Психологияның зерттеу әдістері
Кіріспе
1.Психологияның зерттеу әдістері. ... ... ..
1.1. Психологиялық зерттеудің обьективтілігіне жалпы қойылатын талаптар. ... ... ..
1.2.Психологияның зерттеу әдістерінің бөлінуі ... ...
2.Психология әдістерінің топталуы. ... ...
2.1 Ұйымдастыру әдістері. ... ... ..
2.2. Эмпирикалық әдістер. ... ... ..
2.3. Мәліметтерді өңдеу әдістері ... ... .
2.4. Коррекциялық әдістер. ... ... ..
3.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .
Қосымшалар. ... ... .
1.Психологияның зерттеу әдістері. ... ... ..
1.1. Психологиялық зерттеудің обьективтілігіне жалпы қойылатын талаптар. ... ... ..
1.2.Психологияның зерттеу әдістерінің бөлінуі ... ...
2.Психология әдістерінің топталуы. ... ...
2.1 Ұйымдастыру әдістері. ... ... ..
2.2. Эмпирикалық әдістер. ... ... ..
2.3. Мәліметтерді өңдеу әдістері ... ... .
2.4. Коррекциялық әдістер. ... ... ..
3.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... .
Қосымшалар. ... ... .
Ғылым - алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пәнін анықтау, оның сипаттамасын жоққа шығармайды, оған оның әдістерін анықтау да енеді. Әдістер - ғылым пәнін таныстыратын тәсілдер. Психология - жеке әдістері немесе әдістемелері бар бір тұтас жүйе. Ғылым әдістері заңдылықтарды ашады, бірақ олардың өздері ғылым пәнінің негізгі заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму барысында оның әдістері дамып, түрленіп отырады.
Зерттеу әдісі әрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым, ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
1. Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің ерекшеліктеріне туелді болатын, әр түрлі әдістемелік амалдар арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен бірге зерттеледі.
2. Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зертгеу оған енбейді.
3. Біз психиканың материалдық негіздерінің оның органикалық негіздеріне теңелмейтінін байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі, адамдардың санасын - қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4. Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады. Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болады.
Зерттеу әдісі әрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым, ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
1. Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің ерекшеліктеріне туелді болатын, әр түрлі әдістемелік амалдар арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен бірге зерттеледі.
2. Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зертгеу оған енбейді.
3. Біз психиканың материалдық негіздерінің оның органикалық негіздеріне теңелмейтінін байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі, адамдардың санасын - қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4. Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады. Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болады.
1. Намазбаева Ж.И. «Психология» Алматы 2005ж.
2. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Алматы «Қазақ университеті» 1993ж.
3. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы «Білім» 1993ж
4. Немов Р.С. «Психология» І том Москва 2003ж.
5. Нәби Елікбаев «Ұлттық психология» Алматы «Қазақ университеті» 1992ж.
6. Сәбит Бап-Баба «Жантану негіздері» Алматы «Дәнекер» 2001ж.
7. И.А. Зимняя «Педагогикалық психология» Москва «Логос» 2005ж.
2. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Алматы «Қазақ университеті» 1993ж.
3. Жарықбаев Қ. «Психология» Алматы «Білім» 1993ж
4. Немов Р.С. «Психология» І том Москва 2003ж.
5. Нәби Елікбаев «Ұлттық психология» Алматы «Қазақ университеті» 1992ж.
6. Сәбит Бап-Баба «Жантану негіздері» Алматы «Дәнекер» 2001ж.
7. И.А. Зимняя «Педагогикалық психология» Москва «Логос» 2005ж.
Жоспар
Кіріспе
1.Психологияның зерттеу әдістері. ----------
1.1. Психологиялық зерттеудің обьективтілігіне жалпы
қойылатын талаптар. ----------
1.2.Психологияның зерттеу әдістерінің бөлінуі.-------
2.Психология әдістерінің топталуы. --------
2.1 Ұйымдастыру әдістері. ----------
2. Эмпирикалық әдістер. ----------
3. Мәліметтерді өңдеу әдістері.--------
4. Коррекциялық әдістер. ----------
3.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.--------
Қосымшалар. ---------
Ғылым - алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пәнін
анықтау, оның сипаттамасын жоққа шығармайды, оған оның әдістерін анықтау да
енеді. Әдістер - ғылым пәнін таныстыратын тәсілдер. Психология - жеке
әдістері немесе әдістемелері бар бір тұтас жүйе. Ғылым әдістері
заңдылықтарды ашады, бірақ олардың өздері ғылым пәнінің негізгі
заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму барысында оның әдістері
дамып, түрленіп отырады.
Зерттеу әдісі әрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым,
ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің
ерекшеліктеріне туелді болатын, әр түрлі әдістемелік амалдар
арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен
бірге зерттеледі.
Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін
көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық
талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зертгеу
оған енбейді.
Біз психиканың материалдық негіздерінің оның органикалық негіздеріне
теңелмейтінін байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі,
адамдардың санасын - қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4. Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында
ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар
психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады.
Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болады.
Психология, кез-келген ғылым сияқты, әр түрлі әдістердің біртұтас
жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобын атап көрсетейік.
1. Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті
бойынша әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитгодтік әдіс (бір адамдарды ұзақ
уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі
ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әр түрлі амалдар арқылы
зерттейді).
Эмпирикалық әдістер. Оған бақылау және өзін-өзі бақылау,
эксперименттік әдістер (табиғи, қалыптастырушы, лабораториялық);
психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар,
социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс әрекет нәтижелерін талдау;
биографиялық әдістер енеді.
Мәлімелерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және
сапалық (материалдарды топтарға белу, талдау).
4. Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг,
психотерапевтикалық әсер ету әдістері, оқыту.
Бір қарағанда біздің әрқайсымызға оңай,тіпті таныс
сияқты болып көрінетін жәйт күнбе-күнгі психикалық өмірімізге
мұқият үңіліп қарасақ,өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі
қасиет.Психикалық өмірде де атомның құрылысы сияқты жай көзбен
қарап ажырату қиын.Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу
үшін осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр
ғылымның өзінің тоерекшелігіне қарай зерттеу әдісі
болады,осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан
заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады.Егер осы ғылымда өзіне
тән метод,яғни зерттеу әдістері болмаса,ол нағыз ғылым болудан
қалады.Басқа ғылымдар тәрізді психология ғылымының да өзіне тән
зерттеу әдістері бар.Бұл әдістер осы ғылымның көп жылғы даму
тарихында түрлі тексерулерден өтіп.,сұрыпталу арқылы
қалыптасқан.Психикалық әрекетті де белгілі бір мақсатқа байланысты
жоспарлап,арнайы белгіленген және мұқият ұйымдастырылған әдістер
арқылы зерттейді.Зерттелінетін адамның көп рет қайталанған іс-
әрекеттері мен қылықтары,сөз сараптауы мен бет пішініндегі мәнерлі
қозғалыстары да бізге оның ойлауы мен сөйлеуінің ,сезімі мен
еркінің, темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерін білуге біршама
жәрдемдеседі.
Ғылыми психология адамның ой-өрісі, сана –сезім
дәрежесі іс-әрекеттен оның нәтежиесінен жақсы байқалатынын талай рет
айтқан.Сана іс-әрекеттің бағыт-бағдарлы сипатта болуын қамтамасыз
етеді.Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін
бірнеше әдістер бар.Олардың бір тобы негізгі әдіс,екіншісі тобы
қосалқы әдіс деп аталынады.Осындай негізгі әдістердің біріне байқау
әдісі жатады.
Байқау әдісі.
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына
зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау
әдісі деп атаймыз. Байқау әдетте табиғи жағдайда, зерттелінуші
адамның әрекетіне әдейі араласпай жүргізіледі.Осы әдіс арқылы
зерттелінушінің мимикасын ,сөз реакцияларын,түрлі қозғалыстарын,мінез-
құлқын,жалпы әрекетін байқауға болоды.Сондай-ақ адамның ерік күші,
сезім ерекшеліктері,темпераменті де байқау әдісі арқылы
ажыратылады.Мысалы, мектептегі оқушының ойлау және сөйлеу
ерекшеліктерін зерттеу керек болса,ол үшін зерттеуші оқушының әрбір
сабақ үстіндегі жеке сөздерін,сөйлемдерін стенографиялап,
күнделікке түсіреді,кейін оны тиянақты түрде талдайды да , тиісті
қорытынды шығарады.
Ғылыми зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай
байқау әдісінде кейде аспаптар да қолданылады. Мәселен,зерттелінетін
обьектіні суретке түсіру үшін фотоапараттар,зерттелінуші адамның сөз
тіркестерін жазып алып,кейін оны пластинка бойынша қайтадан
жаңғырту үшін магнитафон т.б.пайдаланылады.
Байқау әдісі нәтежиелі болып шығуы үшін қажетті кейбір
шарттар,
1.Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің
өзі бірнеше рет қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету.
2.Зерттелінетін обьектіні айқын белгілеу және байқаудың
мақсатын түсіне білу қажет.Мысалы,байқау обьектісі ретінде сабаққа
нашар оқушыны алатын болсақ,мақсатымыз оның сабақ дайындау кезіндегі
ой жұмысының кейбір еркешеліктерін білу.
3.Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру,зерттелінетін
адамның сөз реакцияларын стенографиялап отыру,кейін оған мұқият
талдау жасау,басты фактілерді іріктеп алу-осы әдіске қойылатын
негізгі талаптардың бірі.
Сан рет жүргізілген байқаудың нәтежиесіне байланысты
мұғаліммен бірлесе отырып,оқушының оқу әрекетін одан әрі жақсарту
үшін нақтылы шаралар белгіленеді.
Мектеп тәжірбиесінде байқау әдісі арқылы оқу-тәрбие
процесінің әр кезіндегі мұғалім оқушылардың сабақ үлгеруі мен
тәртібіндегі ерекшеліктерді білуіне,кейін оларды жақсарта білу үшін
шаралар ұйымдастырылады.Бұл әдіс адамдардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуде өте көп қолданылатын әдістер бірі.
Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар.
Біріншіден,зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте
зерттей алмайды да,көп уақытын жіберіп алады, екіншіден, байқауды әр
уақытта тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да
қалады.Бұл әр түрлі кездейсоқ Обьективтік, субьективтік себептердің
кездесетіндігіне байланысты.
Байқау әдісіне қарағанда жан қуаттарын
эксперименттік жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И. П. Павлов
Байқау табиғаттың ұсынғанын жинайды , ал тәжірбие табиғаттың өзінің
тілегенін алады- деп тегін айтпаған.
Эксперимент
Эксперимент жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан
қуаттарының көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына
өзі жағдай жасайды.Психологияда эксперимент лабораториялық және
табиғи болып екіге бөлінеді. Енді бұларға жеке-жеке тоқталып
өтейік.
Лабораториялық эксперимент .
ХХI ғасырдың ортасынан бастап,жеке психикалық процестерді
зерттеу үшін эксперимент кең етек алды. Неміс ғалымы В. Вундт (1832-
1920) психологияны эксперименттік жолмен зерттеудің негізін салды ,
тұңғыш рет лаборатория ашты(1879). Психологтар алғаш рет көру ,
есту, иіс түйсіктерін зерттеу үшін экспериментті пайдаланды. Кейін
келе олар секундтің 11000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар
ойлап шығарды.Кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін
өлшеудің жолын тапты.Сексенінші жылдары ес құбылыстарын зерттеу
лаборатория алғаш жүргізіле бастады. Арнаулы әдістер арқылы жаттап
алу тездігі мен дәлдігі , ұмытудың жылдамдығы т.б. өлшенілді. Орыс
психологы Н. Ланге (1858-1921) эксперимент әдісімен зейін мен
қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы жылдарда француз психологы
А. Бине (1857-1911) алғаш рет ойлау процесіне тәжірбие жасады. Осы
зерттеулердің нәтежиелері психологтардың I дүние жүзілік конгресінде
талқыланды.ХХ ғасырдың басында психология ғылымының қарамағында
бірнеше лабораториялар болды. Осындай жақсы жабдықталған психологиялық
лабароториялардың бірі ХХ ғасырдың басында орыс психологы Г. И.
Челпанов (1862-1936) ұйымдастырды.
Эксперимент жүргізу үшін арнаулы лабораториялық мекемелер
қажет болатынын айттық. Енді оқушыларды кейбір қарапайым
аспаптардың атымен таныстырайық. Мысалы, психикалық процестердің
пайда болу шапшаңдығымен өлшеу үшін – хроноскоп ,тері түйсігінің
сезгіштігін байқау үшін-эстезиометр,зейіннің көлемін анықтау үшін-
тахистаскоп, есітуді өлшеу үшін –аудиометр , денедегі бұлшық еттердің
жұмысын тіркеп отыру үшін –эргографты пайдаланылады. Лабароторияда
жүргізілетін эксперименттің нәтежиелігімен мына төмендегі жағдайларға
байланысты болады:
1.Байқалатын обьекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн
ілгері болжамының болуы тиіс;
2.Тәжірбие түрінде лайықты жұмыс жағдайын жасау ;
3.Тәжірбиені күн ілгері белгілеген жоспар бойынша арнаулы
методикаға сай жүргізу;
4.Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп, оларға сандық
және сапалық жағынан дербес талдау жасау ;
5. Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және ішінара
қорытындылау, эксперимент жүргізуге ашылған кейбір ғылыми деректерді
оқу-тәрбие жұмыстарының сапасын жақсарту үшін пайдаланса, бұл
эксперименттің негізгі мақсатының орындалғаны болып табылады.
Эксперименттің екінші бір түрі –табиғи эксперимент деп
аталады. Табиғи экспериментті психологияға тұңғыш енгізген және оны
өзінің зерттеулерінде көп пайдаланған көрнекті орыс психологы
А. Ф. Лазурский (1874-1917) болды. Бұл әдістің байқау әдісінен
айырмашылығы мұнда, эксперимент жүргізуші өзіне керекті құбылысты
табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін
,еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын бір
әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережесі бар ойын
ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау жүргізіледі. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы мұғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тәрбиелеуге , жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен
тәртіптілігін арттыруға мүмкіндік алады.
Бір экспериментте III-IV класс оқушыларының ақыл-ой
әрекетіндегі сөзбен көрнекіліктің арақатынасын анықтау үшін зерттеуші
балаларға оқыған текстерінеат қояды,осы тексттегі суреттер бойынша
әңгіме құрастыруды талап еткен. Эксперимент жүргізуші осы тәсілдер
арқылы текст мазмұнын оқушылардың қысқаша және жалпылай алуын,
суреттер бойынша елестер туғыза алу мүмкіншілігі, сондай-ақ нақтылы
образдарды қайта жаңғырту тексттің мазмұнын қысқаша және
жалпылай баяндай алуын суреттер бойынша елестер туғыза алу
мүмкіншілігі, сондай-ақ нақты образдарды қайта жаңғырту тексттің
мазмұнын толық түсінуге қандай әсер ететінін байқаған. Осы зерттеу
де оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі
сөзбен көрнекіліктің арақатынасы үнемі өзгеретінін балалардың жасы
өсіп білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп, жалпыланып
қана қоймай, ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола
түсетіндігі де байқалған.
Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы
психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара
ерекшелігіне , білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар
қояды. Зерттеленушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе
жанама түрде ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән
беріледі. Зерттелінушінің жауабы жазылынып алынып , алынған
мәліметтерден сол бойда жазып отырудың қажеті шамалы, кейінен мұқият
талданады да, осыған орай тиісті қорытындылар жасалады. Осындай
қосалқы әдістердің қатарына адамның іс-әрекетінің нәтежиесін
талдау, өмірбаян, анкета әдістері жатады. Мәселен, анкеталық әдіс
арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға
жазбаша жауап қайырады. Осы әдіспен әр түрлі топтың, ұжымның
психологиялық өзгешеліктері зерттелінеді. Егер мұғалім шәкіртінің
қандай кітапты ерекше құмартып оқитындығын, олардың сүйікті
жазушылары мен артистері кімдер екенін және осы тәріздес мәселелер
белгісі келсе, осы әдісті пайдалануы керек. Анкетадағы сұрақтар
шұбалыңқы келмей, ықшам, зерттеушілерге түсінікті тұжырымдап, жалпы
саны 5-8 ден аспауы тиіс. Алынған материалдардың нәтежиесі
статистикалық талдаудан өткізіледі де, қорытындысы ондағы үлкен
цифрларға қарай қосылады. Мәселен, анкета толтырылған бес жүз адамның
төрт жүзі Абай романын оқыдық деп жазса, бұдан осы кітаппен
оқырмандардың 80 процентінің таныс екендігін, сондай-ақ бұл шығарманы
көпшілік сүйіп оқитындығы байқалады. Мұның негізгі кемшілігі адам
шын көңілдегісін жазып бермейді, не оны қағаз жүзінде дұрыс
көрсете алмайды. Әлеуметтік психологияда жзиі кездесетін зерттеу
әдістерінің бірі-сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен әңгімелеседі,жол-
жөнекей сөз саптауына ,сөз реакцияларына, өң ілтипатына зер салып
отырады, зерттеуді арнайы бір белгілі әңгіме айналасында,арнаулы
жоспар бойынша жүргізеді. Сұрақ қоюшы сыналушының ниетін қас
қабағынан білетін әдісқой да тәсілқой, қырағы әрі білікті кісі
болуы қажет. Мұнда анкета арқылы анықталуы қиын ұсақ деталдарды,
мәселенің түпкі мақсатын ашуға мүмкіндік береді. Осы жерде
зерттеушінің әңгімесіне ықыластығын адам кейде жансақ, екі ұшты
мәліметтер беруі де ықтимал екендігін ескерген мақұл. Зерттеудің
нақтылы талап тілегіне орай сұхбат бірнеше салаға бөлінеді. Ол
жеке адамдармен де, сондай-ақ жеке топтарменде жүргізіледі. Мұның
стандартты, сондай-ақ алдын-ала жасалған бағдарлама бойынша ауқымды
тақырыптың төңірегінде құрылған түрлері де бар.
Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен
параметрлерді шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды
талдауда, модельдерді құрастыруда факторлық талдау деп аталынған
математикалық - статистикалық әдіс қолданылады. Математика қазіргі
кезде көптеген ғалымдардың зерттеулеріне еніп отыр. Психологияда
мұны алғаш қолданған ағылшын психологы Ч. Спирмен (1904). Осы әдіспен
адам интелектісін, оның музыкалық, математикалық қимыл-қозғалыс т.б.
қабілеттерінің белгілі шамасын белгілеуге болады. Мәселен, осы
әдіспен психологтар адамның жоғарғы нерв қызметі қасиеттерінің
құрылымын зерттеуде (Б.М. Теплов, В.Д. Небылицын) пайдаланды.
Күрделі корреляцияларды факторлық талдауға салу электрондық
өлшеуіш машиналарының көмегіне де сүйенеді.
Тест әдісі балалардың білімімен икемділігі, бейімділігі,
жалпы ақыл-ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып,
қалыптасуы жөнінде мағлұмат алуға көмектеседі.Мұндай салыстырулар
арқылы алдын-ала белгіленген жас белгілері негізінде жүргізіледі.Тест
арқылы бала өз жасына қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның
дамуында өз кезеңінен ауытқушылық бар ма деген сауалдарға жауап
алынады. Тестке толық орындауы мүмкін болмайтындай етіп іріктеу
қажет. Тест тапсырмаларын тексеру, жас мөлшерлік норма белгілеу
тесті стандарттау деп аталынады. Мұндай тестке ешқандай өзгеріс
енгізілмейді. Баланың ақыл-ойының даму дәрежесін анықтауға арналған
тесттерді интелекттік тесттер деп аталынады. Мұнда әр түрлі ақыл-ой
әрекетін қолдануды талап ететін зерттелінушіге бұрыннан таныс емес
тапсырмалар болады. Осындай тест баланың ақыл-ойға байланысты
берілген тапсырманы қандай дәрежеде игергенін байқауға болады.
Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан
қараудың маңызы зор,өйтпеген жағдайда оның қорытындылары бала ақыл-
ойының дамуын бұрмалап көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі
оқуға әзірлігін, сондай-ақ психикалық дамуы кежеуілдеп
қалғандардың ерекшеліктерін танып білуге көмек көрсете алады.
Адамның жан дүниесінің сырын жақсырақ түсіну үшін бұл
әдісті аталған әдістермен қосарластыра пайдаланған жөн. Біз әдетте
,адамды жұмыста іс-әекетіне қарай бағалаймыз, дегенмен, адамды жан-
жақты бағалаудың өлшеміне оның отбасындағы, тұрмыстағы, ұжымдағы және
одан тыс жерлердегі мінез-құлқы да енуге тиіс. (Д. А. Қонаев).
Салыстырмалы генетикалық зерттеу әдісіне бірнеше әдістер
еніп отыр. Бұл психикалық әрекеттердің өсіп даму жолдарын салыстыра
зерттейді, ал салыстырма - филогенетикалық зерттеу жолы арқылы
адамдардың жан дүниесін хайуанаттар дүниесімен салыстырып, олардың
арасында қандай айырмашылық, қандай ұқсастық бар екендігін, адамның
психологиясы қалайша адамдық психологияға айналғаны зерттеліп
отырады.
Қосалқы әдістердің қатарына сондай-ақ онтогенетикалық
зерттеу әдісін жатқызуға болады. Бұл әдіс арқылы адам баласында
туысының қандай психикалық әрекеттердің пайда болатыны, олардың адамның
дамуымен бірге қалайша өсіп, дамып отыратыны зерттеледі. Не
болмаса, балалардың я үлкендердің психикалық әрекеттері зерттелерде
олар бір-бірімен салыстырылып, ұқсастары, айырмашылықтары балаларының
психикалық әрекеттеріне айналатындығы зерттелінеді.
Салыстырма-тарихи зерттеу әдісіне қоғамдық-экономикалық
формациялардың өзгеруімен бірге адамның салт - санасы да өзгеріп,
дамып отырады. Сондықтан психикалық әрекеттерін зерттегенде, бұлар тек
бүгінгі күннің ғана жемісі емес екендігін адам баласының ғасырлар
бойы дамып отыруының нәтежиесі екендігін ескеріп, зерттеу жұмыстарында
зертеудің тарихи жағын көздеу керек болады. Психологияда басқа
ғылымдардағыдай тарихи әдісті мейлінше қолданып, адамның барлық
әрекеттерінің, ақыл-ойының, санасының бірқалыпта тұрмайтынын қоғамның
өзгеріп, дамуымен бірге ол қоғамда өмір сүруші қоғам мүшелері - адамдардың
да сана сезімдері өсіп, дамып, өзгеріп отыратынын еске керек. Адам жалпы
адамзатты зерттемей қоғам өмір сүргенін зерттейді.
Зерттеудің екі негізгі түрі арқылы психика дамуының ерекшеліктері мен
заңдылықтарын білуге болады: көлденең және бойлық (лонгитюдтік). Екеуінің
де бірқатар ерекшеліктері мен кемшіліктері бар. Қазіргі лонгитюдтік
зертгеулер баланың соматикалық және психикалық дамуын тіркеуді мақсат
етеді.
Р.Готтштальдт егіздерге 20 жыл бойы лонгитюдтік психологиялық
зерттеулер жасады. Конституциялық және әлеуметтік факторлардың әсерін
зерттеу үшін, егіздер ыңғайлы модель болып табылады. Бұл мәселе егіздер
әдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді егіздерге қолдануды талап етті
[4].
Көлденең кескін әдісіне қарағанда, лонгитюдтік әдістің ерекшеліктері
көбірек:
-лонгитюдтік зерттеу жекелеген жас кезеңдері бойынша мәліметгерді
қолденең өңдеуге мүмкіндік береді;
-ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын айқынырақ көрестуге
мүмкіндік береді. Лонгитюдтік зерттеулер әрбір баланың дамуының жеке
динамикасы мен құрылымын анықтайды;
-тек лонгитюдтік зерттеу ғана, дамушы тұлғаның жеке компоненттері
арасындағы байланыстар мен қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс
кезеңдерінің мәселелерін иіешуге мүмкіндік береді.
Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға және
жасауға көп уақыт қажет.
Психикалық дамуды көолденең немесе кескінді зерттеулердің мәні мынада:
дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1.Психологияның зерттеу әдістері. ----------
1.1. Психологиялық зерттеудің обьективтілігіне жалпы
қойылатын талаптар. ----------
1.2.Психологияның зерттеу әдістерінің бөлінуі.-------
2.Психология әдістерінің топталуы. --------
2.1 Ұйымдастыру әдістері. ----------
2. Эмпирикалық әдістер. ----------
3. Мәліметтерді өңдеу әдістері.--------
4. Коррекциялық әдістер. ----------
3.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.--------
Қосымшалар. ---------
Ғылым - алдымен зерттеу болып табылады, сондықтан ғылымның пәнін
анықтау, оның сипаттамасын жоққа шығармайды, оған оның әдістерін анықтау да
енеді. Әдістер - ғылым пәнін таныстыратын тәсілдер. Психология - жеке
әдістері немесе әдістемелері бар бір тұтас жүйе. Ғылым әдістері
заңдылықтарды ашады, бірақ олардың өздері ғылым пәнінің негізгі
заңдылықтарына сүйенеді. Сондықтан ғылымның даму барысында оның әдістері
дамып, түрленіп отырады.
Зерттеу әдісі әрқашанда қандай да бір әдістемені білдіреді. Ғылым,
ғылыми психологиялық зерттеудің объективтілігіне жалпы талаптар қояды:
Психологиялық объективтік зерттеудің принципі, зерттеу пәнінің
ерекшеліктеріне туелді болатын, әр түрлі әдістемелік амалдар
арқылы жүзеге асырылады. Психика мен сана ішкі және сыртқы көріністерімен
бірге зерттеледі.
Біздің психология психикалық пен физикалықтың теңдігін емес, бірлігін
көрсетеді, сондықтан, кейде психологиялық үрдістердің физиологиялық
талдауы физиологиялық зерттеуге енсе де, психологиялық зертгеу
оған енбейді.
Біз психиканың материалдық негіздерінің оның органикалық негіздеріне
теңелмейтінін байқадық, адамдардың ойының үлгісін олардың өмір үлгісі,
адамдардың санасын - қоғамдық тәжірибе көрсетеді.
4. Психологиялық заңдылықтар даму үрдісі барысында
ашылады. Дамуды зерттеу арнайы саласы ғана емес, сонымен қатар
психологиялық зерттеудің арнайы әдісі болып табылады.
Генетикалық принцип біздің әдістемеміздің негізгі принципі болады.
Психология, кез-келген ғылым сияқты, әр түрлі әдістердің біртұтас
жүйесін қолданады. Психология әдістерінің төрт түрлі тобын атап көрсетейік.
1. Ұйымдастыру әдістері: салыстырмалы әдіс (жас ерекшелік, іс-әрекеті
бойынша әр түрлі топтарды салыстыру); лонгитгодтік әдіс (бір адамдарды ұзақ
уақыт бойы бірнеше қайтара зерттеу), кешендік әдіс (зерттеуге әр түрлі
ғылым өкілдері қатынасады, бір объектіні әр түрлі амалдар арқылы
зерттейді).
Эмпирикалық әдістер. Оған бақылау және өзін-өзі бақылау,
эксперименттік әдістер (табиғи, қалыптастырушы, лабораториялық);
психодиагностикалық әдістер (тестер, анкеталар, сауалнамалар,
социометрия, әңгімелесу, сұхбат); іс әрекет нәтижелерін талдау;
биографиялық әдістер енеді.
Мәлімелерді өңдеу әдістері: сандық (статистикалық) және
сапалық (материалдарды топтарға белу, талдау).
4. Коррекциялық әдістер: аутотренинг, топтағы тренинг,
психотерапевтикалық әсер ету әдістері, оқыту.
Бір қарағанда біздің әрқайсымызға оңай,тіпті таныс
сияқты болып көрінетін жәйт күнбе-күнгі психикалық өмірімізге
мұқият үңіліп қарасақ,өзіне тән заңдылықтары бар аса күрделі
қасиет.Психикалық өмірде де атомның құрылысы сияқты жай көзбен
қарап ажырату қиын.Адамның психологиялық ерекшеліктерін білу
үшін осы ғылымның зерттеу әдістерімен танысуымыз керек. Әр
ғылымның өзінің тоерекшелігіне қарай зерттеу әдісі
болады,осы әдістер арқылы сол ғылымның сан алуан
заңдылықтарын зерттеуге мүмкіндік туады.Егер осы ғылымда өзіне
тән метод,яғни зерттеу әдістері болмаса,ол нағыз ғылым болудан
қалады.Басқа ғылымдар тәрізді психология ғылымының да өзіне тән
зерттеу әдістері бар.Бұл әдістер осы ғылымның көп жылғы даму
тарихында түрлі тексерулерден өтіп.,сұрыпталу арқылы
қалыптасқан.Психикалық әрекетті де белгілі бір мақсатқа байланысты
жоспарлап,арнайы белгіленген және мұқият ұйымдастырылған әдістер
арқылы зерттейді.Зерттелінетін адамның көп рет қайталанған іс-
әрекеттері мен қылықтары,сөз сараптауы мен бет пішініндегі мәнерлі
қозғалыстары да бізге оның ойлауы мен сөйлеуінің ,сезімі мен
еркінің, темпераменті мен мінезінің ерекшеліктерін білуге біршама
жәрдемдеседі.
Ғылыми психология адамның ой-өрісі, сана –сезім
дәрежесі іс-әрекеттен оның нәтежиесінен жақсы байқалатынын талай рет
айтқан.Сана іс-әрекеттің бағыт-бағдарлы сипатта болуын қамтамасыз
етеді.Психологияда адамның психикалық ерекшеліктерін зерттейтін
бірнеше әдістер бар.Олардың бір тобы негізгі әдіс,екіншісі тобы
қосалқы әдіс деп аталынады.Осындай негізгі әдістердің біріне байқау
әдісі жатады.
Байқау әдісі.
Белгілі жоспар бойынша жүйелі түрде біраз уақыт бойына
зерттелуші адамның психикалық ерекшеліктерін қадағалауды байқау
әдісі деп атаймыз. Байқау әдетте табиғи жағдайда, зерттелінуші
адамның әрекетіне әдейі араласпай жүргізіледі.Осы әдіс арқылы
зерттелінушінің мимикасын ,сөз реакцияларын,түрлі қозғалыстарын,мінез-
құлқын,жалпы әрекетін байқауға болоды.Сондай-ақ адамның ерік күші,
сезім ерекшеліктері,темпераменті де байқау әдісі арқылы
ажыратылады.Мысалы, мектептегі оқушының ойлау және сөйлеу
ерекшеліктерін зерттеу керек болса,ол үшін зерттеуші оқушының әрбір
сабақ үстіндегі жеке сөздерін,сөйлемдерін стенографиялап,
күнделікке түсіреді,кейін оны тиянақты түрде талдайды да , тиісті
қорытынды шығарады.
Ғылыми зерттеу жұмыстарының түрлі ерекшеліктеріне қарай
байқау әдісінде кейде аспаптар да қолданылады. Мәселен,зерттелінетін
обьектіні суретке түсіру үшін фотоапараттар,зерттелінуші адамның сөз
тіркестерін жазып алып,кейін оны пластинка бойынша қайтадан
жаңғырту үшін магнитафон т.б.пайдаланылады.
Байқау әдісі нәтежиелі болып шығуы үшін қажетті кейбір
шарттар,
1.Байқаудың ұзақ уақыт бойына жүргізілуін және бір фактінің
өзі бірнеше рет қайталанып зерттелінуін қамтамасыз ету.
2.Зерттелінетін обьектіні айқын белгілеу және байқаудың
мақсатын түсіне білу қажет.Мысалы,байқау обьектісі ретінде сабаққа
нашар оқушыны алатын болсақ,мақсатымыз оның сабақ дайындау кезіндегі
ой жұмысының кейбір еркешеліктерін білу.
3.Байқалған фактілерді сол сәтте жазып отыру,зерттелінетін
адамның сөз реакцияларын стенографиялап отыру,кейін оған мұқият
талдау жасау,басты фактілерді іріктеп алу-осы әдіске қойылатын
негізгі талаптардың бірі.
Сан рет жүргізілген байқаудың нәтежиесіне байланысты
мұғаліммен бірлесе отырып,оқушының оқу әрекетін одан әрі жақсарту
үшін нақтылы шаралар белгіленеді.
Мектеп тәжірбиесінде байқау әдісі арқылы оқу-тәрбие
процесінің әр кезіндегі мұғалім оқушылардың сабақ үлгеруі мен
тәртібіндегі ерекшеліктерді білуіне,кейін оларды жақсарта білу үшін
шаралар ұйымдастырылады.Бұл әдіс адамдардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттеуде өте көп қолданылатын әдістер бірі.
Байқау әдісінің кейбір кемшіліктері де бар.
Біріншіден,зерттеуші мұнда өзіне керек құбылыстарды әп-сәтте
зерттей алмайды да,көп уақытын жіберіп алады, екіншіден, байқауды әр
уақытта тыңғылықты, ойлағандай ұйымдастыруға жағдай болмай да
қалады.Бұл әр түрлі кездейсоқ Обьективтік, субьективтік себептердің
кездесетіндігіне байланысты.
Байқау әдісіне қарағанда жан қуаттарын
эксперименттік жолмен зерттеудің біраз артықшылығы бар. И. П. Павлов
Байқау табиғаттың ұсынғанын жинайды , ал тәжірбие табиғаттың өзінің
тілегенін алады- деп тегін айтпаған.
Эксперимент
Эксперимент жасауда зерттеуші өзіне қажетті жан
қуаттарының көлденеңнен кез болуын күтіп тұрмай, сол процестің тууына
өзі жағдай жасайды.Психологияда эксперимент лабораториялық және
табиғи болып екіге бөлінеді. Енді бұларға жеке-жеке тоқталып
өтейік.
Лабораториялық эксперимент .
ХХI ғасырдың ортасынан бастап,жеке психикалық процестерді
зерттеу үшін эксперимент кең етек алды. Неміс ғалымы В. Вундт (1832-
1920) психологияны эксперименттік жолмен зерттеудің негізін салды ,
тұңғыш рет лаборатория ашты(1879). Психологтар алғаш рет көру ,
есту, иіс түйсіктерін зерттеу үшін экспериментті пайдаланды. Кейін
келе олар секундтің 11000 үлестеріне дейін дәл өлшейтін құралдар
ойлап шығарды.Кейбір психикалық процестердің пайда болу тездігін
өлшеудің жолын тапты.Сексенінші жылдары ес құбылыстарын зерттеу
лаборатория алғаш жүргізіле бастады. Арнаулы әдістер арқылы жаттап
алу тездігі мен дәлдігі , ұмытудың жылдамдығы т.б. өлшенілді. Орыс
психологы Н. Ланге (1858-1921) эксперимент әдісімен зейін мен
қабылдауға зерттеу жүргізді. Тоқсаныншы жылдарда француз психологы
А. Бине (1857-1911) алғаш рет ойлау процесіне тәжірбие жасады. Осы
зерттеулердің нәтежиелері психологтардың I дүние жүзілік конгресінде
талқыланды.ХХ ғасырдың басында психология ғылымының қарамағында
бірнеше лабораториялар болды. Осындай жақсы жабдықталған психологиялық
лабароториялардың бірі ХХ ғасырдың басында орыс психологы Г. И.
Челпанов (1862-1936) ұйымдастырды.
Эксперимент жүргізу үшін арнаулы лабораториялық мекемелер
қажет болатынын айттық. Енді оқушыларды кейбір қарапайым
аспаптардың атымен таныстырайық. Мысалы, психикалық процестердің
пайда болу шапшаңдығымен өлшеу үшін – хроноскоп ,тері түйсігінің
сезгіштігін байқау үшін-эстезиометр,зейіннің көлемін анықтау үшін-
тахистаскоп, есітуді өлшеу үшін –аудиометр , денедегі бұлшық еттердің
жұмысын тіркеп отыру үшін –эргографты пайдаланылады. Лабароторияда
жүргізілетін эксперименттің нәтежиелігімен мына төмендегі жағдайларға
байланысты болады:
1.Байқалатын обьекті жөнінде эксперимент жүргізушінің күн
ілгері болжамының болуы тиіс;
2.Тәжірбие түрінде лайықты жұмыс жағдайын жасау ;
3.Тәжірбиені күн ілгері белгілеген жоспар бойынша арнаулы
методикаға сай жүргізу;
4.Бір құбылысты бірнеше рет тексеруден өткізіп, оларға сандық
және сапалық жағынан дербес талдау жасау ;
5. Алынған мәліметтерге байланысты негізгі және ішінара
қорытындылау, эксперимент жүргізуге ашылған кейбір ғылыми деректерді
оқу-тәрбие жұмыстарының сапасын жақсарту үшін пайдаланса, бұл
эксперименттің негізгі мақсатының орындалғаны болып табылады.
Эксперименттің екінші бір түрі –табиғи эксперимент деп
аталады. Табиғи экспериментті психологияға тұңғыш енгізген және оны
өзінің зерттеулерінде көп пайдаланған көрнекті орыс психологы
А. Ф. Лазурский (1874-1917) болды. Бұл әдістің байқау әдісінен
айырмашылығы мұнда, эксперимент жүргізуші өзіне керекті құбылысты
табиғи жағдайда тудырып отырады. Егер оқушылардың ойлауын, сезімін
,еркін зерттеу керек болса, бұл үшін психолог қандай болмасын бір
әрекет ұйымдастырады. Мысалы, өзіне тән ережесі бар ойын
ұйымдастырылса, сол ойын үстіндегі оқушылардың психологиялық
ерекшеліктері жазылып, кейін оған мұқият талдау жүргізіледі. Табиғи
эксперименттің кейбір түрлері арқылы мұғалімдер оқушылардың кейбір
қасиеттерін тәрбиелеуге , жетілдіруге, сабақ үлгеруі мен
тәртіптілігін арттыруға мүмкіндік алады.
Бір экспериментте III-IV класс оқушыларының ақыл-ой
әрекетіндегі сөзбен көрнекіліктің арақатынасын анықтау үшін зерттеуші
балаларға оқыған текстерінеат қояды,осы тексттегі суреттер бойынша
әңгіме құрастыруды талап еткен. Эксперимент жүргізуші осы тәсілдер
арқылы текст мазмұнын оқушылардың қысқаша және жалпылай алуын,
суреттер бойынша елестер туғыза алу мүмкіншілігі, сондай-ақ нақтылы
образдарды қайта жаңғырту тексттің мазмұнын қысқаша және
жалпылай баяндай алуын суреттер бойынша елестер туғыза алу
мүмкіншілігі, сондай-ақ нақты образдарды қайта жаңғырту тексттің
мазмұнын толық түсінуге қандай әсер ететінін байқаған. Осы зерттеу
де оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ақыл-ой әрекетіндегі
сөзбен көрнекіліктің арақатынасы үнемі өзгеретінін балалардың жасы
өсіп білім қоры молайған сайын олардың ойлауы тереңдеп, жалпыланып
қана қоймай, ондағы образдардың біртіндеп толық және мағыналы бола
түсетіндігі де байқалған.
Психологияда бұл айтылғандардан басқа да әдістер бар.
Оларды қосалқы әдістер деп атайды. Мәселен, әңгімелесу әдісі арқылы
психолог белгілі жоспар бойынша зерттелінуші адамның жас және дара
ерекшелігіне , білім көлеміне қарай күні бұрын әзірленген сұрақтар
қояды. Зерттеленушіге күдік тудырмау мақсатында әңгіме көбінесе
жанама түрде ұйымдастырылады, мұнда сөйлесу әдісіне ерекше мән
беріледі. Зерттелінушінің жауабы жазылынып алынып , алынған
мәліметтерден сол бойда жазып отырудың қажеті шамалы, кейінен мұқият
талданады да, осыған орай тиісті қорытындылар жасалады. Осындай
қосалқы әдістердің қатарына адамның іс-әрекетінің нәтежиесін
талдау, өмірбаян, анкета әдістері жатады. Мәселен, анкеталық әдіс
арқылы кісі күні бұрын бланкіге жазылып қойылған сұрақтарға
жазбаша жауап қайырады. Осы әдіспен әр түрлі топтың, ұжымның
психологиялық өзгешеліктері зерттелінеді. Егер мұғалім шәкіртінің
қандай кітапты ерекше құмартып оқитындығын, олардың сүйікті
жазушылары мен артистері кімдер екенін және осы тәріздес мәселелер
белгісі келсе, осы әдісті пайдалануы керек. Анкетадағы сұрақтар
шұбалыңқы келмей, ықшам, зерттеушілерге түсінікті тұжырымдап, жалпы
саны 5-8 ден аспауы тиіс. Алынған материалдардың нәтежиесі
статистикалық талдаудан өткізіледі де, қорытындысы ондағы үлкен
цифрларға қарай қосылады. Мәселен, анкета толтырылған бес жүз адамның
төрт жүзі Абай романын оқыдық деп жазса, бұдан осы кітаппен
оқырмандардың 80 процентінің таныс екендігін, сондай-ақ бұл шығарманы
көпшілік сүйіп оқитындығы байқалады. Мұның негізгі кемшілігі адам
шын көңілдегісін жазып бермейді, не оны қағаз жүзінде дұрыс
көрсете алмайды. Әлеуметтік психологияда жзиі кездесетін зерттеу
әдістерінің бірі-сұхбат. Мұнда сұрақ қоюшы сыналушымен әңгімелеседі,жол-
жөнекей сөз саптауына ,сөз реакцияларына, өң ілтипатына зер салып
отырады, зерттеуді арнайы бір белгілі әңгіме айналасында,арнаулы
жоспар бойынша жүргізеді. Сұрақ қоюшы сыналушының ниетін қас
қабағынан білетін әдісқой да тәсілқой, қырағы әрі білікті кісі
болуы қажет. Мұнда анкета арқылы анықталуы қиын ұсақ деталдарды,
мәселенің түпкі мақсатын ашуға мүмкіндік береді. Осы жерде
зерттеушінің әңгімесіне ықыластығын адам кейде жансақ, екі ұшты
мәліметтер беруі де ықтимал екендігін ескерген мақұл. Зерттеудің
нақтылы талап тілегіне орай сұхбат бірнеше салаға бөлінеді. Ол
жеке адамдармен де, сондай-ақ жеке топтарменде жүргізіледі. Мұның
стандартты, сондай-ақ алдын-ала жасалған бағдарлама бойынша ауқымды
тақырыптың төңірегінде құрылған түрлері де бар.
Түрлі жан қуаттарының құрылымын функциялар мен
параметрлерді шамамен жорамалдауда, эксперименттік материалдарды
талдауда, модельдерді құрастыруда факторлық талдау деп аталынған
математикалық - статистикалық әдіс қолданылады. Математика қазіргі
кезде көптеген ғалымдардың зерттеулеріне еніп отыр. Психологияда
мұны алғаш қолданған ағылшын психологы Ч. Спирмен (1904). Осы әдіспен
адам интелектісін, оның музыкалық, математикалық қимыл-қозғалыс т.б.
қабілеттерінің белгілі шамасын белгілеуге болады. Мәселен, осы
әдіспен психологтар адамның жоғарғы нерв қызметі қасиеттерінің
құрылымын зерттеуде (Б.М. Теплов, В.Д. Небылицын) пайдаланды.
Күрделі корреляцияларды факторлық талдауға салу электрондық
өлшеуіш машиналарының көмегіне де сүйенеді.
Тест әдісі балалардың білімімен икемділігі, бейімділігі,
жалпы ақыл-ойының даму дәрежесі, не жекелеген жан қуаттарының дамып,
қалыптасуы жөнінде мағлұмат алуға көмектеседі.Мұндай салыстырулар
арқылы алдын-ала белгіленген жас белгілері негізінде жүргізіледі.Тест
арқылы бала өз жасына қарағанда дұрыс дамыған ба, не оның
дамуында өз кезеңінен ауытқушылық бар ма деген сауалдарға жауап
алынады. Тестке толық орындауы мүмкін болмайтындай етіп іріктеу
қажет. Тест тапсырмаларын тексеру, жас мөлшерлік норма белгілеу
тесті стандарттау деп аталынады. Мұндай тестке ешқандай өзгеріс
енгізілмейді. Баланың ақыл-ойының даму дәрежесін анықтауға арналған
тесттерді интелекттік тесттер деп аталынады. Мұнда әр түрлі ақыл-ой
әрекетін қолдануды талап ететін зерттелінушіге бұрыннан таныс емес
тапсырмалар болады. Осындай тест баланың ақыл-ойға байланысты
берілген тапсырманы қандай дәрежеде игергенін байқауға болады.
Тест тапсырмаларын іріктеуге ғылыми тұрғыдан
қараудың маңызы зор,өйтпеген жағдайда оның қорытындылары бала ақыл-
ойының дамуын бұрмалап көрсетуі мүмкін. Тест баланың мектептегі
оқуға әзірлігін, сондай-ақ психикалық дамуы кежеуілдеп
қалғандардың ерекшеліктерін танып білуге көмек көрсете алады.
Адамның жан дүниесінің сырын жақсырақ түсіну үшін бұл
әдісті аталған әдістермен қосарластыра пайдаланған жөн. Біз әдетте
,адамды жұмыста іс-әекетіне қарай бағалаймыз, дегенмен, адамды жан-
жақты бағалаудың өлшеміне оның отбасындағы, тұрмыстағы, ұжымдағы және
одан тыс жерлердегі мінез-құлқы да енуге тиіс. (Д. А. Қонаев).
Салыстырмалы генетикалық зерттеу әдісіне бірнеше әдістер
еніп отыр. Бұл психикалық әрекеттердің өсіп даму жолдарын салыстыра
зерттейді, ал салыстырма - филогенетикалық зерттеу жолы арқылы
адамдардың жан дүниесін хайуанаттар дүниесімен салыстырып, олардың
арасында қандай айырмашылық, қандай ұқсастық бар екендігін, адамның
психологиясы қалайша адамдық психологияға айналғаны зерттеліп
отырады.
Қосалқы әдістердің қатарына сондай-ақ онтогенетикалық
зерттеу әдісін жатқызуға болады. Бұл әдіс арқылы адам баласында
туысының қандай психикалық әрекеттердің пайда болатыны, олардың адамның
дамуымен бірге қалайша өсіп, дамып отыратыны зерттеледі. Не
болмаса, балалардың я үлкендердің психикалық әрекеттері зерттелерде
олар бір-бірімен салыстырылып, ұқсастары, айырмашылықтары балаларының
психикалық әрекеттеріне айналатындығы зерттелінеді.
Салыстырма-тарихи зерттеу әдісіне қоғамдық-экономикалық
формациялардың өзгеруімен бірге адамның салт - санасы да өзгеріп,
дамып отырады. Сондықтан психикалық әрекеттерін зерттегенде, бұлар тек
бүгінгі күннің ғана жемісі емес екендігін адам баласының ғасырлар
бойы дамып отыруының нәтежиесі екендігін ескеріп, зерттеу жұмыстарында
зертеудің тарихи жағын көздеу керек болады. Психологияда басқа
ғылымдардағыдай тарихи әдісті мейлінше қолданып, адамның барлық
әрекеттерінің, ақыл-ойының, санасының бірқалыпта тұрмайтынын қоғамның
өзгеріп, дамуымен бірге ол қоғамда өмір сүруші қоғам мүшелері - адамдардың
да сана сезімдері өсіп, дамып, өзгеріп отыратынын еске керек. Адам жалпы
адамзатты зерттемей қоғам өмір сүргенін зерттейді.
Зерттеудің екі негізгі түрі арқылы психика дамуының ерекшеліктері мен
заңдылықтарын білуге болады: көлденең және бойлық (лонгитюдтік). Екеуінің
де бірқатар ерекшеліктері мен кемшіліктері бар. Қазіргі лонгитюдтік
зертгеулер баланың соматикалық және психикалық дамуын тіркеуді мақсат
етеді.
Р.Готтштальдт егіздерге 20 жыл бойы лонгитюдтік психологиялық
зерттеулер жасады. Конституциялық және әлеуметтік факторлардың әсерін
зерттеу үшін, егіздер ыңғайлы модель болып табылады. Бұл мәселе егіздер
әдісі деп аталатын, лонгитюдтік зерттеуді егіздерге қолдануды талап етті
[4].
Көлденең кескін әдісіне қарағанда, лонгитюдтік әдістің ерекшеліктері
көбірек:
-лонгитюдтік зерттеу жекелеген жас кезеңдері бойынша мәліметгерді
қолденең өңдеуге мүмкіндік береді;
-ол екі кезең арасындағы дамудың өзгеріс шамаларын айқынырақ көрестуге
мүмкіндік береді. Лонгитюдтік зерттеулер әрбір баланың дамуының жеке
динамикасы мен құрылымын анықтайды;
-тек лонгитюдтік зерттеу ғана, дамушы тұлғаның жеке компоненттері
арасындағы байланыстар мен қатынастарды талдауға, дамудың дағдарыс
кезеңдерінің мәселелерін иіешуге мүмкіндік береді.
Лонгитюдтік зерттеудің басты кемшілігі: оларды ұйымдастыруға және
жасауға көп уақыт қажет.
Психикалық дамуды көолденең немесе кескінді зерттеулердің мәні мынада:
дамудың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz