С. Дөнентаевтың өмірі мен шығармашылығы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.ТАРАУ С. Дөнентаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.ТАРАУ СӘБИТ ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2.2. Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
1.ТАРАУ С. Дөнентаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... .5
2.ТАРАУ СӘБИТ ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2.2. Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ..18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
21 ғасырдың бас кезінде демократтық,ағартушылық әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі-Сәбит Дөнентаев.Ол Абайдың реалистік дәстүрін берік ұстап,әдебиеттің халықтық мұраттарын ілгері дамытқан,өз дәуірінің маңызды мәселелеріне үн қосқан ақын болды.Әуелде шығармашылығын сыншыл реализм арнасында бастаған Сәбит кейін кеңес әдебиеттерінде де елеулі қызмет етті.
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Жас кезінде ескіше хат танып, кейін Павлодарда медреседе оқиды. Өзі мұғалім жалдап, орысша сауатын ашады. Сол кезде А. Құнанбаев пен Ғ. Тоқайдың өлеңдерімен танысады. 1913 жылы тұңғыш өлеңі («Қиялым») «Айқап» журналында басылады. 1915 жылы алғашқы өлеңдер жинағы «Уақ - түйек» деген атпен шығады. 1916 жылы патша жарлығына байланысты империалистік соғыс майданынан қашып, Екібастұз көмір кеніне барады. «Екібастұз» (1916) өлеңінде жұмысшы тұрмысының ауыр азабы суреттеледі. Майданға алынып, Рига маңында қара жұмыс істейді. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық революциясынан кейін, Семейдегі мұғалімдік курсқа түседі. 1919 – 1920 жж. ауылдағы ағарту, сот жұмысына араласады. 1924 – 1933 жж. Семейде шығатын «Қазақ тілі» газетінде қызмет істеді. Өлеңдер мен мақалалары осы газетте басылады. 1929 жылы Қазақ пролетар жазушыларының ассоциациясына (ҚазАПП) мүшелікке өтеді.[1,3]
Сәбит Дөнентаев (1894 — 1933) — қазақ ақыны. Оның поэзиясы терең мазмұнды, ойлы болумен бірге көркемдік қырларымен, өзіндік өзгешеліктерімен де ерекшеленеді. Ең алдымен ақынның көптеген өлеңдерінде нақтылық сипат, тұжырымдылық басым. Оның поэзиясының тілі таза, қарапайым және сонымен бірге бейнелі де көркем. Сәбит поэзиясында сырттай жарқылдақтық, асқақ лептілік жоқ. Ол өмір шындығын боямасыз қалпында, реалистік сарында суреттейді. Ақын ойға жомарт, сөзге сараң болуға көп көңіл бөледі...
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыста Сәбит Дөнентаевтың өмірін, прозалық шығармаларын қарастыру мақсатымен зерттеу жұмысын жүргіздік. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Сәбит Дөнентаевтың прозалық шығармаларының зерттелу жолын ғылыми тұрғыдан саралау, зерттеу
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Жас кезінде ескіше хат танып, кейін Павлодарда медреседе оқиды. Өзі мұғалім жалдап, орысша сауатын ашады. Сол кезде А. Құнанбаев пен Ғ. Тоқайдың өлеңдерімен танысады. 1913 жылы тұңғыш өлеңі («Қиялым») «Айқап» журналында басылады. 1915 жылы алғашқы өлеңдер жинағы «Уақ - түйек» деген атпен шығады. 1916 жылы патша жарлығына байланысты империалистік соғыс майданынан қашып, Екібастұз көмір кеніне барады. «Екібастұз» (1916) өлеңінде жұмысшы тұрмысының ауыр азабы суреттеледі. Майданға алынып, Рига маңында қара жұмыс істейді. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық революциясынан кейін, Семейдегі мұғалімдік курсқа түседі. 1919 – 1920 жж. ауылдағы ағарту, сот жұмысына араласады. 1924 – 1933 жж. Семейде шығатын «Қазақ тілі» газетінде қызмет істеді. Өлеңдер мен мақалалары осы газетте басылады. 1929 жылы Қазақ пролетар жазушыларының ассоциациясына (ҚазАПП) мүшелікке өтеді.[1,3]
Сәбит Дөнентаев (1894 — 1933) — қазақ ақыны. Оның поэзиясы терең мазмұнды, ойлы болумен бірге көркемдік қырларымен, өзіндік өзгешеліктерімен де ерекшеленеді. Ең алдымен ақынның көптеген өлеңдерінде нақтылық сипат, тұжырымдылық басым. Оның поэзиясының тілі таза, қарапайым және сонымен бірге бейнелі де көркем. Сәбит поэзиясында сырттай жарқылдақтық, асқақ лептілік жоқ. Ол өмір шындығын боямасыз қалпында, реалистік сарында суреттейді. Ақын ойға жомарт, сөзге сараң болуға көп көңіл бөледі...
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыста Сәбит Дөнентаевтың өмірін, прозалық шығармаларын қарастыру мақсатымен зерттеу жұмысын жүргіздік. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Сәбит Дөнентаевтың прозалық шығармаларының зерттелу жолын ғылыми тұрғыдан саралау, зерттеу
1. «Қазақ әдебиеті» энциклопедия Алматы «Білік», 1999жыл
2. С. Дөнентаев «Ұрпағыма айтарым» шығармалар жинағы Алматы «Жазушы», 1989жыл
3. А. Байтұрсынұлы «Шығармалар»
4. «Қазақ әдебиеті» хрестоматия 10-сынып, Алматы «Рауан», 1998жыл
5. Ш. Құдайбердиев «Қазақ айнасы» шығармалар жинағы Алматы «Атамұра», 2003жыл
6. Абай «Халықаралық Абай клубы» шығармалар жинағы, Семей 2001жыл
7.. Мамраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой четверти ХХ века. –Алматы: Ғылым, 1998. -262 ср.
8. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия // құрастырған:
9. Әбдірахманов Т., Жармағамбетов К. –Алматы: Қазмемоқупедбас, 1959. -415 бет.
10. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары. Хрестоматия. -Алматы: Қаз.ССР ҒА бас, 1963. 367 бет.
11. Есназаров О. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кейбір мәселелері / Әбсалық Күнғожин, Б. Айтқожаев, Т. Жомартбаев, Ә.
12. Үш ғасыр жырлайды. –Алматы: Жазушы, 1965. -680 бет.
2. С. Дөнентаев «Ұрпағыма айтарым» шығармалар жинағы Алматы «Жазушы», 1989жыл
3. А. Байтұрсынұлы «Шығармалар»
4. «Қазақ әдебиеті» хрестоматия 10-сынып, Алматы «Рауан», 1998жыл
5. Ш. Құдайбердиев «Қазақ айнасы» шығармалар жинағы Алматы «Атамұра», 2003жыл
6. Абай «Халықаралық Абай клубы» шығармалар жинағы, Семей 2001жыл
7.. Мамраев Б. Основные тенденции развития казахской литературы первой четверти ХХ века. –Алматы: Ғылым, 1998. -262 ср.
8. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Хрестоматия // құрастырған:
9. Әбдірахманов Т., Жармағамбетов К. –Алматы: Қазмемоқупедбас, 1959. -415 бет.
10. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындарының шығармалары. Хрестоматия. -Алматы: Қаз.ССР ҒА бас, 1963. 367 бет.
11. Есназаров О. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті тарихын зерттеудің кейбір мәселелері / Әбсалық Күнғожин, Б. Айтқожаев, Т. Жомартбаев, Ә.
12. Үш ғасыр жырлайды. –Алматы: Жазушы, 1965. -680 бет.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ С. Дөнентаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ...5
2-ТАРАУ СӘБИТ ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2.2. Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
КІРІСПЕ
21 ғасырдың бас кезінде демократтық,ағартушылық әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі-Сәбит Дөнентаев.Ол Абайдың реалистік дәстүрін берік ұстап,әдебиеттің халықтық мұраттарын ілгері дамытқан,өз дәуірінің маңызды мәселелеріне үн қосқан ақын болды.Әуелде шығармашылығын сыншыл реализм арнасында бастаған Сәбит кейін кеңес әдебиеттерінде де елеулі қызмет етті.
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Жас кезінде ескіше хат танып, кейін Павлодарда медреседе оқиды. Өзі мұғалім жалдап, орысша сауатын ашады. Сол кезде А. Құнанбаев пен Ғ. Тоқайдың өлеңдерімен танысады. 1913 жылы тұңғыш өлеңі (Қиялым) Айқап журналында басылады. 1915 жылы алғашқы өлеңдер жинағы Уақ - түйек деген атпен шығады. 1916 жылы патша жарлығына байланысты империалистік соғыс майданынан қашып, Екібастұз көмір кеніне барады. Екібастұз (1916) өлеңінде жұмысшы тұрмысының ауыр азабы суреттеледі. Майданға алынып, Рига маңында қара жұмыс істейді. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық революциясынан кейін, Семейдегі мұғалімдік курсқа түседі. 1919 - 1920 жж. ауылдағы ағарту, сот жұмысына араласады. 1924 - 1933 жж. Семейде шығатын Қазақ тілі газетінде қызмет істеді. Өлеңдер мен мақалалары осы газетте басылады. 1929 жылы Қазақ пролетар жазушыларының ассоциациясына (ҚазАПП) мүшелікке өтеді.[1,3]
Сәбит Дөнентаев (1894 -- 1933) -- қазақ ақыны. Оның поэзиясы терең мазмұнды, ойлы болумен бірге көркемдік қырларымен, өзіндік өзгешеліктерімен де ерекшеленеді. Ең алдымен ақынның көптеген өлеңдерінде нақтылық сипат, тұжырымдылық басым. Оның поэзиясының тілі таза, қарапайым және сонымен бірге бейнелі де көркем. Сәбит поэзиясында сырттай жарқылдақтық, асқақ лептілік жоқ. Ол өмір шындығын боямасыз қалпында, реалистік сарында суреттейді. Ақын ойға жомарт, сөзге сараң болуға көп көңіл бөледі...
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыста Сәбит Дөнентаевтың өмірін, прозалық шығармаларын қарастыру мақсатымен зерттеу жұмысын жүргіздік. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Сәбит Дөнентаевтың прозалық шығармаларының зерттелу жолын ғылыми тұрғыдан саралау, зерттеу
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Курстық жұмыста көтерілген мәселелердің ғылыми негізделуі мен шешімін табуында осы тақырыпқа қатысты тікелей еңбек жазған зерттеушілермен қоса отандық ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысына әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды
Курстық жұмыстың дереккөздері: Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін көптеген әдеби мұралар пайдаланылды.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеуде жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы, тарихи-функционалдық әдіс түрлері қолданылды
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, іштей тарауларға жіктелген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 С. ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады.
Бұл жылдары Сәбит өздігінен ізденудің арқасында прогресшіл татар әдебиетімен танысады,Абай шығармаларына ден қояды. Айқап журналын үзбей алып тұрады.Орыс әдебиетін,әсіресе Крылов мысалдарын қызыға оқитын.Осы негізде оның ой-санасы есейіп,ақындық таланты оянады.
1913 жылы ,Айқапжурналында Сәбиттің Қиялымдеген өлеңі жарияланад.Бұл-ақынның баспа бетін көрген тұңғыш туындысы.Онда Сәбит халық жыршысы болуды армандайды.Өленде ақынның бұл ойы жұмбақтау,астарлап айту үлгісімен беріледі.Ол түсті әдемі сандуғаш болып, Зарымды жұртқа айтып, мұңымды шақсамдеп қиялдайды. Бірақ ол орманның жыртқыш құсы - қаршыға мен тұзақшыдан қорқады.Осы кезден бастап өз заманының маңызды мәселелерінің бәрін үн қосқан ақын өлеңді үзбей жазады.Оның өлеңдері мен публицистикалық мақалалары Айқап журналында ауық - ауық жарияланып тұрады.[2,12].
1915 жылы Уфа қаласында Сәбиттің Уақтүйекдеген атпен алғашқы өлеңдері жинағы басылып шықты. Бұл жинаққа кірген өлеңдер ақының сол дәуірдегі қазақ халқы өмірінің әр алуан күйлерін,қоғамдық шындықты көркем бейнелеуге ұмтылғанын,сол негізде демократтық,ағартушылық әдебиетке үн қосып,оның идеялық - көркемдік арнасын толтыруға қатысқанын көрсетеді.Бұл кездегі әдебиетке қазақ халқының қараңғылық пен надандықта шырмалып отырғаны саналып,елді өнер-білімге үгіттеу жана көбірек сөз болатын.Сәбит те осы тақырыпқа белсенді үн қосты.Қалың бұқара тұрмысындағы аянышты халді,елдің қараңғылық пен ескілік шырмауынан шыға алмаған мүшеу күйін суреттеген ақын халықты бұл жолдан өнер-білім үйрену,ағарту арқылы шығаруды ойлады.Сондықтан ол бұл саладағы өлеңдерін халық тұрмысын көрсете отырып,оған тікелей үгіт айтуға бет бұрады.Ақын наданды айыптайды.Оны халықтың түбіне жетіп отырған нәрсе деп қоймайды да,ел басындағы жамандықтың бәрі осы арқылы келгенін сынайды.
Сәбит - халықты осы күйден құтқару үшін күресуші.Ең алдымен,ол замандастарын қараңғыдан жарыққа ұмтылуға,өнер - білім үйреніп озық елдердің қатарына теңелуге,ынтымақты болуға шақырады.
Замандастар атты өлеңінде жар салған ақын өзі тәрізді көзі ашық азын-аулақ оқығандарға халыққа қызмет істеу қажеттігін де көрсетеді.Сәбит халықтың қараңғылықта қалмай,өнер үйрену үшін зор талап керек дейді Талапатты өлең жазады.
Феодалдық - патриархалдық орта тудырған ел ішіндегі ала ауыздық,ынтымақсыздық та Сәбит өлеңдерінде сынға алынады.Ол енді бірлікке,ынтымаққа шақырады.
Сәбит ел басқарған адамдардың еңбегін халыққа жоғарыда өзі айтқан үлгіде қызмет істей алуымен өлшейді.Осы тұрғыдан ол қазақ ұлтшылдарының өтірік елім ,жұртымдеп жүгіріп,еңбекші бұқараның мүддесін қорғауға бармайтынын,өз бастарының қамын көбірек ойлайтынын сынайды. Ұлтшылға, Қайтіп қарғыс алмайсыңөлеңдерінің бұл тұрғыда ұлтшылдықты әшкерлеушілік күші басым.Алғашқы өлеңдерінде ақын:
Қарның тоқ,жұмысыңның жоқ кезінде,
Миллеттің қызметіне ерінбейсің.
Басыңа қайғы келіп,сасса жұртың,
Неліктен маңайында көрінбейсің:
Десе ,екінші өлеңінде ұлтшыл басшыныңәр қилы ала аяқтық мінездерін суреттейді.Революция алдында және революция жылдары қазақ халқының ілгері дамуына кедергі жасауға тырысқан ұлтшылдық ағымды әшкерлеуде Сәбиттің бұл өлеңдерінің үлкен маңызы бар.[3,5]
Сәбит қоғамдық әділетсіздікті,халық басындағы қанау мен зорлық - зомбылықты да жіті көре білді.Ол халық өмірін ел билеушілер мен қанаушылардың жыртқыштық бейнесіне қарсы қоя суреттейді.Бұл әсіресе ақынның Заман кімдікі?деген өлеңінде айқын көрсеткен.Ол өлең сұрақ түрінде айтады да,оған өзі жауап береді.
Ақын әлеуметтік теңсіздікке,біреуді біреу езіп қанауға,өктемдікке негізделген қоғамды бейне бір жыртқыш аңдардың дүниесі ретінде көрсетеді.Ол қарапайым халықты қан қақсатқан үстем тап өкілдерін күштілер мен азулылар,тырнақтылар мен бірге,көлгірсіп аярлық мінез жасайтындығын,олардың қорқау құлқынын,мал құмарлығын да қоса аңғартады.
Уақ-түйеккеСәбиттің өзінің көңіл күйінің жайларын,заманы туралы ой-топшылауына байланысты жазылған біраз лирикалық өлеңдері орыс және шығыс әдебиеттерінен аударған мысалдары да кірген.Мысалдары: Екі теке , Көзі тоймайтын ит, Ауырған арыстанСәбит шығармашылығындағы өмір шындығы тұспалыдап суреттеу әдісінің қалыптасуына едәуір маңызы бар.
Уақ түйекшыққаннан кейін жазған өлеңдерінде де Сәбит жоғарыда айтқандай мәселелерді жаңғырта көтеріп,жаңа көркемдікпен,теңдей қозғауға тырысты.Ол заманның желдей есіп өтіп бара жатқанынайтып,оның даму процесіне қазақтардың да ілесуін тіледі.Өз елінің даму дәрежесін балалық шақпен салыстырды. Балалық1915 жылы шықан өлеңінде балалықтың ақ көңіл адалдығын,сенгіш аңғалдығын,кез келген нәрсеге алданып отыра беретін мінезін суреттей келіп,оны қазақ қоғамының дамуы жайына ауыстырады.
Ақынның әлеуметтік теңсіздікті,қанауды суреттейтін өлеңдері де жаңа көркемдік талаптар тұрғысынан жазылады.Оларда дәуіршындығы,адам бейнесі тереңдей ашылады. У жеген қасқырғаөлеңінде ол парақорлығымен аты шыққан,кейін соның жазасын таратқан озбыр болыстың образасын жасайды.Оны қорқау кәрі тарлан бейнесінде алады да,кезінде елге жасаған озбырлықтарын суреттейді.
Әлеуметтік теңсіздіктің сыры мен шынын Сәбиттің бұл кезде тереңірек түсінгенін танытатың өлеңі-Бозторғай.Бұл-мысал түрінде ойды тұспалдап айтуға құрылған,аллегориялық образға бай шығарма.Өлең сюжеті босторғайдың тұрымтайдан зорлық көріп,мұңын шағу үшін қырғиды іздеуінен басталады.Бірақ қырғидың бөденені жеп жатқанын көріп,одан әділдік күтпейді.Енді қаршығаны іздейді.Оны көлдегі момын құстарды шулатып өлтіріп жүрген жерінен табады.Одан кейін лашынды іздеп көреді.Оның да бір теректің түбінде қаздың етін жеп отырғанын байқайды.Ең соңында амалсыз бүркітті іздеуге шығады.
Тапқанын бүркітті іздеп, тапқанынан
Шыққанын ішкі мұңын, шапқанының-
Білмеймін, әлі күнге естіген жоқ,
Жатқанын, жаны тыныш, жатпағанын, -
деген тұспалмен аяқталады.
Өлеңде Сәбит қарапайым халық өкілін брзторғай бейнесінде алып, ел билеуші әкімдері тұрымтай, қарға, лашын, бүркіт жыртқыш құстар түрінде көрсеткен. Оның бірінен қорлық көріп, жоғарғы мұңын шақпақ болған бозторғай ешқайсысына әділдік таба алмайды. Ақын сол арқылы ел билеушілердің әділетсіздігін халық мұңын тыңдайды деген әкімдердің өздері оларды жеп жатқанын қатты сынап айтады. Ол мұңын түп төркіні патша үкіметінің ел билеу жүйесінде жатқанын сездіреді.[4.9]
Сәбит әйел теңсіздігін бейнелейтін өлеңдер де жазды. Солардың ең көрнектісі - Жәмилә қыз. Осы бір шап шағын өлеңге ақын поэмаға жүк боларлық оқиғаны сиғызып, дәуір шындығы мен оның адамдарының іс-әрекетін көркемділікпен суреттеп бере алған. Жас қыз Жәмиләның аянышты тағдыры да, қатыгез әке Төкіштің де мал құмарлық, дүниеқоныз кипі де, алпыстан асса да, қыз алғысы келеген Берденің ынсапсыздығы да өлеңде шынайы көрініс танытады. Өлең Бекіш деген жігіттің хатына өліп, Төкіштің қызын айттыра келуінен басталады. Бірақ Төкіш қыз бермейді. Төкіштің қызына жаны ашитын ұнамды әке ме деп қаласын. Бірақ Сәбит оны бермеу себебін:
Жүзге малы толмаған,
Жексұрын ғой оңбаған;
деген жолдарда аңғартып тастайды. Төкіш Бекішті кәрі деп емес, кедей деп менсінбепті. Ол адамның қасиетін байлықпен өлшейтін адам екен. Мұны Сәбит Оқиғаны әрі қарай дамыта отырып, толығырақ ашады.
Сәбит Төкіштің қылығын әшкерлеу арқылы қызын малға сатып байымақ болған өз дәуірінің дүниеқоныз шалдарын өткір тілімен түйрейді. Өлеңде уықты сатира да, тапқыр юмор да мол. Сол арқылы автор революция алдындағы қазақ ауылы өмірінің бір шындығын феодалдық кер тартпа салты шенейді.
Бұл өлеңдер Сәбиттің Уақ-түйектен кейінгі дәуірде демократ есебінде толса түскенін, оның қоғамдық көз - қарасы терең деп қалыптасқанын көрсетеді. Ол әлеуметтік теңсіздіктің феодалдық ескі әдет-ғұрпының өткір сыншысы болады. [5,5]
1916 жылы маусым жарлығы кезінде Сәбит майданның қара жұмысына бармай қалу үшін Екібастұз кең өндірісіне барып, жұмысқа кіреді. Өмірі қазақ ауылымен, қазақ шаруасының жай - күйімен байланысты ақын енді өндірістегі қоғамдық әділетсіздік жұмысшылардың ауыр бейнетін көзімен көреді.
Бұл жайды ол Екібаста деген өлеңінде суреттейді. Өлеңде өндірістен жұмыс іздеп Сабылған қалың көпшідіктің дағдарысты күйі мен жұмысшылардың ауыр тұрмысы қатар алынып, тән тәуір көркемдік бейне табады. Сәбит жұмысшылар тұрмысын суреттей келіп, ауылдан келген ақынның өндірістегі қиыншылыққа көндікпей, елді аңсауы сияқты сарында байқалады.
1917 жылы ақпандағы буржуазиялық демократиялық эволюция мен патшаның тақтан құлауын қуана қарсы алады.
Алайда бұқарашыл ақын патшаның тақтан түсуіне қуанғанмен, ақпан революциясының түпкі мақсаты мен ерекшелігі жете түсіне алмады. Ол патшаның құлауымен бостандық келеді деп ұқты. Мұндай жаңсақ пікірдің салдарынан Сәбит Семейде Алашорда үкіметін құруға тырысып жатқан қазақтардың буржуазияшыл ұлтшылдардың ұйымына кіріп адасты. Олардың Бостандық, теңдік деген жалған ұрандарына сеніп қалады. Ұлтшылдардың ықпалында жат сарынды өлеңдер жазады. Бірақ бұқарашыл, зхалық тілегіндегі Сәбит көп кешікпей-ақ ұлтшылдықтардың сырын біртіндеп түсіне бастайды. Олардың Автономия жайлы уәделері бос сөз екенін байқайды. Сөйтіп, ұлтшылдардан қол үзеді. Ақын 1918 жылы жазған Қаулы атты өлеңінде ұлтшылдардың құрғақ уәдесін сынап, ұлт қамы жөнінде іс жүзінде ештеңе істемегенен көрсетеді. Онда ет жеп, қымыз ішіп отырып, халық қамын ойлағансып қаулы алатын, киін оны тез ұмытатын ұлтшылдардың іс-әрекетті әшкере болды. Өлеңде улы кекесін бар. Ол жиналыс барысында сөйлеп отырған басшыны да, алынған қаулыны да, желінген ет жайында да кекете сөйлеп, тұтастықта суреттейді.
Сөз бітті, ет желінді, қаулы қалды,
Халықта өкпе барма, аузын алды.
Етін де, халықтың да өркені өссін,
Ермектің бір әңгіме болады.
Сәбит кеңес тақырыбына көп өлеңдер жазды.Ол өміріне кірген жаңалықтарды,қазақ аулының кеңес жолына түсіп жаңаруын,онда жаңа адамдардың өсіп жетілуін,қоғамдық өмірдің белгілібір тарихи кезеңдерінің нәтежесін үнемі қадағалап қарап,жырға қосып отырады.Өмірдің өзгесін нақты образдар арқылы бейнелеуге ақын едәуірталап жасады.Мысалы,ол, Қазақстанның алты жылдағына атты өлеңінеде еңбекші, жалшы қазақтың өсіп,қоғам қызметіне араласуын Әбен бейнесінде танытады.Ол Әбеннің қойшы,жылқышы,жұмысшы болғанын,ең соңында кеңес болысының төрағасы болуын суреттейді:
Әбеннің сауатын ашып, ел басқаруға араласуы арқылы Сәбит революциядан бұрын өмірден орнын таппаған мүсәпір,кедей адамдардың бүгінгі жаңа дүние жасаушылар дәрежесіне көтерілуін көрсетеді.
Теңдік өмірге ие болып,өнер-білім үздеуге ден қойған жастың кейпін танытуда Тасқараның мақсат-мұраты оқу өнер үйренуге екенін көрсетеді.
Тасқаралардың жолы-енді жас ұрпақтың жолы екенін атай отырып,Сәбит болашақ қоғам қайраткерлерін осылардың қатарынан іздейді.[6,13]
Азат жетті өлеңінде ақын әкесі 1916 жылы майданның қара жұмысыда жүріп өлген жетім бала Азаттың Кеңес өкіметі жылдары қатардағы азамат болуы жолын әңгімелейді.Азатты Кеңес өкіметі өз қарамағына алып,балалар үйінде тәрбиелейді.Келешегі айқын баланың рухани өсіп,өмірге ие болып келе жатқаны-өлеңнің негізгі идеясы. Азаттар ер жетсе,өмірді одан да жаңартып,өзгерте түсетінін ақын сеніммен жазады.
Кеңес шындығы жағдайында өсіп,ер жетіп жатқан кейіпкерлер қатарында Сәбит әйелдердің, қазақ қыздарынаң да орны барын көреді.Революциядан бұрын малға сатылған Жәмилалардың тағдырына енді ол ерікті қыз Айшаны қарасы қояды.Он бір жаста жетім қалып, тұрмыстың ауыр бейнетін тартқан Айшаны он төртте тоқал құмар бір шал айттырады. Шал үйінде зар илеген оны Кеңес үкіметі босатып, теңдік береді. Айшаның ерікті өмірін ақын басқа әйелдерге үлгі етеді.
Кеңес дәуірінде жаңаша тәрбие алып, өсіп келе жатқан жастардың жаңа типтерін суреттегенде, Сәбит сол арқылы қоғамның жаңа адам тәрбиелеудегі маңызды еңбегін көрсетуді мақсат етеді. Өзінің жас кейіпкерлерін жаңа дәуірдің, болашақтың иелері ретінде бейнелейді.
Сәбит Дөнентаевтың революциядан бұрынғы сыңшыл өлендерінде таңылған сатериктік талантты да Кеңес үкіметі жылдары толысып, өсе түседі. Ол өзінің ұлы тілі мен сөзін, ащы ажуасын тап жауларына, байлар мен дін иелеріне, ескіліктін шырмауынан шыға алмай жүрен тоғышарларға, феодалдық әдеп-ғұрыптардың зиянды көріністеріне қарсы жұмсайды. Бұл салада ақынның Дәуітбек, Құсайынның арманы, Ой,жалған -ай, Жәкен молда, т.б. өлеңдердің едәуір маңызы бар. Бұл өлеңдерінде Сәбит ұнамсыз адамдардың тән-тәуір образдарын жасайды.
Алайлы, қу Дәуітбек заманының өткеніне қарамастан амалдап күн көруге кіріседі. Өзін кедеймін деп жариялап, сайлауға қатысады. Ақын оның бұл қылығын бұлай әжуалайды: Құсайынның арманы өлеңі де осымен тақырыптас. Мұнда оқуды өнер-білім үйрену үшін емес, мал табу, бақ іздеу мақсатына пайдаланатын бай адамдардың ой-пікірі сыңалады. Осы мақсатпен баласы Құсайынды оқытқан Жұмақан бай оны ойынан шоқпақтаған. [7,12]
Ой, жалған-ай! өлеңі елді алдап, ебін тауып жеп жүрген саудагерді женеуге арналады. Ақын өлеңді оның өзін сөйлетуге құрады. Бұрын оңай олжа тауып, дүрілдеген саудагер Мырза атанған кезін еске алады. Кеңес өкіметі жылдары ол кооперативке басшы болып, тағы да екі жыл қарыштайды. Бірақ ендігі өміріне қауып төңген саудагер заманының өтіп бара жатқанының уайым етеді. Сәбиттің бұл айтылғандардан басқа сыңшылдық өлеңдері бар. Нағиманың өкпесінде ол орынсыз сән қуған әйелдің мещаңдық мінезін сыңға алса, Ақ жорға шығыпты, Бір адвокаттың мінезінен атты өлеңдерінде қоғамдық тәртіп бұзып, мас күнемдікке берілген адамдардың рухани тозуын бейнелейді. Мұқан мен Серікте әкімдікке құмарлықты сыңайды. Өзінің сатиралдық шығармаларымен Сәбит ескіліктің зиянды қалдықтарын өткір сыңап жаңа өмірді орнықтыруға қызмет етті.
Өмірінің соңғы шағында Сәбит ауру себепті өндіртіп ештене жаза алмады.1929 жылы Қазақстан Пролетариат жазушыларының ұйымына мүше болып кірген ол кеңес қаламгерлерінің қатарында белсенді қызмет істеуге құмарлығын айтады. Пролетариат жыршыларына деген өлең жазды. Бірақ ақынның денсаулығының нашарлығы оған мүмкіндік бермейді. Денсаулығы жайымен ол бірер жыл еліне, Павлодпрға барып тұрады. Бесқарағай ауданында халық ағарту жүйесінде қызметістейді. 1932 жылы қайтадан Семейге келіп, Социалистік Шығыс газеттерінің әдебиет бөлімін басқарады.
1932 жылы Сәбит Алматыда болады. Шығармашылығының жиналған баспаға тапсырады. Астананың әдеби өмірімен танысып, тың шабытпен істеуді армандайды. Енді ширайтын кез келді. Денсаулықты біраз түзеп алып, өндіріске жуық, сонымен қатысты бар жерде тұрып, белсене жұмыс істесем деген ойым бар. Жазушылар съезіне қатынасып, баяғы қатемді түзеп, жаңа күрделі шығармалар берсем деймін, - деген тілек білдіреді. Бірақ ақын арманына жете алмайды. 1933 жылы 23 мамырда Семей қаласында қайтыс болады.
Сәбит -өзіндік ерекшелігі мол ақындардың бірі.Ол - мазмұнды,қысқа өлеңдердің шебері.Өлеңге аз сөзбен көп мағына сыйғызуда,оның қарапайымдылығын сақтауда,тіл бейнелілігін көтеруде Сәбиттің табыстары аз емес.Ол сырттай жылтырлыққа құмартпайды,көтерінкі лептілікке де бармайды,өлеңді боямасыз,реалист ақынға тән жұпыны күйде жазады. Сондықтан да оның өлеңдері ойға бай, сөзге сараң келеді.Ақын Ой деген өлең жазады.
Бас-аяғы сезіз-ақ тармақ,шағын өлең.Бірақ оның өзіне Сәбит тапқырлықпен көп ой сыйғызады. Ойлай берсе,ой түбіне жету мүмкін еместігін,ойламаса,түп те жоғын,ойласаң,-өзің әуре,ойламасаң,-ісің әуре екенін жеткізіп айтқан.Мұндай өлеңдер Сәбитте көп.Әсіресе ақынның адам сезіміне байланысты өлеңдері тапқыр,әрі көркем.
Өзінің ақындық ізденісінде Сәбит Абайға көп еліктеген,содан үйренген. Абайға деген өлеңінде ол:
Бәрі бала, жас еді
Бәрі ұйқыда мас еді,
Барлық қазақ баласы,
Сонда іштен жарқ етті
Ақыл ойы сап етіп
Жөн бастаған данасы -
деген. Бұдан Сәбиттің Абай данышпандығының сырын ұғынуы,оның бәрі жас,бәрі масортада туып ,жөн бастағанын тани білуі көрінеді.Өзінің халықпен байланысында,оның өмірін көркем бейнелеуге ұмтылысында ақын Абай жолын ұснады. Абай поэзиясының ойшылдығы мен сыршылдығы, философиялық топшылары да оған едәуір әсер етеді.
Сәбит өлеңдерінің түрінде де Абай үлгісі мол. Ол Сегізаяқ, Алтыаяқ үлгісінде көп өлеңдер жазған. Жоғарыдағы ақынның өзіне арналған өлеңіде соның бір айғағы.
Сәбит - шебер сатирик ақын. Оның мысалдары да, сыншылдық өлеңдері де ақынның бұл саладағы үлкен табысына қосылады. Ол мысал жанр қазақ әдебиетінде кеңінен дамытты. Ыбырай мен Абайдың, Спандиярдың мысалдары негізінен аударма арқылы туса,Сәбит жанрды өзінің төл шығармаларымен байытты.Оның Босторғай, Сұңқар мен қарғаларатты мысалдары революцияға дейінгі қазақ поэзиясының бұл жанрдағы таңдаулы үлгілеріне қосылады.
Кеңес үкіметі жылдарында да Сәбит едәуір мысалдар жазды. Шошқа мен саудагер, Бөшкенің зары сияқты мысалдар арқылы ол арам шөп жеп, елді алдап жүрген саудагерлерді, қылмысты тап жауларын әшкерелейді. Алдынғы мысалда бай саудагер шошқаны көріп, нас жисің деп жасғырса, шошқа оған сенің жеп жүргенің менен де арам дейді. Ал соңғы мысалында Бостанбай байдың бос тұрғын бөшкесі желмен сырласып, екі айдан бері іші бос тұрғанын, байдың малын партияға Қауымға т.б. жолдарға жұмсап жатқанын сотқа жеткізуді сұрайды.
Сәбит өзінің сатириктік талантын кеңес дәуірінде тап жаулары мен дін өкілдерімен феодалдық салт-санатымен керт тартпа жақтарын, ескінің қалдықтарын сынау арқылы дамытып жетілдірді. Ақын өлеңді сюжетке құруға шебер. Ол нақты бір ойына алады да, оны дәл деңгейлей отырып, одан көркем ой түйе біледі. Сәбиттің көркемдік тәсілдің әр алуан түрі үшін күресе білуінен туады.
Сәбит - бейнелеп, тұспалдап айтуға шебер ақын. Бұл үлгіні ол әсіресе революциядан бұрын көбірек пайдаланды. Сәбиттің сыншылдық өлеңдерінде эрония көбірек қолданылады. Сол арқылы суреттейтін, сынайтын кейіпкерлерін ол мақұлдағансып шектейді. Сәбит ақын өлеңді қарапайым, жұпыны қорытады.
Сәбит ақындық, жазушылық өнерге жауапкершілікпен қараған. Кейінгі жастарға да соны үлгі қылған. Әдебиетті ермек, оңай іс көретіндерді ол өткір сынап шенеген.
Сәбитте қазақ өлең құрлысын ыңғаққа қарай жаңарта қолдану, сөз тіркестерінің орнын, тұлғасын өзгерте пайдалану талабы да зор. Ақын сөзге жаңа мағына беруге тырысады.
Мұның бәрі Сәбиттің қазақ әдебиетіндегі көрнекті орнын белгілейді. Шығармашылық жолын революция алдындағы демократтық әдебиеттің үлгісінде бастап, кеңсес дәуірінде өзгерісті бар ықыласымен жырлаған ақын екі дәуір куәсы ғана болып қоймай, оны әдебиетте көркем бейнелей алуда да едәуір еңбек етті.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм
Мысал - айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма. Мысалдың тақырыбы сан-алуан, кейіпкерлері -- аң, құс, балық, өсімдік дүниесі, кейде оқиғаға адам да қатыстырылады. Негізгі сюжетке қоса, нақыл түрінде келетін түйіндемесі де болады. Кейіпкерлерді сөйлестіру - диалог тәсілі жиі қолданылады. Баяндауы ширақ, жинақы, тілі қарапайым келеді. Жанры жағынан ғибратты, уағыздық сарындағы дидактикалық әдебиетке жатады, кейде мысқыл-сықақ үлгісіне ауысады. Жазба әдебиетінде өлеңмен жазылған мысқыл кеңінен орын алды. Түп-төркіні хайуанаттар туралы тұспалды мағынасы бар ертегі, қысқа әңгіме ңұсқалармен жалғасып жатыр. Уағыздап, нақтылық айту тәсілі жағынан халықтың мақалдарымен, нақыл сөздерімен де ұштасады. [8,41]
Қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып кеткендер Абай мен Ыбырай. Олардың дәстүрін жалғастырушылардың XX ғасырдың басындағы әдебиет өкілдерінің бірі жерлес ақын журналист Сәбит Дөнентаев. Қазақ әдеби тарихы, әдебиеттану ғылымында бұрын мүлде аз зерттелген саланың бірі мысал жанры.
Сәбит Дөнентаевтың ақындық шығармашылық қызметі екі дәуірге бөлінеді.Алғашқы дәуірі 1912-1918 жылдар арасы, екіншісі 1918-1933 жылдар арасы. С.Дөнентаев шығармаларында өмір шындығын дәл өз қалпында айтып суреттеуден гөрі аллегориялық әдіспен жазу көбірек орын алады. Мұндай мысал әдісімен жазылған өлеңдерінде ақын еркін түрде билеуші қауымның жасаған қиянатын, мықтының әлсізге істеген зорлықтарын әшкерелеп отырады.
Сәбит өз өлеңдерін қысқа сюжетке құрады. Әр сюжетті диалогқа құрып, жанды сурет жасайды, қысқа өлеңге аз сөзбен көп мағына, терең ой сыйғызатын диалогтың өткір түрін қолданады. Шынында, шағын өлеңге үлкен бір поэманың немесе ұзақ бір әңгіменің оқиға желісін сыйғыза білген шебер ақын Сәбитке тән бір қасиет осында. Диалогтың мұндай түрін жасау Абайдың аударма өлеңдерінен ғана көрінсе, Сәбит мұңы өзінің төл-тума өлеңдерімен жетілдіріп отырды.
Мысал - айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма. Мысалдың тақырыбы сан-алуан, кейіпкерлері -- аң, құс, балық, өсімдік дүниесі, кейде оқиғаға адам да қатыстырылады. Негізгі сюжетке қоса, нақыл түрінде келетін түйіндемесі де болады. Кейіпкерлерді сөйлестіру - диалог тәсілі жиі қолданылады. Баяндауы ширақ, жинақы, тілі қарапайым келеді. Жанры жағынан ғибратты, уағыздық сарындағы дидактикалық әдебиетке жатады, кейде мысқыл-сықақ үлгісіне ауысады. Жазба әдебиетінде өлеңмен жазылған мысқыл кеңінен орын алды. Түп-төркіні хайуанаттар туралы тұспалды мағынасы бар ертегі, қысқа әңгіме ңұсқалармен жалғасып жатыр. Уағыздап, нақтылық айту тәсілі жағынан халықтың мақалдарымен, нақыл сөздерімен де ұштасады.
Мысал жанрының әр түрлі үлгілері барлық халықтардың ауыз әдебиетінде бар. Ежелгі грек елінде мысалдың таралуы аты аңызға айналған Эзопқа байланысты айтылады. Батыс-шығыс әдебиетінде де бұл жанр кең тараған. Үндінің Панчатантрасы, арабтың Калила мен Димнасы, Византияның Стефанит пен Ихнилаты шығармаларында мысал жанры берік орын алған. Ежелгі Грекияда - Эзоп, Францияда - Ж.Лафонтен. Х. Геллерг - Германияда, Томас Мур - Англияда мысалшы атағына ие болған. Орыс әдебиетінде XVIII ғасырда мысал жазғандар В. Тредиаковский, А. Контемир, А. Сумароков т.б. орыс классикалық мысал атасы И. Крылов болды. Қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып дамытуға Абай, Ыбырай, Ахан, Шәкәрім, Әлихан, Спандияр Көбеев сияқты ақын жазушылар. Ө. Күмісбаев 1. 501
Иә, жоғарыда айтылғандай қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып кеткендер Абай мен Ыбырай. Олардың дәстүрін жалғастырушылардың XX ғасырдың басындағы әдебиет өкілдерінің бірі жерлес ақын журналист Сәбит Дөнентаев. Қазақ әдеби тарихы, әдебиеттану ғылымында бұрын мүлде аз зерттелген саланың бірі мысал жанры.
С. Дөнентаев шығармалары да әдебиеттану ғылымында бірнеше зерттеулерге өзек болып зерттелгенімен, мысал өлеңдері жан-жақты зерттеле қоймаған.
Міне, осы жұмысты қолға алып, ден қойып зерттеген мақсатымыз да сол. С. Дөнентаев шығармаларының ішінен мысал жанрының қолдану ерекшелігін қарап, талдау.
Сәбит Дөнентаев қазақ әдебиетінің даму тарихында аса бағалы әдеби мұра қалдырған ақын. Ол 1894 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Кереку уезі, Ақсу болысы, төртінші ауылында (Қазіргі Павлодар облысы( кедей шаруаның отбасында туған. Әкесі Дөнентай кедей еді. Руы Арғын ішінде Бәсентиін. Қасымқажы Ертісбаевтың медресесін бітірген соң өлең жазу бастады.
Жас кезінде молдадан ескіше оқиды. Сәбит Дөнентаевтың ақындық шығармашылық қызметі екі дәуірге бөлінеді.Алғашқы дәуірі 1912-1918 жылдар арасы, екіншісі 1918-1933 жылдар арасы.
С.Дөнентаев шығармаларында өмір шындығын дәл өз қалпында айтып суреттеуден гөрі аллегориялық әдіспен жазу көбірек орын алады.
Аллегория (пернелеу) -- жай ұғым қалпында тұрған дерексіз нәрселер кәдімгідей көзге көрінер деректі нәрсеге ауыстырылады (көбінесе мысал өлеңдерде). Мұндай мысал әдісімен жазылған өлеңдерінде ақын еркін түрде билеуші қауымның жасаған қиянатын, мықтының әлсізге істеген зорлықтарын әшкерелеп отырады.
Сәбит Дөнентаев мысал жанрындағы шығармашылығын жан-жақты қарастыру үшін Cәбиттің замандастары Ахмет Байтұрсынұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Міржақып Дулатұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты мысалшы-ақындардың шығармаларымен салыстыру тәсілі қолданылды. Яғни олардың көркемдік шығарма тілі, сөздігі, өлең тақырыптары салыстыруға түсті.
Сәбит пен оның замандастарының өлең тақырыптары көбінде бір жерден шығып отырды. Яғни олар өмір сүрген қилы заманының ең өзекті мәселелерін көтерген. Олардың қаламынан надандық, ескілік, байлықтың құлына айналу, көп әйел алу, ел деп жалған еңірейтіндер т. б. шайпау мінездер тыс қалмаған. Алайда ел тағдырын қолында ұстаған бай-шоңжарлармен жаға-жыртысу, оларды әжуалау оңайға түспеген. Сондықтан ақындар көбіне сатиралық персонаждарды хайуанаттардан алып, өзі көрген, білген, көңіліне түйген кемшілік мерез мінездерді мысал жанрында әшкерелейді. [9,98]
Жағымсыз қылық , мінездерді сықақтаудың бір түрінде ажуалау, кекеп айту басым болса, екіншісінде шенеу,кекесін, үшіншісінде әшкерелеу басым болып отырады. Осы ажуалау (юмор), кекесін, шенеу (ирония), ызылы күлкі (сарказм) т.б. сатиралық суреттеу әдістері Сәбит поэзиясынан толық табылып отырады. Юморда күлкінің зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі -- әзіл, әділ келемежге айналса -- ирония, келемеж ащы мысқылға айналса, сын үдей түссе -- сарказм болады. Сатиралық образ -- ұнамсыз тип.Сатира өмірдегі кері кеткендікті сықақ етеді, мысқылдайды, адам бойынан жиреніш шақырады.Сатираның юмормен бірлігі -- күлкі.бірақ мұндағы күлкі жай әзіл емес, ызалы күлкі, кекті күлкі. Сатираның міндеті -- ескіні өлтіре сынап әшкерелеу, соған қарсы жұртшылықтың өшпенділік, ыза-кегін тудыру, сол ескілік қалдықтарына қарсы көптің күлкісін оятып отыру болып табылады. Сәбиттің сатиралық шығармалары бір жағынан халық әдебиетіндегі, Абай поэзиясындағы сатиралық дәстүрді дамыта отырса, екінші жағынан орыс әдебиетіндегі сатиралық поэзиядан үлгі алып отырды. Әсіресе, Крылов пен татар ақыны Ғабдолла Тоқайдың идеялық-көркемдік әсері айқын сезіледі.
Сәбит Дөнетаев мысал әдісімен мінез-құлық түзеу тұрғысынан жазған бірталай өлеңдері бар, атап айтсақ, Бит пен бүрге, Көзі тоймайтын ит, Екі теке, Көк төбетке, Ұры мен баласы, Ауырған арыстан, Бір көлдегі үш балық, Бұлбұл сияқты өлеңдері өзіндік мысалшыл сатиралық стилін анықтайды. Ол нені болсын еппен, баппен айтқанды, астармен жеткізгенді жөн көрді. Өнер тілін, өлең тілін сатираға, аллегорияға (пернелеп айтуға), метонимияға(алмастыруға) ұластырып, алыстан орағытып әкелгенді дұрыс санады. Бұл Сәбит Дөнентаев лирикасының басты кредосы болды. Әрбір мысал өлеңінде қазақ тұрмысына, қоғамдық ойына бейімдей беруге назар аударады.
1915 жылы Уфа қаласында 19 жастағы С.Дөнетаевтың Уақ-түйек атты алғашқы жыр жинағы жарық көрді. Мұнда ақынның көптеген мысал өлеңдері кірген. Бұнда Крыловтан, Тоқайдан аударма есебінде келген мысалдар да бар. Өмірдің көп қалтарысын С.Дөнетаев қазақ ұғымына лайықтап, қарапайым жұрт ұғар дәрежеде түсінікті тілмен айтып баяндайды.
Екі теке мысалында бір-біріне жол бермеген текелер мысалға алынып, ең дұрысы кішіпейілділік екені, адамдар арасындағы сыйластық жөн деп ескертеді. Елімізде ауызбіршіліктің, ыңтымақтың болмауы: [10,128].
Екі теке келіп түсті көпірге,
Біреуі - әрі, бірі бері өтуге,
Көпірдің дәл ортасында килігіп,
Біріне-бірі бақырды кейін кетуге.
... Екеуі де суға құлап тыныш тапты...
(Екі теке)
Ауырған арыстан мысалында Түлкі -- қулық, Арыстан -- зорлық, Қасқыр -- қастық бейнелеріне көшіріліп, пернеленіп көрсетілген. Түлкіні жамандаған қасқырдың өзі өліп, сіңірінен айрылғаны айтылады.Өсекшіл қасқырды арыстанның қаһарына кіріптар қылған түлкінің қулығын айта келіп:
Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп,
Алайда , жіп тақпаймыз ешкімге деп,
Сөз жүгіртіп шағыстырған қасекеңдер
Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп, --
( Ауырған арыстан)
деп қорытынды жасайды. Яғни өсектің заманы өткенін, қасқырдай өр көкіректердің де күні сөнгенін, тек түлкі қулық, шебер ақылдың аман алып шығаррып, арыстан Ресейден сақтар сол екенін ескертеді.
Көзі тоймаған ит атты мысалында ашқарақтық, қомағайлық жол емесін білдіреді.
Көпірге түсті бір ит сүйек тістеп,
Ойы бар көпірінен дария кешпек.
Көрінді су бетінде бұған бір ит,
Мұнда да бір сүйек бар, басқа түстеп.
Судағы ит -- бұл бейбақтың көлеңкесі
Білерлік көлеңкені болмады есі.
Толымды көрінген соң анау сүйек
Ол иттен тартып алмақ бар дәмесі.
Сол оймен атты суға айбаттанып,
Бар күшін жинап бойға, қайраттанып.
Түскен соң жойқын суға ол батырдың
Ісінің не болмағы айдан анық.
Әрқайда ашкөздінің олжасы осы,
Байқасаң іс түбіне көзің салып.
Қызғаншақтық соңы жақсылықпен бітпесін айтады ақын.
Сәбит өз өлеңдерін қысқа сюжетке құрады. Әр сюжетті диалогқа құрып, жанды сурет жасайды, қысқа өлеңге аз сөзбен көп мағына, терең ой сыйғызатын диалогтың өткір түрін қолданады. Шынында, шағын өлеңге үлкен бір поэманың немесе ұзақ бір әңгіменің оқиға желісін сыйғыза білген шебер ақын Сәбитке тән бір қасиет осында. Диалогтың мұндай түрін жасау Абайдың аударма өлеңдерінен ғана көрінсе, Сәбит мұңы өзінің төл-тума өлеңдерімен жетілдіріп отырды. [11,12].
Жұмыста жоғарыда айтылған жәйттардың бәрін толық қамтып шығуға тырыстық. Яғни, осы ұлы замандас-ақындардың шығармаларын салыстырып, олар өмір сүрген қилы заманға деген көзқарасын ашуға тырыстық. Данышпан Абай салған мысал дәстүрінің жалғасын қарастырдық. Зерттеудің нәтижелері практикада әдебиет сабақтарында, тіл мәдениеті курстарында, тіл мен әдебиетті салыстыра оқытқанда пайдалануға болады.
Біз Сәбит дөнентаевты өз дәуірінің қоғамдық шындығын кең жырлаған, ешкім қайталамайтын сатиралық стилін қалыптастырған ірі суреткер ақын дейміз. Қазақтың көркем әдебиетін дамытуға өзінше атсалысқан ақындар аз емес, әдебиетіміздің алтын қазынасына үлес қосқан .
2.3 Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы
Қазақтың аса көрнекті ақыны Сәбит Дөнентаев туралы Мұхтар Әуезов шығар - ма - ла - рының елу томдық жинағының он екінші томында, мақалалар, оқулық, әдеби мұралар негізінде, ғылыми пікірлер айтыл - ған. Ә.Жиреншиннің Қазақ кітаптары тарихынан, Қ.Ергөбековтың Арыстар мен ағыстар атты танымдық дүниелерінде ғылыми тұжырымдар жасалған. Сәбит Дө - нен - - таевтың дүниелері Жиырмасыншы ға - сыр басындағы әдебиет: Хрестоматия. Жоғары оқу орындары студенттеріне ар - нал - ған оқулық ретінде құрастырушы автор Қ.Ергөбеков, Бейсембай Кенже - баев - тың ХХ ғасыр басындағы әдебиет: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық ретінде, С.Қирабаев, Қ.Мырзалиев Қазақ әдебиеті оқулығына методи - ка - лық нұсқау ретінде, ХХ ғасыр басындағы қа - зақ ақындарының шығармалары редакциясын басқарған Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев, Бүркіт Ысқақовтың Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы жалпы редакциясын басқарған Есмағамбет Ысмайылов атты жазылып, жарияланған еңбектер, Сәбит Дөнентаев шығар - мала - ры - ның ғылыми айналымға енгендігінің кө - ріні - сі. Ғылыми орта қазақтың аса көрнекті ақы - ны ретінде танығандығының куәсі.
Сәбит Дөнентаев бір жағынан лирик ақын болса, бір жағынан сатирик ақын. Екі саланы да еркін меңгерген тұлға. 1915 жы - лы Уақ-түйек атпен Уфа қаласында жарық көрген алғашқы өлеңдер жинағынан бас - тап, 1950 жылғы Алматыдан Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген Өлеңдер атты кітабы, 1957 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркем әде - биет баспасынан жарық көрген Шығар - ма - лары шығарушы алқа Мүсілім Базарбаев, Ысқақ Дүйсенбаев, Есмағамбет Ыс - майылов, Бейсембай Кенжебаев сынды көрнекті ғалымдар шығарған дүниесі, 1989 жылы баспадан басылып шыққан Бозторғай кітабы ақынның Қазақ поэзия - сына қосқан өзіндік үлесін молынан дәлелдесе керек.
Сөз басында, біз Сәбит Дөнентаев лирик ақын дедік. Бұған дәлел 1950 жылы жа - рық көрген Өлеңдер кітабындағы Балалықты сағыну атты өлең өрімінде:
Ой, заманым балалық!
Әр ісің бір даналық.
Алды-артыма қарасам,
Кетіп қапсың тазарып.
Өзің түгіл ізің жоқ,
Қарасам да қадалып.
Сен бір шала көрген түс,
Отыр сорлың қамалып.
Кет деп сені кім айтты?
Қалмайтұғын таралып,
Неден көңілің қалды екен.
Рақым етпей, сазарып?
Сағынам да, жоқтаймын,
Келмес пе? деп оралып,
дей келіп, одан әрі:
Соны да тастап кеттің бе,
Жаныңменен тең көрген?
Шын құрдастан айырылған,
Құшақтасқан, сөз берген,
Ойдан қырға шапсам да,
Қанша абырой, бақ тапсам да,
Мыңнан бірін көрмедімМерекенің сен көрген!.. -
деп түйеді.
Көңіл бұрар, ой толқытар, я қуантып, я қайғыртар, я сергітер, я қажытар, субъек - ті - нің рухани өміріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1-ТАРАУ С. Дөнентаевтың өмірі мен шығармашылығы ... ... ... ... ... .. ... ... ...5
2-ТАРАУ СӘБИТ ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫ
2.2. Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.3. Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы ... ... ... ... ... ... ... ...18
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
КІРІСПЕ
21 ғасырдың бас кезінде демократтық,ағартушылық әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі-Сәбит Дөнентаев.Ол Абайдың реалистік дәстүрін берік ұстап,әдебиеттің халықтық мұраттарын ілгері дамытқан,өз дәуірінің маңызды мәселелеріне үн қосқан ақын болды.Әуелде шығармашылығын сыншыл реализм арнасында бастаған Сәбит кейін кеңес әдебиеттерінде де елеулі қызмет етті.
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Жас кезінде ескіше хат танып, кейін Павлодарда медреседе оқиды. Өзі мұғалім жалдап, орысша сауатын ашады. Сол кезде А. Құнанбаев пен Ғ. Тоқайдың өлеңдерімен танысады. 1913 жылы тұңғыш өлеңі (Қиялым) Айқап журналында басылады. 1915 жылы алғашқы өлеңдер жинағы Уақ - түйек деген атпен шығады. 1916 жылы патша жарлығына байланысты империалистік соғыс майданынан қашып, Екібастұз көмір кеніне барады. Екібастұз (1916) өлеңінде жұмысшы тұрмысының ауыр азабы суреттеледі. Майданға алынып, Рига маңында қара жұмыс істейді. 1917 жылғы ақпан буржуазиялық революциясынан кейін, Семейдегі мұғалімдік курсқа түседі. 1919 - 1920 жж. ауылдағы ағарту, сот жұмысына араласады. 1924 - 1933 жж. Семейде шығатын Қазақ тілі газетінде қызмет істеді. Өлеңдер мен мақалалары осы газетте басылады. 1929 жылы Қазақ пролетар жазушыларының ассоциациясына (ҚазАПП) мүшелікке өтеді.[1,3]
Сәбит Дөнентаев (1894 -- 1933) -- қазақ ақыны. Оның поэзиясы терең мазмұнды, ойлы болумен бірге көркемдік қырларымен, өзіндік өзгешеліктерімен де ерекшеленеді. Ең алдымен ақынның көптеген өлеңдерінде нақтылық сипат, тұжырымдылық басым. Оның поэзиясының тілі таза, қарапайым және сонымен бірге бейнелі де көркем. Сәбит поэзиясында сырттай жарқылдақтық, асқақ лептілік жоқ. Ол өмір шындығын боямасыз қалпында, реалистік сарында суреттейді. Ақын ойға жомарт, сөзге сараң болуға көп көңіл бөледі...
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмыста Сәбит Дөнентаевтың өмірін, прозалық шығармаларын қарастыру мақсатымен зерттеу жұмысын жүргіздік. Осы мақсатты жүзеге асыру үшін курстық жұмыста төмендегідей міндеттер алға қойылды:
- Сәбит Дөнентаевтың прозалық шығармаларының зерттелу жолын ғылыми тұрғыдан саралау, зерттеу
Курстық жұмыстың теориялық және әдіснамалық негіздері. Курстық жұмыста көтерілген мәселелердің ғылыми негізделуі мен шешімін табуында осы тақырыпқа қатысты тікелей еңбек жазған зерттеушілермен қоса отандық ғалымдардың еңбектері зерттеу жұмысына әдістемелік бағыт-бағдар ретінде пайдаланылды
Курстық жұмыстың дереккөздері: Зерттеу жұмысының мазмұнын ашу үшін көптеген әдеби мұралар пайдаланылды.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері. Зерттеуде жүйелі-кешенді, тарихи-салыстырмалы, тарихи-функционалдық әдіс түрлері қолданылды
Курстық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, іштей тарауларға жіктелген екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1.1 С. ДӨНЕНТАЕВТЫҢ ӨМІРІ МЕН ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫ
Сәбит Дөнентаев 1894 жылы Семей губерниясы, Кереку уезі,Ақсу болысының төртінші ауылында кедей шаруаның семьясында туған.Жас кезінде ауыл молдасынан сауат ашып,хат таныған.1907-1908 жылдары Маралдыда Нұрғали деген молдадан төте оқу әдісімен дәріс алған.Онан кейін Певлодар қаласындағы Қасым қожаның медресесіне (1911-1912) түсіп,өзінің осы жүйедегі білімін толықтырады.Мұнда пән негіздерін үйренеді,өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады.
Бұл жылдары Сәбит өздігінен ізденудің арқасында прогресшіл татар әдебиетімен танысады,Абай шығармаларына ден қояды. Айқап журналын үзбей алып тұрады.Орыс әдебиетін,әсіресе Крылов мысалдарын қызыға оқитын.Осы негізде оның ой-санасы есейіп,ақындық таланты оянады.
1913 жылы ,Айқапжурналында Сәбиттің Қиялымдеген өлеңі жарияланад.Бұл-ақынның баспа бетін көрген тұңғыш туындысы.Онда Сәбит халық жыршысы болуды армандайды.Өленде ақынның бұл ойы жұмбақтау,астарлап айту үлгісімен беріледі.Ол түсті әдемі сандуғаш болып, Зарымды жұртқа айтып, мұңымды шақсамдеп қиялдайды. Бірақ ол орманның жыртқыш құсы - қаршыға мен тұзақшыдан қорқады.Осы кезден бастап өз заманының маңызды мәселелерінің бәрін үн қосқан ақын өлеңді үзбей жазады.Оның өлеңдері мен публицистикалық мақалалары Айқап журналында ауық - ауық жарияланып тұрады.[2,12].
1915 жылы Уфа қаласында Сәбиттің Уақтүйекдеген атпен алғашқы өлеңдері жинағы басылып шықты. Бұл жинаққа кірген өлеңдер ақының сол дәуірдегі қазақ халқы өмірінің әр алуан күйлерін,қоғамдық шындықты көркем бейнелеуге ұмтылғанын,сол негізде демократтық,ағартушылық әдебиетке үн қосып,оның идеялық - көркемдік арнасын толтыруға қатысқанын көрсетеді.Бұл кездегі әдебиетке қазақ халқының қараңғылық пен надандықта шырмалып отырғаны саналып,елді өнер-білімге үгіттеу жана көбірек сөз болатын.Сәбит те осы тақырыпқа белсенді үн қосты.Қалың бұқара тұрмысындағы аянышты халді,елдің қараңғылық пен ескілік шырмауынан шыға алмаған мүшеу күйін суреттеген ақын халықты бұл жолдан өнер-білім үйрену,ағарту арқылы шығаруды ойлады.Сондықтан ол бұл саладағы өлеңдерін халық тұрмысын көрсете отырып,оған тікелей үгіт айтуға бет бұрады.Ақын наданды айыптайды.Оны халықтың түбіне жетіп отырған нәрсе деп қоймайды да,ел басындағы жамандықтың бәрі осы арқылы келгенін сынайды.
Сәбит - халықты осы күйден құтқару үшін күресуші.Ең алдымен,ол замандастарын қараңғыдан жарыққа ұмтылуға,өнер - білім үйреніп озық елдердің қатарына теңелуге,ынтымақты болуға шақырады.
Замандастар атты өлеңінде жар салған ақын өзі тәрізді көзі ашық азын-аулақ оқығандарға халыққа қызмет істеу қажеттігін де көрсетеді.Сәбит халықтың қараңғылықта қалмай,өнер үйрену үшін зор талап керек дейді Талапатты өлең жазады.
Феодалдық - патриархалдық орта тудырған ел ішіндегі ала ауыздық,ынтымақсыздық та Сәбит өлеңдерінде сынға алынады.Ол енді бірлікке,ынтымаққа шақырады.
Сәбит ел басқарған адамдардың еңбегін халыққа жоғарыда өзі айтқан үлгіде қызмет істей алуымен өлшейді.Осы тұрғыдан ол қазақ ұлтшылдарының өтірік елім ,жұртымдеп жүгіріп,еңбекші бұқараның мүддесін қорғауға бармайтынын,өз бастарының қамын көбірек ойлайтынын сынайды. Ұлтшылға, Қайтіп қарғыс алмайсыңөлеңдерінің бұл тұрғыда ұлтшылдықты әшкерлеушілік күші басым.Алғашқы өлеңдерінде ақын:
Қарның тоқ,жұмысыңның жоқ кезінде,
Миллеттің қызметіне ерінбейсің.
Басыңа қайғы келіп,сасса жұртың,
Неліктен маңайында көрінбейсің:
Десе ,екінші өлеңінде ұлтшыл басшыныңәр қилы ала аяқтық мінездерін суреттейді.Революция алдында және революция жылдары қазақ халқының ілгері дамуына кедергі жасауға тырысқан ұлтшылдық ағымды әшкерлеуде Сәбиттің бұл өлеңдерінің үлкен маңызы бар.[3,5]
Сәбит қоғамдық әділетсіздікті,халық басындағы қанау мен зорлық - зомбылықты да жіті көре білді.Ол халық өмірін ел билеушілер мен қанаушылардың жыртқыштық бейнесіне қарсы қоя суреттейді.Бұл әсіресе ақынның Заман кімдікі?деген өлеңінде айқын көрсеткен.Ол өлең сұрақ түрінде айтады да,оған өзі жауап береді.
Ақын әлеуметтік теңсіздікке,біреуді біреу езіп қанауға,өктемдікке негізделген қоғамды бейне бір жыртқыш аңдардың дүниесі ретінде көрсетеді.Ол қарапайым халықты қан қақсатқан үстем тап өкілдерін күштілер мен азулылар,тырнақтылар мен бірге,көлгірсіп аярлық мінез жасайтындығын,олардың қорқау құлқынын,мал құмарлығын да қоса аңғартады.
Уақ-түйеккеСәбиттің өзінің көңіл күйінің жайларын,заманы туралы ой-топшылауына байланысты жазылған біраз лирикалық өлеңдері орыс және шығыс әдебиеттерінен аударған мысалдары да кірген.Мысалдары: Екі теке , Көзі тоймайтын ит, Ауырған арыстанСәбит шығармашылығындағы өмір шындығы тұспалыдап суреттеу әдісінің қалыптасуына едәуір маңызы бар.
Уақ түйекшыққаннан кейін жазған өлеңдерінде де Сәбит жоғарыда айтқандай мәселелерді жаңғырта көтеріп,жаңа көркемдікпен,теңдей қозғауға тырысты.Ол заманның желдей есіп өтіп бара жатқанынайтып,оның даму процесіне қазақтардың да ілесуін тіледі.Өз елінің даму дәрежесін балалық шақпен салыстырды. Балалық1915 жылы шықан өлеңінде балалықтың ақ көңіл адалдығын,сенгіш аңғалдығын,кез келген нәрсеге алданып отыра беретін мінезін суреттей келіп,оны қазақ қоғамының дамуы жайына ауыстырады.
Ақынның әлеуметтік теңсіздікті,қанауды суреттейтін өлеңдері де жаңа көркемдік талаптар тұрғысынан жазылады.Оларда дәуіршындығы,адам бейнесі тереңдей ашылады. У жеген қасқырғаөлеңінде ол парақорлығымен аты шыққан,кейін соның жазасын таратқан озбыр болыстың образасын жасайды.Оны қорқау кәрі тарлан бейнесінде алады да,кезінде елге жасаған озбырлықтарын суреттейді.
Әлеуметтік теңсіздіктің сыры мен шынын Сәбиттің бұл кезде тереңірек түсінгенін танытатың өлеңі-Бозторғай.Бұл-мысал түрінде ойды тұспалдап айтуға құрылған,аллегориялық образға бай шығарма.Өлең сюжеті босторғайдың тұрымтайдан зорлық көріп,мұңын шағу үшін қырғиды іздеуінен басталады.Бірақ қырғидың бөденені жеп жатқанын көріп,одан әділдік күтпейді.Енді қаршығаны іздейді.Оны көлдегі момын құстарды шулатып өлтіріп жүрген жерінен табады.Одан кейін лашынды іздеп көреді.Оның да бір теректің түбінде қаздың етін жеп отырғанын байқайды.Ең соңында амалсыз бүркітті іздеуге шығады.
Тапқанын бүркітті іздеп, тапқанынан
Шыққанын ішкі мұңын, шапқанының-
Білмеймін, әлі күнге естіген жоқ,
Жатқанын, жаны тыныш, жатпағанын, -
деген тұспалмен аяқталады.
Өлеңде Сәбит қарапайым халық өкілін брзторғай бейнесінде алып, ел билеуші әкімдері тұрымтай, қарға, лашын, бүркіт жыртқыш құстар түрінде көрсеткен. Оның бірінен қорлық көріп, жоғарғы мұңын шақпақ болған бозторғай ешқайсысына әділдік таба алмайды. Ақын сол арқылы ел билеушілердің әділетсіздігін халық мұңын тыңдайды деген әкімдердің өздері оларды жеп жатқанын қатты сынап айтады. Ол мұңын түп төркіні патша үкіметінің ел билеу жүйесінде жатқанын сездіреді.[4.9]
Сәбит әйел теңсіздігін бейнелейтін өлеңдер де жазды. Солардың ең көрнектісі - Жәмилә қыз. Осы бір шап шағын өлеңге ақын поэмаға жүк боларлық оқиғаны сиғызып, дәуір шындығы мен оның адамдарының іс-әрекетін көркемділікпен суреттеп бере алған. Жас қыз Жәмиләның аянышты тағдыры да, қатыгез әке Төкіштің де мал құмарлық, дүниеқоныз кипі де, алпыстан асса да, қыз алғысы келеген Берденің ынсапсыздығы да өлеңде шынайы көрініс танытады. Өлең Бекіш деген жігіттің хатына өліп, Төкіштің қызын айттыра келуінен басталады. Бірақ Төкіш қыз бермейді. Төкіштің қызына жаны ашитын ұнамды әке ме деп қаласын. Бірақ Сәбит оны бермеу себебін:
Жүзге малы толмаған,
Жексұрын ғой оңбаған;
деген жолдарда аңғартып тастайды. Төкіш Бекішті кәрі деп емес, кедей деп менсінбепті. Ол адамның қасиетін байлықпен өлшейтін адам екен. Мұны Сәбит Оқиғаны әрі қарай дамыта отырып, толығырақ ашады.
Сәбит Төкіштің қылығын әшкерлеу арқылы қызын малға сатып байымақ болған өз дәуірінің дүниеқоныз шалдарын өткір тілімен түйрейді. Өлеңде уықты сатира да, тапқыр юмор да мол. Сол арқылы автор революция алдындағы қазақ ауылы өмірінің бір шындығын феодалдық кер тартпа салты шенейді.
Бұл өлеңдер Сәбиттің Уақ-түйектен кейінгі дәуірде демократ есебінде толса түскенін, оның қоғамдық көз - қарасы терең деп қалыптасқанын көрсетеді. Ол әлеуметтік теңсіздіктің феодалдық ескі әдет-ғұрпының өткір сыншысы болады. [5,5]
1916 жылы маусым жарлығы кезінде Сәбит майданның қара жұмысына бармай қалу үшін Екібастұз кең өндірісіне барып, жұмысқа кіреді. Өмірі қазақ ауылымен, қазақ шаруасының жай - күйімен байланысты ақын енді өндірістегі қоғамдық әділетсіздік жұмысшылардың ауыр бейнетін көзімен көреді.
Бұл жайды ол Екібаста деген өлеңінде суреттейді. Өлеңде өндірістен жұмыс іздеп Сабылған қалың көпшідіктің дағдарысты күйі мен жұмысшылардың ауыр тұрмысы қатар алынып, тән тәуір көркемдік бейне табады. Сәбит жұмысшылар тұрмысын суреттей келіп, ауылдан келген ақынның өндірістегі қиыншылыққа көндікпей, елді аңсауы сияқты сарында байқалады.
1917 жылы ақпандағы буржуазиялық демократиялық эволюция мен патшаның тақтан құлауын қуана қарсы алады.
Алайда бұқарашыл ақын патшаның тақтан түсуіне қуанғанмен, ақпан революциясының түпкі мақсаты мен ерекшелігі жете түсіне алмады. Ол патшаның құлауымен бостандық келеді деп ұқты. Мұндай жаңсақ пікірдің салдарынан Сәбит Семейде Алашорда үкіметін құруға тырысып жатқан қазақтардың буржуазияшыл ұлтшылдардың ұйымына кіріп адасты. Олардың Бостандық, теңдік деген жалған ұрандарына сеніп қалады. Ұлтшылдардың ықпалында жат сарынды өлеңдер жазады. Бірақ бұқарашыл, зхалық тілегіндегі Сәбит көп кешікпей-ақ ұлтшылдықтардың сырын біртіндеп түсіне бастайды. Олардың Автономия жайлы уәделері бос сөз екенін байқайды. Сөйтіп, ұлтшылдардан қол үзеді. Ақын 1918 жылы жазған Қаулы атты өлеңінде ұлтшылдардың құрғақ уәдесін сынап, ұлт қамы жөнінде іс жүзінде ештеңе істемегенен көрсетеді. Онда ет жеп, қымыз ішіп отырып, халық қамын ойлағансып қаулы алатын, киін оны тез ұмытатын ұлтшылдардың іс-әрекетті әшкере болды. Өлеңде улы кекесін бар. Ол жиналыс барысында сөйлеп отырған басшыны да, алынған қаулыны да, желінген ет жайында да кекете сөйлеп, тұтастықта суреттейді.
Сөз бітті, ет желінді, қаулы қалды,
Халықта өкпе барма, аузын алды.
Етін де, халықтың да өркені өссін,
Ермектің бір әңгіме болады.
Сәбит кеңес тақырыбына көп өлеңдер жазды.Ол өміріне кірген жаңалықтарды,қазақ аулының кеңес жолына түсіп жаңаруын,онда жаңа адамдардың өсіп жетілуін,қоғамдық өмірдің белгілібір тарихи кезеңдерінің нәтежесін үнемі қадағалап қарап,жырға қосып отырады.Өмірдің өзгесін нақты образдар арқылы бейнелеуге ақын едәуірталап жасады.Мысалы,ол, Қазақстанның алты жылдағына атты өлеңінеде еңбекші, жалшы қазақтың өсіп,қоғам қызметіне араласуын Әбен бейнесінде танытады.Ол Әбеннің қойшы,жылқышы,жұмысшы болғанын,ең соңында кеңес болысының төрағасы болуын суреттейді:
Әбеннің сауатын ашып, ел басқаруға араласуы арқылы Сәбит революциядан бұрын өмірден орнын таппаған мүсәпір,кедей адамдардың бүгінгі жаңа дүние жасаушылар дәрежесіне көтерілуін көрсетеді.
Теңдік өмірге ие болып,өнер-білім үздеуге ден қойған жастың кейпін танытуда Тасқараның мақсат-мұраты оқу өнер үйренуге екенін көрсетеді.
Тасқаралардың жолы-енді жас ұрпақтың жолы екенін атай отырып,Сәбит болашақ қоғам қайраткерлерін осылардың қатарынан іздейді.[6,13]
Азат жетті өлеңінде ақын әкесі 1916 жылы майданның қара жұмысыда жүріп өлген жетім бала Азаттың Кеңес өкіметі жылдары қатардағы азамат болуы жолын әңгімелейді.Азатты Кеңес өкіметі өз қарамағына алып,балалар үйінде тәрбиелейді.Келешегі айқын баланың рухани өсіп,өмірге ие болып келе жатқаны-өлеңнің негізгі идеясы. Азаттар ер жетсе,өмірді одан да жаңартып,өзгерте түсетінін ақын сеніммен жазады.
Кеңес шындығы жағдайында өсіп,ер жетіп жатқан кейіпкерлер қатарында Сәбит әйелдердің, қазақ қыздарынаң да орны барын көреді.Революциядан бұрын малға сатылған Жәмилалардың тағдырына енді ол ерікті қыз Айшаны қарасы қояды.Он бір жаста жетім қалып, тұрмыстың ауыр бейнетін тартқан Айшаны он төртте тоқал құмар бір шал айттырады. Шал үйінде зар илеген оны Кеңес үкіметі босатып, теңдік береді. Айшаның ерікті өмірін ақын басқа әйелдерге үлгі етеді.
Кеңес дәуірінде жаңаша тәрбие алып, өсіп келе жатқан жастардың жаңа типтерін суреттегенде, Сәбит сол арқылы қоғамның жаңа адам тәрбиелеудегі маңызды еңбегін көрсетуді мақсат етеді. Өзінің жас кейіпкерлерін жаңа дәуірдің, болашақтың иелері ретінде бейнелейді.
Сәбит Дөнентаевтың революциядан бұрынғы сыңшыл өлендерінде таңылған сатериктік талантты да Кеңес үкіметі жылдары толысып, өсе түседі. Ол өзінің ұлы тілі мен сөзін, ащы ажуасын тап жауларына, байлар мен дін иелеріне, ескіліктін шырмауынан шыға алмай жүрен тоғышарларға, феодалдық әдеп-ғұрыптардың зиянды көріністеріне қарсы жұмсайды. Бұл салада ақынның Дәуітбек, Құсайынның арманы, Ой,жалған -ай, Жәкен молда, т.б. өлеңдердің едәуір маңызы бар. Бұл өлеңдерінде Сәбит ұнамсыз адамдардың тән-тәуір образдарын жасайды.
Алайлы, қу Дәуітбек заманының өткеніне қарамастан амалдап күн көруге кіріседі. Өзін кедеймін деп жариялап, сайлауға қатысады. Ақын оның бұл қылығын бұлай әжуалайды: Құсайынның арманы өлеңі де осымен тақырыптас. Мұнда оқуды өнер-білім үйрену үшін емес, мал табу, бақ іздеу мақсатына пайдаланатын бай адамдардың ой-пікірі сыңалады. Осы мақсатпен баласы Құсайынды оқытқан Жұмақан бай оны ойынан шоқпақтаған. [7,12]
Ой, жалған-ай! өлеңі елді алдап, ебін тауып жеп жүрген саудагерді женеуге арналады. Ақын өлеңді оның өзін сөйлетуге құрады. Бұрын оңай олжа тауып, дүрілдеген саудагер Мырза атанған кезін еске алады. Кеңес өкіметі жылдары ол кооперативке басшы болып, тағы да екі жыл қарыштайды. Бірақ ендігі өміріне қауып төңген саудагер заманының өтіп бара жатқанының уайым етеді. Сәбиттің бұл айтылғандардан басқа сыңшылдық өлеңдері бар. Нағиманың өкпесінде ол орынсыз сән қуған әйелдің мещаңдық мінезін сыңға алса, Ақ жорға шығыпты, Бір адвокаттың мінезінен атты өлеңдерінде қоғамдық тәртіп бұзып, мас күнемдікке берілген адамдардың рухани тозуын бейнелейді. Мұқан мен Серікте әкімдікке құмарлықты сыңайды. Өзінің сатиралдық шығармаларымен Сәбит ескіліктің зиянды қалдықтарын өткір сыңап жаңа өмірді орнықтыруға қызмет етті.
Өмірінің соңғы шағында Сәбит ауру себепті өндіртіп ештене жаза алмады.1929 жылы Қазақстан Пролетариат жазушыларының ұйымына мүше болып кірген ол кеңес қаламгерлерінің қатарында белсенді қызмет істеуге құмарлығын айтады. Пролетариат жыршыларына деген өлең жазды. Бірақ ақынның денсаулығының нашарлығы оған мүмкіндік бермейді. Денсаулығы жайымен ол бірер жыл еліне, Павлодпрға барып тұрады. Бесқарағай ауданында халық ағарту жүйесінде қызметістейді. 1932 жылы қайтадан Семейге келіп, Социалистік Шығыс газеттерінің әдебиет бөлімін басқарады.
1932 жылы Сәбит Алматыда болады. Шығармашылығының жиналған баспаға тапсырады. Астананың әдеби өмірімен танысып, тың шабытпен істеуді армандайды. Енді ширайтын кез келді. Денсаулықты біраз түзеп алып, өндіріске жуық, сонымен қатысты бар жерде тұрып, белсене жұмыс істесем деген ойым бар. Жазушылар съезіне қатынасып, баяғы қатемді түзеп, жаңа күрделі шығармалар берсем деймін, - деген тілек білдіреді. Бірақ ақын арманына жете алмайды. 1933 жылы 23 мамырда Семей қаласында қайтыс болады.
Сәбит -өзіндік ерекшелігі мол ақындардың бірі.Ол - мазмұнды,қысқа өлеңдердің шебері.Өлеңге аз сөзбен көп мағына сыйғызуда,оның қарапайымдылығын сақтауда,тіл бейнелілігін көтеруде Сәбиттің табыстары аз емес.Ол сырттай жылтырлыққа құмартпайды,көтерінкі лептілікке де бармайды,өлеңді боямасыз,реалист ақынға тән жұпыны күйде жазады. Сондықтан да оның өлеңдері ойға бай, сөзге сараң келеді.Ақын Ой деген өлең жазады.
Бас-аяғы сезіз-ақ тармақ,шағын өлең.Бірақ оның өзіне Сәбит тапқырлықпен көп ой сыйғызады. Ойлай берсе,ой түбіне жету мүмкін еместігін,ойламаса,түп те жоғын,ойласаң,-өзің әуре,ойламасаң,-ісің әуре екенін жеткізіп айтқан.Мұндай өлеңдер Сәбитте көп.Әсіресе ақынның адам сезіміне байланысты өлеңдері тапқыр,әрі көркем.
Өзінің ақындық ізденісінде Сәбит Абайға көп еліктеген,содан үйренген. Абайға деген өлеңінде ол:
Бәрі бала, жас еді
Бәрі ұйқыда мас еді,
Барлық қазақ баласы,
Сонда іштен жарқ етті
Ақыл ойы сап етіп
Жөн бастаған данасы -
деген. Бұдан Сәбиттің Абай данышпандығының сырын ұғынуы,оның бәрі жас,бәрі масортада туып ,жөн бастағанын тани білуі көрінеді.Өзінің халықпен байланысында,оның өмірін көркем бейнелеуге ұмтылысында ақын Абай жолын ұснады. Абай поэзиясының ойшылдығы мен сыршылдығы, философиялық топшылары да оған едәуір әсер етеді.
Сәбит өлеңдерінің түрінде де Абай үлгісі мол. Ол Сегізаяқ, Алтыаяқ үлгісінде көп өлеңдер жазған. Жоғарыдағы ақынның өзіне арналған өлеңіде соның бір айғағы.
Сәбит - шебер сатирик ақын. Оның мысалдары да, сыншылдық өлеңдері де ақынның бұл саладағы үлкен табысына қосылады. Ол мысал жанр қазақ әдебиетінде кеңінен дамытты. Ыбырай мен Абайдың, Спандиярдың мысалдары негізінен аударма арқылы туса,Сәбит жанрды өзінің төл шығармаларымен байытты.Оның Босторғай, Сұңқар мен қарғаларатты мысалдары революцияға дейінгі қазақ поэзиясының бұл жанрдағы таңдаулы үлгілеріне қосылады.
Кеңес үкіметі жылдарында да Сәбит едәуір мысалдар жазды. Шошқа мен саудагер, Бөшкенің зары сияқты мысалдар арқылы ол арам шөп жеп, елді алдап жүрген саудагерлерді, қылмысты тап жауларын әшкерелейді. Алдынғы мысалда бай саудагер шошқаны көріп, нас жисің деп жасғырса, шошқа оған сенің жеп жүргенің менен де арам дейді. Ал соңғы мысалында Бостанбай байдың бос тұрғын бөшкесі желмен сырласып, екі айдан бері іші бос тұрғанын, байдың малын партияға Қауымға т.б. жолдарға жұмсап жатқанын сотқа жеткізуді сұрайды.
Сәбит өзінің сатириктік талантын кеңес дәуірінде тап жаулары мен дін өкілдерімен феодалдық салт-санатымен керт тартпа жақтарын, ескінің қалдықтарын сынау арқылы дамытып жетілдірді. Ақын өлеңді сюжетке құруға шебер. Ол нақты бір ойына алады да, оны дәл деңгейлей отырып, одан көркем ой түйе біледі. Сәбиттің көркемдік тәсілдің әр алуан түрі үшін күресе білуінен туады.
Сәбит - бейнелеп, тұспалдап айтуға шебер ақын. Бұл үлгіні ол әсіресе революциядан бұрын көбірек пайдаланды. Сәбиттің сыншылдық өлеңдерінде эрония көбірек қолданылады. Сол арқылы суреттейтін, сынайтын кейіпкерлерін ол мақұлдағансып шектейді. Сәбит ақын өлеңді қарапайым, жұпыны қорытады.
Сәбит ақындық, жазушылық өнерге жауапкершілікпен қараған. Кейінгі жастарға да соны үлгі қылған. Әдебиетті ермек, оңай іс көретіндерді ол өткір сынап шенеген.
Сәбитте қазақ өлең құрлысын ыңғаққа қарай жаңарта қолдану, сөз тіркестерінің орнын, тұлғасын өзгерте пайдалану талабы да зор. Ақын сөзге жаңа мағына беруге тырысады.
Мұның бәрі Сәбиттің қазақ әдебиетіндегі көрнекті орнын белгілейді. Шығармашылық жолын революция алдындағы демократтық әдебиеттің үлгісінде бастап, кеңсес дәуірінде өзгерісті бар ықыласымен жырлаған ақын екі дәуір куәсы ғана болып қоймай, оны әдебиетте көркем бейнелей алуда да едәуір еңбек етті.
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
2.1 Дөнентаев өлеңдеріндегі сыншылдық реализм
Мысал - айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма. Мысалдың тақырыбы сан-алуан, кейіпкерлері -- аң, құс, балық, өсімдік дүниесі, кейде оқиғаға адам да қатыстырылады. Негізгі сюжетке қоса, нақыл түрінде келетін түйіндемесі де болады. Кейіпкерлерді сөйлестіру - диалог тәсілі жиі қолданылады. Баяндауы ширақ, жинақы, тілі қарапайым келеді. Жанры жағынан ғибратты, уағыздық сарындағы дидактикалық әдебиетке жатады, кейде мысқыл-сықақ үлгісіне ауысады. Жазба әдебиетінде өлеңмен жазылған мысқыл кеңінен орын алды. Түп-төркіні хайуанаттар туралы тұспалды мағынасы бар ертегі, қысқа әңгіме ңұсқалармен жалғасып жатыр. Уағыздап, нақтылық айту тәсілі жағынан халықтың мақалдарымен, нақыл сөздерімен де ұштасады. [8,41]
Қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып кеткендер Абай мен Ыбырай. Олардың дәстүрін жалғастырушылардың XX ғасырдың басындағы әдебиет өкілдерінің бірі жерлес ақын журналист Сәбит Дөнентаев. Қазақ әдеби тарихы, әдебиеттану ғылымында бұрын мүлде аз зерттелген саланың бірі мысал жанры.
Сәбит Дөнентаевтың ақындық шығармашылық қызметі екі дәуірге бөлінеді.Алғашқы дәуірі 1912-1918 жылдар арасы, екіншісі 1918-1933 жылдар арасы. С.Дөнентаев шығармаларында өмір шындығын дәл өз қалпында айтып суреттеуден гөрі аллегориялық әдіспен жазу көбірек орын алады. Мұндай мысал әдісімен жазылған өлеңдерінде ақын еркін түрде билеуші қауымның жасаған қиянатын, мықтының әлсізге істеген зорлықтарын әшкерелеп отырады.
Сәбит өз өлеңдерін қысқа сюжетке құрады. Әр сюжетті диалогқа құрып, жанды сурет жасайды, қысқа өлеңге аз сөзбен көп мағына, терең ой сыйғызатын диалогтың өткір түрін қолданады. Шынында, шағын өлеңге үлкен бір поэманың немесе ұзақ бір әңгіменің оқиға желісін сыйғыза білген шебер ақын Сәбитке тән бір қасиет осында. Диалогтың мұндай түрін жасау Абайдың аударма өлеңдерінен ғана көрінсе, Сәбит мұңы өзінің төл-тума өлеңдерімен жетілдіріп отырды.
Мысал - айтылатын өнегелі ойды тұспалдап жеткізетін, көбіне өлең түрінде келетін сюжетті, шағын көлемді көркем шығарма. Мысалдың тақырыбы сан-алуан, кейіпкерлері -- аң, құс, балық, өсімдік дүниесі, кейде оқиғаға адам да қатыстырылады. Негізгі сюжетке қоса, нақыл түрінде келетін түйіндемесі де болады. Кейіпкерлерді сөйлестіру - диалог тәсілі жиі қолданылады. Баяндауы ширақ, жинақы, тілі қарапайым келеді. Жанры жағынан ғибратты, уағыздық сарындағы дидактикалық әдебиетке жатады, кейде мысқыл-сықақ үлгісіне ауысады. Жазба әдебиетінде өлеңмен жазылған мысқыл кеңінен орын алды. Түп-төркіні хайуанаттар туралы тұспалды мағынасы бар ертегі, қысқа әңгіме ңұсқалармен жалғасып жатыр. Уағыздап, нақтылық айту тәсілі жағынан халықтың мақалдарымен, нақыл сөздерімен де ұштасады.
Мысал жанрының әр түрлі үлгілері барлық халықтардың ауыз әдебиетінде бар. Ежелгі грек елінде мысалдың таралуы аты аңызға айналған Эзопқа байланысты айтылады. Батыс-шығыс әдебиетінде де бұл жанр кең тараған. Үндінің Панчатантрасы, арабтың Калила мен Димнасы, Византияның Стефанит пен Ихнилаты шығармаларында мысал жанры берік орын алған. Ежелгі Грекияда - Эзоп, Францияда - Ж.Лафонтен. Х. Геллерг - Германияда, Томас Мур - Англияда мысалшы атағына ие болған. Орыс әдебиетінде XVIII ғасырда мысал жазғандар В. Тредиаковский, А. Контемир, А. Сумароков т.б. орыс классикалық мысал атасы И. Крылов болды. Қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып дамытуға Абай, Ыбырай, Ахан, Шәкәрім, Әлихан, Спандияр Көбеев сияқты ақын жазушылар. Ө. Күмісбаев 1. 501
Иә, жоғарыда айтылғандай қазақ жазба әдебиетінде мысал жанрын қалыптастырып кеткендер Абай мен Ыбырай. Олардың дәстүрін жалғастырушылардың XX ғасырдың басындағы әдебиет өкілдерінің бірі жерлес ақын журналист Сәбит Дөнентаев. Қазақ әдеби тарихы, әдебиеттану ғылымында бұрын мүлде аз зерттелген саланың бірі мысал жанры.
С. Дөнентаев шығармалары да әдебиеттану ғылымында бірнеше зерттеулерге өзек болып зерттелгенімен, мысал өлеңдері жан-жақты зерттеле қоймаған.
Міне, осы жұмысты қолға алып, ден қойып зерттеген мақсатымыз да сол. С. Дөнентаев шығармаларының ішінен мысал жанрының қолдану ерекшелігін қарап, талдау.
Сәбит Дөнентаев қазақ әдебиетінің даму тарихында аса бағалы әдеби мұра қалдырған ақын. Ол 1894 жылы бұрынғы Семей губерниясы, Кереку уезі, Ақсу болысы, төртінші ауылында (Қазіргі Павлодар облысы( кедей шаруаның отбасында туған. Әкесі Дөнентай кедей еді. Руы Арғын ішінде Бәсентиін. Қасымқажы Ертісбаевтың медресесін бітірген соң өлең жазу бастады.
Жас кезінде молдадан ескіше оқиды. Сәбит Дөнентаевтың ақындық шығармашылық қызметі екі дәуірге бөлінеді.Алғашқы дәуірі 1912-1918 жылдар арасы, екіншісі 1918-1933 жылдар арасы.
С.Дөнентаев шығармаларында өмір шындығын дәл өз қалпында айтып суреттеуден гөрі аллегориялық әдіспен жазу көбірек орын алады.
Аллегория (пернелеу) -- жай ұғым қалпында тұрған дерексіз нәрселер кәдімгідей көзге көрінер деректі нәрсеге ауыстырылады (көбінесе мысал өлеңдерде). Мұндай мысал әдісімен жазылған өлеңдерінде ақын еркін түрде билеуші қауымның жасаған қиянатын, мықтының әлсізге істеген зорлықтарын әшкерелеп отырады.
Сәбит Дөнентаев мысал жанрындағы шығармашылығын жан-жақты қарастыру үшін Cәбиттің замандастары Ахмет Байтұрсынұлы, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Міржақып Дулатұлы, Шәкәрім Құдайбердіұлы сияқты мысалшы-ақындардың шығармаларымен салыстыру тәсілі қолданылды. Яғни олардың көркемдік шығарма тілі, сөздігі, өлең тақырыптары салыстыруға түсті.
Сәбит пен оның замандастарының өлең тақырыптары көбінде бір жерден шығып отырды. Яғни олар өмір сүрген қилы заманының ең өзекті мәселелерін көтерген. Олардың қаламынан надандық, ескілік, байлықтың құлына айналу, көп әйел алу, ел деп жалған еңірейтіндер т. б. шайпау мінездер тыс қалмаған. Алайда ел тағдырын қолында ұстаған бай-шоңжарлармен жаға-жыртысу, оларды әжуалау оңайға түспеген. Сондықтан ақындар көбіне сатиралық персонаждарды хайуанаттардан алып, өзі көрген, білген, көңіліне түйген кемшілік мерез мінездерді мысал жанрында әшкерелейді. [9,98]
Жағымсыз қылық , мінездерді сықақтаудың бір түрінде ажуалау, кекеп айту басым болса, екіншісінде шенеу,кекесін, үшіншісінде әшкерелеу басым болып отырады. Осы ажуалау (юмор), кекесін, шенеу (ирония), ызылы күлкі (сарказм) т.б. сатиралық суреттеу әдістері Сәбит поэзиясынан толық табылып отырады. Юморда күлкінің зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі -- әзіл, әділ келемежге айналса -- ирония, келемеж ащы мысқылға айналса, сын үдей түссе -- сарказм болады. Сатиралық образ -- ұнамсыз тип.Сатира өмірдегі кері кеткендікті сықақ етеді, мысқылдайды, адам бойынан жиреніш шақырады.Сатираның юмормен бірлігі -- күлкі.бірақ мұндағы күлкі жай әзіл емес, ызалы күлкі, кекті күлкі. Сатираның міндеті -- ескіні өлтіре сынап әшкерелеу, соған қарсы жұртшылықтың өшпенділік, ыза-кегін тудыру, сол ескілік қалдықтарына қарсы көптің күлкісін оятып отыру болып табылады. Сәбиттің сатиралық шығармалары бір жағынан халық әдебиетіндегі, Абай поэзиясындағы сатиралық дәстүрді дамыта отырса, екінші жағынан орыс әдебиетіндегі сатиралық поэзиядан үлгі алып отырды. Әсіресе, Крылов пен татар ақыны Ғабдолла Тоқайдың идеялық-көркемдік әсері айқын сезіледі.
Сәбит Дөнетаев мысал әдісімен мінез-құлық түзеу тұрғысынан жазған бірталай өлеңдері бар, атап айтсақ, Бит пен бүрге, Көзі тоймайтын ит, Екі теке, Көк төбетке, Ұры мен баласы, Ауырған арыстан, Бір көлдегі үш балық, Бұлбұл сияқты өлеңдері өзіндік мысалшыл сатиралық стилін анықтайды. Ол нені болсын еппен, баппен айтқанды, астармен жеткізгенді жөн көрді. Өнер тілін, өлең тілін сатираға, аллегорияға (пернелеп айтуға), метонимияға(алмастыруға) ұластырып, алыстан орағытып әкелгенді дұрыс санады. Бұл Сәбит Дөнентаев лирикасының басты кредосы болды. Әрбір мысал өлеңінде қазақ тұрмысына, қоғамдық ойына бейімдей беруге назар аударады.
1915 жылы Уфа қаласында 19 жастағы С.Дөнетаевтың Уақ-түйек атты алғашқы жыр жинағы жарық көрді. Мұнда ақынның көптеген мысал өлеңдері кірген. Бұнда Крыловтан, Тоқайдан аударма есебінде келген мысалдар да бар. Өмірдің көп қалтарысын С.Дөнетаев қазақ ұғымына лайықтап, қарапайым жұрт ұғар дәрежеде түсінікті тілмен айтып баяндайды.
Екі теке мысалында бір-біріне жол бермеген текелер мысалға алынып, ең дұрысы кішіпейілділік екені, адамдар арасындағы сыйластық жөн деп ескертеді. Елімізде ауызбіршіліктің, ыңтымақтың болмауы: [10,128].
Екі теке келіп түсті көпірге,
Біреуі - әрі, бірі бері өтуге,
Көпірдің дәл ортасында килігіп,
Біріне-бірі бақырды кейін кетуге.
... Екеуі де суға құлап тыныш тапты...
(Екі теке)
Ауырған арыстан мысалында Түлкі -- қулық, Арыстан -- зорлық, Қасқыр -- қастық бейнелеріне көшіріліп, пернеленіп көрсетілген. Түлкіні жамандаған қасқырдың өзі өліп, сіңірінен айрылғаны айтылады.Өсекшіл қасқырды арыстанның қаһарына кіріптар қылған түлкінің қулығын айта келіп:
Қазақта қасқыр да көп, түлкі де көп,
Алайда , жіп тақпаймыз ешкімге деп,
Сөз жүгіртіп шағыстырған қасекеңдер
Түлкіге қалып жатыр күлкі де боп, --
( Ауырған арыстан)
деп қорытынды жасайды. Яғни өсектің заманы өткенін, қасқырдай өр көкіректердің де күні сөнгенін, тек түлкі қулық, шебер ақылдың аман алып шығаррып, арыстан Ресейден сақтар сол екенін ескертеді.
Көзі тоймаған ит атты мысалында ашқарақтық, қомағайлық жол емесін білдіреді.
Көпірге түсті бір ит сүйек тістеп,
Ойы бар көпірінен дария кешпек.
Көрінді су бетінде бұған бір ит,
Мұнда да бір сүйек бар, басқа түстеп.
Судағы ит -- бұл бейбақтың көлеңкесі
Білерлік көлеңкені болмады есі.
Толымды көрінген соң анау сүйек
Ол иттен тартып алмақ бар дәмесі.
Сол оймен атты суға айбаттанып,
Бар күшін жинап бойға, қайраттанып.
Түскен соң жойқын суға ол батырдың
Ісінің не болмағы айдан анық.
Әрқайда ашкөздінің олжасы осы,
Байқасаң іс түбіне көзің салып.
Қызғаншақтық соңы жақсылықпен бітпесін айтады ақын.
Сәбит өз өлеңдерін қысқа сюжетке құрады. Әр сюжетті диалогқа құрып, жанды сурет жасайды, қысқа өлеңге аз сөзбен көп мағына, терең ой сыйғызатын диалогтың өткір түрін қолданады. Шынында, шағын өлеңге үлкен бір поэманың немесе ұзақ бір әңгіменің оқиға желісін сыйғыза білген шебер ақын Сәбитке тән бір қасиет осында. Диалогтың мұндай түрін жасау Абайдың аударма өлеңдерінен ғана көрінсе, Сәбит мұңы өзінің төл-тума өлеңдерімен жетілдіріп отырды. [11,12].
Жұмыста жоғарыда айтылған жәйттардың бәрін толық қамтып шығуға тырыстық. Яғни, осы ұлы замандас-ақындардың шығармаларын салыстырып, олар өмір сүрген қилы заманға деген көзқарасын ашуға тырыстық. Данышпан Абай салған мысал дәстүрінің жалғасын қарастырдық. Зерттеудің нәтижелері практикада әдебиет сабақтарында, тіл мәдениеті курстарында, тіл мен әдебиетті салыстыра оқытқанда пайдалануға болады.
Біз Сәбит дөнентаевты өз дәуірінің қоғамдық шындығын кең жырлаған, ешкім қайталамайтын сатиралық стилін қалыптастырған ірі суреткер ақын дейміз. Қазақтың көркем әдебиетін дамытуға өзінше атсалысқан ақындар аз емес, әдебиетіміздің алтын қазынасына үлес қосқан .
2.3 Ақынның поэзия, проза жанрын байытқан жаңалығы
Қазақтың аса көрнекті ақыны Сәбит Дөнентаев туралы Мұхтар Әуезов шығар - ма - ла - рының елу томдық жинағының он екінші томында, мақалалар, оқулық, әдеби мұралар негізінде, ғылыми пікірлер айтыл - ған. Ә.Жиреншиннің Қазақ кітаптары тарихынан, Қ.Ергөбековтың Арыстар мен ағыстар атты танымдық дүниелерінде ғылыми тұжырымдар жасалған. Сәбит Дө - нен - - таевтың дүниелері Жиырмасыншы ға - сыр басындағы әдебиет: Хрестоматия. Жоғары оқу орындары студенттеріне ар - нал - ған оқулық ретінде құрастырушы автор Қ.Ергөбеков, Бейсембай Кенже - баев - тың ХХ ғасыр басындағы әдебиет: Жоғары оқу орындарының студенттеріне арналған оқулық ретінде, С.Қирабаев, Қ.Мырзалиев Қазақ әдебиеті оқулығына методи - ка - лық нұсқау ретінде, ХХ ғасыр басындағы қа - зақ ақындарының шығармалары редакциясын басқарған Ысқақ Тәкімұлы Дүйсенбаев, Бүркіт Ысқақовтың Сәбит Дөнентаевтың ақындық жолы жалпы редакциясын басқарған Есмағамбет Ысмайылов атты жазылып, жарияланған еңбектер, Сәбит Дөнентаев шығар - мала - ры - ның ғылыми айналымға енгендігінің кө - ріні - сі. Ғылыми орта қазақтың аса көрнекті ақы - ны ретінде танығандығының куәсі.
Сәбит Дөнентаев бір жағынан лирик ақын болса, бір жағынан сатирик ақын. Екі саланы да еркін меңгерген тұлға. 1915 жы - лы Уақ-түйек атпен Уфа қаласында жарық көрген алғашқы өлеңдер жинағынан бас - тап, 1950 жылғы Алматыдан Қазақтың Мемлекеттік көркем әдебиет баспасынан жарық көрген Өлеңдер атты кітабы, 1957 жылы Қазақтың Мемлекеттік көркем әде - биет баспасынан жарық көрген Шығар - ма - лары шығарушы алқа Мүсілім Базарбаев, Ысқақ Дүйсенбаев, Есмағамбет Ыс - майылов, Бейсембай Кенжебаев сынды көрнекті ғалымдар шығарған дүниесі, 1989 жылы баспадан басылып шыққан Бозторғай кітабы ақынның Қазақ поэзия - сына қосқан өзіндік үлесін молынан дәлелдесе керек.
Сөз басында, біз Сәбит Дөнентаев лирик ақын дедік. Бұған дәлел 1950 жылы жа - рық көрген Өлеңдер кітабындағы Балалықты сағыну атты өлең өрімінде:
Ой, заманым балалық!
Әр ісің бір даналық.
Алды-артыма қарасам,
Кетіп қапсың тазарып.
Өзің түгіл ізің жоқ,
Қарасам да қадалып.
Сен бір шала көрген түс,
Отыр сорлың қамалып.
Кет деп сені кім айтты?
Қалмайтұғын таралып,
Неден көңілің қалды екен.
Рақым етпей, сазарып?
Сағынам да, жоқтаймын,
Келмес пе? деп оралып,
дей келіп, одан әрі:
Соны да тастап кеттің бе,
Жаныңменен тең көрген?
Шын құрдастан айырылған,
Құшақтасқан, сөз берген,
Ойдан қырға шапсам да,
Қанша абырой, бақ тапсам да,
Мыңнан бірін көрмедімМерекенің сен көрген!.. -
деп түйеді.
Көңіл бұрар, ой толқытар, я қуантып, я қайғыртар, я сергітер, я қажытар, субъек - ті - нің рухани өміріне ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz