Бастауыш сыныпта туыстық қатынасты меңгертудің педагогикалық және психологиялық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
I Тарау БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгерудің әдіс.
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II Тарау БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТЫ МЕҢГЕРТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Шағын комплектілі мектепте туыстық қатынас сөздерін меңгерудің кейбір жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Туыстық қатынас сөздердің бала дамуына жасайтын ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
I Тарау БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгерудің әдіс.
тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
II Тарау БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТЫ МЕҢГЕРТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Шағын комплектілі мектепте туыстық қатынас сөздерін меңгерудің кейбір жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Туыстық қатынас сөздердің бала дамуына жасайтын ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .32
Зерттеудің көкейкестілігі: Ата-бабамыздың дәстүрлі халық тәрбиесінің тәжірибелеріне көз салсақ, болашақ азаматты жан-жақты жетілген, ізгілікті, мейірімді етіп тәрбиелеуде туыстық қарым-қатынасты жетік білдірудің айрықша маңызы зор.
Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін өнегелі дәстүрдің бірі - жеті атасын білу. Әкесі баласына өз ата-бабаларының жеті буынының аты-жөнін, атқарған істерін түсіндіруі міндетті. «Жеті атасын білмеген - жетімдіктің салдары» немесе «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген мақал-мәтелдердің түпкі ойы тереңде жатқанын әрбір әке-шеше үғынуы тиіс. Ол үшін ата-аналардың осы дәстүрге мән беруіне назар аударту тәрбиешінің, бастауыш мектеп мұғалімінің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білсе, бүгінгі күнге соғұрлым ойлы көзбен қарайды. Өткендегі мен бүгінгіні салыстырады. «Тектей білген екшей біледі» демекші ертеде өткен ата-бабалар қасиеттерін жақсы білген бала бүгінгінің жақсысы мен жаманын саралай алады, өзі де терістен түңіледі, тектісіне еліктейді, өзгелерді де еліктіре алады (1).
Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау сияқты адамгершілік қасиеттер негізінен отбасы, бала-бақша мен бастауыш мектепте қалыптасады .Отбасы тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-жеңге, іні-сіңлі, жезде-әпке, нағашы-жиен т.б туыстық қарым-қатынастар, олардың сыйластығы мен түсініктілігі жайлы сөз болуға тиіс. Жасы үлкен адамға ізет, құрмет көрсету - олардың аттарын атамай ата, аға, апай деген сияқты атауларды үйрету адамгершіліктің, имандылықтың белгісі.
Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін өнегелі дәстүрдің бірі - жеті атасын білу. Әкесі баласына өз ата-бабаларының жеті буынының аты-жөнін, атқарған істерін түсіндіруі міндетті. «Жеті атасын білмеген - жетімдіктің салдары» немесе «Жеті атасын білмеген жетесіз» деген мақал-мәтелдердің түпкі ойы тереңде жатқанын әрбір әке-шеше үғынуы тиіс. Ол үшін ата-аналардың осы дәстүрге мән беруіне назар аударту тәрбиешінің, бастауыш мектеп мұғалімінің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білсе, бүгінгі күнге соғұрлым ойлы көзбен қарайды. Өткендегі мен бүгінгіні салыстырады. «Тектей білген екшей біледі» демекші ертеде өткен ата-бабалар қасиеттерін жақсы білген бала бүгінгінің жақсысы мен жаманын саралай алады, өзі де терістен түңіледі, тектісіне еліктейді, өзгелерді де еліктіре алады (1).
Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау сияқты адамгершілік қасиеттер негізінен отбасы, бала-бақша мен бастауыш мектепте қалыптасады .Отбасы тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-жеңге, іні-сіңлі, жезде-әпке, нағашы-жиен т.б туыстық қарым-қатынастар, олардың сыйластығы мен түсініктілігі жайлы сөз болуға тиіс. Жасы үлкен адамға ізет, құрмет көрсету - олардың аттарын атамай ата, аға, апай деген сияқты атауларды үйрету адамгершіліктің, имандылықтың белгісі.
1. Алдабергенов Ә. ¥лттық қозғалыс ойындары. Қаз.мұғалім, 1993ж.
2.Аманжолов А.С. Қазақ жұмбактар. А, Ана тілі,1993ж.
3. Асанов Б. Ұлттық ойын ортақ казына. Қаз. мұғалім, 1993ж.
4. Ахметов Н.Ш. «Оку ісінде халык педагогикасының пайдаланудың жолдары» Шымкент, 1993ж.
5. Асқарбаева А. Үстаз ізденістері. А., 1997 ж.
6. Ақмырзина М. Әдеп сабағы. Бастауыш мектеп. 1999 ж. №11-12.
7. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық үғымдарды меңгеру психологиясы. А., 1983 ж.
8. Адамбаев. Б. Халық даналығы. Алматы. Мектеп, 1975.
9.Ахметов.С. Жеті атасын білмеген жетесіз. «Қазақстан мектебі", 1993.
10. Аймауытов. Ж. Асыл қазына жиналса екен. «Еңбекші қазақ "., 1925ж., 27 май.
11. Антропова. М.В. Работоспособность учащихся и ее динамика
в процессе учебной деятельности. Москва, 1999.
12. Ата - ана жауапкершілігі. Алматы, 1977.
13. Айдаров. Д. Дәуір және дәстүр. Алматы, 1974.
14.Аипова Р. Қариялар мен бала тәрбиесі / Әйелмен және
балабақша. 1993, 24-25 беттер.
15. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы 1978ж
16. Әбдікәрімова.Т, Рахметова.С., Қабатаева.Б «Анатілі» 3-сынып
Алматы «Атамүра», 2003ж.
17. Әлімбаев.М «Халық қапысыз тәрбиеші» Алматы «Білім», 1997ж.
18. Әлімбаев.М «Халық ғажап тәлімгер» Алматы, 1994ж.
19. З.Баженова И.И. Педагогикалық ізденіс. А., 1987 ж.
20. Байжанов Н. «Неке және отбасы» Сұрақтар мен жауаптар.
Алматы «Жеті жарғы», 1997ж
21.Бабанский Ю.К. Педагогика. М., 1988 г.
22.Белгібаева Р. Баланың ақыл-ойын жетілдірудегі ойынның ролі. Бастауыш мектеп. 2004 ж.. №5
23. Богданов.О.С, Петрова.В.И «Бастауыш кластағы тәрбие
жұмыстарының методикасы» Алматы, 1980ж.
24. Бозжанов.К «Қазақ бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру» Алматы, 1973ж.
25. Божович Л.И. Личность и ее развитие в детском возрасте. М., 1968 г.
26. Валлон А. Психическое развитие ребенка. М., 1967 г.
27. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. М., 1961 г.
28. Ғабдуллин Л. Халық ауыз әдебиеті. А.,1990ж.
29. Давыдов В.В. К проблеме определяющей роли учебной деятельности в формировании теоретического мышления у детей. М., 1976 г.
30. Дәстүріңді сақтай біл А., Ғылым, 1993ж.
31. Елубаев С, Елубаева С. Дидактикалық ұлттық ойындар мен логикалық есептер. А.1995ж.
32. Жарықбаев Қ. Психология. А., 2002 ж.
33. Жарыкбаев Қ. ¥лттық психология тарихы. А., 1993ж.
34. Жаңабердиева.М.Ж «Қазақтың салт-дәстүрін сабақтан тыс уақытта пайдаланудың кейбір жолдары» Шымкент 2003ж.
35. Жиенбаев.С «Қазақ тілінің методикасы» Алматы, 1945ж.
36. Жұмабаев. М. Педагогика. Алматы — Рауан. 1993. 44-48 бет.
37.Калиев С, Оразаев М., Ысмайлова М. Қазақ халқының салт- дәстүрлері. А., 1994 ж.
38.Қасенғазина Б. Сабақта ойын үйымдастыруың маңызы. Бастауыш мектеп. 1989 ж. №9
39. Қалыбеков Ж. Сабактағы ойын элементтері. Бастауыш мектеп. 2005ж., №1
40. Қайым Қ.Танымдық ойындар білім кілті.Қаз. мұғалімі,
1993ж., №6.
2.Аманжолов А.С. Қазақ жұмбактар. А, Ана тілі,1993ж.
3. Асанов Б. Ұлттық ойын ортақ казына. Қаз. мұғалім, 1993ж.
4. Ахметов Н.Ш. «Оку ісінде халык педагогикасының пайдаланудың жолдары» Шымкент, 1993ж.
5. Асқарбаева А. Үстаз ізденістері. А., 1997 ж.
6. Ақмырзина М. Әдеп сабағы. Бастауыш мектеп. 1999 ж. №11-12.
7. Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық үғымдарды меңгеру психологиясы. А., 1983 ж.
8. Адамбаев. Б. Халық даналығы. Алматы. Мектеп, 1975.
9.Ахметов.С. Жеті атасын білмеген жетесіз. «Қазақстан мектебі", 1993.
10. Аймауытов. Ж. Асыл қазына жиналса екен. «Еңбекші қазақ "., 1925ж., 27 май.
11. Антропова. М.В. Работоспособность учащихся и ее динамика
в процессе учебной деятельности. Москва, 1999.
12. Ата - ана жауапкершілігі. Алматы, 1977.
13. Айдаров. Д. Дәуір және дәстүр. Алматы, 1974.
14.Аипова Р. Қариялар мен бала тәрбиесі / Әйелмен және
балабақша. 1993, 24-25 беттер.
15. Адамгершілікке тәрбиелеу әліппесі. Алматы 1978ж
16. Әбдікәрімова.Т, Рахметова.С., Қабатаева.Б «Анатілі» 3-сынып
Алматы «Атамүра», 2003ж.
17. Әлімбаев.М «Халық қапысыз тәрбиеші» Алматы «Білім», 1997ж.
18. Әлімбаев.М «Халық ғажап тәлімгер» Алматы, 1994ж.
19. З.Баженова И.И. Педагогикалық ізденіс. А., 1987 ж.
20. Байжанов Н. «Неке және отбасы» Сұрақтар мен жауаптар.
Алматы «Жеті жарғы», 1997ж
21.Бабанский Ю.К. Педагогика. М., 1988 г.
22.Белгібаева Р. Баланың ақыл-ойын жетілдірудегі ойынның ролі. Бастауыш мектеп. 2004 ж.. №5
23. Богданов.О.С, Петрова.В.И «Бастауыш кластағы тәрбие
жұмыстарының методикасы» Алматы, 1980ж.
24. Бозжанов.К «Қазақ бастауыш мектеп оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру» Алматы, 1973ж.
25. Божович Л.И. Личность и ее развитие в детском возрасте. М., 1968 г.
26. Валлон А. Психическое развитие ребенка. М., 1967 г.
27. Гвоздев А.Н. Вопросы изучения детской речи. М., 1961 г.
28. Ғабдуллин Л. Халық ауыз әдебиеті. А.,1990ж.
29. Давыдов В.В. К проблеме определяющей роли учебной деятельности в формировании теоретического мышления у детей. М., 1976 г.
30. Дәстүріңді сақтай біл А., Ғылым, 1993ж.
31. Елубаев С, Елубаева С. Дидактикалық ұлттық ойындар мен логикалық есептер. А.1995ж.
32. Жарықбаев Қ. Психология. А., 2002 ж.
33. Жарыкбаев Қ. ¥лттық психология тарихы. А., 1993ж.
34. Жаңабердиева.М.Ж «Қазақтың салт-дәстүрін сабақтан тыс уақытта пайдаланудың кейбір жолдары» Шымкент 2003ж.
35. Жиенбаев.С «Қазақ тілінің методикасы» Алматы, 1945ж.
36. Жұмабаев. М. Педагогика. Алматы — Рауан. 1993. 44-48 бет.
37.Калиев С, Оразаев М., Ысмайлова М. Қазақ халқының салт- дәстүрлері. А., 1994 ж.
38.Қасенғазина Б. Сабақта ойын үйымдастыруың маңызы. Бастауыш мектеп. 1989 ж. №9
39. Қалыбеков Ж. Сабактағы ойын элементтері. Бастауыш мектеп. 2005ж., №1
40. Қайым Қ.Танымдық ойындар білім кілті.Қаз. мұғалімі,
1993ж., №6.
азм:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .2
I Тарау БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгерудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
II Тарау БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТЫ МЕҢГЕРТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Шағын комплектілі мектепте туыстық қатынас сөздерін меңгерудің кейбір
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Туыстық қатынас сөздердің бала дамуына жасайтын
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Ата-бабамыздың дәстүрлі халық тәрбиесінің
тәжірибелеріне көз салсақ, болашақ азаматты жан-жақты жетілген, ізгілікті,
мейірімді етіп тәрбиелеуде туыстық қарым-қатынасты жетік білдірудің айрықша
маңызы зор.
Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін өнегелі дәстүрдің бірі -
жеті атасын білу. Әкесі баласына өз ата-бабаларының жеті буынының аты-
жөнін, атқарған істерін түсіндіруі міндетті. Жеті атасын білмеген -
жетімдіктің салдары немесе Жеті атасын білмеген жетесіз деген мақал-
мәтелдердің түпкі ойы тереңде жатқанын әрбір әке-шеше үғынуы тиіс. Ол үшін
ата-аналардың осы дәстүрге мән беруіне назар аударту тәрбиешінің, бастауыш
мектеп мұғалімінің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білсе, бүгінгі күнге
соғұрлым ойлы көзбен қарайды. Өткендегі мен бүгінгіні салыстырады. Тектей
білген екшей біледі демекші ертеде өткен ата-бабалар қасиеттерін жақсы
білген бала бүгінгінің жақсысы мен жаманын саралай алады, өзі де терістен
түңіледі, тектісіне еліктейді, өзгелерді де еліктіре алады (1).
Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау сияқты адамгершілік қасиеттер
негізінен отбасы, бала-бақша мен бастауыш мектепте қалыптасады .Отбасы
тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-жеңге, іні-сіңлі, жезде-әпке,
нағашы-жиен т.б туыстық қарым-қатынастар, олардың сыйластығы мен
түсініктілігі жайлы сөз болуға тиіс. Жасы үлкен адамға ізет, құрмет көрсету
- олардың аттарын атамай ата, аға, апай деген сияқты атауларды үйрету
адамгершіліктің, имандылықтың белгісі.
Қазіргі таңда бала тәрбиесінде, яғни бастауыш сынып оқушыларына
туыстық қарым-қатынасты білдіретін сөздерді меңгертудің әр түрлі әдіс-
тәсілдері қолданылып жұр. Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін
өнегелі дәстүрдің бірі - жеті атасын білу. Жеті атасын білмеген жетесіз
деген мақал мәтелдің түпкі ойы тереңде жатқанын ірбір әке-шеше ұғына
отырып, бала тәрбиесінде оны тиімді қолдануы қажет.
Зерттеудің мақсаты: - Қазақ халқының өсіп-өну дәрежесі, тарихы мен
мәдениеті осы туыстық қатынастарға тікелей байланысты. Сондықтан бастауыш
мектеп балаларына мектепке барған алғашқы күннен бастап, туыстық атауларды
меңгерту;
- туыстық қатынасты білдіретін сөздердің мән-мағынасын тарихи
тұрғыдан түсіндірудің психологиялық, педагогикалық ерекшеліктерін үйрету.
Зерттеудің міндеті: -Бастауыш сынып оқушыларына туыстық қатынас
сөздерін меңгерту;
- Әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оқушылармен жан-жақты ой-
пікірлерді талдап, көрсетіп беру.
Практикалық қолданылымы: Зерттеу материялдарын бастауыш кластардағы оқу
пәндерін оқыту үрдісіне кеңінен пайдалануға, сондай-ақ бастауыш буын
мұғалімдерінің білімін жетілдіру және қайта даярлау курстарында пайдалануға
болады. Жоғарға оқу орындарында лекциялар жазғанда, практикалық және
лабороториялық сабақтар өткізгенде, ғылыми жұмыстар жазғанда толық
пайдалануға болады.
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя тәрбиесі
Халқымыздың тәрбие көзі ретіндегі шоқтығы биік дәстүрі
үлкенді сыйлау, құрметтеу. Бұл дәстүрдің негізі балабақша мен бастауышта
қалыптасады. Үлкенді сыйлау, құрметтеу адамгершілік белгісі болып
табылады. Сондықтан да халқымыз бүл дәстүрді бала бойына сіңіруді бесік
тәрбиесініен бастаған. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық
әділеттік сезімдер барлық халықтарға тән дәстүрлер - бой арқылы
қалыптасады. Жанұя тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-бауыр, іні-
сіңлі, т.б туыстық қарым-қатынастарды, олардың өзара сыйластығын
жатқызамыз. Жасы үлкен адамға құрмет, ізет көрсету -олардың аттарын
атамай ата, аға, апай, сияқты атауларды үйретуіміз керек.
Халқымыздың өсіп-өну дәрежесі, тарихы мен мәдениеті осы туыстық
қатынастарға тікелей байланысты. Міне сондықтан бастауыш мектеп
табалдырығын аттаған алғашқы күннен бастап балаларға туыстық атауларды
меңгертудің, оның мән-мағынасын тарихи тұрғыдан түсіндірудің психологиялық
та, педагогикалық та маңызы ерекше.
Осы мақсатта балаларға:
1. Жеті атаңа дейін атап, олардың игі дәстүрлерін айт.
2. Туыстық атауларға байланысты мақал-мәтелдер айт.
3.Бала, немере, шөбере, шөпшек, туажат деген атаулардың мәні қандай?
4. Менің әжем немесе Менің атам, Менің жездем т.б. туыстық
атауларға байланысты шығарма жазыңдар деген сияқты тапсырмалар
беріп, жұмысты жан-жақты жүргізу - бүгінгі егемен еліміздің
үлкен де басты талабы.
Осыған байланысты мына бір аңыз-әңгімені мысалға келтіре кетейік:
Баяғыда бір әйелдің ері, бірге туған жалғыз бауыры және көзінің аға
мен қарасына балап, түн үйқысын төрт бөліп, әлпештеп, мәпелеп өсірген
жалғанда көрген жалқы ұлы бір ауыр қылмыс жасап қаьарына мінген хан
үшеуін де табан астында дарға тартуға әмір беріпті,- дейді. Төбесінен жай
түскендей әйел байғүс: Бәрінен бір-ақ күнде айырылатындай менің жазығым
не, енді мен кіммен қалам, қайтіп өмір сүріп, күн көремін,- деп қара
киініп, қара шашын жайып, аһ ұрып зарлап барып ханның аяғын құшыпты.
Хан жазықсыз әйелді аяп, рахымы түсіп, жұрт алдында: Олай болса, сен
үшін біреуінің кінәсін кештім,-депті. Әйел жендеттерді қақ жара нық
басып, жалтақтаған ері мен баласына жүзін де бұрмастан, дар түбінен
бауырын жетектеп шығыпты. Не күйеуін не баласын құтқарар деп отырған хан
әйелдің мына қалауына таңырқап:
- Неліктен сен ажалдың аузынан өмірдің ыстық-суығын бірге көрген, құдай
қосқан некелі қосағың - күйеуіңді немесе бауыр етің балаңды құтқармай, от
басы, қазаны, тірлігі бөлек бауырыңды құтқардың, мәнісін айт? -депті.
Сонда әйел:
- Алдияр тақсыр, рас адамға өмірде қосағынан жақын, баласынан қымбат
ешкім жоқ. Дегенмен қу бауырдың жөні бір басқа. Құдайдың рахымы түссе,
күйеу де, бала да болар. Ал, бір құрсақтан шығып, бір емшекті емген бауырды
енді қайтып маған кім береді? - деген екен.
Әйелдің үлкен жүрегіне, даналығына риза болған хан райынан қайтып,
үшеуінің де күнәсін кешіреді.
Баяғы заманнан бізге жеткен аңыз осылай дейді. Тар жерде сын сағатта
ері мен баласын тәрік еткен апаның бауырына деген туысқандық сезімі бірге
туғандардың бір-біріне елжіреген етене жақындығының айғағы. Адамға бірге
туған аға мен апаның қадір-қасиеті осындай болғанда, өзінен кейінгі іні мен
қарындастың жөні бір бөлек.
Адамға өткен дәуір бәрі - сабақ заманалар тәжірибесінен сұрыпталған
тұжырымдар кейінгі ұрпаққа кітап сөзіндей аса қымбат болатыны да осыдан.
Өнегелі дәстүрге тәрбиелеудің орны бөлек. Жеті атасын білмеген жетімдіктің
белгісі, әйтпесе, әкесінің көзі тірі бала ең кем дегенде жеті буынның
өткен-кеткенін, өшпес жолын, елдікке қосқан ерлігін, озбырға көнбеген
өрлігін, ата-бабасының артқыға қалдырған асыл өсиеттей - айтулы сөздерін,
қай сайды қыстап, қай тауды жайлағанын білуі парыз.
Ізгілік есте сақталғыш. ¥рпақтан ұрпақ сол ізгілікті, елдік мерейін
көтерген рухани өмірді көкпардай қағып алып, мерейін өзінен кейінгіге
табыстап келген. Қазір бабасы түгіл атасының кім болғанын, не істегенін, ел
жұртқа несімен беделді болғанын, қайда туып, қайда өскенін, қайда
жерленгенін... ол ол ма, өз әкесінің еңбек жолын, алған сый-сыяпатын
білмейтін жас өспірімдер де кездеседі. Бүл - кешіргісіз енжарлық,
салғырттық. Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білген сайын, бүгінге
соғұрлым ойлы көзбен қарайды, өз тетелестерінің бұрынғыдан кем соқпауын
тілейді, өткендегі мен бүгінгіні салыстырады (2).
Кейде ата-аналар әр түрлі сылтау айтып, баланы қатар құрбыларымен
достасуға тыйым салатын кезі болады. Бұл арқылы олар баланы өз құрбыларымен
бірге болып, бірге ойнау, қызық көру қуанышынан айырады, баланың
оқшаулануына себепкер болады. Осылайша әрекет жасай отырып, қателік
істейтіндерін ата-аналар білуі тиіс. Балалардың достығы олардың
адамгершілік тәрбиесіне қандай қолайлы әсер ететіндігін түсіндіру керек.
Бала тәрбиесімен тек оның анасы ғана айналысатын отбасылар да
кездеседі. Баланың әкесі де тыс тұрмай, бала тәрбиесі мен күнделікті
айналысып отыруының зор маңызы бар. Жанұяда ересек балалардың анасына
үйдегі кішкене балаларды күтуге көмектесуін үйымдастырудың маңызы да өте
зор. Кейде мұндай көмек көрсетуге ер балалар бұл қыздардың жұмысы деп
қарсылық білдіреді. Мұндай жөнсіз ұялшақтықты жеңу баланы өмірде іскер де
білікті етіп тәрбиелеу ата-ананың міндеті. Баланың бойында адамгершілік
қасиеттердің қалыптасуына отбасы өмірі, ата-ананың мінез құлығы да елеулі
әсер етеді. Моральдық қасиеттері жоғары, ұрыс-жанжал болмайтын, бірін -бірі
сыйлау рухы басым, бір-біріне сеніп, қамқорлық жасайтын тату отбасында,
әдетте бала да кішіпейіл, қайырымды болып өседі. Ата-ана оқушылардың күн
режимін ұйымдастырады және қадағалайды: үйге берілген тапсырмалардың
орындалуын тексереді және балаларды дербестікке үйретеді. Оқушының оқу
жұмысын, сабақтан бос кездегі үйдегі басқа да міндеттерін жоспарлау кезінде
солардың бәрін де белгілі бір уақыт бөлу керек екенін ата -ана назарда
ұстауы тиіс әрине, кейбір кезеңдерде ұлын немесе қызын күн режимшен тыс
шаруаларға жұмсауға тура келетін жағдайлар да кездесіп қалады.
Кейде мынадай жағдай кездеседі, оқушы кітаптарын жайып тастап, сабақ
оқуға енді ғана кіріскенде, оны магазинге жұмсайды, ұлы қызық кітап оқи
бастап еді,- гүл суаруға жіберді, қызы отыра қалып, кесте тіге бастап еді,
бауырын ойнатып келуге жіберді.
2-сынып балалары үшін әрбір отбасында әкеге байланысты: баба, кейуана,
ата, әже, әке, аға, іні, қарындас; ал шешеге байланысты нағашы ата, нағашы
әже, нағашы аға, нағашы іні, нағашы қарындас деген туыстық ұйымдарды
үйретуге болады.
Әпке деген сөз Апа деген түбірге әке деген сыйласым қосымшаның
жалғануымен қалыптасқан. Әпке - екінші ана. Ол - әр анаға көмекші, әрі
өзінен ұрпақты тәрбиелеуші. Әпке — біреуге туған жасы үлкен қыз.
Ағасы бардың жағасы бар дейді халық.
Аға - жасы үлкен біреуге туған бауыр.
Аға - әкеден кейінгі отбасының иесі.
Ол - әрі әкеге көмекші, әрі отбасындағы барлық тірлікті басқарушы,
тәрбиеші, тәлімгер. Аға ініге, қарындасқа үлгі - өнеге көрсетіп, оларға
қамқоршы болуға міндетті.
Інісі бардың тынысы бар деп,- халық інінің ағаға көмек көрсетіп,
оған сүйеніш болатынын уағыздайды. Аға - бордан, іні - зордан деген мақал
ағаның кешірімділігінің іні пайдалана бермей, іні одан да зор болып, яғни
асып түсуге тиіс деген үғымды білдіреді. Іні ағаны ардақтап, ақылына тәнті
болып, кеңесіп отыруға міндетті. Інісі мен қарындасы ағасын әкесін дей
сыйлау керек.
Қазақта Қарындасын сыйламағанның қарсы сынсын деген қатаң мақал
бар. ¥лттық дәстүр бойынша қыз баланы әсіресе, ең кіші қызды әлпештеп аялау-
әрбір жақынның жандай міндеті.
Қыз баланы сыйлай білу, оның көңіліне қаяу салмау, бар жақсылықты
әуелі қызға жасау - ұлттық дәстүрдің салтқа айналған үрдісі. Ал қарындас
ағасына қызмет етуді, әпкесіне көмек көрсетуді өзінің негізгі міндетім деп,
инабаттылық қарым -қатынаста болу керек, яғни Бір үйде қанша болсаң, бір-
біріңе меймансың. Бір-біріңді жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін деп
халық отбасындағы сыйласымды жоғары бағалайды.
Енді бір ерекшелеп айтатын туыс - бөле. Әр елге ұзатылған апалы
сіңлілі қыздардың, өзара немере, шөбере, тіпті аталас елдің қыздарының,
балалары бір-біріне бөле болып келеді. Бөлелер арасында олардың аналарының
туыстық жақындығына байланысты аса бір жарасымды, сыйласымды қарым-қатынас
болады. Оларды туысқандық жағынан байланыстыратын - нағашы жүрты. Бұл екі
жаққа да ортақ -шешелерінің төркіні. Сондықтан да бөлелерінің жолы да, жөні
де бірдей, бір-бірінен ерекшеленері жоқ, тең туыстар. Нағашыларының алдында
да бөлелердің хұқы бірдей. Бәрі де жиен. Бөлелер көбіне бір-бірімен егіз
қозыдай өте тату болады. Қазақта осы тұрғыдан Екі аяқты да бөле тату, төрт
аяқты да бота тату деген мақал да бар. Оның мәнісі - шешелері бір-біріне
адал, апалы-сіңлілі немесе жасынан бірге өскен бір елдің қыздары
болғандықтан олардың ықпалымен балалары да өзара тату-тәтті жүрген.
Ағайынды адамдардың арасында жиі кездесетін бас араздыққа көбіне
өзара абысын, күндес әйелдер себепкер болатындықтан қазақта балаларына
ынтымағы бұзылмасын деп, бір үйдің апалы сіңлілі қыздарын айттырып алып
беру дәстүрі де болған. Мұндай жағдайда әкелері ағайынды болғандықтан бұл
қыздардан туған балалар өздерін бөлеміз деп есептемейді. Сондай-ақ бір
атаның қыздарына үйленген өзара жақын ағайындардың балаларының да бөлелігі
жайына қалып, аталас туыстық қарым-қатынаста болады.
Өткенімізді қарап отырсақ, ел бастаған көсем де, ділмар шешен де,
ақиық ақын, ел қорғаны батыр да Қырық рулы елміз, қарға тамырлы қазақпыз
деген сөзді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр тұтқан. Туыстық
желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз бастаған, кішісі
ағаның сөзін қостаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел шетіне жау келсе,
даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз, жанымыз бір, руымыз,
туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір, суымыз, нуымыз бір,
Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып, баталасып, бес
қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен табылған.
Қазақта туысқандық қатынастарды өзара сабақтас үш жұртқа, топқа бөліп
атайды. Біріншісі, адамның әкесі жағынан туысатын - өз жұрты, әйелдер
төркін жұртым,- деп атайды. Екіншісі, шешесі жағынан туысатын - нағашы
жұрты. Ал үшіншісі, әйелі не күйеуі жағынан туысатын - қайын жұрты.
Адамның өз жұрты жеті ұрпаққа таратылып аталады. Олар айтушының атасы
мен әжесі(апасы), әкесі мен шешесі(анасы), өзі, ұлы мен қызы, ұлдан туған
немере мен қыздан туған жиен, немереден туған шөбере мен жиеннен туған
жиеншар және жетінші ұрпақ-шөбереден туған туажат (3).
Ал үлкен әкесінен(атасынан) арғы ата-бабаларын арғы атам, бабам, ұлы
бабам, ұлы анам деп атайды немесе үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы,
жетінші атамыз деп рет санына қарай да айта береді. Арғы аталарымен бірге
туысқан еркек кіндікті адамдардан тарайтын ұрпақтарды аталас жақыным,
ағайыным дейді. Әкесінің аға, інісінің балаларын немере ағам, немере
апайым, немере іні, немере қарындасым немесе біз бір-бірімізбен бір атадан
тарайтын немере туысқанбыз деседі. Осы немере жақындардың ұл-қызымен үлкен
әкесінің аға інісінің немерелері айтушы адамға шөбере туыс болып келеді.
Адамның туып өскен үйі, әке шаңырағы ер жетіп, бөлек отау шыққан
кезде қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Ағайынды жігіттердің әкесі қайтыс
болса, қара шаңыраққа кенже бала ие болады. Кенже балаға ауысқан бұл ата-
ананың түтін түтеткен орны, киелі шаңырақ барлық ұрпақ үшін қадірлі,
қасиетті орда есебінде қастерлі. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар,
құда-жекжаттар ырым қылып әртүрлі киіт, сыйлықтар, соғым сойғанда мүшелеп
сыбағалар әкеліп тұрады. Қара шаңырақты қадірлеу - ата-баба әруағын
қадірлеу болып табылады. Бұрынғы ата-бабалардың құлы осы үлкен үйде,
қара шаңырақта деп есептелінеді. Ата-ананың басқа балаларына енші, жасау
бөліп беруден қалған барлық мал-мүлкі де осы қара шаңырақта кенже балада
қалады. Кенже баласын әке-шеше: Шаңырағымның, барлық жиған тергенінің
иесі, анық мұрагері,- деп те еркелетіп жақсы көретін болған. Сүт кенжелігі
өз алдына, осы сөздерді жасынан зердесіне сіңіріп, құлағына құйып
өсіргендіктен өзінің басқа бауырларынан артықшылығын ерте түйсінген кенже
ұлы көбіне жасында ешкім бетінен қақпайтын, еркін ерке болған. Тіпті сол
адам ер жеткенде де кейде бір сүйегіне сіңген еркелік мінез-қылық көрсетсе,
әке-шешесінің көзін көрген үлкендер, туыстары: Пәленшекеңнің кенжесі ғой,
еркелейтін жөні бар, бұл еркелемегенде кім еркелейді,- десіп жатады (4).
Өз кезегінде қара шаңырақтың иесі де аға, апа, құда-жекжаттарына
әке-шешесінің атынан жол, сыбаға беріп тұрады. Алыс жақтан келген туыс-
жекжат, төркіндеп келген қыз, нағашылап келген жиен ең алдымен үй иесінің
басқалардан жасы кіші болса да, осы шаңыраққа келіп сәлем беріп, дәм татып,
сыбаға жеп, сый әкеліп, сый құрмет көреді. Кейбір жөн білетін, ел-жұртқа
қадірлі үлкендер басқалар шаужайына жармасып, қолқалап шақырса да,
пәленшекеңнің қара шаңырағынан аттап кете алмаймын деп, үй иесінің жолын
үлкен тұтып, ең бірініш қара шаңырақтан дәм татып жатады. Мұның өзі ата-
баба әруағын құрметтеу. Қара шаңырақты құт көру, кие тұту. Бабалардан
келе жатқан бұлжымас салт-дәстүр.
Туыстық қарым-қатынас қазақта бір-біріне қол ұшын беріп, көмек көрсету
түрғысында да өзінің кең пейіл бауырмалдылығымен, дархандығымен, аста-төк
жомарттығымен, білек түре белсеніп кірісіп кетер қауымшыл, аралас-
қүраласшылдығымен айқын байқалады. Анық туыстық жарасымдылықты аңғартады.
Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру, енші беру сияқты қуаныш кезінде немесе
кісісі өлген үйге аза салу, оның жетісін, қырқын, жылын беру, яки жалалы,
істі болған, кездейсоқ апатқа-жұтқа, өртке ұшырап мал-мүліктен жұрдай
болған, ақшадан, дүние қаражаттан қысылған туысқа туыстық
жақындығымен өз шама-шарқынша қосқаным деп көмек көрсету әдеті
бұған дәлел. Мұндай көмек халықтың арасында әр жерде әр түрлі жылу,
немеурін, үме деп аталады.
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгертудің әдіс-тәсілдері
Қазақ халқында туыстық есеп еркектер тарапынан жүргізілетіндіктен
айтушы ер адам болған жағдайда оның басынан неменесіне (шөпшегі) дейінгі
жеті ұрпақтың әрқайсысының өзіне тән тиесілі аты бар. Қазақта адамның
әкесінен бастап жеті атасын білуі шарт болған. Оның басты себебі үлкен бір
таптан, рудан тарайтын бір бұтақ(тармақ) жіті атаға дейін бірге туған ет
жақын туыспыз, бір атаның ұрпағымыз десіп қыстау, жайлауы бір болып, малы
аралас, қойы қоралас тіршілік еткен. Жеті атаға дейінгі туыстардың ұсақ
рулар ішіндегі дауы да, жауы да ортақ болған. Торқалы той, топырақты
өлімдіде бірге өткерген. Екінші бір себебі жеті атаға толмаған жағдайда
бірімен-бірі қыз алыспаған. Жеті атаны білу - аталас жамағайын туыстарыңды
білу, өзіңнің шыққан тегіңді, алыс-жақын айналаңды тану.
Бірге туған ағайынды адамдар арасындағы ең сөзі өтімді, сыйлы, қадірлі
адам - үлкен аға. Өзіне кейінгі іні, қарындастарының болашағына, тағдырына,
жай-күйіне ол өзін әрдайым жауапты сезінеді. Әке-шешелері қайтыс болған
жағдайда іні, қарындастары қашан ер жетіп өз алдарына үй болып, бөлек-бөлек
отау құрып кеткенше олардың барлық тауқыметін аға көтереді. Інілерінің
тойын жасап, аяқтандырып үйлендіру, құдаларын шақыру, қарындастарын
жасаулап құтты орнына қондыру... бәрі-бәрі ағаның мойнындағы парыз.
Әкелерінен қалған мал-мүлікке де кенже інісін үйлендіріп, қара шаңырақты
табыстағанша, аға бас-көз болады. Қайтыс болған әке-шешесін де өзі бас
болып мұсылмандықтың жолымен артын жоқтатпай дұрыстап жөнелту, бастарына
белгі тұрғызып, жаназа, ас-суын беруде тікелей ағаның борышы (5).
Қазақта қыздардың бауырмалдылығының да жөні бөлек. Алыс жаққа ұзатылып
кеткен қыз байғүс елін, жерін, әке-шешесін, бірге туған бауырлары мен апа,
сіңлілерін сағынып жүреді.
Қазақта бауырларының шалғай елге ұзатылып кеткен апаларын ер жеткен
соң іздеп бару салты болған. Сағынып келген бауырымен қауышқан апаның
қуанышын айтып сөз жетпес. Өткеннен де кеткеннен де ата-анасы, бауырларының
амандығын сұрап, сағыныштан әбден құсаланып, зарығып жүргенде көріп көзайым
болып, бауырларына көңілі тойып, мауқын баса алмай ертелі-кеш айналып-
толғанып, барлық тітті дәмді, жылы-жұмсағын соның аузына тосады екен. Сірә
апам үйі ақ жайлау деген сөз де осындайдан қалған болса керек. Адамға бір
туған аға мен апаның қадір қасиеті осындай болғанда, өзінен кейінгі інімен
қарындастың жөні бір басқа.
Қазақта аға мен қарындастың арасында ерекше туысқандық, сыйластық
болған.
Аға қарындасына қатты сөз айтпай ұрсып-зекімей әрдайым қабағына қарап,
шынайы еркелетіп ешкімге зәбірлетпей үнемі қорған болып жүрген. Қарындасын
біреу зәбірлесе аянбаған. Сондықтан да жұрт қыз ағасынан жасқанып жүретін
болған (6).
Адамға өзімсіне еркінсініп, ашық-жарқын қалжыңдасып, жүрек сырыңды
ақтарып, мұңыңды шағар ашық, жайдары, сұңғыла жеңгенің, қолы жомарт,
жаны жайсаң, әзілкеш жезденің, өзіңді аға тұтып, алдыңнан кесе
көлденең өтпей, қабағыңды танып сыйлап тұратын биязы күйеу баланың, жүзіңе
тіктеп қарай алмай, сыбдыры білінбей аяғының ұшымен жүріп қатты қайырым
шаруаңа көмектесіп, қызмет қылатын, өзіңді ерекше пір тұтып қадірлейтін
мінезі сынық, сөзі ибалы, инабатты келіннің туыстық, жанашырлық қасиеттері
де ерекше болады. Төрт құбыласын толықтырып тұратын осы етене туыстардың
бірі болмаса адам өзін олқы сезінеді. Ағасына батып айта алмайтын сырын,
өтініш, тілегін жеңгесіне білдіреді. Інісінің ұсақ-түйек мүқтажын жеңге
арқылы аға естиді. Кейбір мәселелерде өзін інісінен бөлектеу, биіктеу
ұстайтын ағаға жеңге арқылы ықпал ету, күрмеуі қиындау түйінді жеңгенің
жолы, ағаның ақылымен шештіру қазақы ғұрып.
Бозбала жігіт ғашық жарына деген ынтық көңіл, ыстық ықыласын
суыртпақтап ең алдымен тел қозыдай бірге жүретін сыралғы сырлас жан досы
мен әр нәрсенің қыбын танып, ретін, жөнін, жөнін жақсы білетін жеңгесіне
айтады. Ақылды, есті жеңгелер топ ішіндегі еңсесі көтеріңкі, жүзі жарқын,
қалыңдық қарар жігіт болуы үшін бой түзеп, ер жетіп келе жатқан қайнысының
күні бүрын бір киер киім-кешегін әзірлеп, өрнектеп, зерлеп, ер-тұрманын
безендіріп мінер атын сайлайды. Әлгі біздің сол жігіт деп үнемі мақтан
тұтып отырады.
Ал енді жезде мен балдыздың арасындағы көңіл жықпас шынайылылық, әзіл
қалжың да жарасымды құбылыс. Әр нәрсенің жөнін білер абыройлы, жақсы
балдызды жезде де мақтан тұтқан. Оған өз тұсынан үнемі ағалық ақылын айтып,
қамқор болып жүрген. Қазақта Әкенің ең жақсысы жездедей-ақ деген мақал
бар. Әрине, балаға әкенің орны бөлек қой. Бұл мақал әкемен тең қою арқылы
жезденің адалдығын, жақсылығын мегзесе, аңғартса керек. Адам ғұмыр бойы
күйеу баламен келіннің алдында жаман қылығын, осалдығын көрсетпеуге тырысып
бағады.
Қайнаға деген биік мәртебеге әрдайым лайық, сыйлы болуға, үсақ мінезге
бой алдырмауға, айтқан сөзін, ақылын жерде қалдыртпауға күш салады. Содан
да болар қазақтың туысқандық қатынастарында қайнаға осы уақытқа дейін
ерекше қүрметтеліп келді. Жасы үлкен, жөні бөлек болғандықтан құрметтелуі
керек те (7).
Нағашы өз жұртынын кейінгі туыстық қатынасы жағынан адамның
тірлігінде сыйласып, аралас-құралас, алыс-берісті болып өтетін, екінші
жұрты - нағашы жұрт. Нағашы жұрт деп айтушыға шеше жағынан туысатын
туысқандарды айтады. Жалпылама алғанда адамға шешесінің шыққан тегі, руы
түгелдей нағашы болып келеді.Оның ішінде өзіне туыстық қатынасы жақын
тікелей нағашылары - нағашы ата, нағашы әже, нағашы аға және нағашы жеңге,
нағашы апа және нағашы жезде, нағашы іні және нағашы келін, нағашы қарындас
және шешесінің апа, сіңлісінен туған балалар - бөлелер болып келеді.
¥рпаққа ата-анадан кейінгі ең жақын жанашыр адам - нағашы Халықта Өз
жұртың - күншіл, қайын жұртың - міншіл, нағыз жұртың -нағашың деген мақал
бар.
Қазақта төркіндеген шешесіне еріп келген кішкентай жиендеріне
нағашыларының бәсіре мал атап, жас төлдерге ен салдыру салты болған. Бүл
салт ауылды жерлерде әлі де бар. Малды, дәулетті нағашылар ол төлдердің
өсіміне тимей, кейін жиені ер жеткенде енші қылып береді екен. Сондай-ақ
жасында жетім қалып нағашысының қолында тәрбиеленіп, сол жақта үйленіп,
кейін еліне басына үй тігіп, алдына мал салып сән салтанаты жарасқан көш
болып қайтатын жиендер де болған. Мүндай жағдайлар бұрынғы әңгіме
дастандардан белгілі. Атақты жырау, ақын Дулат Бабатайұлының Еспенбет
батыр дастанында да осындай оқиға айтылған.
Халқымызда Жиен ел болмас, желке ас болмас және оған қарама-қарсы
Жиен ел болар - малы болса, желке ас болар - майы болса деген мақалдар
бар. Мұндағы Жиен ел болмас, желке ас болмас дегені жиенді қанша бағып,
қағып тәрбиелесең де түбі сіңбейді, атасы бөлек, өз еліне кетіп қалады. Өз
елінің сөзін сөйлеп, сойылын соғады деген мағынада айтылған сөз. Шынында да
нағашы жұрт қанша жақсы болса да, жігіт өз елін аңсап, кейде ел арасы
бұзылып, сын сағаты келгенде өз жағына шығып кететін болған. Бұдан біз
адамға өз жұртының қаншалықты ыстық, қымбат екенін аңғарамыз. Ал жоғарыдағы
екінші мақал - жиеніміз дәулетті, малды, жілігі татитын, ел-жұртқа сыйлы,
сөзі өтімді, беделді азамат болса, бізге де жақсы, алыс-беріс жасап,
араласып, қысылғанда арқа тұтып жүреміз деген үғымды білдіреді.
Жалпы елі, жері, атасы басқа болғандықтан нағашы мен жиен бірін-бірі
күндемеген. Ағайын арасының ұзақ кикілжіңі олардың арасында жат қылық
саналған. Біріне - бірінің құрмет-бейімі шынайы, таза болған. Осы тұрғыдан
алғанда санамызда қамқор нағашы , ерке жиен деген түсінік қалыптасқан.
Бұл да халқымыздың туысқаншыл, бауырмашылдығына тән жақсы қасиет (9).
Енді бір ерекшелеп айтатын туыс - бөле. Әр елге ұзатылған апалы
сіңлілі қыздардың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. .2
I Тарау БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя
тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгерудің әдіс-
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..12
II Тарау БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТЫ МЕҢГЕРТУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖӘНЕ
ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
2.1 Шағын комплектілі мектепте туыстық қатынас сөздерін меңгерудің кейбір
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Туыстық қатынас сөздердің бала дамуына жасайтын
ықпалы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...28
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
ҚОСЫМШАЛАР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Ата-бабамыздың дәстүрлі халық тәрбиесінің
тәжірибелеріне көз салсақ, болашақ азаматты жан-жақты жетілген, ізгілікті,
мейірімді етіп тәрбиелеуде туыстық қарым-қатынасты жетік білдірудің айрықша
маңызы зор.
Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін өнегелі дәстүрдің бірі -
жеті атасын білу. Әкесі баласына өз ата-бабаларының жеті буынының аты-
жөнін, атқарған істерін түсіндіруі міндетті. Жеті атасын білмеген -
жетімдіктің салдары немесе Жеті атасын білмеген жетесіз деген мақал-
мәтелдердің түпкі ойы тереңде жатқанын әрбір әке-шеше үғынуы тиіс. Ол үшін
ата-аналардың осы дәстүрге мән беруіне назар аударту тәрбиешінің, бастауыш
мектеп мұғалімінің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады.
Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білсе, бүгінгі күнге
соғұрлым ойлы көзбен қарайды. Өткендегі мен бүгінгіні салыстырады. Тектей
білген екшей біледі демекші ертеде өткен ата-бабалар қасиеттерін жақсы
білген бала бүгінгінің жақсысы мен жаманын саралай алады, өзі де терістен
түңіледі, тектісіне еліктейді, өзгелерді де еліктіре алады (1).
Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау сияқты адамгершілік қасиеттер
негізінен отбасы, бала-бақша мен бастауыш мектепте қалыптасады .Отбасы
тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-жеңге, іні-сіңлі, жезде-әпке,
нағашы-жиен т.б туыстық қарым-қатынастар, олардың сыйластығы мен
түсініктілігі жайлы сөз болуға тиіс. Жасы үлкен адамға ізет, құрмет көрсету
- олардың аттарын атамай ата, аға, апай деген сияқты атауларды үйрету
адамгершіліктің, имандылықтың белгісі.
Қазіргі таңда бала тәрбиесінде, яғни бастауыш сынып оқушыларына
туыстық қарым-қатынасты білдіретін сөздерді меңгертудің әр түрлі әдіс-
тәсілдері қолданылып жұр. Халқымыздың отбасына үлкен міндет жүктейтін
өнегелі дәстүрдің бірі - жеті атасын білу. Жеті атасын білмеген жетесіз
деген мақал мәтелдің түпкі ойы тереңде жатқанын ірбір әке-шеше ұғына
отырып, бала тәрбиесінде оны тиімді қолдануы қажет.
Зерттеудің мақсаты: - Қазақ халқының өсіп-өну дәрежесі, тарихы мен
мәдениеті осы туыстық қатынастарға тікелей байланысты. Сондықтан бастауыш
мектеп балаларына мектепке барған алғашқы күннен бастап, туыстық атауларды
меңгерту;
- туыстық қатынасты білдіретін сөздердің мән-мағынасын тарихи
тұрғыдан түсіндірудің психологиялық, педагогикалық ерекшеліктерін үйрету.
Зерттеудің міндеті: -Бастауыш сынып оқушыларына туыстық қатынас
сөздерін меңгерту;
- Әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолдана отырып, оқушылармен жан-жақты ой-
пікірлерді талдап, көрсетіп беру.
Практикалық қолданылымы: Зерттеу материялдарын бастауыш кластардағы оқу
пәндерін оқыту үрдісіне кеңінен пайдалануға, сондай-ақ бастауыш буын
мұғалімдерінің білімін жетілдіру және қайта даярлау курстарында пайдалануға
болады. Жоғарға оқу орындарында лекциялар жазғанда, практикалық және
лабороториялық сабақтар өткізгенде, ғылыми жұмыстар жазғанда толық
пайдалануға болады.
БАСТАУЫШ МЕКТЕПТЕ ТУЫСТЫҚ ҚАТЫНАС СӨЗДЕРІН МЕҢГЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Жанұя тәрбиесі
Халқымыздың тәрбие көзі ретіндегі шоқтығы биік дәстүрі
үлкенді сыйлау, құрметтеу. Бұл дәстүрдің негізі балабақша мен бастауышта
қалыптасады. Үлкенді сыйлау, құрметтеу адамгершілік белгісі болып
табылады. Сондықтан да халқымыз бүл дәстүрді бала бойына сіңіруді бесік
тәрбиесініен бастаған. Ата-ананы құрметтеу, үлкенді сыйлау, адалдық
әділеттік сезімдер барлық халықтарға тән дәстүрлер - бой арқылы
қалыптасады. Жанұя тәрбиесі дегенде әке-шеше, ата-әже, аға-бауыр, іні-
сіңлі, т.б туыстық қарым-қатынастарды, олардың өзара сыйластығын
жатқызамыз. Жасы үлкен адамға құрмет, ізет көрсету -олардың аттарын
атамай ата, аға, апай, сияқты атауларды үйретуіміз керек.
Халқымыздың өсіп-өну дәрежесі, тарихы мен мәдениеті осы туыстық
қатынастарға тікелей байланысты. Міне сондықтан бастауыш мектеп
табалдырығын аттаған алғашқы күннен бастап балаларға туыстық атауларды
меңгертудің, оның мән-мағынасын тарихи тұрғыдан түсіндірудің психологиялық
та, педагогикалық та маңызы ерекше.
Осы мақсатта балаларға:
1. Жеті атаңа дейін атап, олардың игі дәстүрлерін айт.
2. Туыстық атауларға байланысты мақал-мәтелдер айт.
3.Бала, немере, шөбере, шөпшек, туажат деген атаулардың мәні қандай?
4. Менің әжем немесе Менің атам, Менің жездем т.б. туыстық
атауларға байланысты шығарма жазыңдар деген сияқты тапсырмалар
беріп, жұмысты жан-жақты жүргізу - бүгінгі егемен еліміздің
үлкен де басты талабы.
Осыған байланысты мына бір аңыз-әңгімені мысалға келтіре кетейік:
Баяғыда бір әйелдің ері, бірге туған жалғыз бауыры және көзінің аға
мен қарасына балап, түн үйқысын төрт бөліп, әлпештеп, мәпелеп өсірген
жалғанда көрген жалқы ұлы бір ауыр қылмыс жасап қаьарына мінген хан
үшеуін де табан астында дарға тартуға әмір беріпті,- дейді. Төбесінен жай
түскендей әйел байғүс: Бәрінен бір-ақ күнде айырылатындай менің жазығым
не, енді мен кіммен қалам, қайтіп өмір сүріп, күн көремін,- деп қара
киініп, қара шашын жайып, аһ ұрып зарлап барып ханның аяғын құшыпты.
Хан жазықсыз әйелді аяп, рахымы түсіп, жұрт алдында: Олай болса, сен
үшін біреуінің кінәсін кештім,-депті. Әйел жендеттерді қақ жара нық
басып, жалтақтаған ері мен баласына жүзін де бұрмастан, дар түбінен
бауырын жетектеп шығыпты. Не күйеуін не баласын құтқарар деп отырған хан
әйелдің мына қалауына таңырқап:
- Неліктен сен ажалдың аузынан өмірдің ыстық-суығын бірге көрген, құдай
қосқан некелі қосағың - күйеуіңді немесе бауыр етің балаңды құтқармай, от
басы, қазаны, тірлігі бөлек бауырыңды құтқардың, мәнісін айт? -депті.
Сонда әйел:
- Алдияр тақсыр, рас адамға өмірде қосағынан жақын, баласынан қымбат
ешкім жоқ. Дегенмен қу бауырдың жөні бір басқа. Құдайдың рахымы түссе,
күйеу де, бала да болар. Ал, бір құрсақтан шығып, бір емшекті емген бауырды
енді қайтып маған кім береді? - деген екен.
Әйелдің үлкен жүрегіне, даналығына риза болған хан райынан қайтып,
үшеуінің де күнәсін кешіреді.
Баяғы заманнан бізге жеткен аңыз осылай дейді. Тар жерде сын сағатта
ері мен баласын тәрік еткен апаның бауырына деген туысқандық сезімі бірге
туғандардың бір-біріне елжіреген етене жақындығының айғағы. Адамға бірге
туған аға мен апаның қадір-қасиеті осындай болғанда, өзінен кейінгі іні мен
қарындастың жөні бір бөлек.
Адамға өткен дәуір бәрі - сабақ заманалар тәжірибесінен сұрыпталған
тұжырымдар кейінгі ұрпаққа кітап сөзіндей аса қымбат болатыны да осыдан.
Өнегелі дәстүрге тәрбиелеудің орны бөлек. Жеті атасын білмеген жетімдіктің
белгісі, әйтпесе, әкесінің көзі тірі бала ең кем дегенде жеті буынның
өткен-кеткенін, өшпес жолын, елдікке қосқан ерлігін, озбырға көнбеген
өрлігін, ата-бабасының артқыға қалдырған асыл өсиеттей - айтулы сөздерін,
қай сайды қыстап, қай тауды жайлағанын білуі парыз.
Ізгілік есте сақталғыш. ¥рпақтан ұрпақ сол ізгілікті, елдік мерейін
көтерген рухани өмірді көкпардай қағып алып, мерейін өзінен кейінгіге
табыстап келген. Қазір бабасы түгіл атасының кім болғанын, не істегенін, ел
жұртқа несімен беделді болғанын, қайда туып, қайда өскенін, қайда
жерленгенін... ол ол ма, өз әкесінің еңбек жолын, алған сый-сыяпатын
білмейтін жас өспірімдер де кездеседі. Бүл - кешіргісіз енжарлық,
салғырттық. Бала өткеннің қадір-қасиетін неғүрлым көп білген сайын, бүгінге
соғұрлым ойлы көзбен қарайды, өз тетелестерінің бұрынғыдан кем соқпауын
тілейді, өткендегі мен бүгінгіні салыстырады (2).
Кейде ата-аналар әр түрлі сылтау айтып, баланы қатар құрбыларымен
достасуға тыйым салатын кезі болады. Бұл арқылы олар баланы өз құрбыларымен
бірге болып, бірге ойнау, қызық көру қуанышынан айырады, баланың
оқшаулануына себепкер болады. Осылайша әрекет жасай отырып, қателік
істейтіндерін ата-аналар білуі тиіс. Балалардың достығы олардың
адамгершілік тәрбиесіне қандай қолайлы әсер ететіндігін түсіндіру керек.
Бала тәрбиесімен тек оның анасы ғана айналысатын отбасылар да
кездеседі. Баланың әкесі де тыс тұрмай, бала тәрбиесі мен күнделікті
айналысып отыруының зор маңызы бар. Жанұяда ересек балалардың анасына
үйдегі кішкене балаларды күтуге көмектесуін үйымдастырудың маңызы да өте
зор. Кейде мұндай көмек көрсетуге ер балалар бұл қыздардың жұмысы деп
қарсылық білдіреді. Мұндай жөнсіз ұялшақтықты жеңу баланы өмірде іскер де
білікті етіп тәрбиелеу ата-ананың міндеті. Баланың бойында адамгершілік
қасиеттердің қалыптасуына отбасы өмірі, ата-ананың мінез құлығы да елеулі
әсер етеді. Моральдық қасиеттері жоғары, ұрыс-жанжал болмайтын, бірін -бірі
сыйлау рухы басым, бір-біріне сеніп, қамқорлық жасайтын тату отбасында,
әдетте бала да кішіпейіл, қайырымды болып өседі. Ата-ана оқушылардың күн
режимін ұйымдастырады және қадағалайды: үйге берілген тапсырмалардың
орындалуын тексереді және балаларды дербестікке үйретеді. Оқушының оқу
жұмысын, сабақтан бос кездегі үйдегі басқа да міндеттерін жоспарлау кезінде
солардың бәрін де белгілі бір уақыт бөлу керек екенін ата -ана назарда
ұстауы тиіс әрине, кейбір кезеңдерде ұлын немесе қызын күн режимшен тыс
шаруаларға жұмсауға тура келетін жағдайлар да кездесіп қалады.
Кейде мынадай жағдай кездеседі, оқушы кітаптарын жайып тастап, сабақ
оқуға енді ғана кіріскенде, оны магазинге жұмсайды, ұлы қызық кітап оқи
бастап еді,- гүл суаруға жіберді, қызы отыра қалып, кесте тіге бастап еді,
бауырын ойнатып келуге жіберді.
2-сынып балалары үшін әрбір отбасында әкеге байланысты: баба, кейуана,
ата, әже, әке, аға, іні, қарындас; ал шешеге байланысты нағашы ата, нағашы
әже, нағашы аға, нағашы іні, нағашы қарындас деген туыстық ұйымдарды
үйретуге болады.
Әпке деген сөз Апа деген түбірге әке деген сыйласым қосымшаның
жалғануымен қалыптасқан. Әпке - екінші ана. Ол - әр анаға көмекші, әрі
өзінен ұрпақты тәрбиелеуші. Әпке — біреуге туған жасы үлкен қыз.
Ағасы бардың жағасы бар дейді халық.
Аға - жасы үлкен біреуге туған бауыр.
Аға - әкеден кейінгі отбасының иесі.
Ол - әрі әкеге көмекші, әрі отбасындағы барлық тірлікті басқарушы,
тәрбиеші, тәлімгер. Аға ініге, қарындасқа үлгі - өнеге көрсетіп, оларға
қамқоршы болуға міндетті.
Інісі бардың тынысы бар деп,- халық інінің ағаға көмек көрсетіп,
оған сүйеніш болатынын уағыздайды. Аға - бордан, іні - зордан деген мақал
ағаның кешірімділігінің іні пайдалана бермей, іні одан да зор болып, яғни
асып түсуге тиіс деген үғымды білдіреді. Іні ағаны ардақтап, ақылына тәнті
болып, кеңесіп отыруға міндетті. Інісі мен қарындасы ағасын әкесін дей
сыйлау керек.
Қазақта Қарындасын сыйламағанның қарсы сынсын деген қатаң мақал
бар. ¥лттық дәстүр бойынша қыз баланы әсіресе, ең кіші қызды әлпештеп аялау-
әрбір жақынның жандай міндеті.
Қыз баланы сыйлай білу, оның көңіліне қаяу салмау, бар жақсылықты
әуелі қызға жасау - ұлттық дәстүрдің салтқа айналған үрдісі. Ал қарындас
ағасына қызмет етуді, әпкесіне көмек көрсетуді өзінің негізгі міндетім деп,
инабаттылық қарым -қатынаста болу керек, яғни Бір үйде қанша болсаң, бір-
біріңе меймансың. Бір-біріңді жаттай сыйла, жат жанынан түңілсін деп
халық отбасындағы сыйласымды жоғары бағалайды.
Енді бір ерекшелеп айтатын туыс - бөле. Әр елге ұзатылған апалы
сіңлілі қыздардың, өзара немере, шөбере, тіпті аталас елдің қыздарының,
балалары бір-біріне бөле болып келеді. Бөлелер арасында олардың аналарының
туыстық жақындығына байланысты аса бір жарасымды, сыйласымды қарым-қатынас
болады. Оларды туысқандық жағынан байланыстыратын - нағашы жүрты. Бұл екі
жаққа да ортақ -шешелерінің төркіні. Сондықтан да бөлелерінің жолы да, жөні
де бірдей, бір-бірінен ерекшеленері жоқ, тең туыстар. Нағашыларының алдында
да бөлелердің хұқы бірдей. Бәрі де жиен. Бөлелер көбіне бір-бірімен егіз
қозыдай өте тату болады. Қазақта осы тұрғыдан Екі аяқты да бөле тату, төрт
аяқты да бота тату деген мақал да бар. Оның мәнісі - шешелері бір-біріне
адал, апалы-сіңлілі немесе жасынан бірге өскен бір елдің қыздары
болғандықтан олардың ықпалымен балалары да өзара тату-тәтті жүрген.
Ағайынды адамдардың арасында жиі кездесетін бас араздыққа көбіне
өзара абысын, күндес әйелдер себепкер болатындықтан қазақта балаларына
ынтымағы бұзылмасын деп, бір үйдің апалы сіңлілі қыздарын айттырып алып
беру дәстүрі де болған. Мұндай жағдайда әкелері ағайынды болғандықтан бұл
қыздардан туған балалар өздерін бөлеміз деп есептемейді. Сондай-ақ бір
атаның қыздарына үйленген өзара жақын ағайындардың балаларының да бөлелігі
жайына қалып, аталас туыстық қарым-қатынаста болады.
Өткенімізді қарап отырсақ, ел бастаған көсем де, ділмар шешен де,
ақиық ақын, ел қорғаны батыр да Қырық рулы елміз, қарға тамырлы қазақпыз
деген сөзді жиі айтқан. Алысты жақын тұтқан, жақынды бауыр тұтқан. Туыстық
желіні үзбеген. Береке-бірлікті бұзбаған. Үлкені сөз бастаған, кішісі
ағаның сөзін қостаған. Сүттей ұйып ғұмыр кешкен. Ел шетіне жау келсе,
даңқты бабаларының атын ұран қып шақырып, қанымыз, жанымыз бір, руымыз,
туымыз бір, тегіміз, кегіміз бір, еліміз, жеріміз бір, суымыз, нуымыз бір,
Ер Түріктің ұрпағы, алаштың азаматымыз десіп бәтуаласып, баталасып, бес
қаруын асынып, ат құйрығын түйісіп бір байрақтың түбінен табылған.
Қазақта туысқандық қатынастарды өзара сабақтас үш жұртқа, топқа бөліп
атайды. Біріншісі, адамның әкесі жағынан туысатын - өз жұрты, әйелдер
төркін жұртым,- деп атайды. Екіншісі, шешесі жағынан туысатын - нағашы
жұрты. Ал үшіншісі, әйелі не күйеуі жағынан туысатын - қайын жұрты.
Адамның өз жұрты жеті ұрпаққа таратылып аталады. Олар айтушының атасы
мен әжесі(апасы), әкесі мен шешесі(анасы), өзі, ұлы мен қызы, ұлдан туған
немере мен қыздан туған жиен, немереден туған шөбере мен жиеннен туған
жиеншар және жетінші ұрпақ-шөбереден туған туажат (3).
Ал үлкен әкесінен(атасынан) арғы ата-бабаларын арғы атам, бабам, ұлы
бабам, ұлы анам деп атайды немесе үшінші, төртінші, бесінші, алтыншы,
жетінші атамыз деп рет санына қарай да айта береді. Арғы аталарымен бірге
туысқан еркек кіндікті адамдардан тарайтын ұрпақтарды аталас жақыным,
ағайыным дейді. Әкесінің аға, інісінің балаларын немере ағам, немере
апайым, немере іні, немере қарындасым немесе біз бір-бірімізбен бір атадан
тарайтын немере туысқанбыз деседі. Осы немере жақындардың ұл-қызымен үлкен
әкесінің аға інісінің немерелері айтушы адамға шөбере туыс болып келеді.
Адамның туып өскен үйі, әке шаңырағы ер жетіп, бөлек отау шыққан
кезде қара шаңырақ, үлкен үй атанады. Ағайынды жігіттердің әкесі қайтыс
болса, қара шаңыраққа кенже бала ие болады. Кенже балаға ауысқан бұл ата-
ананың түтін түтеткен орны, киелі шаңырақ барлық ұрпақ үшін қадірлі,
қасиетті орда есебінде қастерлі. Оған барлық отаулар, ұзатылған қыздар,
құда-жекжаттар ырым қылып әртүрлі киіт, сыйлықтар, соғым сойғанда мүшелеп
сыбағалар әкеліп тұрады. Қара шаңырақты қадірлеу - ата-баба әруағын
қадірлеу болып табылады. Бұрынғы ата-бабалардың құлы осы үлкен үйде,
қара шаңырақта деп есептелінеді. Ата-ананың басқа балаларына енші, жасау
бөліп беруден қалған барлық мал-мүлкі де осы қара шаңырақта кенже балада
қалады. Кенже баласын әке-шеше: Шаңырағымның, барлық жиған тергенінің
иесі, анық мұрагері,- деп те еркелетіп жақсы көретін болған. Сүт кенжелігі
өз алдына, осы сөздерді жасынан зердесіне сіңіріп, құлағына құйып
өсіргендіктен өзінің басқа бауырларынан артықшылығын ерте түйсінген кенже
ұлы көбіне жасында ешкім бетінен қақпайтын, еркін ерке болған. Тіпті сол
адам ер жеткенде де кейде бір сүйегіне сіңген еркелік мінез-қылық көрсетсе,
әке-шешесінің көзін көрген үлкендер, туыстары: Пәленшекеңнің кенжесі ғой,
еркелейтін жөні бар, бұл еркелемегенде кім еркелейді,- десіп жатады (4).
Өз кезегінде қара шаңырақтың иесі де аға, апа, құда-жекжаттарына
әке-шешесінің атынан жол, сыбаға беріп тұрады. Алыс жақтан келген туыс-
жекжат, төркіндеп келген қыз, нағашылап келген жиен ең алдымен үй иесінің
басқалардан жасы кіші болса да, осы шаңыраққа келіп сәлем беріп, дәм татып,
сыбаға жеп, сый әкеліп, сый құрмет көреді. Кейбір жөн білетін, ел-жұртқа
қадірлі үлкендер басқалар шаужайына жармасып, қолқалап шақырса да,
пәленшекеңнің қара шаңырағынан аттап кете алмаймын деп, үй иесінің жолын
үлкен тұтып, ең бірініш қара шаңырақтан дәм татып жатады. Мұның өзі ата-
баба әруағын құрметтеу. Қара шаңырақты құт көру, кие тұту. Бабалардан
келе жатқан бұлжымас салт-дәстүр.
Туыстық қарым-қатынас қазақта бір-біріне қол ұшын беріп, көмек көрсету
түрғысында да өзінің кең пейіл бауырмалдылығымен, дархандығымен, аста-төк
жомарттығымен, білек түре белсеніп кірісіп кетер қауымшыл, аралас-
қүраласшылдығымен айқын байқалады. Анық туыстық жарасымдылықты аңғартады.
Мәселен, қыз ұзату, келін түсіру, енші беру сияқты қуаныш кезінде немесе
кісісі өлген үйге аза салу, оның жетісін, қырқын, жылын беру, яки жалалы,
істі болған, кездейсоқ апатқа-жұтқа, өртке ұшырап мал-мүліктен жұрдай
болған, ақшадан, дүние қаражаттан қысылған туысқа туыстық
жақындығымен өз шама-шарқынша қосқаным деп көмек көрсету әдеті
бұған дәлел. Мұндай көмек халықтың арасында әр жерде әр түрлі жылу,
немеурін, үме деп аталады.
1.2 Туыстық қатынас сөздерді меңгертудің әдіс-тәсілдері
Қазақ халқында туыстық есеп еркектер тарапынан жүргізілетіндіктен
айтушы ер адам болған жағдайда оның басынан неменесіне (шөпшегі) дейінгі
жеті ұрпақтың әрқайсысының өзіне тән тиесілі аты бар. Қазақта адамның
әкесінен бастап жеті атасын білуі шарт болған. Оның басты себебі үлкен бір
таптан, рудан тарайтын бір бұтақ(тармақ) жіті атаға дейін бірге туған ет
жақын туыспыз, бір атаның ұрпағымыз десіп қыстау, жайлауы бір болып, малы
аралас, қойы қоралас тіршілік еткен. Жеті атаға дейінгі туыстардың ұсақ
рулар ішіндегі дауы да, жауы да ортақ болған. Торқалы той, топырақты
өлімдіде бірге өткерген. Екінші бір себебі жеті атаға толмаған жағдайда
бірімен-бірі қыз алыспаған. Жеті атаны білу - аталас жамағайын туыстарыңды
білу, өзіңнің шыққан тегіңді, алыс-жақын айналаңды тану.
Бірге туған ағайынды адамдар арасындағы ең сөзі өтімді, сыйлы, қадірлі
адам - үлкен аға. Өзіне кейінгі іні, қарындастарының болашағына, тағдырына,
жай-күйіне ол өзін әрдайым жауапты сезінеді. Әке-шешелері қайтыс болған
жағдайда іні, қарындастары қашан ер жетіп өз алдарына үй болып, бөлек-бөлек
отау құрып кеткенше олардың барлық тауқыметін аға көтереді. Інілерінің
тойын жасап, аяқтандырып үйлендіру, құдаларын шақыру, қарындастарын
жасаулап құтты орнына қондыру... бәрі-бәрі ағаның мойнындағы парыз.
Әкелерінен қалған мал-мүлікке де кенже інісін үйлендіріп, қара шаңырақты
табыстағанша, аға бас-көз болады. Қайтыс болған әке-шешесін де өзі бас
болып мұсылмандықтың жолымен артын жоқтатпай дұрыстап жөнелту, бастарына
белгі тұрғызып, жаназа, ас-суын беруде тікелей ағаның борышы (5).
Қазақта қыздардың бауырмалдылығының да жөні бөлек. Алыс жаққа ұзатылып
кеткен қыз байғүс елін, жерін, әке-шешесін, бірге туған бауырлары мен апа,
сіңлілерін сағынып жүреді.
Қазақта бауырларының шалғай елге ұзатылып кеткен апаларын ер жеткен
соң іздеп бару салты болған. Сағынып келген бауырымен қауышқан апаның
қуанышын айтып сөз жетпес. Өткеннен де кеткеннен де ата-анасы, бауырларының
амандығын сұрап, сағыныштан әбден құсаланып, зарығып жүргенде көріп көзайым
болып, бауырларына көңілі тойып, мауқын баса алмай ертелі-кеш айналып-
толғанып, барлық тітті дәмді, жылы-жұмсағын соның аузына тосады екен. Сірә
апам үйі ақ жайлау деген сөз де осындайдан қалған болса керек. Адамға бір
туған аға мен апаның қадір қасиеті осындай болғанда, өзінен кейінгі інімен
қарындастың жөні бір басқа.
Қазақта аға мен қарындастың арасында ерекше туысқандық, сыйластық
болған.
Аға қарындасына қатты сөз айтпай ұрсып-зекімей әрдайым қабағына қарап,
шынайы еркелетіп ешкімге зәбірлетпей үнемі қорған болып жүрген. Қарындасын
біреу зәбірлесе аянбаған. Сондықтан да жұрт қыз ағасынан жасқанып жүретін
болған (6).
Адамға өзімсіне еркінсініп, ашық-жарқын қалжыңдасып, жүрек сырыңды
ақтарып, мұңыңды шағар ашық, жайдары, сұңғыла жеңгенің, қолы жомарт,
жаны жайсаң, әзілкеш жезденің, өзіңді аға тұтып, алдыңнан кесе
көлденең өтпей, қабағыңды танып сыйлап тұратын биязы күйеу баланың, жүзіңе
тіктеп қарай алмай, сыбдыры білінбей аяғының ұшымен жүріп қатты қайырым
шаруаңа көмектесіп, қызмет қылатын, өзіңді ерекше пір тұтып қадірлейтін
мінезі сынық, сөзі ибалы, инабатты келіннің туыстық, жанашырлық қасиеттері
де ерекше болады. Төрт құбыласын толықтырып тұратын осы етене туыстардың
бірі болмаса адам өзін олқы сезінеді. Ағасына батып айта алмайтын сырын,
өтініш, тілегін жеңгесіне білдіреді. Інісінің ұсақ-түйек мүқтажын жеңге
арқылы аға естиді. Кейбір мәселелерде өзін інісінен бөлектеу, биіктеу
ұстайтын ағаға жеңге арқылы ықпал ету, күрмеуі қиындау түйінді жеңгенің
жолы, ағаның ақылымен шештіру қазақы ғұрып.
Бозбала жігіт ғашық жарына деген ынтық көңіл, ыстық ықыласын
суыртпақтап ең алдымен тел қозыдай бірге жүретін сыралғы сырлас жан досы
мен әр нәрсенің қыбын танып, ретін, жөнін, жөнін жақсы білетін жеңгесіне
айтады. Ақылды, есті жеңгелер топ ішіндегі еңсесі көтеріңкі, жүзі жарқын,
қалыңдық қарар жігіт болуы үшін бой түзеп, ер жетіп келе жатқан қайнысының
күні бүрын бір киер киім-кешегін әзірлеп, өрнектеп, зерлеп, ер-тұрманын
безендіріп мінер атын сайлайды. Әлгі біздің сол жігіт деп үнемі мақтан
тұтып отырады.
Ал енді жезде мен балдыздың арасындағы көңіл жықпас шынайылылық, әзіл
қалжың да жарасымды құбылыс. Әр нәрсенің жөнін білер абыройлы, жақсы
балдызды жезде де мақтан тұтқан. Оған өз тұсынан үнемі ағалық ақылын айтып,
қамқор болып жүрген. Қазақта Әкенің ең жақсысы жездедей-ақ деген мақал
бар. Әрине, балаға әкенің орны бөлек қой. Бұл мақал әкемен тең қою арқылы
жезденің адалдығын, жақсылығын мегзесе, аңғартса керек. Адам ғұмыр бойы
күйеу баламен келіннің алдында жаман қылығын, осалдығын көрсетпеуге тырысып
бағады.
Қайнаға деген биік мәртебеге әрдайым лайық, сыйлы болуға, үсақ мінезге
бой алдырмауға, айтқан сөзін, ақылын жерде қалдыртпауға күш салады. Содан
да болар қазақтың туысқандық қатынастарында қайнаға осы уақытқа дейін
ерекше қүрметтеліп келді. Жасы үлкен, жөні бөлек болғандықтан құрметтелуі
керек те (7).
Нағашы өз жұртынын кейінгі туыстық қатынасы жағынан адамның
тірлігінде сыйласып, аралас-құралас, алыс-берісті болып өтетін, екінші
жұрты - нағашы жұрт. Нағашы жұрт деп айтушыға шеше жағынан туысатын
туысқандарды айтады. Жалпылама алғанда адамға шешесінің шыққан тегі, руы
түгелдей нағашы болып келеді.Оның ішінде өзіне туыстық қатынасы жақын
тікелей нағашылары - нағашы ата, нағашы әже, нағашы аға және нағашы жеңге,
нағашы апа және нағашы жезде, нағашы іні және нағашы келін, нағашы қарындас
және шешесінің апа, сіңлісінен туған балалар - бөлелер болып келеді.
¥рпаққа ата-анадан кейінгі ең жақын жанашыр адам - нағашы Халықта Өз
жұртың - күншіл, қайын жұртың - міншіл, нағыз жұртың -нағашың деген мақал
бар.
Қазақта төркіндеген шешесіне еріп келген кішкентай жиендеріне
нағашыларының бәсіре мал атап, жас төлдерге ен салдыру салты болған. Бүл
салт ауылды жерлерде әлі де бар. Малды, дәулетті нағашылар ол төлдердің
өсіміне тимей, кейін жиені ер жеткенде енші қылып береді екен. Сондай-ақ
жасында жетім қалып нағашысының қолында тәрбиеленіп, сол жақта үйленіп,
кейін еліне басына үй тігіп, алдына мал салып сән салтанаты жарасқан көш
болып қайтатын жиендер де болған. Мүндай жағдайлар бұрынғы әңгіме
дастандардан белгілі. Атақты жырау, ақын Дулат Бабатайұлының Еспенбет
батыр дастанында да осындай оқиға айтылған.
Халқымызда Жиен ел болмас, желке ас болмас және оған қарама-қарсы
Жиен ел болар - малы болса, желке ас болар - майы болса деген мақалдар
бар. Мұндағы Жиен ел болмас, желке ас болмас дегені жиенді қанша бағып,
қағып тәрбиелесең де түбі сіңбейді, атасы бөлек, өз еліне кетіп қалады. Өз
елінің сөзін сөйлеп, сойылын соғады деген мағынада айтылған сөз. Шынында да
нағашы жұрт қанша жақсы болса да, жігіт өз елін аңсап, кейде ел арасы
бұзылып, сын сағаты келгенде өз жағына шығып кететін болған. Бұдан біз
адамға өз жұртының қаншалықты ыстық, қымбат екенін аңғарамыз. Ал жоғарыдағы
екінші мақал - жиеніміз дәулетті, малды, жілігі татитын, ел-жұртқа сыйлы,
сөзі өтімді, беделді азамат болса, бізге де жақсы, алыс-беріс жасап,
араласып, қысылғанда арқа тұтып жүреміз деген үғымды білдіреді.
Жалпы елі, жері, атасы басқа болғандықтан нағашы мен жиен бірін-бірі
күндемеген. Ағайын арасының ұзақ кикілжіңі олардың арасында жат қылық
саналған. Біріне - бірінің құрмет-бейімі шынайы, таза болған. Осы тұрғыдан
алғанда санамызда қамқор нағашы , ерке жиен деген түсінік қалыптасқан.
Бұл да халқымыздың туысқаншыл, бауырмашылдығына тән жақсы қасиет (9).
Енді бір ерекшелеп айтатын туыс - бөле. Әр елге ұзатылған апалы
сіңлілі қыздардың, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz