Әл Фарабидің өмірі

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе
1. Әл Фарабидің өмірі
2. Әбу Насыр Әл.Фараби және оның әлем ғылымына қосқан үлесі
3. Ал.Фарабидің Үндістанда болған оқиғасы
4. Ирандағы Фараби туындылары
5. Орта ғасыр ғалымдарының Әл.Фараби туралы ой.пікірлері
6. Қорытынды

Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ топырағынын көкіреп ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтары бүкіл шығыс араб-парсы мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары да аз емес. Солардың бірі — бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-Фараби.
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім, бұған дәлел оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби 870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб қаласында дүниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының территориясында. Сол түста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған
.А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды мекен және керуен жолдарының торабы болған Отырарға орта ғасыр авторларының көп назар аударғанын атап көрсетеді. Географиялық көрінісі түрліше бұл өнір суармалы егіншілікпен айналысуға да қолайлы болған.
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы алқапта қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпенділер мен қала тұрғындары жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту әбден орынды.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылм монғолдар қаланы қиратты, бұл "Отырар апаты" деп аталды; онаң соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір Темір қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда Ибн Хаукальдың, Абул Фиданың, қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де айтылған. Отырардағы кітапхана, ел ауыздағы аңызға қарағанда, кітабының- саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында болған.
Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы бірден бір мәдени орталық емес-ті. Зерттеушілердің кажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, Сығанак, Түркістан, Мерке, Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны көрсетілген. Сондықтан, біз осы территорияны мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптасқан өскелең өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған деп қазір батыл айта аламыз.
Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан 300—400 жыл немесе одак да көп бұрын қалыптасты ма деген мәселені келешекте тарихшылар мен тіл мамандарының анықтауына тура келеді. Міне, сондықтан да, қазақ топырагынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари, Исмаил әл-Шаухари, Жемал әл-Түркістани, әл-Сығнақи, әл-Қыпшақи, Қадырғали Жалаири және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі әбден табиғи нәрсе. Осынау санлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны ерекше.

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

1. Әл Фарабидің өмірі

2. Әбу Насыр Әл-Фараби және оның әлем ғылымына қосқан үлесі

3. Ал-Фарабидің Үндістанда болған оқиғасы

4. Ирандағы Фараби туындылары

5. Орта ғасыр ғалымдарының Әл-Фараби туралы ой-пікірлері

6. Қорытынды

КІРІСПЕ

Қасиетті қазақ даласы талай ұлы ғұламаларды дүниеге алып келді. Қазақ
топырағынын көкіреп ояу, көзі ашық, ойшыл азаматтары бүкіл шығыс араб-парсы
мәдениетін меңгеріп, өз шығармаларын көпке ортақ тілде жаза біліп, кейінгі
ұрпақтарына мұра етіп қалдыра білді. Олардың ішінде аты әлемге жайылғандары
да аз емес. Солардың бірі — бәрімізге танымал ұлы жерлесіміз Әбу Насыр әл-
Фараби.
Әл-Фараби түрік тайпасының дәулетті бір ортасынан шыққаны бізге мәлім,
бұған дәлел оның толық аты жөнінде "Тархан" деген атаудың болуы. Әл-Фараби
870 жылы Сыр бойындағы Арыс өзені Сырға барып құятын өңірдегі, Фараб
қаласында дүниеге келді. Фарабидің то-лық аты-жөні Әбу-Насыр Мұхаммед Иби
Мұхаммед ибн Ұзлағ ибн Тархан Әл-Фараби, яғни әкесі Ұзлағ, арғы атасы
Тархан. Туған жері қазақтың ежелгі қаласы Отырарды арабтар Барба-Фараб деп
атап кеткен, осыдан барып ол Әбунасыр Фараби, яғни Фарабтан шыққан Әбунасыр
атанған. Бұл қаланың орны қазіргі Шәуілдір ауданы, Шымкент облысының
территориясында. Сол түста өмір сүргендердің қалдырған нұсқаларына
карағанда, Отырар қаласы IX ғасырда тарихи қатынастар мен сауда жолдарының
торабындағы аса ірі мәдениет орталығы болған
.А. Н. Бернштам, шекарадағы аса манызды мекен және керуен жолдарының торабы
болған Отырарға орта ғасыр авторларының көп назар аударғанын атап
көрсетеді. Географиялық көрінісі түрліше бұл өнір суармалы егіншілікпен
айналысуға да қолайлы болған.
А. Н. Берштамның айтуынша, Отырар қаласы орналасқан аса құнарлы алқапта
қазақ халқының арғы ата-бабалары, қырдағы көшпенділер мен қала тұрғындары
жиі карым-катынас, тығыз байланыс жасап отырған деп пікір қорыту әбден
орынды.
Кеңінен мәлім екі дерек бар: 1218 жылм монғолдар қаланы қиратты, бұл
"Отырар апаты" деп аталды; онаң соң 1405 жылғы ақпанда мұнда Әмір Темір
қайтыс болды. Отырар жайында біздің қолымызда Ибн Хаукальдың, Абул Фиданың,
қытай деректемелерінің мәліметтері бар. Отырар жөнінде Птоломейде де
айтылған. Отырардағы кітапхана, ел ауыздағы аңызға қарағанда, кітабының-
саны жағынан атақты Александрия кітапханасынан кейінгі екінші орында
болған.
Бірақ Отырар Қазақстан территориясындағы бірден бір мәдени орталық емес-ті.
Зерттеушілердің кажырлы еңбегі арқасында республиканың археологиялық
картасында басқа да мәдени орталықтар (Тараз, Сығанак, Түркістан, Мерке,
Исфиджаб және басқа қалалар) болғаны көрсетілген. Сондықтан, біз осы
территорияны мекендеген тайпалардың сонау арғы заманда қалыптасқан өскелең
өнері, қол өнері, ғылымы, түркі тілдес жазуы болған деп қазір батыл айта
аламыз.
Осы жазба әдебиеттің пайда болған кезін, ол біздік заманымыздан 300—400 жыл
немесе одак да көп бұрын қалыптасты ма деген мәселені келешекте тарихшылар
мен тіл мамандарының анықтауына тура келеді. Міне, сондықтан да, қазақ
топырагынан шыққан ғалымдар Әбу-Насыр әл-Фараби, Исхақ әл-Отрари, Исмаил әл-
Шаухари, Жемал әл-Түркістани, әл-Сығнақи, әл-Қыпшақи, Қадырғали Жалаири
және басқалар жазған еңбектердің белгілі бір мәдени негізде дүниеге келуі
әбден табиғи нәрсе. Осынау санлақтардың ішінде жалпы әлемге әйгілі алып
тұлға ретінде көзге көрінетін әл-Фарабидің орны ерекше.
Ал енді әл-Фарабидің антика дәстүрімен байланыстылығынан, осының арқасында
оның Аристотельден кейінгі "Екінші Ұстаз" атанып, даңққа бөленгенін айтатын
болсақ, әл-Фараби жастайынан ақ ұлы Аристотельдің, Платонның, ерте
дүниедегі Грецияның басқа да философтарының шығармаларымен түп нұсқасынан
танысқаны жөнінде бізде деректер бар.
Білімге, ізденуге деген құштарлықтың жетелеуімен ол, жас шағында, дүниедегі
құбылыс біткеннің бәрі кісіге әрі ғажап, әрі таңсық көрінетін кезде саяхат
жасап, сол замандағы мәдени әлемнін көптеген орталықтары: Хорасанда,
Бағдадта, Дамйскіде (Шам), Алеппада, Каирда (Мысыр) болған. Өз өмірінің көп
жылдарын ол, араб халифатының саяси және мәдени орталығы болған, Бағдадта
өткізді. Мұнда ол өз білімін әбден тиянақты меңгеріп, толықтырады, көрнекті
ғалымдармен байланыс жасайды, сөйтіп өзінің білімдарлығы, ақылының
алғырлығы және асқан байсалдылығы арқасында көп ұзамай олардың арасында
үлкен аброй-беделге ие болды. Бірақ өресі тайыз кертартпа хадисшілер оны
жек керіп, күндей бастаған, әсіресе, олар әл-Фарабидің бүкіл ойының негізгі
мәніне қарсы шыққан, өйткені, оның дүниеге көзқарасы шынайы болмысты танып
білуге, адам бақытын о дүниеден іздеп табуға мезгейтін еді. Ақыр сонында әл-
Фараби лажсыздан Бағдадтан кетеді. Өзінің "Фусул ал-мадани" ("Мемлекет
қайраткерінің нақыл сөздері") деген соңғы шығармасында ол: "Адам ғылымға
түрліше тосқауыл жасайтын мемлекеттен кетіп, ғылыми өркен жайған елде
тұруға тиіс",— дейді. Әл-Фараби александриялық (мысырлық) ғалымдар, яғни
бір кезде Александриядан ығыстырылған несторианшыл христиандар тұратын
Хоранға келіп қоныс тебеді. Өмірінің соңғы жылдарын Алеппо мен Дамаскіде
өткізеді, мұнда ол солтүстік Сирияның жетекшісі саяси қайраткері Сейд ад-
Дуаль Хамданиге аса кадірлі болды. Әл-Фараби 950 жылы 80 жасында кайтыс
болды.
Біздің заманға әл-Фарабидің тек негізгі шығармалары ғана келіп жетті. Ол
шығармалардың ежелден бері-ақ жұртшылыққа танымал болып, философиялық және
ғылыми ойдың одан кейінгі дамуына тигізген әсері толассыз.
"Мүсылман Ренессансы" деген атауға ие болған сол заманға тән белгілері оның
шығармаларымен белгілі бір дәрежеде өз орнын алады. Әл-Фарабидің
шығармаларында көне замандағы дәстүрдің және "Бірінші Ұстаз" деп шығыста
аталып кеткен Аристотельдің тарих барысында қалдырған әсері,
неоплатонизмнің несторионшылдықтың әсері және исламның әсерімен Аристотель
идеяларының өзгеруі айқын көрінеді. Әл-Фарабидің Аристотельге бас игені
сөзсіз. Сол сияқты ол Аристотель идеяларының ең жаксылары мен бағалыларын
әрдайым таңдап ала бермейтіні де даусыз. Бірақ біз үшін ерекше бағалы жағы
сол — ол Аристотель ілімінің формалдық жағымен ғана шектелмейді, ол
диалектика элементтеріне, мәселені қарама - қарсы қоюына белгілі дәрежеде
көңіл бөледі, сыртқы дүние мен сезім мүшелері арқылы жүзеге асатын байланыс
таным логикасының ірге тасы болып табылатынын дәлелдейді.
Фараби Аристотельдің, Әл-Киндидің ізін қуып, философия мен ғылымның барлық
салалары бойынша үлкен жетістіктерге жетеді. Мәселен, Фараби шығармаларының
санын неміс ғалымы Ш. Штейщнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А. Атеш—
160, ал тәжік ғалымы Б. Ғафуров—- 200 трактат деп көрсетеді.
Фараби философия саласы бойынша грек ойшылы Аристотельдің "категориялар",
"метафизика", "Герменевтика", "Риторика", "Поэтика", бірінші және екінші
"Аналитика", "Топикасы" мен 4 сопылық еңбектеріне түсініктемелер жазды. Ол
еңбектері күні бүгінге дейін де мәні — маңызын жоғалтқан жоқ. Сөйтіп,
Фараби Шығыс пен Батыстың ғылымы мен ежелгі мәдениетін таныстыруда зор роль
атқарды.
Сондықтан да XI ғасырда өмір сүрген Фарабидің ізін қуушы атақты Ибн-Сина
(980—1037) тек Әбу Насыр түсіндірмелері аркылы ғана Аристотель еңбектерінің
ойын ұғып, қуанғанынан қайыршыларға садақа үлестіргені жайлы жазған екен.
Анығырақ айтсақ, Аристотель шығармалары сол кездің өзінде-ақ араб тіліне
аударылып үлгіргенді. Араб шығысында Аристотельдің кейбір құнды ойлары
бұрмаланып көрсетілді.           Бірақ көп еңбектері
тәржімаланбағандықтан ұлы грек философиясының ойын түсіну қиын болды.
Сондықтан да, көп тілдерді жетік білген ұлы ғалым жерлесіміз Аристотель
шығармаларына араб тілінде түсіндірме жазуды үйғарды. Сөйтіп, ол ұлы
философтың мұраларын жаңсақ пікірлерден тазартып, өз қалпында дұрыс
түсіндіре біліп, өзінің бірінші ұстазға деген ғылым саласындағы үлкен
адамгершілік, азаматтық іс әрекетін таныта білді. Сондықтан да, шығыс
философтары оны "Ал муалим ас-саны"— "екінші ұстаз" деп атаған.
Ұлы Бабамыз Аристотельдің философиясын дамыта отырып, өз тарапынан да
"Ғалымдардың шығуы", "Ғалымдар энциклопедиясы немесе тізбегі", "Кемеңгерлік
меруеті", "Ізгі қала тұргындарының көзқарасы", "Музыканың үлкен кітабы",
"Философияны аңсап үйрену үшін алдан ала не білу кажеттігі жайлы", "Ақылдың
мәні туралы", "Әлеуметтік-этникалық трактаттар", "Философиялық трактаттар",
т. б. көптеген философиялық еңбектер жазған. Фараби ғылымның философиялық-
логикалық ірге тасын дұрыстап қайта қалап шықты. Ол музыка жайлы күрделі
зерттеулер жүргізді. Фарабидің метафизика, тіл ғылымы, логика, психология,
география, этика т. б. ғылымдар жайлы жазған еңбектерінің мәні ерекше зор.
Тарихқа неғұрлым терең үңілген сайын, біз жеке ұрпақтардың, тайпалар мен
ұлттардың мәдениеті мүлде оқшау дамиды деген "теорияның" негізсіздігін
соғұрлым айқын көріп отырмыз. Дүние жүзі мәдениетінің дамуында із қалдырған
сол көрнекті қайраткерлер, шындығында, адамзат мөдениетінің бірлігін паш
етіп келеді. Әл-Фараби осындай дүние жүзілік тарихи тұлғалардың санатына
қосылады. Ол туған елінің мәдени байлығын, иранның, үндінің ежелгі дүние
мәдениеттерінің жемістерін бойына дарытты. Дәл, сондықтан да, ол таяз
ұғымдар мен соқыр сенімдерден жоғары көтеріле білді, өзінің ойлау жүйесін
сындарлы да икемді ете білді. Әл-Фараби өз заманындағы өнер-білімнің ең
асылын таңдап ала білді, өз дәуірінің шынайы энциклопедиясын жасап берді.
Оның терең мағыналы пікір айтпаған, жете зер салмаған, данышпандық болжам
жасамаған бірде-бір білім саласы жоқ деуге болады.
Араб шапқыншылығы Орта Азия мен Қазақстанның оңтүстік аймағындағы
территорияда феодалдық қатынастардың дамуына дем берді. Терең ішкі
қайшылықтар, еркін қауым мүшелерінен феодалдарға тәуелді адамдарға айналған
шаруалар қозғалысы және басқа да тәуелді күштер халифаның ыдырауына
себепкер болғанымен, феодалдық қатынастардың дамуын тоқтата алған жоқ. X
ғасыр мәдени өрлеу заманы болды. Бұл Европадағы қайта өркендеу заманына
ұқсас мұсылман Ренессансы деп аталды. Осы өрлеуге ықпалын тигізген
жағдайлардың қатарында сауаттылықтың біршама кең өріс алғанын, қолжазба
жинау, аудару ісінің жолға қойылғанын, жеке меншік және қоғамдық
кітапханалардың құрылғанын атап өтуге болады.
Егер Қазақстан, Орта Азия және Таяу Шығыс елдерін сипаттайтын әлеуметтік,
этникалық және мәдени процестердің барлық айқыш-ұйқыш қиын өрнектерінің
бетінде әл-Фарабидің саяхат сапарлары картасының суретін "жапсырсақ",
осының өзі IX—X ғасырлардағы мәдени байланыстардың мүмкін жолдарын тамаша
етіп көрсеткен болар еді. Мүмкін, осының өзі, араб халифатының ішінде шетке
тарту әрекеттеріне және оның іс жүзінде күйреуіне байланысты, сол заманда
Оңтүстік Қазақстан "Мұсылман дүниесі" деп аталатын дүниенің мәдени-саяси
өмірінің көшіп келіп отырған орталықтарының біріне айналғанын көрсеткен
болар еді. Бұрынғы орталықтар, өзінің бір замандағы саяси маңызынан
айырылса да, мәдениет ошақтары ретінде сақталғанын көрген болар едік. Біз
егінші және мал бағушы тайпалардың, түріктік және ирандық этникалық
компоненттердің байланыстарын, үрліше діндерді ұстайтын тайпалар мен
халықтардың қоян қолтық тығыз "өмір сүргенін" және т. б. көрген болар едік.
Мұсылмандардың орта ғасыр тұсында бөтен діндегілерге төзімділікпен
қарағандығына қайран қаласың. Мұның бәрі сол замандағы Шығыста Екінші ұстаз
аталынып кеткен әл-Фарабидің философиялық көзқарастарынан көрінеді.
Ұлы отырарлықтардың өмір кешкен заманын көз алдына келтірерліктей тарихи
мәліметтердің толық болмауы, оның өмірбаяны жөніндегі деректердің аздығы
ғалымды асыра дәріптеуге, болмаған нәрсені оның есіміне жапсыруға құқ
бермейді. Мұндайлардың өзі ғылымға жат нәрсе және оның есімін тануға зиянын
тигізеді. Сол сияқты әл-Фараби өмірі мен шығармашылығына тереңдеп
енбейінше, оны шындап білмейінше, азды-көпті үйреншікті өрнекке айналып
кеткен рыцарлық өмір элементтері есебінен әл-Фарабидің бейнесін жасау
әрекеті ғылымға жат әрекет болып табылады және оның танымдық-эстетикалық
тұрғыдан берері аз болып шығады. Әрине, сөз зергерінің өз ойынан қосып
бейнелеуге хақысы бар. Бірақ мұның өзі шындыққа жақын қоспа болуы керек,
дәл сол кезде мұңдай жағдай болмаса да, сол дәуір шыңдығына жанасатын қоспа
болуы тиіс. Ұлы адамдар жөніндегі мұндай шығармаларды дүние жүзілік әдебиет
берді. Бұл орайда Бертольд Брехтың "Галилейін" атасақ та жетіп жатыр.
Мұндағы ғалым тағдыры философиялық жалпылау дәрежесіне шарықтап көтеріледі;
сол арқылы актуальданып, қазіргі заманмен әбден үндесіп жатады. Егер
өзімізге жақынырақ мысал келтірсек, Әуезовтың "Абайы" өз халқына зор әсер
еткен жеке адам туралы қалай жазудың тамаша үлгісін көрсетеді. Зерттеу,
тағы да зерттеу — тарихи тақырыпты бейнелеуде жазушы мен суретшін
шығармашылық табыстарға жеткізетін негіз, міне, осы.
Әл-Фарабиге қайта орала отырып, мынаны ескерткен жон: сырттай әсер ету
емес, іштен серпіліп шығатын ой күшіне, идеялар драмасына баса назар аудару
керек. Әл-Фарабидің сарай төңірегіндегі тынышсыз өмірден аулақ болғанды
ұнатып, өзіне тамаша лауазымдар ұсынып жатса да, күніне бір дирхемге
қанағат тұтып, қарапайым ғана өмір сүрді, өйткені, осы жағдай оны, алаңсыз
жұмыс істеуіне мүмкіншілік берді. Демек, рыцарлық-романтикалық әшекейлер
шындыққа қайшы келеді. Нақ осы сияқты, әл-Фарабиді қазақ етіп көрсетуге
тырысу да жасанды әрекет болады. Ол заманда ұлт болып бірігу процесі
аяқталудан әлі тіпті алыс еді.
Фактілер негізіне сүйене отырып, әл-Фараби кейін қазақ халқының құрамына
қосылған түркі тайпасынан 'шыққан және ол Шығыс халықтарынын мәдениетіне
жақын қатынасы бар қайраткер болды дей аламыз.
Тәжіктердің, өзбектердің, қазақтардың, түрікмендердің, қырғыздардың,
ұйғырлардың мәдениеті, дәстүрі және тұрмысы өте ерте заманнан бері ортақ
болуына байланысты, олар ерекше бірыңғай мәдени аймаққа жатқан. Атап
айтқанда, көшпелі мал шаруашылығын жүргізудің бұл екі түрі тіпті таза
күйінде бола бермеген. Оңтүстік Қазақстандағы қалалар көшпелі және отырықшы
халықтарды байланыстырушы буындар болып келген.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта ғасырлық қалаларының және мекенді
жерлерінің қалдықтарын археологиялық жағынан зерттеулер орта ғасырлықтың
алғашқы дәуірінен бастап (VI—VII ғ.) Оңтүстік Қазақстанның қалалары мен
Орта Азия қалаларының экономикалық және мәдени жағынан біріне-бірі өзара
әсер етіп отырғандығын көрсетеді. Бұған, әсіресе, сауда қатынасы қолайлы
жағдай жасаған. Батыс пен Шығысты жалғастырған ұлы Жібек жолын, Мервті,
Самарқанды, Бұқара мен Чачты, Таразбен, Исфиджабпен және Отырармен
байланыстырған керуен жолдар мен жалғыз аяқ жолдарды атап көрсетуге болады.
Бұл кездерде архитектура, қол өнерінде бәріне ортақ канондар қалыптасады.
Бірақ олардың бір-бірімен ұқсастығына қарамастан, әрбір аймақта өзіне ғана
тән ерекше мәдени дәстүрлері қалыптасқан. Бұған айғақтың бірі — Айша Бибі
мазары. Дала елі мен отырықшы халықтың егіншілік пен көшпелі шаруашылықтың
ұштасқан жеріне, сол замандағы аса маңызды сауда жолдарының тоғысқан жеріне
осы сынды кесек тұлғаны шығаруы тегін емес.
Әрине, әл-Фараби туған қаласының дәстүрлерінен әлдеқайда кең келемді
дәстүрлерді бойына сіңірді. Өйтпейінше, оның есімі дүние жүзі мәдениеті
пантеонына жазылмас еді. Оның қызметі өзінің сыртқы бейнесі жағынан араби
тілдес деп аталатын мәдениеттің аймағы шеңберінде кең өріс алды.
Мәдениеттің кейінгі дамуына, соның ішінде, Шығыс, Орта Азия, Қазақстан,
Кавказ халықтарының мәдениетіне әл-Фарабидің жасаған ықпалы әр тарапты
болды және ұзақ уақытқа созылды. Барлық этникалык топтардың, соның ішінде,
түркі тектілер өкілдерінің "мұсылман" Шығысының мәдени өміріне белсенді
түрде қатысуы әдеби тілді халықтық негізде дамыту әрекеттеріне қолайлы
жағдай туғызды. Түркі тілінде Махмуд Қашқаридің және Жүсіп Баласағұнның
шығармаларынан тамаша энциклопедист-ғалым әл-Фарабидің рационалистік және
гуманистік идеяларының іздері айқын көрінеді.
Бақыт дегеніміз — ол абсолюттік игілік. Фарабидің айтуынша, адамдар көп
нәрселерді өзінің өмірінің мақсаты мен негізі деп ойлайды. Олар — өзіне
ұнайтын, керекті нәрселер, мысалы: ақша, атақ, тағы басқалары. Адам бақытты
ешбір жағдайда басқа күш арқылы емес, тек теориялық ақыл парасат күші
арқылы ғана пайымдайды. Бақытты дұрыс түсінетін адамдар — данышпан адамдар.

Фарабидің қолжазбалары дүниежүзінің көп кітапханаларына тарап кеткен және
сол жерлерде сақтаулы тұр. Сол сияқты көптеген ғалымдар Фарабидің асыл
мұраларын зерттеп, оқып үйренуде. Фарабидің көп шығармаларын қазақ және
орыс тілдерінде басып шығаруда жергілікті ғалымдарымыз да, өз үлестерін
қосуда.
1975 жылы Мәскеу және Бағдад шаһарында халықаралық аренада Абу Насыр әл-
Фарабидің туғанына 1100-жылдық мерейлі тойы атап өтілді.
Республикадағы Қазақ Мемлекеттік Университетіне, Шымкент шаһарындағы
Мәдениет институтына әл-Фараби есімі беріліп отыр. 1991 жылы Қазақ
Мемлекеттік Педагогикалық Университетінің ректоры профессор Т. С.
Садықовтың қолдау ынтасымен тұңғыш рет Алматы, Шымкент шаһарларында Қазақ-
Американ мәдени практикумы аясында Фараби мұрасынан алған Фараби оқуы болып
өтті. Мұнда рухани мұраларымыздың, мәдениетіміздің өзара әсері,
байланыстары мәселелері талқыланды.

Аль Фараби туралы

Әдебиетпен ауызша шығармалардан баска Қазақстанда ғылыми білімнің дамуы да
кең тараған. Астрономия, география және басқа да жаратылыстану ғылымдары
туралы көшпенділердің білімі орта ғасырларда ғылыми тракататтар түрінде кең
тараған. Өкіншке орай соның көп бөлігі бізге дейін жеткен жоқ. Бізге
Қазақстаннан шыққан көптеген есімдер белгілі, бірақ солардың ішінде Абу
Насыр Аль Фарабидің жөні бөлек.

Абу Насыр ибн Мухамед Тархан ибн Узлаг Аль-Фараби 870 жылы Отрар қаласында
қыпшақтың әскери қолбасшысының жанұясында туылған. Абу Насыр бала күнінен
ғылымға үйір болып өсті, оның бақытына қарай сол заманда Отырарда аса бай
кітапхана бар еді. Аль Фараби парсы, грек тілдерін үйеренді, осы тілде
ғылыми трактаттар оқиды. Кәмелеттік жасқа толған соң ол, оқуын жалғастыру
үшін жетекші ғылыми орталықтарға барады. Осы мақсатпен Шаш (Ташкент),
Самаркантта, Исфаханда,, Хамадан және тағы басқа көптеген қалаларда болады.
Сол замандағы ғылым ммен мәдениеттің дамғын орталықтарының бірі Халифат
астанасы багдарт қаласында ұзақырақ болады. Осы жерде өз білімін толык
жетілдіреді және көптеген көрнекті ғалымдармен танысып, олардың арасында
жетекші орынға ие болады. Бірақ бұл жағдай діни-ғалымдардың көре
алмаушылығын туғызып, олармен көзқарасы жараспаған Аль Фараби Багадатты
тастап Хорасанға кетуге мәжбүр болады. Өмірінің ақырғы күндерін Аллепо және
Дамаскіде өткізді

Аль-Фараби энциклопедисть ғалым ретінде ғылымның барлық саласына елеулі
еңбек сіңірді.Ол барлық ғылымды теориялық (логика, жаратылыстану,
математика) жіне практикалық (этика, саясат) деп екіге бөледі. Оның қолынан
музыка теориясы, физика, заң, әлеумет, астрономия, медицина, логика,
философия ғылымдарына арналған көптеген трактаттар шықты. Аристотель
оқуыларын дамыта және жалғастыра отырып Аль Фараби көзі тірісінде ақ
“Екінші ұстаз” (Аристотелден кейінгі) деген атақ алады. Арабияның орта
ғасырдағы ғылымы осы Аль Фарабидің еңбектері негізінде қалыптасады және
оның ықпалымен Ибн Рушид, Ибн Сина, Омар Хаям, Роджер Бекон, Леонардо да
Винчи және көптеген ғұламалардың көзқарастары қалыптасқан.

ӘБУ НАСЫР АЛ-ФАРАБИ және ОНЫҢ ӘЛЕМ ҒЫЛЫМНА ҚОСҚАН ҮЛЕСІ

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мухаммед Фараби ерте орта ғасырдағы ұлы ғұламалардың
бірі болып табылады. Ол көпжақты оқымысты-энциклопедисть және шығыс
рационализмін қалыптастырғандардын бірі болды. Осы себепті оған
“Аристотелден кейінгі екінші ұстаз!” деген құрметті атақ берілген Әл
Фарабидің, бір кездері Орта Азияның етедегі мәдени орталығы болған қала
Отрарда туылғаны тарихтан белгілі. Әл Фараби осы Отрарда, өзінің ана тілі
қыпшақ тілінде бастауыш білім алады. Фарабидің еңбегі мен әрекет дәуірі
араб мәдениетінің даму дәуірімен түстас келді. Әлемнің атақты оқымыстылары,
философтары, ақындары, музыканттары, бағдатқа жиналды және онда ғылым
академиясы мен университет ашады.Бағдат оқымыстыларының арасында Орталық
Азия мен Қазақстаннан шыққандар құрметті орындарды иеленді. Солармен бірге
Бағдатқа – білімнің барлық саласынан; музыкадан бастап астрономияға дейін
хабары бар Фараби де келді. Фараби тіл ғылымының, калеграфияның,
лингвистиканың, өлең құрастырудың, риториканың ірі теоретигі ретінде
танылды. Сауатты жазу, каллиграфия, өлең жазуғ риторикадан трактовкалар
жазды. Әбу Насыр ал-Фараби – жан-жақты дамыған музыкант әрі компазитор,
мәнерлеп орындаушы әрі теоретик, тарихшы, музыкалық аспаптарды жасаушы
шебер болды.

Оның көптомдық “Музыка туралы үлкен трактат” деген шығармасы көптеген
тілдерге аударылған. Фараби трактаттары біздің заманымызға дейін аса жоғары
бағаланады. Фараби геометрияны барлық жаратылыстық-философиялық ғылымдардың
негізі деп қарады. Ұл идеаны “Философияны меңгерудің қажетті шарттары”
деген трактатында анық келтірген.

Астроном және астролог ретінде Фарабидің беделі жоғары болды, ол бұл
ғылымдарды арифметика, геометрия, музыка сияқты жоғары педагогикалық
ғылымдар категогриясына жатқызды. Физика мен жалпы жаратылыстанудан жазған
Фараби еңбектері белгілі. Жалпы физикалық және жаратылыс құбылыстарын
зерттеуде ол эксперименттер жасау қажеттілігін атап көрсетеді.

Фараби тамаша дәрігер ретінде де белгілі. Дәрігерлік қызыметіне байланысты
Фараби, сол замандағы басқа да дәрігерлер сияқты, алхимиямен, ботаникамен,
минерологиямен айналысады. Ғылымның бұл салаларының бәрі жаратылыстану
құрамына кіретін. Фараби географияға көп көңіл бөлді. Саяхатшы ретінде ол,
Қазақстан мен Орталық Азияның, Таяу Шығыстың, Африканың көптеген ғылыми
және мәдени орталықтарында болды. Оның Отрарда, Талас, Шаш, Самархант,
Бухара, Хива, Кабул, Бағдат, Дамаск қалаларында болғаны құжат түрінде
белгілі. Барлық елдер мен қалаларда, Фараби жаратылыс зерттеушісі, географ
және астрорном ретінде аймақты оқып үйренді, орынның координаталарын
анықтады т.б. Жаратылсытануға Фараби басты мән берді. Ол, “қандай да бір
педагогикалық ғылымға қарағанда, табиғат туралы ғылым әлдеқайда бай және
кең көлемді болып келеді” деп жазды.
Өзінің басқа бір еңбегінде “философияны оқып үйренуден бұрын табиғат туралы
ғылымды игеру керек, өйткені бұл ғылым адамға барынша жақын, мәндері анық
және оған түсінікті ғылым саласы” деп жазады.

Философия саласында Фараби өз заманындағы теңдесі жоқ тұлға саналды. Оның
негізгі көзқарасы – рациональдық. Оның философиялық еңбектерінде
Аристотель, Платон және басқа ертедегі данышпандардың философиялық
еңбектеріне коментарийлер жазуға көп орын берілген. Фарабидің тамаша, өте
бағалы еңбегі “Даналықтың маржандары” деген трактаты 1000 жылдан бері Шығыс
университеттерінің оқулық құралы болып келеді.

Фараби еңбектері Европаның Қайта өрлеуінде үлкен рол атқарды. Бэкон, Л. Да
Винчи, Коперник, кеплер, Лейбниц сияқты оқымыстылар өз жетістіктері үшін
Фарабиге қарыздар.

Бүкіл өркениеттің жан дүниесін даму бағытындағы оның білімін бағалау оңай
емес.

Ал-Фарабидін Индияда болган окигасы
Don Robercon

Ал-Фараби (біздің заманымыздың 870-950 жылдары) Туркістаннан (Қазіргі
Қазақстанның Шымкент облсында. авт.) шыққан үлкен философ әрі музыкант
болды. Ол Канун (анг. Quanun) деген музыкалық аспап ойлап тапқан. Ол
әлемнің көптеген елдеріне саяқаттаған. Ешкім танымау үшін бетіне бетперде
(маска) киіп алады екен. Индияда жүрген бір күні ол Корол армиясының
формасын киіп алып, жәй адам ретінде Индиядағы ең атақты адам Корол
Суффудиннің үлкен соты өтетін бөлмеге кіреді. Король өзінің королдарға
арналған бөлмесінен қарапайым адамды көріп таң қалады да, ол не істеп
жүрген адам деп білгісі келеді.
-Сіз қайда болуғс тиістісіз? – деді король
-Мен ана сіз отырған тақта отыруға тиістімін. –деп жауап береді. Сөйтіп
тақтың қасына барып, оның бір шетіне отырады. Отырған соң біртіндеп королды
ығыстыра бастайды. Корол қатты ашуланды да, күзетшілердің бірін шақырып,
оған өзге бір түсініксіз тілде бір нәрселерді сөйлейді. Ол түсінкіз тілде
“Мына адамның есі тура емес болу керек немесе кісініні таңдандыратын ғажап
адам шығар. Мен бірнеше сұрақтар қойып, қандай адам екенін білейін” дейді.
Король сұрақ қою үшін Ал Фарабиге бұрыла беріп еді; бірақ аузын ашқанша Ал
Фараби король сөйлеген түсініксіз тілде былай дейді; “Король сіз неге
мазасызданасыз?” Осы мезеттен бастап король мен Фл Фараби бірнеше сағат
бойы үздіксіз философиялық таласқа түседі. Королдың келтірген
аргументтеріне нүкте-үтіріне шейін дәлелмен немесе қарсы дәлелмен жауап
беріп отырады. Бұл дебатқа Индияның ең атақтыдеген философ-шешендері
қатысады. Олардың бәрі Ал Фарабиді сүріндіре алмай, таласта жеңіліс табады.
Ақырында король жеңілісін шын жүректен мойындап, Ал Фарабиге, не қалайсың,
сұрағаныңды үлкен ризалықпен берем дейді. Ал Фараби маған ештеме керек емес
дп жауап береді. Содан соң король оны құрметті қонақ етіп, әлемдегі ең
мықты деген музыканттарды жинап, оларға қонақтың құрметіне музыка ойынңдар
деп бұйырады. Музыканттар ойнап жатқанда, Ал Фараби олрды тоқтатып,
аспаптарының құлақ күйін басқаша келтіріп береді. Содан музыканы қайта
ойнап шығуды сұрайды. Бұл жағдай жиі қайталанады. Ақыры болмаған соң король
өз музыканттарын қуып жібереді. Одан соң корол Фарабиге; сен менің
музыканттарымды жақтырмадың, енді өзіңнің олардан артық екеніңді дәлелде-
дейді.
Ал-Фараби қалатасынан кішкентай үш шек алды да оны керіп жоғары, шат-
шадыман мелодиянгы қойып ойнай бастады. Муызканың әр қайырмасында
залдағылар, королда бар ішінде ду күліп жіберіп отырады. Музыка тыңдау
жалғаса береді де тыңдап отырғандар, корол да ары-бері домалап еріксіз күле
бастайды. Кенет, Ал Фараби кілт тоқтайды да, баяу, мүңлы әуен ойнай
бастағанда тыңдап отырғандар бірі орындықта, бірі отырған жерінде Фарабиден
басқасы, шетінен тәтті ұйқыға кетеді. Осы кезде Ал Фараби бөлмеден жәйлап
шығып кетеді. Содан кейін ол жердін оны ешкім көрмепті. Корол оянғаннан
кейін қанша іздетседе таппапты.

Әл Фараби

Қашықтасың туған жер - қалың елім,
Не ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.