалы, ауғандық гильзайлардың құрамына Қашан, Кум,
Казвин, Гулпайған және тағы да басқа ирандық қалалар кірген болатын.
Ауғандық Гильзайлар басында көтеріліс жасаған кезде Сефевидтер
династиясымен бас бостандықтарын алу үшін күрессе, одан кейін ауғандық
гильзайлық тап басшылары Иран мемлекетін жаулап алуды көздеді. Казвин
қаласындағы ауғандық әскери қолбасшы Амнуллах-хан Казвин қалалықтарына
және қала тұрғындарына жиырма мың туман айып-пұл салып, ауғандықтарға ең
әдемі қыздар тауып беруге бұйрық берді. Басында осындай айып-пұл мен
тонаушылықтар Казвин қаласындағы қала кедейлерінің және “базар адамдарының”
(авам ва лурдум-и-базар) бас көтерулеріне алып келсе, соңынан көтеріліске
қолөнершілер мен саудагерлер де қатысты. Казвиндегі қаласындағы қалалықтар
қаладағы ауғандықтардың әскери лагерін талқандап, оларды қаладан қуып
шықты. (1723 жылы қаңтар айында)[18]
Иран мемлекетіндегі халық топтарының көтерілістері сонымен
қатар Қашан, Хунсар және тағы да басқа қалаларда орын алған болатын. Йезд
қаласы бұрын соңды болмаған батырлық танытты. Ауғандық гильзайлар бұл
қаланы қанша тырысқанымен жаулап ала алмады. Шейх Мұхаммед Али Қазым бұл
көтерілістерде басты рөлде “Иран халқының қарапайымдылығы және
ауызбіршілігі жеңіп кетті” деп баяндайды (авам). Иран еліндегі осы
қарапайым халық өкілдері жаулап алушыларға қарсы шайқастарды өз
мойындарына алған еді.
Сол кезеңдегі тарихшылар Мухаммед – Али Қазым және Крусинскийдің
баяндаулары бойынша парсы халықтарының топтары - шаруалар, қолөнершілер,
ұсақ және орташа көпестері де таулары шағылған сефевидтерге қарағанда
жоғары патриоттық күштерін көрсете білді, өздерінің батырлықтарын
танытты, жаулап алушыларға қарсы тұрды, өз елдерінің тәуелсіздіктерін
қорғауға бар күштерін салып талпынды. Көптеген Иран елінің аймақтары
бірнеше жылдар бойы жаулап алушыларға қарсы партизандық топтар құрып
шайқасты. Осылайша Бен-Исфахан қаласының көп бөлігі, яғни Исфахан қаласының
барлықтай дерлік аймақтары ауғандық гильзайлармен жаулап алу кезеңінде де,
олардың билігінің құлауынан кейін де берілмеді, бұл аймақтағы
көтерісшілерді жаныштау үшін шайқасқа жіберілген Махмуд
шахтың ауған әскерлерінің бәрін Иран халық көтерілісшілері талқандады.
Соңынан ауғандықтардың ел басшысы Бен-Исфахан шаруаларымен бейбітшілік
келісімшарт жасасуға мәжбүр болды. Бұл бейбітшілік келісімшартты бұзудың
сылтауын таба алмаған және Бен-Исфаханның халқының қандарын төгіп
талқандағысы келген Махмуд шах бұл жерге өзінің құпия адамдарын жіберіп,
оларға халықты өздері келісімшартты бұзатындай қылып азғындауларын
тапсырды. Бірақ шаруалар бұл адамдарды тұншықтырып өлтіріп, денелерін
Махмуд шахқа беріп жіберген. Шейх Мұхаммед Қазым сөздері бойынша
ауғандық гильзайлармен жеті жыл қатарынан шайқасып бағынбаған ирандық ауыл-
аймақтар да болған. .[19]
Исфахан қаласындағы ауғандық гильзайлардың да жағдайы нашар еді.
Секемденгіш Махмуд шах бұл жердегі халық топтарының көтерілістерін қатал
шаралармен ушықтыруға тырысып бақты. 1723 жылдың қаңтар айында парсы
шенеуніктерін өзіне тойға шақырып, олардың бәрін қастандықпен өлтіріп
тастаған. Тап осындай жолмен қызылбашы курчилерін де өлтірген. Исфахан
қаласына төрт мың кип парши, жүз бес кип алтын мен күмістен тігілген
маталар көлемінде ауыр салық салынған болатын. Бірақ қаланың әлеуметтік
жағдайы нашарлап кеткендіктен тұрғындар бұл салықтың тек жартысын ғана
жинап берді. Жаңа Джульфа қаласының армяндарына да осындай
айып-пұл төлеттірді. Олардың калантарлары билік басынан алынды. Ағылшындық,
голландық, француздық және үнділік көпестер де салық төлеуге мәжбүр
болды. Қаланың осылайша әлеуметтік жағдайы нашарлап, қала қайыршылана
түсті. Халықтың әлеуметтік жағдайы бұрынғысынан да нашарлап кетті.
.[20]
Ауғандық гильзайларға ең күшті қарсыласу Иран мемлекетінің
оңтүстігіндегі халық топтарынан қозғалыстарынан байқалды. Қалалықтардың
және әскери гарнизонның кескілескен ұзақ қарсыласуларынан кейін ғана
ауғандық гильзайлар 1724 жылы Шираз қаласын әрең жаулап ала алды. Ауғандық
гильзайлардың Бендер Аббас портын жаулап алу ұмтылысы сәтсіздікпен
аяқталды. Махмуд шах Фарс қаласының солтүстік батысындағы
Кух Гилуйе қаласының таулы аймағын жаулап алуға
ұмтылып, бірақ өте күшті қарсыласу шайқастардың
нәтижесінде жеңіліп, кері қайтқан болатын.
Бірақ ауғандық гильзайларға қарсы парсылық халық
топтарының көтерілісшілерінің әлі де өз орталықтары болмады.
1722-1732 жылдар аралығында Гилян, Мазандеран қалаларының және оңтүстік
Азербайжан облыстарындағы “ауғандық Махмуд шахқа бағынбаған” атаққа ие
болған Хусейн Сефевидтің ұлы, заңды түрде шах болып есептелінетін Тахмасып
II әлі де шорқақтық танытып, жаулап алушы ауғандық гильзайларға қарсы
халық топтарының көтерілістерін басқаруға бата алмай жүрді. Сефевидтік тап
басшылар халық топтарының қарулануынан қорықты. [21]
Ресей империясының Иран мемлекетінің әлеуметтік-саяси істеріне
араласуы.
1721 жылы Швеция мемлекетімен соғысты сәтті аяқтаған Петр I Иран
мемлекетіндегі бұндай жағдайды Ресейдің Каспий маңы аймақтарын
оккупациялау жолында тиімді де ұтымды пайдалануға ұмтылды. Петр I мемлекеті
Волга-Каспий жолын және Каспий теңізінің жағалауларының басты аймақтарын
иемденіп алуды көздеді. Петр I осы кезеңде көтеріліс жасап жатырған
армяндар мен грузиндер тайпаларының сұранысы бойынша көмекке келді,
Картлилік патша Вахтанг IV үш ай бойы Ганджа қаласының маңында орыс
әскерлерін күтіп жатты. Бірақ Петр I-ң бұл Кавказ маңы елдеріне көмекке
келуінің басты себебі: Каспий теңізінің жағалауын жаулап алуға
ұмтылған Османдық Түркияға жол бермеу еді. Өйткені бұл Ресей елі үшін
әскери қарым – қатынастарына, сауда қарым - қатынастарына өте үлкен
қауіп төнетіні сөзсіз еді. Бұл қауіп ықтимал еді, өйткені Стамбул
қаласындағы сұлтан Ахмед III-ң мемлекеті Кавказ маңы елдеріне Иран
мемлекетіне жол ашып кіру үшін басқыншылық жорықтарын ұйымдастырып жатырған
болатын. Осылайша Ресей империясының Иран мемлекетінің әлеуметтік-саяси
істеріне араласуы Сефевидтер династиясына қарсы емес, османдық түрік
агрессиясын тоқтатуға қарсы бағытталды. 1722 жылдың маусым айында Петр I
манифест жариялады, бұнда шах Хусейнге қарсы шайқаспайтынын, (шах Хусейнді
қарсыласы ретінде тіпті қарастырмады, өйткені ол тым әлсіз еді), керісінше
Шемаху қаласын жаулап алу барысында үш жүз орыс көпесін өлтігені үшін және
христиандар – грузиндер мен азербайжандар тайпаларын азаттау үшін Сурхай-
хан мен Хаджжи Давудқа қарсы шайқасатынын мәлімдеді. .[22]
Орыс әскерлері 1722 жылы Дербент қаласында және 1723 жылы Баку
қаласында орнығып ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz