Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Көркемдік тәрбие беру .көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9 1.2 Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.2 Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН. ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік
көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау
формалары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Болашақ мұғалiмдердiң жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бойынша тәжірибелік эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Көркемдік тәрбие беру .көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9 1.2 Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.2 Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН. ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.1 Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік
көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау
формалары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
2.2 Болашақ мұғалiмдердiң жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бойынша тәжірибелік эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпінді қадамдар жүргізіліп жатыр.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың: «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін» Жолдауында атап өткендей «Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады» деп атауы, білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас көркемдік мәдениетін міндеттейді[1].
Білім - бүгінгі күнгі жаһандану жағдайында өркениеттіліктің әрі өлшемі, әрі тетігі, әрі құндылығы болып табылады. болатын себебі, кез келген мемлекеттің рухани да, әлеуметтік-эконмикалық да дәрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты бағаланады. Білім орындарында қалыптастырылған көркемдік мәдениет сол өркениеттіліктің тетігі болып табылады. Себебі, адамзат баласын тамсандырған таңғажайып жаналықтар қашан да білімді - деп біліп, соған бүкіл мүмкіндіктерін жұмсаған.
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2016-2019 жылдарға дейін дамыту тұжырымдамасында; «әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» деп атап көрсетілген болатын [2]. Осыған орай қазіргі білім берудің мақсаты - білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүріп, жұмыс істей алатын, әлеуметтік және көркемдік мәдениетке - жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, Отанының әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына зор үлесін қоса алатын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында (1999 ж) «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасьыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау ... жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интелектіні байыту жатады ...оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әрбір мұғалім күнделікті ізденіс арқылы жаңа практика, жаңа қарым-қатынас жасаулары қажет деп атап көрсетіледі, сонымен бірге мұғалім ісжеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығы жаңа бағыт сілтейді [3].
Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру, өзіндік білім алуға бейімдеу, тұлғаның үздіксіз білім алуын қамтамасыз ету, тұтастай алғанда жеткіншектердің көркемдік әрекеттеріне тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Сондықтан білімділіктің тұжырымды идеяларының дамуына байланысты мәселелер айрықша өзекті болып отыр.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың: «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін» Жолдауында атап өткендей «Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады» деп атауы, білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас көркемдік мәдениетін міндеттейді[1].
Білім - бүгінгі күнгі жаһандану жағдайында өркениеттіліктің әрі өлшемі, әрі тетігі, әрі құндылығы болып табылады. болатын себебі, кез келген мемлекеттің рухани да, әлеуметтік-эконмикалық да дәрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты бағаланады. Білім орындарында қалыптастырылған көркемдік мәдениет сол өркениеттіліктің тетігі болып табылады. Себебі, адамзат баласын тамсандырған таңғажайып жаналықтар қашан да білімді - деп біліп, соған бүкіл мүмкіндіктерін жұмсаған.
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2016-2019 жылдарға дейін дамыту тұжырымдамасында; «әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу» деп атап көрсетілген болатын [2]. Осыған орай қазіргі білім берудің мақсаты - білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүріп, жұмыс істей алатын, әлеуметтік және көркемдік мәдениетке - жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, Отанының әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына зор үлесін қоса алатын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында (1999 ж) «Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасьыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау ... жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интелектіні байыту жатады ...оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әрбір мұғалім күнделікті ізденіс арқылы жаңа практика, жаңа қарым-қатынас жасаулары қажет деп атап көрсетіледі, сонымен бірге мұғалім ісжеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығы жаңа бағыт сілтейді [3].
Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру, өзіндік білім алуға бейімдеу, тұлғаның үздіксіз білім алуын қамтамасыз ету, тұтастай алғанда жеткіншектердің көркемдік әрекеттеріне тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Сондықтан білімділіктің тұжырымды идеяларының дамуына байланысты мәселелер айрықша өзекті болып отыр.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Көркемдік тәрбие беру -көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 1.2 Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.2 Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН. ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік
көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау
формалары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Болашақ мұғалiмдердiң жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бойынша тәжірибелік эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпінді қадамдар жүргізіліп жатыр.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың: Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін Жолдауында атап өткендей Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады деп атауы, білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас көркемдік мәдениетін міндеттейді[1].
Білім - бүгінгі күнгі жаһандану жағдайында өркениеттіліктің әрі өлшемі, әрі тетігі, әрі құндылығы болып табылады. болатын себебі, кез келген мемлекеттің рухани да, әлеуметтік-эконмикалық да дәрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты бағаланады. Білім орындарында қалыптастырылған көркемдік мәдениет сол өркениеттіліктің тетігі болып табылады. Себебі, адамзат баласын тамсандырған таңғажайып жаналықтар қашан да білімді - деп біліп, соған бүкіл мүмкіндіктерін жұмсаған.
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2016-2019 жылдарға дейін дамыту тұжырымдамасында; әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу деп атап көрсетілген болатын [2]. Осыған орай қазіргі білім берудің мақсаты - білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүріп, жұмыс істей алатын, әлеуметтік және көркемдік мәдениетке - жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, Отанының әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына зор үлесін қоса алатын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж) Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасьыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау ... жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интелектіні байыту жатады ...оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әрбір мұғалім күнделікті ізденіс арқылы жаңа практика, жаңа қарым-қатынас жасаулары қажет деп атап көрсетіледі, сонымен бірге мұғалім ісжеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығы жаңа бағыт сілтейді [3].
Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру, өзіндік білім алуға бейімдеу, тұлғаның үздіксіз білім алуын қамтамасыз ету, тұтастай алғанда жеткіншектердің көркемдік әрекеттеріне тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Сондықтан білімділіктің тұжырымды идеяларының дамуына байланысты мәселелер айрықша өзекті болып отыр.
Болашақ педагогтарді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның көркемдік мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев, П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда қарастырылады.
Қазақ халқының көркемдік, көркемдік мәдениет, рухани-дүниетанымдық мәдениет, оның өзіндік ұлттық психологиялық ерекшеліктері, мазмұндық сипаты философтар мен мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектерінде жан-жақты көрініс табады (Б.Қазыханова, Қ.Ж.Нұрланова, Н.Шаханова, К.Қаракөзова, А.Қасабекоов, Ж.Алтаев, Н.Джандильдин, А.Сейдімбек, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Бөлеев және т.б.).
Болашақ педагогтарді көркемдік тәрбиелеу, оларды жеткіншектерге көркемдік тәрбие беруге даярлығы мәселенің көптеген аспектілері мен оларды шешудің жолдары Г.В. Лабунскаяның [77], М.А. Вербтің [78], П.К. Демочканың [79], С.И. Ростованың [80], Е.Д. Щедриннің [81], Н.И. Киященко мен Н.Л. Лейзерованың [82], З.Р. Ахметованың [83], С.Ш. Абенбаеваның[84], 3. Абилованың [85], К.Е. Ералиннің [86], К. Әмірғазиннің [87] және басқаларының жұыстарында қарастырылады.
Сонымен бүгінгі күнге дейін педагогикада ғылыми тұрғыдан, көркемдік мәдениет қалыптастыру мәселесі жан-жақты қарастырылып келген: философияда (В.Г.Алексеева [4]; О.Г. Дробницкий [5]; В.П. Тугаринов [6]; А.Г. Здравомыслов [7] т.б.) әлеуметтануда (В.А. Ядов [8]; т.б) психологияда (А.С Леонтьев [9]; Л.И. Божович [10]; В.В. Давыдов [12], Л.С Выготский [13] т.б.), ал педагогикада (М.Г Казакина [14]; Т.Н., Мальковская [15]; А.В Кирьякова [16]; М.Е Дуранов [17] т.б.).
Көркемдік мәдениет мәселесінің әр түрлі аспектілерін Қазақстан ғалымдары да зерттеген: жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруғаың бірқатар, теориялық-практикалық негіздері (Г.Қ. Нұрғалиева, З.И Васильева); педагогикалық баспасөзге болашақ педагогтың көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру (А.Тленбаева) жастардың көркемдік мәдениетін қалыптастыруға әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан зерттеу (Б.П. Ломов қарастырған [18;19;20;21]. Сонымен, бүгінгі күнде көркемдік мәдениет жайында біршама ғылыми педагогикалық білімдер жинақталған.
Бұл жайында, көрнекті қоғам қайраткері М. Жұмабаев Қазақтың тағдары, келешекте ел болуы да мектебінің қандай құрылуына барып тіреледі. Мектебіміздің таза сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра алмасақ, келешегіміз күңгірт деп өз кезінде білім мен ғылымның маңыздылығына тоқталған [22].
Алайда, тәжірибе жүзінде жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға деген талаптарының артуы мен педагогикада жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылық бар екендігі анықталды. Осы қарама-қайшылықтардығы дұрыс шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және диплом жұмысының тақырыбын Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін ашып көрсету және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі:болашақ педагогты қазіргі көркемдік білім беру жүйесінде даярлау процесі.
Зерттеу пәні:болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау.
Зерттеудің болжамы: Егер: оқушыларда көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктерінің мазмұны және мәні айқындалса; болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұндық-логикалық моделінің өлшемдері мен көрсеткіштері анықталса, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық шарттары және тиімді жолдарын анықталса; солардың негізінде, жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалса, онда бүгінгі заман талабына сай, жан-жақты жетілген жеткіншектерді қалыптастыруға болады. өйткені
Зерттеу міндеттері:
- көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және
жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктірінің мазмұнын және мәнін ашу.
- болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық мазмұны мен міндеттерін ашып көрсету;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау.
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемесін жасау және эксперименттік тексерістен өткізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жеткіншектерді тәрбиелеудің әлеуметтік мәні туралы қазіргі философияның қағидалары; тәрбие мен білім берудегі жүйелілік-іс әрекеттік ілімдер; теориясы, жеке тұлғалық-көркемдік мәдениетін қалыптастыру теориясы; ғылым мен практиканы кіріктіру теориясы; пәнаралық байланыстар теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995); Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999); Білім мемлекеттік көркемдік тұжырымдамасы (2000); Қазақстан Республикасының 2016-2019 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы (2016); Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы; Н.Ә.Назарбаевтың Бір ел, бір тағдыр Жолдауы (2016); Қазақстан Республикасының 12-жылдық жалпы білім беретін мектептегі білім мазмұны және құрылымы; философтардың, психологтардың, педагогтардың, әлеуметтанушылардың еңбектері, ҚР Білім министрлігінің бекіткен тұжырымдамалары, оқу көркемдік тұжырымдамалары, озат педагогтар тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттелетін мәселе бойынша философиялық және психологиялық әдебиеттерге теориялық тұрғыдан талдау; мәселенің талдауы; үлгілер, анкета жүргізу, тестілеу; диагностикалық қалыптастырғыш эксперимент; жеткіншектердің өз бетінше істеген және шығармашылық жұмыстарын зерделеу; жүргізілетін эксперименттің нәтижесіне эксперименттік баға. Диагностикалық тапсырмалар жүйесін моделдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеу міндеттерінің шешілуі үш кезеңде іске асырылды.
Бірінші кезеңде (2015 ж.қыркүйек-қазан) зерттеу проблемасы анықталды; орта мектептің құжаттарына, көркемдік білім беру
көркемдік мәдениет тұжырымдамаларына, оқулықтарға сараптама жасалды; зерттеу жұмысының ғылыми аппараты дайындалды, оның мақсаты, болжамы және міндеттері айкындалды. Бұл кезеңде мынандай зерттеу әдістері пайдаланылды: философиялық, педагогикалық, көркемдік, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау; мектептің оқыту үрдісін бақылау, диагностикалау, модельдеу, диагностикалық әдістер (әңгіме өткізу, сауалнама жүргізу, тест, диагностикалық карта жасау, оқу-көркемдік жағдаяттар ұйымдастыру); анықтау эксперименті жүзеге асырылды.
Екінші кезеңде (2015 ж.қараша-желтоқсан) зерттеу проблемасының әдіснамалық-теориялық негіздері айқындалды; дидактикалық тапсырмалар дайындалды, болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығын мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық тұрғыдан арнайы тәжірибелік-эксперимент жүргізілді.
Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды; педагогикалық тәжірибелік-эксперименттің көркемдік мәдениет қалыптастыру әдістемесі дайындалды. Соның негізінде жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыруға арналған ұғымдар: көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау ұғымдары анықталды. Бұл кезеңде мынандай зерттеу әдістері пайдаланылды: қала мектеп педагогтардың тәжірибелеріне талдау жасалынды; қалыптастыру тәжірибелік эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2016 ж.қаңтар-наурыз) жүргізілген зерттеу жұмыстардың қорытындылары шығарылып, соның негізінде ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалынды. Бұл кезеңде алынған тәжірибелік-эксперименттік нәтижелеріне математикалық өңдеу жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтыланда және
жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктірінің мазмұнын және мәні ашылды;
-жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны мен міндеттерін ашып көрсетілді;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделін жасалды.
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық шарттары анықталды;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемесін жасау және эксперименттік тексерістен өткізу.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалуы;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаығының қалыптасуына мүмкіндік беретін нұсқау құралдарының ұсынылуы.
Магистрлік диссертация жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы, әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу кезеңдері, зерттеулер нәтижелерінің сынақтан өтуі мен дәйектілігі баяндалады.
Болашақ педагогтыің жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде жеткіншектердің тәрбие көркемдік мәдениетін көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны мен міндеттері баяндалып, жоғарғы оқу орындарында болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бағыттары және болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделі, психологиялық- педагогикалық шарттары ұсынылады.
Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың бойынша тәжірибелік жұмыс мазмұны атты екінші бөлімде болашақ педагогтарын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістері мен формалары сипатталады, тәжірибелі-эксперимент жұмысының ұйымдастырылуы және нәтежилері сипатталады, осы іс-әрекетте жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау жүйесін қамтамасыздандыратын кешеннің мазмұны қарастырылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері, әдістемелік ұсыныстар берілді.
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көркемдік тәрбие беру -көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі
Білімдердің белгілі бір саласын анықтайтын түсінік ретінде эстетика атауы ғылыми айналымға неміс философы Баумгартенмен ХVIII Ғасырдың ортасында енгізілген, дегенмен эстетика ғылым ретінде одан бастау алады деген қорытынды жасауға болмайды. Оның тарихы бағзы заманнан басталады (эстетиканың өркендері ежелгі мифологиялық мәтіндерден көрініс табады). Эстетиканың пәні тарихи жағынан жылжымалы және өзгермелі, ол қоғамдық-тарихи тәжірибе үрдісінде дамып, күрделене түседі. Оның дамуының әрбір жаңа кезеңінде адамның әлемге, өз-өзіне көркемдік қатынасы туралы қалыптасқан тұжырымдардың толық еместігі анықталады. Қоғамдық-тарихи тәжірибемен үнемі байытылып отыратын, тарихи перспективада эстетика мәселесі ашык болып қалады. Қоғам дамуының казіргі кезеңінде көркемдік бастаудың адамдардың болмысы мен санасының түрлі салаларына кеңінен енуіне байланысты шынайылықты көркемдік игеру саласының өзінің бұрын болмағандай кеңеюімен байланысты, табиғат пен өнерде көркемдіктың көрініс табудың дәстүрлі мәселелерімен қатар көркемдік ғылымның қызығушылық объектісіне көркемдік шығармашылық шектерінен шығып кететін және техникалық эстетика, дизайн, заттық-кеңістіктік ортаны қалыптастыру мен реттеуге бағытталған қызмет (ортаны көркемдік ұйымдастыру) мәселелерін, көркемдік тәрбие беру мәселелерін, көркемдіктың көрініс табуының басқа салаларын, мысалы спортты (спорт эстетикасы) қамтитын көркемдік қызметтің интенсивті дамыған түрлері де кіреді.
Эстетика пәнінің осыншама кеңеюі оның бірінші кезекте бұрын дәстүрлі дамып келген философия мен өнертандан дербес білім саласына бөлініп шығуымен тығыз байланысты. Ғылым ретінде эстетика сөзсіз философиялың сипатқа ие, бірақ оның өз ерекшеліктері, өзіне тән заңдылықтарға -шынайлықты көркемдік игеру заңдылықтарына ие ерекше пәні бар. Әлемді көркемдік игеру заңдары өнерден неғұрлым толық, шоғырланған түрде және тікелей көрініс табатындықтан, эстетика оның мәні мен заңдары туралы, көркемдік шығармашылықтың табиғасы туралы ғылым ретінде заңды түрде қарастырыла алады. Өнер көркемдік құндылықтар генераторы ретінде эстетиканың тұтастай дамуына шешуші ықпал етеді. Өз тарапынан эстетиканың барлық жеке өнертанушылық ғылымдарға (әдебиеттануға, сурет өнерлерінің теориясына, музыкатануға және т.б.) қатысты жалпы теориялық негіз (метатеория) маңызына ие. Өнер дамуының жалпы заңдарын зерттеумен айналыса келе, эстетика бұл жеке теорияларды методологиялық принциптермен каруландырады, жеке өнертану ғылымдарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды зерттейді, зерттеу әдістерін және оларды пайдалану шектерін талдайды, жаңа өнертанушылық түсініктерді ендіру әдістерін зерттейді және т.б. Егер бүрын көркемдік теориялар тек қана өнер материалында дамыған болса, қазір жағдайдың өзгергені сөзсіз.
Эстетиканың табиғаттағы, материалдық қызметтегі, рухани өмірдің түрлі саласындағы, тұрмыстағы, демалыс саласындағы көрініс табуын жалпылайтын және түсініктік аппараты бар ғылым ретіндегі эстетиканың құрылымы күрделене түсті және оның құрамына салыстырмалы түрде дербес пәндер кіреді: көркемдік шығармашылық теориясы, заттық орта дизайны мен оны игеру теориясы; көркемдік тәрбие беру теориясы. Көркемдік тәрбие берудің түрлі теорияларын зерттеу және танысу барысында біз түрлі дәуірлер теоретиктерінің өнердін ролін көркемдік тәрбиенің аса манызды құралы ретінде бағалап, оған жастарға адамгершілік тәрбие беру жүйесінде ерекше орын бөлгендігін аңғардык. Көркемдік тәрбиедегі өнердің айрыкша ролі оның шынайылықты көркемдік игеру әдісінің, көркемдік әрекеттің жоғарғы нысаны болып табылатындығымен түсіндіріледі. Сол себептен өнер, кай ғасырда болмасын, қоғамдық өмірде маңызды орынға ие болды.
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, көркемдік және адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген. Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және көркемдік көзқарастары мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін қамтитын. әл-Фараби окыту мен тәрбиенін өзара байланысы туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму үрдісі жүреді, ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді. [75] Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға табыстау -адам үшін бақыт, ақиқат лэззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді.
Ибн-Сина ойлау, көркемдік және адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындык пен белгілі тәрбие болган жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Зарнуджи ғылымдарды зерттеуге деген саналы ықыластың қажеттілігін, дербес алынған білімдер басымдылығын мойындаған. Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие беруді оңай кол жеткізу мен түсініктілік принциптеріне негіздеп құрып, оқу материалын біртіндеп күрделілендіру қажет деп, әңгімелер мен сұхбаттарға үлкен роль бөлді. [76]
Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі Імысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға шақырып, тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды [75;76].
Көркемдік тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді. Көркемдік тәрбие теориясының аса маңызды әдіснамалық алғышарттарының бірі - бала тұлғасының көркемдік орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық ыкпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Көркемдік тәрбие теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың, әсемдіктін, көркемдіктің мәңгі манызы мен рухани құндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты көркемдік тәрбие беруде живопись, музыка, декоративтік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін қарастырумен шектеліп қана коюға болмайды. Өйткені, көркемдік тәрбие - өнермен айналысу, жеткіншектердің қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін көлемдердегі шығармашылық әрекет. Көркемдік фақтілер мен құбылыстарды тек қана көркемдік цикл пәндерін зерттеу үрдісінде ғана игеру мен сезіну жеткілікті болмайтындығы баршаға мәлім. Жеткіншектердің көркемдік-шығармашылық дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркемдік фақтілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың біліктілігі мен дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады. Тек осылай көркемдік тәрбиенің диалектикалық аспектілерін қарастыра отырып қана әрекет кез-келген өнердің негізгі техникалық ерекшеліктері мен көркемдік өзіндік ерекшеліктерін білусіз мүмкін болмайтындығындай, көркемдік цикл пәндерін окытудың мақсаты әрекетсіз теория көмегімен ғана мүмкін бомайды деп тұжырымдай аламыз.
Бұл ереже осы өнер түрінің тарихи дамуы, мәні мен сипатын жеткіншектердің өнер туындыларын дұрыс бағалау қабілеттері мен біліктіліктерін қалыптастыруға көмегін тигізетін тәжірибелік білімдермен дұрыс үйлестірудің қажеттілігі туралы айтады. Осы ережені жүзеге асыру болашақ педагогтарді көркемдік тәрбиелеу, оларды жеткіншектерге көркемдік тәрбие беруге даярлығы мәселесі бойынша зерттеулерге айтарлықтай дәрежеде көмегін тигізеді. Осы мәселенің көптеген аспектілері мен оларды шешудің жолдары Г.В. Лабунскаяның [77], М.А. Вербтің [78], П.К. Демочканың [79], С.И. Ростованың [80], Е.Д. Щедриннің [81], Н.И. Киященко мен Н.Л. Лейзерованың [82], З.Р. Ахметованың [83], С.Ш. Абенбаеваның[84], 3. Абилованың [85], К.Е. Ералиннің [86], К. Әмірғазиннің [87] және басқаларының жұыстарында қарастырылады.
Эстетика мәселелерімен айналысатын көрнекті ғалымдар Н.И. Киященко, Н.Л. Лейзеров мектеп білім берудің және болашақ қоғам адамдарын даярлаудың бүтін жүйесіндегі өзінің орны бойынша өскелең ұрпақтың қазіргі адамға аса қажетті абстрақтілі және көркемдік-бейнелі ойлауға деген қабілеттердің үйлесімділігін қалыптастыру ісінде орталық тізбек болып табылады деп есептейді [82]. Олар мұны мектеп негізінде адамның барлық ойлау қабілеттерін дамытудың бастапқы сатысы болып табылатындығымен түсіндіреді. Тек мектепке ғана жеткіншектердің сезімдік-эмоционалды және рационалды-интеллектуалды шығармашылық әлеуеттерін бүтінге үйлестіре біріктіру, олардың белгілі бір қызмет түріне жеке қабілеттіліктерін дамыту мүмкіндігі берілген [82,24].
Мектептегі білім беруге қатысты көптеген үкіметтік құжаттарда оқу-тәрбие үрдісінің сапасын арттыру міндеті ерекше аталады, осыған байланысты жеткіншектерге көркемдік білім мен көркемдік тәрбие беруді айтарлықтай жақсарту қажеттілігіне ерекше көңіл бөлінеді [88;89].
Осы орайда болашақ педагогтың жеткіншектерді көркемдік тәрбиелеуге деген кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелерін қарастыратын З.Р. Ахметованың [83] жұмысын атауға болады.
Р.Ш. Абенбаеваның зерттеу жұмыстары айтарлықтай қызығушылық тудырады[84]. Бұл жұмыстын ерекшелігі онда көркемдік-педагогикалық біліктіліктер мен дағдылардың мәні мен өзіндік еркшеліктерін ашу әрекеті жасалып, оларды жіктеу нұсқасы жүзеге асырылып, оларды игерудің деңгейлері, өлшеімдері мен көрсеткіштері анықталғандығында.
З.Абилованың жұмысының зерттеу объектісі жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үрдісі болып табылатын басқа ғылыми жұмыстарда жеткіншектерге сыныптан тыс жұмыс барысында өнер құралдарымен көркемдік тәрбие беру мәселелері қарастырылады (казақ мектептерінің материалдарына негізделген) [85].
Жұмыстардың үлкен тобы жеткіншектерге музыкалық-көркемдік тәрбие беру мәселесіне арналған. Оқушы жастарды казақтың дәстүрлі көркемдік мәдениеті құралдарымен музыкалық-көркемдік тәрбиелеудің негіздері М.Х. Балтабаевпен[68] зерттелген.
Зерттеу жұмысында тұлғаға музыкалық-көркемдік тәрбие берудің негізі көп қырлы халықтың дәстүрлік-көркемдік мәдениеті: аспаптық, ән, сәндік-қолданбалы, би, шешендік-ақындык өнер болатындығы көрсетілген. Онда тұлғаға музыкалық-көркемдік тәрбие берудегі кешендік ыңғай туралы сөз қозғалады. Себебі музыкалық-эстетиканың мазмұны жеткіншектерді ұлттық өнердің көптеген түрлеріне - аспаптық, ән және шешендік-ақындық өнерге үйретумен байланысты. Музыкалық-көркемдік тәрбие мазмұнының жаңаруының негізгі принциптері бөлініи көрсетіледі. Олар: интегративтілік, бұқаралық, планеталылық, ассоциативтілік.
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық-көркемдік тәрбие беру мәселелерін С.Ф. Сизикова [90] мен Т.А. Қышқашбаев [91] зерттеді. Бірінші зерттеу жұмысында Тәжікстанның бастауыш мектеп оқушыларының музыкалық-көркемдік тәрбиесінің тиімділігін арттыру жолдары ашып көрсетіледі. Ал жеткіншектерге музыкалық-көркемдік тәрбие берудің табыстылығы мен сапасы ұлттық музыка мәдениетінің ықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А. Қышқашбаеваның [91] зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптың музыкасының педагогикалық мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан негізделеді. Бастауыш мектеп оқушыларының оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету үрдісіндегі музыкалық-көркемдік тәрбиенің мазмұны ашылған.
Сондай-ақ осы орайда Л.А. Кондрацкаяның [92] және Р.К.Дүйсембінованың[93] жұмыстарын атап өтуге болады. Біріншісінде тұлғаның мәндік саласынның контекстшдеп идеялық-көркемдік ұстанымдардың табиғаты қарастырылған. Музыкалды образдың концептуалды мазмұнын жеке түйсіну арқылы идеялық-көркемдік ұстанымдардың қалыптасу механизмі зерттелген.
Екінші еңбекте халықтың ән шығармашылығын жеткіншектерді музыкалды-көркемдік тәрбиелеудің құралы ретінде пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері зерттелген. Қазақ халық әндерінің педагогикалық жіктелуі негізделген.
Көптеген зерттеулер еңбек сабақтарында жеткіншектерге көркемдік тәрбие беру мен олардың еңбек әрекетіне көркемдік қатынасын қалыптастыруға арналған, бұл Н.С. Боголюбовтың [94], В.Ф. Григорьевтың [95], М.К. Даутовтың[96], В.Р. Дедканың[97], Ю.П. Желтоуховтың [98], С.И. Пономарьковтың [99], Г.В. Похолкиннің [100], А.И. Тихоновтың [101] жұмыстары.
Осы бағыт бойынша біз жасаган талдау халық өнері құралдарының көмегімен көркемдік тәрбие беру мәселелерінің өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділігін көрсету мақсатын көздеді.
Біздің қоғамнын объективті қажеттілігінен шыға келе, педагогика ғылымы өскелең ұрпақты тәрбиелеу үрдісін, тұлғаның жаңа, үйлесімді дамыған адамға қажетті қасиеттерін қалыптастыруға ерекше көңіл бөліп, зерттеуде. Қазіргі әлемде адамнын позициясы, оның айналада болып жатқанға деген қатынасы өте манызды. Сол себептен педагогика ғылымы алдыңғы қатарға тұлғаның белсенділік секілді қасиетін қалыптастыруды кояды. Бұл қасиет адамды коршаған әлемге пассивті сырттай қараушыдан казіргі қоғамның талаптарын барынша толық қанағаттандыратын тұлғаға айналдырады.
Қоршаған әлемге белсенді қатынаспен қарау үшін адамдағы эмоционалды және рационалды бастаулардың тепе-теңдігі болуы маңызды, өйткені ол сезім мен ақыл арасындағы өзара байланысты орнатады. Бұл бірлік көркемдік тәрбиеде барынша толық көлемде көрініс табады.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты көркемдік әрекеттің ыкпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте көркемдік тәрбие мақсат ретінде табиғат пен өнер сұлулығын қабылдауды койып, бірінші кезекте көркемдік өнер туындыларын тамашалаудан, өнермен әуесқойлыңпен айналысудан және өнер туралы белгілі бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер - қоғамдық құбылыс деген шарттан шыға келе, көркемдік тәрбиенің алдында адамды толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен киялын дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, осылайша ол адамгершілік ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады. Көркемдік тәрбиенің мәнін жаңадан түсіндіру ғылыми айналымға жаңа термин - өнермен тәрбиелеуді енгізді, ол көркемдік тәрбие терминімен барабар емес.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде көркемдік тәрбиенің тұлғаны тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және тәрбие үрдісіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы байкалды. Көркемдік тәрбиенің қосалқы ролінің себебі педагогтың консерватизмі мен олардың көркемдік цикл пәндерін жүргізуге деген дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға көркемдік тәрбие берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын, рухани және мәдени тамырларға кайта оралуды ерекше атап кеткен жөн.
Мектептегі көркемдік тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер ету үшін болашақ педагогтар ол оқу-тәрбие үрдісінің барлық жақтарын қамтуы тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу - тек қана адамды өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе - оқуда, өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды білдіреді.
Қазақстанда көркемдік және көркемдік тәрбие мәселелерін Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, Н.Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, М.Сильченко және т.б. козғап, қарастырған еді [102; 103; 104; 105; 106].
Осы ойды Абай қырық үшінші қара сөзінде ары қарай толықтырады.Ол
хабарлардың үнамдысы - үнамды қалыппен, ұнамсызы - ұнамсыз қалыппен,
әркешік өз суретімен көңілге түседі...Жан қуатыменен адам хасия қылған
өнерлері де күнде тексерсең күнде асады. Көп заманнан тексермесең, тауып
алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол мезгілдерден бір басқа адам
боп кеткендігіңді білмей қаласың -деп Абай адамның көркем шығармашылығының негізінде көркемдік сезімді жатқызады. Абай өзінің шығармаларында көркемдік түсініктерге, әсемдік, сұлулық, талғам және т.б. көркемдік категорияларға арнайы талдау жасамағанымен оның өлеңдерінде осы түсініктерді қамтитын мазмұнда шумақтар аз емес.
Халықтың ауызекі шығармашылығын Абай өзінің педагогикалық идеяларын таратуда, әсіресе, адамгершілік-көркемдік тәрбиесін жүзеге асыруда қажетті құрал ретінде пайдаланады. Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, көркемдік мәдениетының жетілуіне, ой-өрісінің, рухани әлемінің кеңи түсуіне бірнеше факторлар (шартты түрде) әсер етті (өскен ортасы,табиғат, туыс-жолдас, өнер адамдары т.б. жанүясы, эке-шешесі, әжесі; орыс достары).
Шоқанның балалық шағы Көкше өңірінде - Окжетпес, Қүсмүрын, Сырымбетте өтті. Бұл өңір баршаға өзінің тарихи аңыздарымен, ғажайып сұлу табиғатымен, атақты майталман суырып салма ақын, әнші-күйшілерімен белгілі. Мұның Шоқанның рухани жетілуіне, көркемдік мәдениетының қалыптасуына тікелей әсері болғаны күмәнсіз.
Көркемдік тәрбие туралы құнды пікір айтқан адам - Ыбырай Алтынсарин болды балаларды ауызекі шығармашылығын қадірлеуге, ондағы халықтың басынан өткен қилы-қилы тарихи кезеңдерге әділ баға бере білуге үйретті, оны ерекше әсермен, жоғары көркемдік сезіммен қабылдауға баулыды.
Ы.Алтынсариннің де көркемдік тәрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі.
Қазақ хрестоматиясына енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары көркемдік талғамның жан-жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты сыртқы жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ыңпалымен де құнды.
Мағжан Жұмабаев Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі ьэм кұлық тәрбиесі. Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны-дей келіп, Жаратылыстың ьәм искусствоның сұлулық заттары адамның сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген арман, сылдырлаған су, былдыраған бұлақ, шексіз-шетсіз қара көк теңіз, түрлі шөптермен толқынданған дала ... міне, осы сыкылды жаратылыстың сұлу заттары адам жанында бір ляззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай коймайды- деп атап көрсетеді.
К.Ш. Нұрланова [107], А.А. Қалыбекова[108], К.Е. Ералин [86], Э.И.Шыныбекова [69], К. Әмірғазиннің [87] ғылыми еңбектерінде өнер түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісінде қолдану мүмкіндіктері ұсынылған. Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың [68,7] педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның казіргі заманғы көркемдік мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда мәдениеттану әдіснамасы педагогикалық аспектіде береді, көркемдік мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркемдік-көркемдік үзіліссіз жарты мәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық теориясын негіздейді және осы негізде казіргі тұлғаның көркемдік мәдениетін қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап, ұсынады.
Көркемдік тәрбие беру - адамның шынайылыққа белгілі бір көркемдік қатынасын қалыптастыру. Көркемдік тәрбие үрдісінде тұлғаның көркемдік құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі қалыптасады. Көркемдік тәрбиемен бір уақыта адамның көркемдік қабылдау мен сезіну қабілеті, көркемдік талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында, тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) көркемдік құндылықтар жасауға деген қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, көркемдік тәрбие қарама-қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның көркемдік-шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы көркемдік құндылықты бағдарын қалыптастыру. Бұл қызметтер көркемдік тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын, оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Көркемдік тәрбие түсінігі көркемдік тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан көркемдік дамуды - адамда көркемдік түйсінудің, шығармашылық қиялдың, эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған калыптасу үрдісі. Әрбір адамның толықканды көркемдік дамуы - бұл асып кетушілік емес, тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде, рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген көркемдік тәрбие жүйесінсіз мүмкін болмайды, ол индивидуумның барлық пәндер, фақультативтер мен үйірмелер арқылы, коршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту үрдісінде көркемдік дамуын талап етеді [109].
Көркемдік тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі көркемдік және этикалық құндылықтар (көркемдік және этикалық, онер мен мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді. Сұлулықтың аркасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдык санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Көркемдік тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Көркемдік тәрбиенің негізгі қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші көркемдік құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік, зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды кажет етпей ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады. Егер тұлғаны нағыз көркемдік адам мен қоғамның бостандығы мен еркін дамуын камтамасыз ететін құндылықтар рухында калыптастыру қажет болса, - онда көркемдік тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста болады. Себебі, шығармашылық қызмет үрдісінде пайда болатын көркемдік құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес.
Көркемдік тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың (спорт эстетикасы) көркемдік жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі көркемдік ыңпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі онда көркемдік қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркемдік туындыларды жасау заңдары мен үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда болатын болуы тиіс [16,37].
Сол себепті көркемдік тәрбие - өнерге деген кажеттілікті тәрбиелеу, оны сезіну мен түсінуді, көркемдік шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту -тұтастай көркемдік тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің көркемдік құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ, өнер көркемдік тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы көркемдік тәрбиелеу тек қана көркемдік мәдениет қалыптастыруға сайып қана қоймайды. Ол одан әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-кұлығының көркемдік аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген көркемдік қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, көркемдік тәрбиенің негізгі қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері - тұлға мен қоғам мүдделерінің арасындағы антогонизмдер, себебі тұлға үшін оның шығармашылық қабілеттерінің дамуы тура маңызға ие, ал қоғам үшін қоғамдық тұтастықты нығайту үшін көркемдік-құндылықтық бағыттылық маңызды.
Тәрбие теориясы тұлға психологиясына негізделеді, ал оның қалыптасуы әрекет барысында жүзеге асырылады. Сол себепті болашақ мұғалім белгілі бір көркемдік талғамдарды, көзқарастарды, идеалдарды игеру үшін ол шынайы өмірде, адамдардың қарым-қатынастарында, мәдениетте, халық өнерінде әсемдікті шындығында бақылауы қажет. Жеткіншектерге көркемдік тәрбие берудің біліктіліктері мен дағдыларын игеру үшін ол өзінің өнер мен көркемдік тәрбие беру жөніндегі білімдерін тәжірибеде қолдануы керек. Бұның бәрі жоғары оқу орнының педагогы мен болашақ педагогтың тәрбие үрдісіндегі бірлескен қызметте шешілуі тиіс. Педагог көркемдік тәрбиенің мақсаттары меен міндеттерін анықтайды, тәрбиеленушілдердің жасы, көркемдік дайындығы мен сезімталдығына, олардың кәсіби бағыттылығына байланысты тәрбиеленуші тұлғасына көркемдік ықпал етудің тиісті жолдарын, құралдары мен әдістерін таңдайды. Сөзсіз, тәрбие объектісі танымдық белсенділік көрсетіп, өз рухани әлеуетін ашып, тәрбие үрдісінен шет қалмайды.
Көркемдік нәрсені сезіну мен түйсіну адамның рухани өміріне жарык пен қуаныш әкелетін, жоғары сезімдерді, ойлар мен қиялдарды тудыратын жерде басталады. Көркемдік ықпалдардың қуаты мен тәуелсіздігі бұл ықпалдың кайнар көзі адамда тек қана идея, ойды тудырып қана коймай, сезіммен боялған ой тудыратындығында[110,92]
Осылайша, біз көркемдік тәрбие түрлі кұралдармен жүзеге асырылатындығын көреміз. Олардың барлығы бір-біріне ешбір шамада қайшы келмейді, тек қана бір-бірін толықтырып, бір-бірімен сабақтасып отырады. Көркемдік тәрбие нәтижелерінің барлық саланы қамтитындығы оның рухани әрекеттің түрлі тараптарына бағытталғандығынан көрінеді. Көркемдік тәрбие оның адамның оны қоршаған шынайылықпен байланыстарына қатысуы бойынша эмбебап келеді. Көркемдік бастау адамның өнерге деген қатынасынан, өзі орындаған жұмыс ретінде, адамдармен күнделікті қатынастың барысында көрініс табады. Көркемдік сезім адамның адамгершілік, саяси, идеологиялық қызметінен көрініс табады, оның шығармашылық жасампаздык қабілеттерін дамытады.
Біздің пікірімізше, көркемдік тәрбиемен қатар, эстетика түсінігін және оның кейбір категорияларын қарастыру қажет.
Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді, сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес көркемдік пәндердің кез келгенінің метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің шеңберіне көркемдік түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал, шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі көркемдік сана кіреді. Терең дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылықка көркемдік қатынастары ашылып көрсетіледі және барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді, сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес көркемдік пәндердің кез келгенінің метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің шеңберіне көркемдік түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал, шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі көркемдік сана кіреді. Терең дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылықка көркемдік қатынастары ашылып көрсетіледі және көркемдік мәдениет барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Егер де көркемдік түйсіну туралы сөз козғайтын болсақ, ол қарапайым көркемдік эмоциялардан басталады, одан кейін қабылданатын көркемдік объектіні барабар объектілерден алынатын ұқсас сезімдік әсірлермен салыстыру жүреді. Сонымен бірге, көркемдік сезімдерде аталған көркемдік объектілердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік-рухани ерекшеліктерін түйсініп, суреттеу мүмкіндігін беретін адамның күрделі сезімдік тәжірибесі шоғырланған.
Көркемдік сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жаткызуға болады, себебі олар адамның объективті көркемдік объектілерге субъективті эмоционалды реақциясының нәтижесі болып табылады, сондай-ақ: 1) пәнге қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3) тұлғаның әлеуметтік ұстанымдарына байланысты [111, 89-91]. Объективті әлемнің шынайы құндылықтары мен адамның субъективті құндылықтың бағыттарының сезімдік-теориялық қимасы бола келе, көркемдік сезімдер тұлға санасының шынайылығын кұрайды [112, 51]. Олар адамның рухани өмірін ақтивизациялайтын және оны сұлулық заңдары бойынша әрекет етуге ынталандыратын ассоциациялық түсініктерден көрініс табатын адамның шығармашылық күштерінің белсенді, еркін, табиғи ойыны болып табылады [60,120].
Көркемдік сананың құрамдаушы бөлігі ретінде көркемдік сезімдер, оның дұрыс қызмет атқаруының шарты болып келеді, себебі өнер құбылыстары мен шынайы өмір заттарынан әсірлерді бейнелі жалпылау атаулық жалпылаумен байланысты[113, 79]. Демек көркемдік сезімнің құрамында жеке және қоғамдық тәжірибеде бекітілген әсемдік туралы түсініктердің негізіндегі шынайылық құбылыстарын бағалау кіреді.
Көркемдік сананың психологиялық негізі күмән тудырмайды. Тұлғаның тілдік ойлауының қызмет етуімен байланысты көркемдік сананың (мәдениеттер, ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теорияларды) жоғары деңгейлерін дамыту тек қана дамыған эмоциялар, сезімдер мен түйсінулер іргетасында ғана мүмкін болады.
Адамның көркемдік санасы қабылданатын ақпаратты бейнелейді, өңдейді және оның мәніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен көркемдік сананы әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда көркемдік эмоциялар, түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау үрдістерінің (ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық саралаудың ортақ жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсақ, көркемдік эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты қасиеттері болып табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және рационалдылықты біріктіретін жіәне көркемдік бейнелеу үрдісінде сананың жоғары деңгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның көркемдік қажеттіліктері мен мәдениеттеры өніп-өсетін негіз болып табылады [82-48].
Көркемдік мәдениет көркемдік объектілерді сезімдік-саналық түйсіну қабілеті болып табылады. Оның құрамында көркемдік объектінің қасиеттеріне сезімдік-эмоционалдык жауаптың, сондай-ақ оның қасиеттері туралы негізделген логикалық тұжырымның болуы көркемдік мәдениет мәселесіне арналған көптеген зерттеу жұмыстарында мойындалған [68].
Н.Б. Крылова көркемдік мәдениет әрбір индивидтің оны белсенді, идеалға сәйкес өмірлік әрекетке ынталандыратын тарихи детерминделген түсініктерінің негізінде өсетін тұлғаның сезімдік-рационалдык тілектерінің жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол көркемдік мәдениеттің қарама-қайшылықты сипатына ерекше көңіл бөледі, ол оның жалпыламалылығында және жекелігінде, интуитивтілігі мен логикалығынан, нормативтілігі мен оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен көрінеді [114,65].
Тұлғаның көркемдік мәдениеті қасиеттерінің кешендік көрінісі бола келе, көркемдік мәдениет өзінде адамның көркемдік тәжірибесін шоғырландырады, бағалау мен әрекеттерді бағыттайды. Сонымен қатар, ол шынайы көркемдік сананың, тұлғаның қажеттіліктері мен талаптарының мінездемесін береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.1 Көркемдік тәрбие беру -көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9 1.2 Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.2 Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 6
2 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН. ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУ БОЙЫНША
ТӘЖІРИБЕЛІК ЖҰМЫС МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.1 Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік
көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау
формалары және әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
2.2 Болашақ мұғалiмдердiң жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бойынша тәжірибелік эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..62
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Еліміздің егемендік алуымен байланысты әлеуметтік-экономикалық, рухани салаларымыздың барлық жақтарында жаппай өзгерістер, жаңа бастамалар мен серпінді қадамдар жүргізіліп жатыр.
Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың: Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін, бәсекеге қабілетті ұлт үшін Жолдауында атап өткендей Ұлттық бәсекелестің қабілеті бірінші кезеңде білімділік деңгейімен айқындалады деп атауы, білім беру саласының барлық жағына жаңаша көзқарас, жаңаша қарым-қатынас көркемдік мәдениетін міндеттейді[1].
Білім - бүгінгі күнгі жаһандану жағдайында өркениеттіліктің әрі өлшемі, әрі тетігі, әрі құндылығы болып табылады. болатын себебі, кез келген мемлекеттің рухани да, әлеуметтік-эконмикалық да дәрежесі онда өмір сүретін халықтың білім деңгейіне байланысты бағаланады. Білім орындарында қалыптастырылған көркемдік мәдениет сол өркениеттіліктің тетігі болып табылады. Себебі, адамзат баласын тамсандырған таңғажайып жаналықтар қашан да білімді - деп біліп, соған бүкіл мүмкіндіктерін жұмсаған.
Қазақстан Республикасы білім жүйесін 2016-2019 жылдарға дейін дамыту тұжырымдамасында; әлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған және жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыратын көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық моделін қалыптастыру үшін білім беруді дамытудағы стратегиялық басымдықтарды белгілеу деп атап көрсетілген болатын [2]. Осыған орай қазіргі білім берудің мақсаты - білім алып, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, жылдам өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүріп, жұмыс істей алатын, әлеуметтік және көркемдік мәдениетке - жан-жақты дамыған білімді, өз ісіне және өзгенің ісіне әділ баға бере алатын, Отанының әлеуметтік-экономикалық жағынан дамуына зор үлесін қоса алатын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін талап етіп отыр.
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында (1999 ж) Білім беру жүйесінің басты міндеті - ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптасьыруға және кәсіби шындауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау ... жеке даму үшін жағдай туғызу арқылы интелектіні байыту жатады ...оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу үшін мектеп ұжымдары, әрбір мұғалім күнделікті ізденіс арқылы жаңа практика, жаңа қарым-қатынас жасаулары қажет деп атап көрсетіледі, сонымен бірге мұғалім ісжеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығы жаңа бағыт сілтейді [3].
Жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру, өзіндік білім алуға бейімдеу, тұлғаның үздіксіз білім алуын қамтамасыз ету, тұтастай алғанда жеткіншектердің көркемдік әрекеттеріне тән дағдыларды қалыптастыру міндеті күн тәртібіне қойылып отыр. Сондықтан білімділіктің тұжырымды идеяларының дамуына байланысты мәселелер айрықша өзекті болып отыр.
Болашақ педагогтарді тәрбиелеудің теориялық саласы А.В.Луначарскийдің, П.П.Блонскийдің, С.Т.Шацкийдің, А.С.Макаренко мен В.А.Сухомлинскийдің ғылыми еңбектері мен практикалық жұмыстарында көрініс алған. Тұлғаның көркемдік мәдениетін (М.Р.Каган, А.Н.Буев, А.Г.Егоров, О.В.Лармин және т.б.), рухани мәдениетін (А.И.Арнольдов, Э.А.Баллер, В.А.Межуев, П.Н.Федосеев, Ю.У.Фохт-Бабушкин, И.Т.Фролов және т.б.) қалыптастыру мәселелері де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде әдіснамалық тұрғыда қарастырылады.
Қазақ халқының көркемдік, көркемдік мәдениет, рухани-дүниетанымдық мәдениет, оның өзіндік ұлттық психологиялық ерекшеліктері, мазмұндық сипаты философтар мен мәдениеттанушылардың, психологтардың, педагогтардың еңбектерінде жан-жақты көрініс табады (Б.Қазыханова, Қ.Ж.Нұрланова, Н.Шаханова, К.Қаракөзова, А.Қасабекоов, Ж.Алтаев, Н.Джандильдин, А.Сейдімбек, Қ.Жарықбаев, С.Қалиев, Қ. Бөлеев және т.б.).
Болашақ педагогтарді көркемдік тәрбиелеу, оларды жеткіншектерге көркемдік тәрбие беруге даярлығы мәселенің көптеген аспектілері мен оларды шешудің жолдары Г.В. Лабунскаяның [77], М.А. Вербтің [78], П.К. Демочканың [79], С.И. Ростованың [80], Е.Д. Щедриннің [81], Н.И. Киященко мен Н.Л. Лейзерованың [82], З.Р. Ахметованың [83], С.Ш. Абенбаеваның[84], 3. Абилованың [85], К.Е. Ералиннің [86], К. Әмірғазиннің [87] және басқаларының жұыстарында қарастырылады.
Сонымен бүгінгі күнге дейін педагогикада ғылыми тұрғыдан, көркемдік мәдениет қалыптастыру мәселесі жан-жақты қарастырылып келген: философияда (В.Г.Алексеева [4]; О.Г. Дробницкий [5]; В.П. Тугаринов [6]; А.Г. Здравомыслов [7] т.б.) әлеуметтануда (В.А. Ядов [8]; т.б) психологияда (А.С Леонтьев [9]; Л.И. Божович [10]; В.В. Давыдов [12], Л.С Выготский [13] т.б.), ал педагогикада (М.Г Казакина [14]; Т.Н., Мальковская [15]; А.В Кирьякова [16]; М.Е Дуранов [17] т.б.).
Көркемдік мәдениет мәселесінің әр түрлі аспектілерін Қазақстан ғалымдары да зерттеген: жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруғаың бірқатар, теориялық-практикалық негіздері (Г.Қ. Нұрғалиева, З.И Васильева); педагогикалық баспасөзге болашақ педагогтың көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыру (А.Тленбаева) жастардың көркемдік мәдениетін қалыптастыруға әлеуметтік педагогикалық тұрғыдан зерттеу (Б.П. Ломов қарастырған [18;19;20;21]. Сонымен, бүгінгі күнде көркемдік мәдениет жайында біршама ғылыми педагогикалық білімдер жинақталған.
Бұл жайында, көрнекті қоғам қайраткері М. Жұмабаев Қазақтың тағдары, келешекте ел болуы да мектебінің қандай құрылуына барып тіреледі. Мектебіміздің таза сау, берік һәм өз жанымызға қабысатын, үйлесетін негізде құра алмасақ, келешегіміз күңгірт деп өз кезінде білім мен ғылымның маңыздылығына тоқталған [22].
Алайда, тәжірибе жүзінде жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға деген талаптарының артуы мен педагогикада жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру мәселесінің теориялық тұрғыдан жеткіліксіз зерттелуі арасындағы қарама-қайшылық бар екендігі анықталды. Осы қарама-қайшылықтардығы дұрыс шешімін іздестіру біздің зерттеу проблемамызды айқындауға және диплом жұмысының тақырыбын Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау деп алуымызға негіз болды.
Зерттеу мақсаты: Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың теориялық негіздерін ашып көрсету және әдістемесін жасау.
Зерттеу объектісі:болашақ педагогты қазіргі көркемдік білім беру жүйесінде даярлау процесі.
Зерттеу пәні:болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау.
Зерттеудің болжамы: Егер: оқушыларда көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктерінің мазмұны және мәні айқындалса; болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың мазмұндық-логикалық моделінің өлшемдері мен көрсеткіштері анықталса, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық шарттары және тиімді жолдарын анықталса; солардың негізінде, жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың әдістемесі жасалса, онда бүгінгі заман талабына сай, жан-жақты жетілген жеткіншектерді қалыптастыруға болады. өйткені
Зерттеу міндеттері:
- көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және
жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктірінің мазмұнын және мәнін ашу.
- болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық мазмұны мен міндеттерін ашып көрсету;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделін жасау.
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемесін жасау және эксперименттік тексерістен өткізу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Жеткіншектерді тәрбиелеудің әлеуметтік мәні туралы қазіргі философияның қағидалары; тәрбие мен білім берудегі жүйелілік-іс әрекеттік ілімдер; теориясы, жеке тұлғалық-көркемдік мәдениетін қалыптастыру теориясы; ғылым мен практиканы кіріктіру теориясы; пәнаралық байланыстар теориясы.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Конституциясы (1995); Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999); Білім мемлекеттік көркемдік тұжырымдамасы (2000); Қазақстан Республикасының 2016-2019 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы (2016); Президент Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан-2030 стратегиялық бағдарламасы; Н.Ә.Назарбаевтың Бір ел, бір тағдыр Жолдауы (2016); Қазақстан Республикасының 12-жылдық жалпы білім беретін мектептегі білім мазмұны және құрылымы; философтардың, психологтардың, педагогтардың, әлеуметтанушылардың еңбектері, ҚР Білім министрлігінің бекіткен тұжырымдамалары, оқу көркемдік тұжырымдамалары, озат педагогтар тәжірибесі.
Зерттеу әдістері. Зерттелетін мәселе бойынша философиялық және психологиялық әдебиеттерге теориялық тұрғыдан талдау; мәселенің талдауы; үлгілер, анкета жүргізу, тестілеу; диагностикалық қалыптастырғыш эксперимент; жеткіншектердің өз бетінше істеген және шығармашылық жұмыстарын зерделеу; жүргізілетін эксперименттің нәтижесіне эксперименттік баға. Диагностикалық тапсырмалар жүйесін моделдеу.
Зерттеудің негізгі кезеңдері. Зерттеу міндеттерінің шешілуі үш кезеңде іске асырылды.
Бірінші кезеңде (2015 ж.қыркүйек-қазан) зерттеу проблемасы анықталды; орта мектептің құжаттарына, көркемдік білім беру
көркемдік мәдениет тұжырымдамаларына, оқулықтарға сараптама жасалды; зерттеу жұмысының ғылыми аппараты дайындалды, оның мақсаты, болжамы және міндеттері айкындалды. Бұл кезеңде мынандай зерттеу әдістері пайдаланылды: философиялық, педагогикалық, көркемдік, ғылыми-әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау; мектептің оқыту үрдісін бақылау, диагностикалау, модельдеу, диагностикалық әдістер (әңгіме өткізу, сауалнама жүргізу, тест, диагностикалық карта жасау, оқу-көркемдік жағдаяттар ұйымдастыру); анықтау эксперименті жүзеге асырылды.
Екінші кезеңде (2015 ж.қараша-желтоқсан) зерттеу проблемасының әдіснамалық-теориялық негіздері айқындалды; дидактикалық тапсырмалар дайындалды, болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығын мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық тұрғыдан арнайы тәжірибелік-эксперимент жүргізілді.
Болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделі жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері анықталды; педагогикалық тәжірибелік-эксперименттің көркемдік мәдениет қалыптастыру әдістемесі дайындалды. Соның негізінде жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға қалыптастыруға арналған ұғымдар: көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтылау және жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау ұғымдары анықталды. Бұл кезеңде мынандай зерттеу әдістері пайдаланылды: қала мектеп педагогтардың тәжірибелеріне талдау жасалынды; қалыптастыру тәжірибелік эксперимент жүргізілді.
Үшінші кезеңде (2016 ж.қаңтар-наурыз) жүргізілген зерттеу жұмыстардың қорытындылары шығарылып, соның негізінде ғылыми-әдістемелік ұсыныстар жасалынды. Бұл кезеңде алынған тәжірибелік-эксперименттік нәтижелеріне математикалық өңдеу жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- көркемдік мәдениет ұғымын теориялық тұрғыдан нақтыланда және
жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыру, болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау түсініктірінің мазмұнын және мәні ашылды;
-жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны мен міндеттерін ашып көрсетілді;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделін жасалды.
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың педагогикалық шарттары анықталды;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың әдістемесін жасау және эксперименттік тексерістен өткізу.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделінің жасалуы;
- болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаығының қалыптасуына мүмкіндік беретін нұсқау құралдарының ұсынылуы.
Магистрлік диссертация жұмысының құрылымы. Магистрлік диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі негізделеді, жұмыстың мақсаты, нысаны, пәні анықталады, зерттеу міндеттері мен болжамы, құрылымы, әдіснамалық негізі, жетекші идеясы, ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу кезеңдері, зерттеулер нәтижелерінің сынақтан өтуі мен дәйектілігі баяндалады.
Болашақ педагогтыің жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың теориялық негіздері атты бірінші бөлімінде жеткіншектердің тәрбие көркемдік мәдениетін көркемдік мәдениетін қалыптастырудың педагогикалық мазмұны мен міндеттері баяндалып, жоғарғы оқу орындарында болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау бағыттары және болашақ педагогтың жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлығының құрылымдық-мазмұндық моделі, психологиялық- педагогикалық шарттары ұсынылады.
Болашақ педагогты жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлаудың бойынша тәжірибелік жұмыс мазмұны атты екінші бөлімде болашақ педагогтарын жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау әдістері мен формалары сипатталады, тәжірибелі-эксперимент жұмысының ұйымдастырылуы және нәтежилері сипатталады, осы іс-әрекетте жеткіншектердің көркемдік мәдениетін қалыптастыруға даярлау жүйесін қамтамасыздандыратын кешеннің мазмұны қарастырылады.
Қорытындыда зерттеудің негізгі нәтижелері, әдістемелік ұсыныстар берілді.
1БОЛАШАҚ ПЕДАГОГТЫ ЖЕТКІНШЕКТЕРДІҢ КӨРКЕМДІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУҒА ДАЯРЛАУДЫҢ ТЕРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Көркемдік тәрбие беру -көркемдік мәдениетті қалыптастырудың негізі
Білімдердің белгілі бір саласын анықтайтын түсінік ретінде эстетика атауы ғылыми айналымға неміс философы Баумгартенмен ХVIII Ғасырдың ортасында енгізілген, дегенмен эстетика ғылым ретінде одан бастау алады деген қорытынды жасауға болмайды. Оның тарихы бағзы заманнан басталады (эстетиканың өркендері ежелгі мифологиялық мәтіндерден көрініс табады). Эстетиканың пәні тарихи жағынан жылжымалы және өзгермелі, ол қоғамдық-тарихи тәжірибе үрдісінде дамып, күрделене түседі. Оның дамуының әрбір жаңа кезеңінде адамның әлемге, өз-өзіне көркемдік қатынасы туралы қалыптасқан тұжырымдардың толық еместігі анықталады. Қоғамдық-тарихи тәжірибемен үнемі байытылып отыратын, тарихи перспективада эстетика мәселесі ашык болып қалады. Қоғам дамуының казіргі кезеңінде көркемдік бастаудың адамдардың болмысы мен санасының түрлі салаларына кеңінен енуіне байланысты шынайылықты көркемдік игеру саласының өзінің бұрын болмағандай кеңеюімен байланысты, табиғат пен өнерде көркемдіктың көрініс табудың дәстүрлі мәселелерімен қатар көркемдік ғылымның қызығушылық объектісіне көркемдік шығармашылық шектерінен шығып кететін және техникалық эстетика, дизайн, заттық-кеңістіктік ортаны қалыптастыру мен реттеуге бағытталған қызмет (ортаны көркемдік ұйымдастыру) мәселелерін, көркемдік тәрбие беру мәселелерін, көркемдіктың көрініс табуының басқа салаларын, мысалы спортты (спорт эстетикасы) қамтитын көркемдік қызметтің интенсивті дамыған түрлері де кіреді.
Эстетика пәнінің осыншама кеңеюі оның бірінші кезекте бұрын дәстүрлі дамып келген философия мен өнертандан дербес білім саласына бөлініп шығуымен тығыз байланысты. Ғылым ретінде эстетика сөзсіз философиялың сипатқа ие, бірақ оның өз ерекшеліктері, өзіне тән заңдылықтарға -шынайлықты көркемдік игеру заңдылықтарына ие ерекше пәні бар. Әлемді көркемдік игеру заңдары өнерден неғұрлым толық, шоғырланған түрде және тікелей көрініс табатындықтан, эстетика оның мәні мен заңдары туралы, көркемдік шығармашылықтың табиғасы туралы ғылым ретінде заңды түрде қарастырыла алады. Өнер көркемдік құндылықтар генераторы ретінде эстетиканың тұтастай дамуына шешуші ықпал етеді. Өз тарапынан эстетиканың барлық жеке өнертанушылық ғылымдарға (әдебиеттануға, сурет өнерлерінің теориясына, музыкатануға және т.б.) қатысты жалпы теориялық негіз (метатеория) маңызына ие. Өнер дамуының жалпы заңдарын зерттеумен айналыса келе, эстетика бұл жеке теорияларды методологиялық принциптермен каруландырады, жеке өнертану ғылымдарының арасындағы байланыстар мен қатынастарды зерттейді, зерттеу әдістерін және оларды пайдалану шектерін талдайды, жаңа өнертанушылық түсініктерді ендіру әдістерін зерттейді және т.б. Егер бүрын көркемдік теориялар тек қана өнер материалында дамыған болса, қазір жағдайдың өзгергені сөзсіз.
Эстетиканың табиғаттағы, материалдық қызметтегі, рухани өмірдің түрлі саласындағы, тұрмыстағы, демалыс саласындағы көрініс табуын жалпылайтын және түсініктік аппараты бар ғылым ретіндегі эстетиканың құрылымы күрделене түсті және оның құрамына салыстырмалы түрде дербес пәндер кіреді: көркемдік шығармашылық теориясы, заттық орта дизайны мен оны игеру теориясы; көркемдік тәрбие беру теориясы. Көркемдік тәрбие берудің түрлі теорияларын зерттеу және танысу барысында біз түрлі дәуірлер теоретиктерінің өнердін ролін көркемдік тәрбиенің аса манызды құралы ретінде бағалап, оған жастарға адамгершілік тәрбие беру жүйесінде ерекше орын бөлгендігін аңғардык. Көркемдік тәрбиедегі өнердің айрыкша ролі оның шынайылықты көркемдік игеру әдісінің, көркемдік әрекеттің жоғарғы нысаны болып табылатындығымен түсіндіріледі. Сол себептен өнер, кай ғасырда болмасын, қоғамдық өмірде маңызды орынға ие болды.
Шығыс ойшылдары, философиялық ой толғап, әсемдік, көркемдік және адамгершілік тәрбие беру мәселелері бойынша пікірталастар жүргізген. Олардың әсемдік, адамгершілік туралы этикалық және көркемдік көзқарастары мен идеялары тұлғаны барлық жас сатыларындағы тәрбиелеу мәселелерін қамтитын. әл-Фараби окыту мен тәрбиенін өзара байланысы туралы, сөз арқылы оқытудың қажеттілігі туралы, әрекет арқылы, білімдердің негізінде тәрбие беру туралы ой-пікірін айтқан. Ол түрлі ойлау операциялары арқылы рационалды интеллетуалды білім беру мен рухани даму үрдісі жүреді, ал алынған білімдерді шығармашылық тұрғыдан қолдану қажет деп айтқан еді. [75] Ойлау мен сөйлеуді дамыту, сондай-ақ қатынасқа рухани әлемді қалыптастырудың маңызды факторы ретінде ерекше маңыз беретін. Бируни мақсаттылықты, дәйектілікті, жүйелілікті, көрнекілікті білім және тәрбие берудегі жетекші принцип деп таныған. Ол білім алу мен оны басқаларға табыстау -адам үшін бақыт, ақиқат лэззат деп айтатын. Ақиқатты іздеу таным әдісі ретінде тәжірибе арқылы жүреді.
Ибн-Сина ойлау, көркемдік және адамгершілік тәрбиені бірлікте жүзеге асыруға шақырды. Балаларда өнерді түйсініп, оған ләззаттану (тиісті дайындык пен белгілі тәрбие болган жағдайда) қабілетін жетілдіру қажеттілігі туралы ой толғады. Зарнуджи ғылымдарды зерттеуге деген саналы ықыластың қажеттілігін, дербес алынған білімдер басымдылығын мойындаған. Сонымен бірге, оқыту мен тәрбие беруді оңай кол жеткізу мен түсініктілік принциптеріне негіздеп құрып, оқу материалын біртіндеп күрделілендіру қажет деп, әңгімелер мен сұхбаттарға үлкен роль бөлді. [76]
Бердах балалардың жан-жақты дамуын қолдады, тұлғаның жетілуі, тәрбие объектісін жан-жақты зерттеу туралы сөз қозғады. Өнерге үлкен көңіл бөлуге, оның ұлы қуатын ұмытпауға шақырды. Авлони де білімдерге адамды жоғары мәдениет әлеміне ендіретін жоғары қасиеті ретінде үлкен көңіл бөлді. Ол мұғалім тәрбиеленуші үшін жауапты, сондай-ақ ол өз пәнін жақсы біліп, сабақтарды тәжірибемен байланыстырып, өмірдегі Імысалдарды келтіру керек деп айтатын. Айни әсемдікті, сұлулықты тамашалауға шақырып, тәрбие берудегі үлкен ролді әдебиет пен өнерге жатқызды [75;76].
Көркемдік тәрбие теориясы бірқатар принципиалды философиялық-этикалық және психологиялық-педагогтық бастапқы ережелерге негізделеді. Көркемдік тәрбие теориясының аса маңызды әдіснамалық алғышарттарының бірі - бала тұлғасының көркемдік орнығуындағы мақсатқа бағытталған педагогикалық ыкпал етудің жетекші ролі туралы ереже. Көркемдік тәрбие теориясының келесі ережесі адам үшін сұлулық құбылыстарының: асқақтықтың, әсемдіктін, көркемдіктің мәңгі манызы мен рухани құндылығын мойындаудан тұрады.
Осыған байланысты көркемдік тәрбие беруде живопись, музыка, декоративтік-қолданбалы өнердің теориялық мәселелерін қарастырумен шектеліп қана коюға болмайды. Өйткені, көркемдік тәрбие - өнермен айналысу, жеткіншектердің қабілеттері мен мүдделеріне сәйкес келетін көлемдердегі шығармашылық әрекет. Көркемдік фақтілер мен құбылыстарды тек қана көркемдік цикл пәндерін зерттеу үрдісінде ғана игеру мен сезіну жеткілікті болмайтындығы баршаға мәлім. Жеткіншектердің көркемдік-шығармашылық дарындарын дамыту тек өнер түрлерінің тарихы жөніндегі білімдер мен көркемдік фақтілер мен құбылыстарды игерумен қатар шынайылықты сөз арқылы, көру-көрнекілік және дыбыстық бейнелеудің көмегімен ұсынудың біліктілігі мен дағдылары қалыптастын болған жағдайда ғана мүмкін болады. Тек осылай көркемдік тәрбиенің диалектикалық аспектілерін қарастыра отырып қана әрекет кез-келген өнердің негізгі техникалық ерекшеліктері мен көркемдік өзіндік ерекшеліктерін білусіз мүмкін болмайтындығындай, көркемдік цикл пәндерін окытудың мақсаты әрекетсіз теория көмегімен ғана мүмкін бомайды деп тұжырымдай аламыз.
Бұл ереже осы өнер түрінің тарихи дамуы, мәні мен сипатын жеткіншектердің өнер туындыларын дұрыс бағалау қабілеттері мен біліктіліктерін қалыптастыруға көмегін тигізетін тәжірибелік білімдермен дұрыс үйлестірудің қажеттілігі туралы айтады. Осы ережені жүзеге асыру болашақ педагогтарді көркемдік тәрбиелеу, оларды жеткіншектерге көркемдік тәрбие беруге даярлығы мәселесі бойынша зерттеулерге айтарлықтай дәрежеде көмегін тигізеді. Осы мәселенің көптеген аспектілері мен оларды шешудің жолдары Г.В. Лабунскаяның [77], М.А. Вербтің [78], П.К. Демочканың [79], С.И. Ростованың [80], Е.Д. Щедриннің [81], Н.И. Киященко мен Н.Л. Лейзерованың [82], З.Р. Ахметованың [83], С.Ш. Абенбаеваның[84], 3. Абилованың [85], К.Е. Ералиннің [86], К. Әмірғазиннің [87] және басқаларының жұыстарында қарастырылады.
Эстетика мәселелерімен айналысатын көрнекті ғалымдар Н.И. Киященко, Н.Л. Лейзеров мектеп білім берудің және болашақ қоғам адамдарын даярлаудың бүтін жүйесіндегі өзінің орны бойынша өскелең ұрпақтың қазіргі адамға аса қажетті абстрақтілі және көркемдік-бейнелі ойлауға деген қабілеттердің үйлесімділігін қалыптастыру ісінде орталық тізбек болып табылады деп есептейді [82]. Олар мұны мектеп негізінде адамның барлық ойлау қабілеттерін дамытудың бастапқы сатысы болып табылатындығымен түсіндіреді. Тек мектепке ғана жеткіншектердің сезімдік-эмоционалды және рационалды-интеллектуалды шығармашылық әлеуеттерін бүтінге үйлестіре біріктіру, олардың белгілі бір қызмет түріне жеке қабілеттіліктерін дамыту мүмкіндігі берілген [82,24].
Мектептегі білім беруге қатысты көптеген үкіметтік құжаттарда оқу-тәрбие үрдісінің сапасын арттыру міндеті ерекше аталады, осыған байланысты жеткіншектерге көркемдік білім мен көркемдік тәрбие беруді айтарлықтай жақсарту қажеттілігіне ерекше көңіл бөлінеді [88;89].
Осы орайда болашақ педагогтың жеткіншектерді көркемдік тәрбиелеуге деген кәсіби даярлығын қалыптастыру мәселелерін қарастыратын З.Р. Ахметованың [83] жұмысын атауға болады.
Р.Ш. Абенбаеваның зерттеу жұмыстары айтарлықтай қызығушылық тудырады[84]. Бұл жұмыстын ерекшелігі онда көркемдік-педагогикалық біліктіліктер мен дағдылардың мәні мен өзіндік еркшеліктерін ашу әрекеті жасалып, оларды жіктеу нұсқасы жүзеге асырылып, оларды игерудің деңгейлері, өлшеімдері мен көрсеткіштері анықталғандығында.
З.Абилованың жұмысының зерттеу объектісі жалпы білім беретін мектептің оқу-тәрбие үрдісі болып табылатын басқа ғылыми жұмыстарда жеткіншектерге сыныптан тыс жұмыс барысында өнер құралдарымен көркемдік тәрбие беру мәселелері қарастырылады (казақ мектептерінің материалдарына негізделген) [85].
Жұмыстардың үлкен тобы жеткіншектерге музыкалық-көркемдік тәрбие беру мәселесіне арналған. Оқушы жастарды казақтың дәстүрлі көркемдік мәдениеті құралдарымен музыкалық-көркемдік тәрбиелеудің негіздері М.Х. Балтабаевпен[68] зерттелген.
Зерттеу жұмысында тұлғаға музыкалық-көркемдік тәрбие берудің негізі көп қырлы халықтың дәстүрлік-көркемдік мәдениеті: аспаптық, ән, сәндік-қолданбалы, би, шешендік-ақындык өнер болатындығы көрсетілген. Онда тұлғаға музыкалық-көркемдік тәрбие берудегі кешендік ыңғай туралы сөз қозғалады. Себебі музыкалық-эстетиканың мазмұны жеткіншектерді ұлттық өнердің көптеген түрлеріне - аспаптық, ән және шешендік-ақындық өнерге үйретумен байланысты. Музыкалық-көркемдік тәрбие мазмұнының жаңаруының негізгі принциптері бөлініи көрсетіледі. Олар: интегративтілік, бұқаралық, планеталылық, ассоциативтілік.
Бастауыш мектеп оқушыларына музыкалық-көркемдік тәрбие беру мәселелерін С.Ф. Сизикова [90] мен Т.А. Қышқашбаев [91] зерттеді. Бірінші зерттеу жұмысында Тәжікстанның бастауыш мектеп оқушыларының музыкалық-көркемдік тәрбиесінің тиімділігін арттыру жолдары ашып көрсетіледі. Ал жеткіншектерге музыкалық-көркемдік тәрбие берудің табыстылығы мен сапасы ұлттық музыка мәдениетінің ықпалын есепке алуға байланысты болады. Т.А. Қышқашбаеваның [91] зерттеу жұмысында қазақ халық аспаптың музыкасының педагогикалық мүмкіншіліктері теориялық тұрғыдан негізделеді. Бастауыш мектеп оқушыларының оларды ұлттық музыка аспаптарында ойнуға үйрету үрдісіндегі музыкалық-көркемдік тәрбиенің мазмұны ашылған.
Сондай-ақ осы орайда Л.А. Кондрацкаяның [92] және Р.К.Дүйсембінованың[93] жұмыстарын атап өтуге болады. Біріншісінде тұлғаның мәндік саласынның контекстшдеп идеялық-көркемдік ұстанымдардың табиғаты қарастырылған. Музыкалды образдың концептуалды мазмұнын жеке түйсіну арқылы идеялық-көркемдік ұстанымдардың қалыптасу механизмі зерттелген.
Екінші еңбекте халықтың ән шығармашылығын жеткіншектерді музыкалды-көркемдік тәрбиелеудің құралы ретінде пайдаланудың теориялық-әдістемелік негіздері зерттелген. Қазақ халық әндерінің педагогикалық жіктелуі негізделген.
Көптеген зерттеулер еңбек сабақтарында жеткіншектерге көркемдік тәрбие беру мен олардың еңбек әрекетіне көркемдік қатынасын қалыптастыруға арналған, бұл Н.С. Боголюбовтың [94], В.Ф. Григорьевтың [95], М.К. Даутовтың[96], В.Р. Дедканың[97], Ю.П. Желтоуховтың [98], С.И. Пономарьковтың [99], Г.В. Похолкиннің [100], А.И. Тихоновтың [101] жұмыстары.
Осы бағыт бойынша біз жасаган талдау халық өнері құралдарының көмегімен көркемдік тәрбие беру мәселелерінің өзара байланыстылығы мен өзара тәуелділігін көрсету мақсатын көздеді.
Біздің қоғамнын объективті қажеттілігінен шыға келе, педагогика ғылымы өскелең ұрпақты тәрбиелеу үрдісін, тұлғаның жаңа, үйлесімді дамыған адамға қажетті қасиеттерін қалыптастыруға ерекше көңіл бөліп, зерттеуде. Қазіргі әлемде адамнын позициясы, оның айналада болып жатқанға деген қатынасы өте манызды. Сол себептен педагогика ғылымы алдыңғы қатарға тұлғаның белсенділік секілді қасиетін қалыптастыруды кояды. Бұл қасиет адамды коршаған әлемге пассивті сырттай қараушыдан казіргі қоғамның талаптарын барынша толық қанағаттандыратын тұлғаға айналдырады.
Қоршаған әлемге белсенді қатынаспен қарау үшін адамдағы эмоционалды және рационалды бастаулардың тепе-теңдігі болуы маңызды, өйткені ол сезім мен ақыл арасындағы өзара байланысты орнатады. Бұл бірлік көркемдік тәрбиеде барынша толық көлемде көрініс табады.
Шығармашылық бастаудың тұлғаны табысты тәрбиелеу үшін дамытудағы маңыздылығы туралы ережеден шыға келе, біз кез келген емес, нақты көркемдік әрекеттің ыкпалын қарастыру қажет деп есептейміз.
Егер дәстүрлі түсінікте көркемдік тәрбие мақсат ретінде табиғат пен өнер сұлулығын қабылдауды койып, бірінші кезекте көркемдік өнер туындыларын тамашалаудан, өнермен әуесқойлыңпен айналысудан және өнер туралы белгілі бір білім көлемін игеруден тұратын болса, қазіргі уақытта өнер - қоғамдық құбылыс деген шарттан шыға келе, көркемдік тәрбиенің алдында адамды толығымен, оның бүкіл психикасын, жеке қасиеттері мен мінезін қалыптастыру міндеті қойылады, ол бірінші кезекте адамның сезімдері мен киялын дамытуға бағытталғандығы табиғи құбылыс, осылайша ол адамгершілік ұстанымдарға, көзқарастар мен әсерлерге әсер етеді, адамның өзіне, басқа адамдарға, әлемге деген қатынасын қалыптастырады. Көркемдік тәрбиенің мәнін жаңадан түсіндіру ғылыми айналымға жаңа термин - өнермен тәрбиелеуді енгізді, ол көркемдік тәрбие терминімен барабар емес.
Мектеп дамуының түрлі кезеңдерінде көркемдік тәрбиенің тұлғаны тұтасымен қалыптастырудағы роліне дұрыс баға бермеу, оның мектептегі және тәрбие үрдісіндегі алатын орны туралы анық және нақты түсініктің болмауы байкалды. Көркемдік тәрбиенің қосалқы ролінің себебі педагогтың консерватизмі мен олардың көркемдік цикл пәндерін жүргізуге деген дайындығының болмауында болды. Қазіргі уақытта жастарға көркемдік тәрбие берудің ролі үнемі артуда. Бұл нақты факторлармен және себептермен байланысты. Басты факторлардың арасынан халықтың өз санасының артуын, рухани және мәдени тамырларға кайта оралуды ерекше атап кеткен жөн.
Мектептегі көркемдік тәрбие саласындағы қалыптасқан жағдайға әсер ету үшін болашақ педагогтар ол оқу-тәрбие үрдісінің барлық жақтарын қамтуы тиістігіне сенімді болуы тиіс. Қалай да болса тәрбиелеу - тек қана адамды өнерге тартуды ғана емес, сонымен бірге, оның кез-келген істе - оқуда, өндірісте, ғылым мен өнерде қажетті шығармашылық қабілеттерін оятуды білдіреді.
Қазақстанда көркемдік және көркемдік тәрбие мәселелерін Ш.Уалиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, Ж. Аймауытов, Н.Ғабдуллин, Ә. Марғұлан, М.Сильченко және т.б. козғап, қарастырған еді [102; 103; 104; 105; 106].
Осы ойды Абай қырық үшінші қара сөзінде ары қарай толықтырады.Ол
хабарлардың үнамдысы - үнамды қалыппен, ұнамсызы - ұнамсыз қалыппен,
әркешік өз суретімен көңілге түседі...Жан қуатыменен адам хасия қылған
өнерлері де күнде тексерсең күнде асады. Көп заманнан тексермесең, тауып
алған өнеріңнің жоғалғандығын және өзіңнің ол мезгілдерден бір басқа адам
боп кеткендігіңді білмей қаласың -деп Абай адамның көркем шығармашылығының негізінде көркемдік сезімді жатқызады. Абай өзінің шығармаларында көркемдік түсініктерге, әсемдік, сұлулық, талғам және т.б. көркемдік категорияларға арнайы талдау жасамағанымен оның өлеңдерінде осы түсініктерді қамтитын мазмұнда шумақтар аз емес.
Халықтың ауызекі шығармашылығын Абай өзінің педагогикалық идеяларын таратуда, әсіресе, адамгершілік-көркемдік тәрбиесін жүзеге асыруда қажетті құрал ретінде пайдаланады. Шоқанның халық шығармашылығына деген сүйіспеншілігінің қалыптасуына, көркемдік мәдениетының жетілуіне, ой-өрісінің, рухани әлемінің кеңи түсуіне бірнеше факторлар (шартты түрде) әсер етті (өскен ортасы,табиғат, туыс-жолдас, өнер адамдары т.б. жанүясы, эке-шешесі, әжесі; орыс достары).
Шоқанның балалық шағы Көкше өңірінде - Окжетпес, Қүсмүрын, Сырымбетте өтті. Бұл өңір баршаға өзінің тарихи аңыздарымен, ғажайып сұлу табиғатымен, атақты майталман суырып салма ақын, әнші-күйшілерімен белгілі. Мұның Шоқанның рухани жетілуіне, көркемдік мәдениетының қалыптасуына тікелей әсері болғаны күмәнсіз.
Көркемдік тәрбие туралы құнды пікір айтқан адам - Ыбырай Алтынсарин болды балаларды ауызекі шығармашылығын қадірлеуге, ондағы халықтың басынан өткен қилы-қилы тарихи кезеңдерге әділ баға бере білуге үйретті, оны ерекше әсермен, жоғары көркемдік сезіммен қабылдауға баулыды.
Ы.Алтынсариннің де көркемдік тәрбие проблемаларын қозғайтын арнайы еңбектер жазып қалдырмағаны белгілі.
Қазақ хрестоматиясына енгізілген ауыз әдебиетінен жинаған материалдардың мазмұны тек қана танымдық, адамгершілік, өнегелік және ақылгөйлік сипатқа ғана емес, ол сондай-ақ жоғары көркемдік талғамның жан-жақты қалыптасып дамуына, әдемілікті түсіне білуге, нағыз сұлулықты сыртқы жылтырақтардан ажырата білуге тәрбиелейтін ыңпалымен де құнды.
Мағжан Жұмабаев Тәрбие төрт түрлі: дене тәрбиесі, ақыл тәрбиесі, сұлулық тәрбиесі ьэм кұлық тәрбиесі. Егер адам баласына осы төрт тәрбие тегіс берілсе, оның тәрбиесі түгел болғаны-дей келіп, Жаратылыстың ьәм искусствоның сұлулық заттары адамның сұлулық сезімдерін оятады. Үлбіреген гүл, күңіренген арман, сылдырлаған су, былдыраған бұлақ, шексіз-шетсіз қара көк теңіз, түрлі шөптермен толқынданған дала ... міне, осы сыкылды жаратылыстың сұлу заттары адам жанында бір ляззат, бір сұлулық толқынын оятып, туғызбай коймайды- деп атап көрсетеді.
К.Ш. Нұрланова [107], А.А. Қалыбекова[108], К.Е. Ералин [86], Э.И.Шыныбекова [69], К. Әмірғазиннің [87] ғылыми еңбектерінде өнер түрлерін мектеп пен жоғары оқу орнының оқу-тәрбие үрдісінде қолдану мүмкіндіктері ұсынылған. Біз қарастырып отырған мәселенің жалпы аспектісінде М.Х. Балтабаевтың [68,7] педагогикалық мәдениеттану мен Қазақстанның казіргі заманғы көркемдік мәдениетіне арналған зерттеу жұмысы қызығушылық тудырады. Онда мәдениеттану әдіснамасы педагогикалық аспектіде береді, көркемдік мәдениеттің білім берудегі ролін ашады. Көркемдік-көркемдік үзіліссіз жарты мәдениетті білім беру мен тұлғаны тәрбиелеудің тұтас педагогикалық теориясын негіздейді және осы негізде казіргі тұлғаның көркемдік мәдениетін қалыптастыру жүйесін ғылыми-әдістемелік қамтамасыз ету жүйесін даярлап, ұсынады.
Көркемдік тәрбие беру - адамның шынайылыққа белгілі бір көркемдік қатынасын қалыптастыру. Көркемдік тәрбие үрдісінде тұлғаның көркемдік құндылықтар әлемінде олардың белгілі бір нақты қоғамдағы қалыптасқан сипаты туралы түсініктерге сәйкес бағыттылығы, бұл құндылықтарды игеруі қалыптасады. Көркемдік тәрбиемен бір уақыта адамның көркемдік қабылдау мен сезіну қабілеті, көркемдік талғамы мен идеалы, сұлулық заңдары бойынша шығармашылыққа, өнерде және одан тыс (еңбек қызметі саласында, тұрмыста, әрекеттер мен тәртібінде) көркемдік құндылықтар жасауға деген қабілеті қалыптасады және дамиды. Осылайша, көркемдік тәрбие қарама-қайшылықтар бірлігін құрайтын екі негізгі қызметке ие: тұлғаның көркемдік-шығармашылық әлеуеттерін дамытудағы көркемдік құндылықты бағдарын қалыптастыру. Бұл қызметтер көркемдік тәрбиенің қоғамдық өмірдегі орнын, оның тәрбие қызметінің басқа түрлерімен байланысын анықтайды. Көркемдік тәрбие түсінігі көркемдік тәрбие теориясында жалпылама түсінік болып табылады. Ол оған тәуелді бірқатар түсініктерді қамтиды. Олардың арасынан көркемдік дамуды - адамда көркемдік түйсінудің, шығармашылық қиялдың, эмоционалдық сезінудің белсенділігін қамтамасыз ететін мәндік күштердің, сондай-ақ рухани қажеттіліктердің мақсатқа бағытталған калыптасу үрдісі. Әрбір адамның толықканды көркемдік дамуы - бұл асып кетушілік емес, тұлғаның жан-жақты дамуының абсолютті қажетті құрамдаушысы, ол болмаған жағдайда әлемге, адамдарға, табиғатқа деген қатынастың адамгершілік принциптерін толық игеру болмайды және болуы мүмкін емес. Өз кезегінде, рухани және адамгершілік даму қатаң реттелген көркемдік тәрбие жүйесінсіз мүмкін болмайды, ол индивидуумның барлық пәндер, фақультативтер мен үйірмелер арқылы, коршаған жағдайдың өзі, ұжымдағы қатынастар арқылы оқыту үрдісінде көркемдік дамуын талап етеді [109].
Көркемдік тәрбие адамгершілік тәрбиемен сабақтасады, себебі көркемдік және этикалық құндылықтар (көркемдік және этикалық, онер мен мораль) арасында бірлік бар. Сұлулық өзінің басқа тағайындалуымен қатар, адамдар арасындағы өзара қарым-қатынастардың реттеушісі ретінде де қызмет атқарады, ол адамдар толық көлемде адамшыл болуына себін тигізеді. Сұлулықтың аркасында адамдар жақсылыққа жақысылық идеясы олардың моральдык санасымен саналы түрде қабылданғанға дейін ақ ұмтылады.
Көркемдік тәрбие шығармашылықтың түрлі салаларында қажет болатын адамның барлық рухани қабілеттерін дамытады. Көркемдік тәрбиенің негізгі қызметтері арасындағы қайшылық адамның рухын тәрбиелеуші көркемдік құндылықтар өз мәні бойынша антигуманистік болып (мысалы, қатыгездік, зорлықты үгіттеу) адамның шығармашылық қабілеттерін дамытуды кажет етпей ғана емес, керісінше оларды барынша бұзуға бағытталған кезде пайда болады. Егер тұлғаны нағыз көркемдік адам мен қоғамның бостандығы мен еркін дамуын камтамасыз ететін құндылықтар рухында калыптастыру қажет болса, - онда көркемдік тәрбиенің қызметтері бір-бірімен үйлесімді байланыста болады. Себебі, шығармашылық қызмет үрдісінде пайда болатын көркемдік құндылықтарға қол жеткізу шығармашылық сипатқа ие болмауы мүмкін емес.
Көркемдік тәрбие көптеген құралдармен жүзеге асырылады. Бұл адам өмірінің тұрмыстық ортасында (тұрмыс эстетикасы), оның еңбек қәрекетінің жағдайы (өндірістік эстеткика), адамгершгілік қатынастардың, спорттың (спорт эстетикасы) көркемдік жағы және т.с.с. Тұлғаға мақсатты түрдегі көркемдік ыңпал етудің аса маңызды факторы өнер болып табылады, себебі онда көркемдік қатынас жинақталады және материяланады. Өнер қоғамдық сананың нысандарының бірі, эстетика, әлемді игерудің жоғарғы түрі болып табылады. Оның ғасырлар бойы қашалған көркемдік туындыларды жасау заңдары мен үнемі толықтырылып отыратын технологиясы және өз терминологиясы бар. Және бұл жерде білімдерді беру мен игеру, кез келген әлеуметтік тәжірибені тану секілді, объективті, дұрыс, қатаң ғылыми білімердің негізінде пайда болатын болуы тиіс [16,37].
Сол себепті көркемдік тәрбие - өнерге деген кажеттілікті тәрбиелеу, оны сезіну мен түсінуді, көркемдік шығармашылыққа қабілеттілікті дамыту -тұтастай көркемдік тәрбиенің бөлінбес бөлігін құрайды. Өнер призмасы өмірдің көркемдік құндылықтарын түйсінуді бағыттайды. Өнерге бет бұра келе, адам шығармашылық әрекет зертханасына кіргендей болады. Басқаша айтар болсақ, өнер көркемдік тәрбиенің құндылықтық-бағыттаушы, шығармашылық қызметтерінің жүзеге асырылуына қатысады. Сонымен бірге, өнер арқылы көркемдік тәрбиелеу тек қана көркемдік мәдениет қалыптастыруға сайып қана қоймайды. Ол одан әлдеқайда кеңірек, себебі еңбектің, адамдардың тұрмысының, олардың мінез-кұлығының көркемдік аспектілеріне, шынайылықтың өзіне деген көркемдік қатынастың қалыптасуына ықпал етеді, көркемдік тәрбиенің негізгі қызметтерінің арасындағы сәйкессіздіктің әлеуметтік негіздері - тұлға мен қоғам мүдделерінің арасындағы антогонизмдер, себебі тұлға үшін оның шығармашылық қабілеттерінің дамуы тура маңызға ие, ал қоғам үшін қоғамдық тұтастықты нығайту үшін көркемдік-құндылықтық бағыттылық маңызды.
Тәрбие теориясы тұлға психологиясына негізделеді, ал оның қалыптасуы әрекет барысында жүзеге асырылады. Сол себепті болашақ мұғалім белгілі бір көркемдік талғамдарды, көзқарастарды, идеалдарды игеру үшін ол шынайы өмірде, адамдардың қарым-қатынастарында, мәдениетте, халық өнерінде әсемдікті шындығында бақылауы қажет. Жеткіншектерге көркемдік тәрбие берудің біліктіліктері мен дағдыларын игеру үшін ол өзінің өнер мен көркемдік тәрбие беру жөніндегі білімдерін тәжірибеде қолдануы керек. Бұның бәрі жоғары оқу орнының педагогы мен болашақ педагогтың тәрбие үрдісіндегі бірлескен қызметте шешілуі тиіс. Педагог көркемдік тәрбиенің мақсаттары меен міндеттерін анықтайды, тәрбиеленушілдердің жасы, көркемдік дайындығы мен сезімталдығына, олардың кәсіби бағыттылығына байланысты тәрбиеленуші тұлғасына көркемдік ықпал етудің тиісті жолдарын, құралдары мен әдістерін таңдайды. Сөзсіз, тәрбие объектісі танымдық белсенділік көрсетіп, өз рухани әлеуетін ашып, тәрбие үрдісінен шет қалмайды.
Көркемдік нәрсені сезіну мен түйсіну адамның рухани өміріне жарык пен қуаныш әкелетін, жоғары сезімдерді, ойлар мен қиялдарды тудыратын жерде басталады. Көркемдік ықпалдардың қуаты мен тәуелсіздігі бұл ықпалдың кайнар көзі адамда тек қана идея, ойды тудырып қана коймай, сезіммен боялған ой тудыратындығында[110,92]
Осылайша, біз көркемдік тәрбие түрлі кұралдармен жүзеге асырылатындығын көреміз. Олардың барлығы бір-біріне ешбір шамада қайшы келмейді, тек қана бір-бірін толықтырып, бір-бірімен сабақтасып отырады. Көркемдік тәрбие нәтижелерінің барлық саланы қамтитындығы оның рухани әрекеттің түрлі тараптарына бағытталғандығынан көрінеді. Көркемдік тәрбие оның адамның оны қоршаған шынайылықпен байланыстарына қатысуы бойынша эмбебап келеді. Көркемдік бастау адамның өнерге деген қатынасынан, өзі орындаған жұмыс ретінде, адамдармен күнделікті қатынастың барысында көрініс табады. Көркемдік сезім адамның адамгершілік, саяси, идеологиялық қызметінен көрініс табады, оның шығармашылық жасампаздык қабілеттерін дамытады.
Біздің пікірімізше, көркемдік тәрбиемен қатар, эстетика түсінігін және оның кейбір категорияларын қарастыру қажет.
Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді, сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес көркемдік пәндердің кез келгенінің метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің шеңберіне көркемдік түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал, шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі көркемдік сана кіреді. Терең дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылықка көркемдік қатынастары ашылып көрсетіледі және барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Дегенмен, олардың пәндерінің өзіндік ерекшеліктерінен ортақ заңдылықтар байқалады эстетика тұтас ғылым ретінде оларды біріктіреді, сондай-ақ салыстырмалы түрде дербес көркемдік пәндердің кез келгенінің метатоеориясы болып табылады. Эстетика зерттейтін негізгі мәселелердің шеңберіне көркемдік түйсіну, сезімдер, талғамдар, көзқарастар, идеал, шынайы әрекеттегі және теориялық көріністегі көркемдік сана кіреді. Терең дәстүрге ие эстетиканың аса маңызды бөлімі болып категориялық аппаратты зерттеу табылады. Эстетика категорияларында адамның шынайылықка көркемдік қатынастары ашылып көрсетіледі және көркемдік мәдениет барынша жалпыланған түрде көрінеді.
Егер де көркемдік түйсіну туралы сөз козғайтын болсақ, ол қарапайым көркемдік эмоциялардан басталады, одан кейін қабылданатын көркемдік объектіні барабар объектілерден алынатын ұқсас сезімдік әсірлермен салыстыру жүреді. Сонымен бірге, көркемдік сезімдерде аталған көркемдік объектілердің утилитарлы емес мәні мен әлеуметтік-рухани ерекшеліктерін түйсініп, суреттеу мүмкіндігін беретін адамның күрделі сезімдік тәжірибесі шоғырланған.
Көркемдік сезімдерді жоғары сезімдер қатарына жаткызуға болады, себебі олар адамның объективті көркемдік объектілерге субъективті эмоционалды реақциясының нәтижесі болып табылады, сондай-ақ: 1) пәнге қатысты болды, 2) санамен байланысты; 3) тұлғаның әлеуметтік ұстанымдарына байланысты [111, 89-91]. Объективті әлемнің шынайы құндылықтары мен адамның субъективті құндылықтың бағыттарының сезімдік-теориялық қимасы бола келе, көркемдік сезімдер тұлға санасының шынайылығын кұрайды [112, 51]. Олар адамның рухани өмірін ақтивизациялайтын және оны сұлулық заңдары бойынша әрекет етуге ынталандыратын ассоциациялық түсініктерден көрініс табатын адамның шығармашылық күштерінің белсенді, еркін, табиғи ойыны болып табылады [60,120].
Көркемдік сананың құрамдаушы бөлігі ретінде көркемдік сезімдер, оның дұрыс қызмет атқаруының шарты болып келеді, себебі өнер құбылыстары мен шынайы өмір заттарынан әсірлерді бейнелі жалпылау атаулық жалпылаумен байланысты[113, 79]. Демек көркемдік сезімнің құрамында жеке және қоғамдық тәжірибеде бекітілген әсемдік туралы түсініктердің негізіндегі шынайылық құбылыстарын бағалау кіреді.
Көркемдік сананың психологиялық негізі күмән тудырмайды. Тұлғаның тілдік ойлауының қызмет етуімен байланысты көркемдік сананың (мәдениеттер, ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теорияларды) жоғары деңгейлерін дамыту тек қана дамыған эмоциялар, сезімдер мен түйсінулер іргетасында ғана мүмкін болады.
Адамның көркемдік санасы қабылданатын ақпаратты бейнелейді, өңдейді және оның мәніне сәйкес шынайылықты өзгертеді. Сол себептен көркемдік сананы әлем мен адам болмысын сезімдік образдарда көркемдік эмоциялар, түйсінулер, сезімдер мен тілдік ойлау үрдістерінің (ой-пікірлер, көзқарастар, идеалдар, категориялар, теориялар) көмегімен психологиялық саралаудың ортақ жүйесі ретінде қарастыруға болады. Басқаша айтар болсақ, көркемдік эмоциялар, түйсіну, сезімдер тұлғаның тұрақты қасиеттері болып табылатын, өзінде органикалық түрде сезімдік және рационалдылықты біріктіретін жіәне көркемдік бейнелеу үрдісінде сананың жоғары деңгейлеріне ауысуды қамтамасыз ететін тұлғаның көркемдік қажеттіліктері мен мәдениеттеры өніп-өсетін негіз болып табылады [82-48].
Көркемдік мәдениет көркемдік объектілерді сезімдік-саналық түйсіну қабілеті болып табылады. Оның құрамында көркемдік объектінің қасиеттеріне сезімдік-эмоционалдык жауаптың, сондай-ақ оның қасиеттері туралы негізделген логикалық тұжырымның болуы көркемдік мәдениет мәселесіне арналған көптеген зерттеу жұмыстарында мойындалған [68].
Н.Б. Крылова көркемдік мәдениет әрбір индивидтің оны белсенді, идеалға сәйкес өмірлік әрекетке ынталандыратын тарихи детерминделген түсініктерінің негізінде өсетін тұлғаның сезімдік-рационалдык тілектерінің жүйесі ретінде қалыптасады деп тұжырымдайды. Ол көркемдік мәдениеттің қарама-қайшылықты сипатына ерекше көңіл бөледі, ол оның жалпыламалылығында және жекелігінде, интуитивтілігі мен логикалығынан, нормативтілігі мен оригиналдылығынан, объективтілігі мен субъективтілігінен көрінеді [114,65].
Тұлғаның көркемдік мәдениеті қасиеттерінің кешендік көрінісі бола келе, көркемдік мәдениет өзінде адамның көркемдік тәжірибесін шоғырландырады, бағалау мен әрекеттерді бағыттайды. Сонымен қатар, ол шынайы көркемдік сананың, тұлғаның қажеттіліктері мен талаптарының мінездемесін береді. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz