Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері
Жоспар
Кіріспе.
1.Негізгі бөлім.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен даму этаптары.
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
2.2 Жеке табыс салығы.
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер
2.4 Әлеуметтік салық.
Қорытынды.
Қолданылған эдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
1.Негізгі бөлім.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері мен даму этаптары.
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
2.2 Жеке табыс салығы.
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер
2.4 Әлеуметтік салық.
Қорытынды.
Қолданылған эдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп, дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен, жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні, олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. «қайыр көрсету» (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс (әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті, бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке «салықтар - оны төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің, жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді. Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997 жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік қорғалуы қамтамасыз тіледі.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1.“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”. Қазақстан Мемлекетінің заңы, 2001
2.“Қазақстан Республикасының заңы 2003 жылға арналған бюджет туралы”. Қаржы-қаражат №1, 2003
3.Бурабаев О.Б, Ешенбаева Б.Ж., Құлажбаев М.Т. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 1998
4.Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”, 1997
5.Ілиясов К.К., Мельников В.Д., 1994 “Қаржы” Оқулық
6.Ашимбаев “Нарық жолындағы Қазақстан экономикасы” Алматы, 1994
7.Дербисов Е “Өтпелі кезең бюджеті”, 1995
8.Зейнелгабдин А.Б. “Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі”, Алматы , 1995
9.Ермекбаев Б.Ж. “Жалпы салықтар”
10.Карагусова Т. “Салықтың экономикалық негізі”, 1994
11.Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А. “Нарықтық экономикадығы салықтар”, 1993
12.Сугаранов В.И. “Мемлекеттік қаржылар”, 1996
1.“Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы”. Қазақстан Мемлекетінің заңы, 2001
2.“Қазақстан Республикасының заңы 2003 жылға арналған бюджет туралы”. Қаржы-қаражат №1, 2003
3.Бурабаев О.Б, Ешенбаева Б.Ж., Құлажбаев М.Т. “Жергілікті салықтар мен алымдар”, 1998
4.Ермекбаева Б.Ж. “Жалпы мемлекеттік салықтар”, 1997
5.Ілиясов К.К., Мельников В.Д., 1994 “Қаржы” Оқулық
6.Ашимбаев “Нарық жолындағы Қазақстан экономикасы” Алматы, 1994
7.Дербисов Е “Өтпелі кезең бюджеті”, 1995
8.Зейнелгабдин А.Б. “Қазақстан Республикасының қаржылық жүйесі”, Алматы , 1995
9.Ермекбаев Б.Ж. “Жалпы салықтар”
10.Карагусова Т. “Салықтың экономикалық негізі”, 1994
11.Кипериан Т.Е., Тимофеева О.А. “Нарықтық экономикадығы салықтар”, 1993
12.Сугаранов В.И. “Мемлекеттік қаржылар”, 1996
Жоспар
Кіріспе.
1.Негізгі бөлім.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
мен даму этаптары.
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
2.2 Жеке табыс салығы.
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер
2.4 Әлеуметтік салық.
Қорытынды.
Қолданылған эдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997
жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
Салық үғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттен басқа кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзак мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралык салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы
сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып,
олардың саны небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылға сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді.
Салықтардың, төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының әртүрлі болатындығынан салық жүйелерінің
әжептеуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар
бойынша былайша жіктеледі:
1. салық салу объектісі бойынша;
2. салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
3. пайдалану тәртібі бойынша;
4. объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салық салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар- салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп,
ақшалай капитал және тағада сол сияқты) салынады. Жеке тура салықтар — бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы- жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметтен түсетін гүсІмдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа жэне импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауар бағасы мен олардың фактуралық
кұнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтардың салудың мәні салықтың тауар бағасына немесе
қызметтік тарифіне косылатындығында және біріктірілетіндігінде. Бұл
жағдайда салықты тауардың немесе қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда
тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салық алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді каржыландыруға пайданылылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегіндей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алынған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынандай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы)
нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табытстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс
салығы, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салык
органына олар бойынша декларацияны есепті салык кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша декларацияны мынадай салық төлеушілер табыс
етеді:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрлыс салу үшін құрлыс материалдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі асып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республиңкасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасының Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіс салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне Зерілетін
патент негізінде төлейді. Патент- арнауяы салық режімін қолдану құқығын
куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады;
1. кассалық;
2. есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша, табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
карамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есспке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдаиында да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшаландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1.Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған қүнға салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
2.Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке кұқықтарды және олармен жасалған
мәліметтерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құралдарды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. Дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Елтаңбалық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналасу құқығы
үшін
лицензиялық алым.
1З.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
З.Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны
үшін төлемакы.
3. Қоршаған ортаны ластаған үшін төлемақы,
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4.Мемлекеттік баж.
5.Кеден төлсмдері:
1. Кеден бажы.
2 .Кеден алымдары.
3 .Төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған Республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының-қаржы
министірлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қаладағы
аудандардың салық комитеттерін қамтиды.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамассыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-
экономикалық-құқықтық механизімді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу процесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен даму этаптары.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта
келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу
кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші
бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының
дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің
кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы
мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни
бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше,
Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын
келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
II Қазақстан Республикасының салық түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен
гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы
болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык
аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады;
тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын
қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың
жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және ретрессифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді.Егер баға өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер
бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске
асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы
автоматты механизм кіріктіретін болады.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет;
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде салықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
кұрылуын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамассыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан салық ауырпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салыктардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығын
осында көрінеді. Дүние жүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қсылған
құнға салынатын салық-ҚҚС блып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу
нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және
салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын
қосылган құн болып табылады; қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы,
жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін. Демек,
бұл салықтың ерскшелігі-оның салық салынатын обьектісі сатудан (өткізуден)
түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа
экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы
мынада; біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдалығымен ерекшелінеді және үшіншіден, бағалардың
өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан
мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет
кірістерінің аса маңызды сөздерінің бірі болып саналады. 2001 жылы
мемлекеттік бюджст кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы
21,8% кұрады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған
құнға салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер
көрсетуді)өндіру және олардың айналасы процесінде қосылған, оларды өткізу
бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі
аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
ҚҚС сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін
төленуге тиіс ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда
салық бойынша есепке алу механизім көрініс табады. Заңнамаға сәйкес салық
салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ты төлеушілерді тауарды
өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып саналады,
оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасалған тараптар қолданатын
бағалар мен тарифтер негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады. Өткізілген тауарлардың қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда,
салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан
Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағұлданалануға тиіс, Қазақстан
аумағында әкелінетін немесе әкетілетін тауарлар (ҚҚС босатылғандарын
қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорт тауардың кедендік
құны, Қазақстан Республикасына тауарлар ипорты кезіндегі салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады. ҚҚС-тың
салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
1.Негізгі бөлім.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу кезеңдері
мен даму этаптары.
2. Қазақстан Республикасындағы салықтардың негізгі түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
2.2 Жеке табыс салығы.
2.3 Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдер
2.4 Әлеуметтік салық.
Қорытынды.
Қолданылған эдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
¥йымдық-қүқықтық жағынан салықтар- бұл мемлекет біржақты тәртіппен заң
жүзінде белгіленген, белгілі бір мөлшерде және мерзімде бюджетке төленетін
қайтарусыз және өтеусіз сипаттағы міндетті ақшалай төлемдер.
Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен
міндеттерін жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратың ұлттық табыстың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтар қаржының бастапқы категориясы болып табылады.
Салықтар мемлекетпен бірге пайда болды және мемлекеттің өмір сүріп,
дамуының негізі болып табылады. Азамат дамуының бүкіл тарихы бойына салық
нысандары мен әдістері өзгерді, игерілді, мемлекеттің қажеттіліктері мен
сұрау салуларына бейімделеді. Салықтар тауар-ақша қатынастарының ахуалына
әсер ете отырып, олардың дамыған жүйесінде айтарлықтай өрбіді. Мемлекет
құрылымының өзгеруі, өркендеуі әрқашан салық жүйесінің қайта құрылуымен,
жаңарумен қабаттаса жүреді.
Салықтар барлық елдерде олардың қоғамдық-экономикалық құрлысы мен саяси
іс-бағытына қарамастан ұлттық мемлекет кірістерінің негізгі көзі-ұлттық
табысты қайта бөлудің басты қаржылық құралы, мемлекеттің экономикалық
мазмұны нақты түрде көрінеді, ал салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні,
олардың түрлері мен рөлі қоғамның экономикалық құрлысымен, мемлекеттің
табиғатымен және функцияларымен айқындалады. Белгілі философ Френсис Бэкон
салықтарлды төлеу- әрбір адамзаттың қасиетті борышы деген еді.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 35-ші бабында: заңды түрде
белгіленген салықтарды, алымдарды және өзге де міндетті төлемдерді төлеу
әркімнің борышы әрі міндеті болып табылады,- деп жазылған.
Салықтарда ежелден салық жүктемесін бөлудің екі қағидаты қалыптасқан:
1. пайда (алынған игіліктер) қағидаты;
2. қайыр көрсету (төлем қабілеттілігі) қағидаты.
Алынған игіліктерге және төлем қабілеттілігіне салық салудың
қағидаттарын пайдалану салық мөлшерлемелерін белгілеуге және табыстың
өсуіне қарай олардың өзгеруіне саяды.
Салықты ұтымды ұйымдастырудың классикалық қағидаттарын бұрын Адам Смит
ұсынған еді. Олар мынаған негізделген:
1. салық төлеушінің әрқайсысының табысына сәйкес алынуы тиіс
(әділеттілік қағидаты) ;
2. салықтың мөлшері мен оны төлеу мерзімі алдын ала және дәл
анықталуы керек (анықтылық қағидаты);
3. әрбір салық төлеуші үшін неғұрлым қолайлы уақытта және қолайлы
әдіспен алынуы тиіс (анықтылық қағидаты);
4. салықты алудың шығындары өте аз болуы тиіс (үнем қағидаты).
Бұл қағидаттарды пайдалану салық салудағы зорлық- зомбылықты жоқ етті,
бұл процеске реттемелеуді енгізді және Адам Смитке салықтар - оны
төлейтіндерге құлшылықтың нысаны емес, бостандықтың нысаны" деп қорытынды
жасауға мүмкіндік берді. Салық салудың кейінгі даму барысында қағидаттардың
тұжырымдамалары дәлелденді, толықтырылды.
Тұңғыш рет Қазақстан Республикасында салық салудың қағидаттары
заңнамалық деңгейде баянда етілген. Қазақстанның салық заңнамасында сонымен
бірге салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің
міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің
біртұтастығы және салық заңнамасьшың жариялылығы қағидаттары негізделеді.
Салық төлеуші салық заңнамасына сәйкес салықтық міндеттемелерін толық
көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті. Салықтар және
бюджетке төленетін басқа да міндентті төлемдер айқын болуға тиіс. Салық
салудың айқындығы салық төлеушінің салықтық міндеттемелері туындауының,
орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық
заңнамасында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.
Еліміздегі салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке
сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады. Қазақстанның салық
жүйесі оның бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты бірыңғай
болып табылады.
Салық салу мәселелерін реттейтін нормативтік- құкықтық актілер ресми
басылымдарда міндетті түрде жариялануға жатады.
Мемлекетке түсетін салық түсімдерінің сипатты ерекшелігі олардың сан
алуан қоғамдық кажеттерге кейін иесіз пайдаланылуы болып табылады. Осысымен
салықтардың мемлекет, сондай - ақ басқа жергілікті органдар белгілейтін
түрлі міндетті мақсатты жариялардан, төлем аударымдарынан айырмашылығы
болады; бұған әлеуметтік сақтандыруға аударылатын қатаң мақсатты
аударымдар, соның ішінде бюджеттен тыс қорларға төленетін жарналар мен
аударымдар жатады, олар белгілі бір, ұзақ мерзімді көлемде өнімнің,
жұмыстың және қызметтер көрсетудің өзіндік құнынан, табыстан, еңбекке ақы
төлеу қорынан, амортизациядан және басқа көздерден есептелінеді.
Салықтардың әлеуметтік- экономикалық мәні мен мазмұны олар атқаратын
функцияларында толық ашыла түседі. Жалпы қаржы категориясы тұрғысынан
салықтар қосалқы категория болып табылатындығын есте ұстаған жөн, сондықтан
каржыға қатысты салықтардың функцияларын каржының бөлгіштік функциясының
құрамдас қосалқы функциясы ретінде қарастырған жөн.
Қазіргі кезде салықтар фискальдық, реттеуші және қайта бөлу сияқты
негізгі үш функция орындайды. Бұлардың әрқайсысы осы қаржы категориясының
ішкі белгілері мен өзіндік ерекшеліктерін білдіреді.
Фискалдық функция- барлық мемлекеттерге тән негізгі функция. Оның
көмегімен бюджеттік қор қалыптасады, мұның өзі салықтардың қоғамдық
міндеттерін арттыра түседі. Өйткені салықтар мемлекеттік бюджеттің
кірістерін толыстыра отырып, экономиканы, әлеуметтік-мәдени шараларды
жүзеге асыруды қамтамасыз етеді.
Салықтардың реттеуші функциясы мемлекеттің экономикалық қызметінің
ұлғаюымен байланысты пайда болды. Қабылданатын бағдарламаларға сәйкес ол
ұлттық шаруашылықтың дамуына ықпал етеді. Бұл орайда салықтардың нысандарын
таңдау, олардың мөлшерлемелерінің, алу әдістерінің өзгеруі, жеңілдіктер мен
шегерімдер пайдаланылады. Бұл реттеуіштер қоғамдық ұдайы өндірістің
кұрылымы мен үйлесіміне, қорлану мен тұтыну көлеміне ықпал етеді.
Қайта бөлу функциясы арқылы түрлі субъектілер табысының бір бөлігі
мемлекеттің қарамағына өтеді. Бұл функцияның іс-әрекетінің ауқымы жалпы
ішкі өнімде салықтардың алатын үлесі арқылы анықталады; ол ұлттық табыстың
мемлекеттендірілуі дәрижесін көрсетеді: бұл үлес 1997 жылы- 9,7%, ал 1997
жылы- 16,6%, 1999 жылы- 17,4%, 2000 жылы- 22,6%, 2001 жылы- 22,2% болды.
Мемлекет салық саясатын- салық саласындағы шаралар жүйесін – қоғамның
оның нақтылы кезеңіндегі әлеуметтік- экономикалық мақсаттар мен
міндеттеріне қарай әзірлеген экономикалық саясатқа сәйкес жүргізіледі.
Нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайындағы салық саясатының негізгі
бағыты тұтынудың орталықтандырылған қоғамдық қорлары аркылы халықтың нақты
табыстарының едәуір бөлігін қалыптастырудың өзін ақтамаған қағидатынан бас
тарту болып табылады. Бұл еңбек белсенділігінің күшеюіндегі экономикалық
ынталылықтың уәждемелік механизмі аркылы халықтың еңбекке жарамды бөлігінің
табыстарын айтарлықтай арттыруға мүмкіндік жасайды.Салық жүйесі арқылы
қоғамның еңбекке жарамсыз мүшелерінің неғұрлым тиімді және берік әлеуметтік
қорғалуы қамтамасыз тіледі.
1.1 Қазақстан Республикасының салық жүйесі.
Салық үғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетте
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды.
1991 жылға дейін, яғни КСРО ыдырағанға дейін елде көбінесе экономиканы
басқарудың әміршіл-әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге
сәйкес келетін салық жүйесі қызмет етті. Бюджеттен басқа кіріс көздерінің
бірі болған айналым салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу
бағаларын қолдануға және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын.
Қазақстан егемендікке ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған
бірқатар заңдарға сәйкес республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.
1991 жылғы желтоқсанның 25-інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық
жүйесі жұмыс істей бастады. Ол Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі
туралы заңға негізделеді. Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын,
салықтар мен алымдардың түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген
алғашқы құжат еді. Осы заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1-нен
бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар
енгізілді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық
реформасының ұзак мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық
жүйесі мен салық заңнамасын бірте-бірте халықаралык салық салу
қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты Салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы
сәуірдің 24-інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлығы шықты. Енді бұрынғы 42 салықтар мен алымдар едәуір қысқартылып,
олардың саны небәрі 11 болып қалды.
Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылға сәуірдің 24-індегі заң
күші бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы
№440-1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент
жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл заңға
өзгертулер мен толықтырулар
енгізілді.
Салықтардың, төлеушілердің, салықтарды алу әдістерінің, салық
жеңілдіктерінің жиынтығының әртүрлі болатындығынан салық жүйелерінің
әжептеуір күрделі үлгілері болуы мүмкін.
Өркениетті елдерде салықтардың бүкіл жиынтығы әр түрлі қағидаттар
бойынша былайша жіктеледі:
1. салық салу объектісі бойынша;
2. салықты алатын және салықтан жиналған сомаға билік жасайтын
органға қарай;
3. пайдалану тәртібі бойынша;
4. объектінің экономикалық белгісі бойынша;
Салық салу объектісі бойынша, олар тура және жанама салықтар болып
бөлінеді.
Тура салықтар- салық төлеушінің кірісі мен мүлкінен тікелей төленген
салықтар. Олар өз кезегінде нақты және жеке салықтарға жіктеледі. Нақты
салықтар салық төлеушілердің мүлкінің кейбір түрлеріне (үй, жер, кәсіп,
ақшалай капитал және тағада сол сияқты) салынады. Жеке тура салықтар — бұл
жеке адамдар мен заңды ұйымдардың табыстары мен мүлкіне салынатын салықтар.
Нақты салықтардан айырмашылығы- жеке салық салу әрбір салық төлеушінің жеке
табысы мен мүлкін де, оның қаржы жағдайын да ескереді.
Жанама салықтар – баға немесе тарифке үстеме түрінде белгіленген салық
төлеушінің кірістері мен мүлкіне тікелей байланысты емес салықтар. Жанама
салықтарға қосылған құнға салынатын салық, акциздер жатады. Жанама
салықтарға сонымен қатар сыртқы экономикалық қызметтен түсетін гүсІмдер де
(кеден баждары түріндегі, экспортқа жэне импортқа салынатын салық түріндегі
кеден кірістері, ішкі рынокте сатылатын тауар бағасы мен олардың фактуралық
кұнының айырмасы) жатады.
Жанама салықтар мемлекеттің фискалдық мүдделерін білдіреді. Оларды
саналы қолдану баға белгілеудің процесіне жағымды ықпал жасауы және
тұтынудың құрылымына әсер етуі мүмкін.
Жанама салықтардың салудың мәні салықтың тауар бағасына немесе
қызметтік тарифіне косылатындығында және біріктірілетіндігінде. Бұл
жағдайда салықты тауардың немесе қызметтің нақты тұтынушысы төлейді, алайда
тұтынушы мен мемлекет арасында тікелей байланыс болмайды.
Салық алатын және оған билік жасайтын органға қарай орталық (жалпы
мемекеттік) және жергілікті салықтарды ажыратады.
Пайдалану тәртібіне қарай барлық салықтар жалпы және мақсатты (арнаулы)
болып бөлінеді.
Жалпы салықтар тиісті деңгейлердегі бюджеттерде шоғырландырылады және
жалпы мемлекеттік қажеттіліктерді каржыландыруға пайданылылады. Мақсатты
(арнаулы) салықтардың нысаналы арналымы болады және әдеттегіндей түрлі
арнаулы қорлардың қаржы базасын құруға арналады.
Объектінің экономикалық белгілері бойынша табысқа салынатын салықтар
және тұтынуға салынатын салықтар болып ажыратылады. Табысқа салынатын
салықтар төлеушінің салық салынатын кез келген объектіден алынған
табыстарынан алынады. Тұтынуға салынатын салықтар — бұл тауарлар мен
қызметтерді тұтыну кезінде төленетін шығынға салынатын салықтар.
Салық салу объектілерін есепке алу және оларды бағалау тәсілдеріне
қарай салық алудың мынандай төрт әдісі қолданылады: кадастрлық, салық
төлеушінің декларациясы бойынша, табысты алу көзінен ұстап қалу, патенттік
негізде.
Бірінші жағдайда салықты есептеу мен оны алу, салық салу объектілерінің
нақты табыстылығын есепке алмай табыстылық (жер салығы, мүлік салығы)
нормасын көрсете отырып, олардың тізімдемесі негізінде жүзеге асырылады.
Декларацияда салық төлеушілер табытстың көлемін, қажетті жеңілдіктерді,
шегерімдерді көрсетеді және салық сомасын есептеп, төлейді. Олар
салықтардың түрлері бойынша салық декларациясын есепті салық кезеңіне
сәйкес тапсырып отырады. Мәселен, корпорациялық табыс салығы, жеке табыс
салығы, көлік құралдарына салынатын салықты және жер салығын төлеушілер
(арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғаларды қоспағанда) салык
органына олар бойынша декларацияны есепті салык кезеңінен кейінгі жылдың 31-
інші наурызына дейін береді.
Жеке табыс салығы бойынша декларацияны мынадай салық төлеушілер табыс
етеді:
Төлем көзінен салық салынбайтын табыстары барлар;
Тұрғын үй салу мен осындай құрлыс салу үшін құрлыс материалдарын сатып
алуды қоспағанда салық жылында 2000 айлық есептік көрсеткіштен жоғары
сомаға біржолғы ірі асып алуды іске асырғандар;
Қазақстан Республиңкасының шегінен тыс жерлерден табыстар алатын жеке
тұлғалар;
Қазақстан Республикасының шегінен тыс жерлердегі шетел банктеріндегі
шоттарда ақшасы бар жеке тұлғалар;
Қазақстан Республикасының сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы
заңнамалық актілеріне сәйкес декларация беру жөнінде міндеттеме жүктелген
адамдар;
Қазақстан Республикасының Парламентінің депутаттары, судьялар табыс
етеді.
Салық төлеушіден салық декларациясын табыс етудің белгіленген мерзіміне
дейін жазбаша өтініш алған жағдайда уәкілетті мемлекеттік орган салық
мағлұмдамасын табыс ету мерзімін ұзарту салық төлеу мерзімін өзгертпейді.
Үшінші әдіс бойынша салық төлеуші жұмыс істейтін ұйымның, мекеменің
бухгалтериясы салықты табыс алынған жерде есептеп, ұстайды.
Төртінші әдіс салық кәсіпкерлік қызметтің сан алуан түрлеріне Зерілетін
патент негізінде төлейді. Патент- арнауяы салық режімін қолдану құқығын
куәландыратын және салық сомасының бюджетке төленгендігін растайтын құжат.
Салық есебінің екі әдісі қолданылады;
1. кассалық;
2. есептеу әдісі;
Кассалық әдіске сәйкес табыстар мен шегерімдер жұмысты орындау, қызмет
көрсету, мүлікті жөнелту мен кірістеу және ол бойынша жасалынған ақы төлеу
мезетінен бастап есепке алынады.
Есептеу әдісі бойынша, табыстар мен шегерімдер ақы төлеудің уақытына
карамастан жұмысты орындау, қызмет көрсету, тауарларды өткізу және кіріске
алу мақсатымен тиеп жіберу мезетінен бастап есспке алынады. Бұл әдіс салық
службалары үшін қолайлырақ және оны Қазақстанның барлық төлеушілері
қолдануға қабылдаған. Төлеушілер үшін оның кемшілігі – салық төлемдері
жеткізілім тіпті уақытында төленбеген жағдаиында да аударылуы тиіс, бұл
айналым қаражаттарын оқшаландыруға ұрындырады.
Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және
баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және
салық службасының органдарын қамтиды.
Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың
тізбесі мыналарды қамтиды:
1.Салықтар:
1. Корпорациялық табыс салығы.
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған қүнға салынатын салық.
4. Акциздер.
5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.
6. Әлеуметтік салық.
7. Жер салығы.
8. Көлік құралдарына салынатын салық.
9. Мүлікке салынатын салық.
2.Алымдар:
1. Заңды тұлғаларды мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
2. Жеке кәсіпкерлерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
3. Жылжымайтын мүлікке кұқықтарды және олармен жасалған
мәліметтерді мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құралдарды
мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемлекеттік тіркегені
үшін алынатын алым.
6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемлекеттік
тіркегені үшін алынатын алым.
7. Азаматтық әуе кемелерін мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
8. Дәрі-дәрмек кұралдарын мемлекеттік тіркегені үшін алынатын алым.
9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы
жүру алымы.
10. Аукциондардан алынатын алым.
11. Елтаңбалық алым.
12. Жекелеген қызмет түрлерімен айналасу құқығы
үшін
лицензиялық алым.
1З.Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына
радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.
З.Төлемақылар:
1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.
2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны
үшін төлемакы.
3. Қоршаған ортаны ластаған үшін төлемақы,
4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.
5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.
6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін
төлемақы.
7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.
8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.
9. Сыртқы жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.
4.Мемлекеттік баж.
5.Кеден төлсмдері:
1. Кеден бажы.
2 .Кеден алымдары.
3 .Төлемақы.
4. Алымдар.
Салықтардың және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің
сомасы Бюджет жүйесі туралы Заң мен тиісті жылға арналған Республикалық
бюджет туралы заңда белгіленген тәртіппен тиісті бюджеттердің кірісіне
түседі.
Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық службасының-қаржы
министірлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қаладағы
аудандардың салық комитеттерін қамтиды.
Салық службасы органдары салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық
және дер кезінде аударылуын қамтамассыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық
төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды
жүзеге асырады.
Салық және салық салу ұғымдарын ажырата білген жөн: бірінші
жағдайда – бұл экономикалық және қаржы категориясы, екіншісінде-
экономикалық-құқықтық механизімді пайдалана отырып салық төлемдерін өндіріп
алу процесі.
1.2 Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасу
кезеңдері мен даму этаптары.
Сексенінші жылдары аралас экономиканың бірінші элементтерінің пайда
болуына байланысты, өндірістің барлық сфераларында жалпы экономикада түрлі
өзгерістер болған еді, сонымен қатар салық жүйесі айтарлықтай өзгерістерге
ұшырады. Нарықтық экономика қалыптасуы салық жүйесінің трансформациясы үш
бағыт бойынша жүзеге асқан болатын, тура және қосымша салықтар арқылы және
қосымша жинаулар арқылы әртүрлі қорларға төлемдер жасалды.
Болатын қайта бағалаулар, экономикалық қатынастар әкімшілік тұрғыдан
қайта бөлуіне алып келді. Бұл жағдайда салық менеджментінің рөлі
айтарлықтай өсуде. Экономикалық тұрақтылық өндірістік және комерциялық
қызметтердін субъектілеріне байланысты болатын болса, мемлекетте амандық
та, тыныштық та болады. Базалық принциптердің болмауы елде салықтар мен
алымдардың көп болуына алып келеді, заңнамалық актілер арқылы экономикаға
кірісімен олар салық жүйесіне ұдайы келетін болған еді.
1991 жылы 1 қаңтарда енгізілген Кәсіпорындар мен бірлескен ұйымдардың
салығы туралы СССР заңын негіз ете отырып ТМД мемлекеттері сияқты
Қазақстан Республикасының өзінің салық жүйесі пайда болды.
Шаруашылық байланыстардың үзілуі Қазақстанда барлық өндіріс
мекемелерінің шаруашылығының төмендеуіне алып келді, шикізат өндірісіне
бағытталған өндіріс-шаруашылық қызметтері зиян шекті, күйреуге ұшырап
өндірістің тоқтауы инфляцияға алып келді. Осы приоритеттердің қызметтен
алыну себептерімен республикада мақсатты әлеуметтік-экономикалық дамуы
мемлекеттің өз жеке, дербес салық жүйесін қалыптастырды. Қазақстан
Республикасының алдында әртүрлі меншік формалары пайда болды, мүліктік
құкықтарды бөлу және экономиканы тұрақты дамумен қамтамасыз ету болды. Осы
және өзге де мәселелерді шешу Қазақстан Республикасының салық жүйесі шешуді
қолға алды. Осы мәселелерді шешу үшін көптеген мәселелер пайда болды айта
келетін болсақ. Олар мыналар: дербес ұлттық салық жүйесін қандай да бір
өзіндік жеке тәжірибесі болмаған еді. Нарық жағдайына сай келетін және
лайықты мамандар мен кадрлардың болмауында еді.
Осындай мәселелердің шешімі салық менеджменті стратегиясымен
байланысты, мемлекеттің салық жүйесінің мақсаты мен мемлекет экономикасына
қандай дәрежеде араласуын көрсетеді. Осы мәселелердің басты мақсаты
бюджетке түсетін түсімдерді жоғарлату, оны стратегиялық мақсаттармен
қаражаттарды пайдалы бөлу болып табылады. Бұл мақсатқа жету үшін мына
шараларды қолдану қажет:
• Қоралдардың қайнар көзін анықтау;
• Салық салу базасын ұлғайту;
• Бюджеттік салымдарды дұрыс пайдалану туралы
түрлі бағдарламаларды қолдану.
Осы аталған бағыттардың біріншісінде бюджетке түсетін түсімдердің
құралдарының қайнар көзін анықтау және қайдан, қай мөлшерден бөлу
кертектігі мен олардың құрлымын анықтау керек. Екінші және үшінші
бағыттарда бір бірімен тығыз байланыста. Олар өндіріс қатынастарының
дамуымен сипатталады. Мақсаттардың масштабтылық ұлттык салық жүйесінің
кезеңді эволюциялық даму қажеттігін сипаттайды. Салык жүйесінің қалыптасуы
мен дамуы экономикалық саясаттың өзгеруіне байланысты болып келеді, яғни
бір модельден екінші бір модельге өтуінде жатыр. Біздің пікірімізше,
Қазақстан Республикасының ұлттық салық жүйесінің қалыптасуы мен дамуын
келесідей кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші кезең 1991-1994 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең әртүрлі
құралдарды қолдану жолымен ұлттық салық жүйесінің кұрылумен сипатталады,
сонымен қатар, салық түрлері сияқты және олардың мемлекет қаражат қорына
арналған әлеуметтік және инфляцияны тоқтатуға арналған. Негізгі заң
мақаласында Салық туралы 25 желтоксан 1991 жылы шыкқан заң, салықты
тәртіпке салуға бағытталған болатын, инфляция деңгейін төмендетеді, сол
инфляция деңгейі бұрын 2000 пайыздан асқан болатын, соны төмендетіп және
макроэкономикалық көрсеткіштерді тұрақтандырады.
Екінші кезең 1995-1998 жылдарды қамтиды. Бұл кезеңде ұлттық салық
жүйесінің қалыптасуы мен дамуы және макроэкономикалық тұрақтылық қажет.
Экономикалық субъектілерге белсенді қаражаттық-шаруашылық қызметіне
арналған қолайлы шарттар жасаумен сипатталады, Салық салу базасын
тұрақтандыру және әлеуметтік мүмкіндіктердің ұлғаю мәселесі шешілген.
Өндірісті макроэкономикалық тұрактандыруға ынталандыру болып келеді.
Үшінші кезең 1999-2001 жылдар аралығын қамтиды. Бұл кезең эномикалық,
макроэкономикалық көрсеткіштердің өсумен сипатталады. Оларға мыналар
жатады: жалпы ұлттық өнім, жалпы ішкі өнім және жалпы ұлттық табыс сияқты
көрсеткіштермен сипатталады.Осы кезеңде салық салу базасы ұлғая бастады, ал
мұндай шаралар бюджетке салық ретіне түсімдердің көбеюіне алып келді.
Алмастырылған салықтық қатынастар жаңа принциптеріне өтуіне байланысты оның
жүзеге асу қажеттілігін анықтайды.
Төртінші кезеңді 2002 жылмен байланыстырса болады. Бұл кезеңде
Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексін кіргізуімен
байланыстырамыз.
• Анық және қайшысыз экономикалық анықтама, әлеуметтік-экономикалық
мәселелер және олардың шешіміне арналған салық құралдары;
• Қаражаттардың кейбір көзін және оны бөлу – қолдану;
• Әлеуметтік-экономикалық бағдарламаларды қаржыландыру
нәтижелік бағытын анықтау;
• Салық қызметтерінің қолында бар құралдарды тиімді қолдану;
• Заң шығаратын және атқаратын өкімет өкілдерінің жоғары
кәсіпкерлігі.
Салық кодексінде объективті және субъективті факторлар да ескерілген,
салық салу жүйелері жұмыс жасауына әсер етуші, ұзақ мерзімдегі мақсаттардың
іске асырылуын қамасыз етеді. Салық жүйесі тұрақты экономикалық өсу шегіне
жағдай жасайды, қаражатты пайдалы бөлуге және пайдалануды жоғары деңгейде
қамтамасыз етеді.
II Қазақстан Республикасының салық түрлері.
2.1 Жанама салықтар.
Жанама салықтар-жоғарыда атап өткеніміздей, бағаға немесе тарифке
үстеме түрінде белгіленген салықтар, олар сальтқ төлеушінің табыстарына
немесе мүлкіне тікелей байланысты емес. Жанама салықтар мемлекеттің
фискалды мүдделерін білдіреді. Оларды саналы пайдалану баға белгілеу
процесіне ыңғайлы ықпал жасауы және тұтыну құрылымына әсер етуі мүмкін.
Бұдан басқа, салық төлеушілер үшін табыстарға тура салық салудың өсуінен
гөрі олардың шығыстарына салық салудың өсуі жақсырақ. Сонымен бірге
тұтынуға салынатын салықтар болып табылатын акциздерді, сатудан алынатын
салықты, қосылған құнға салынатын салықты пайдаланатын көбірек артықшылығы
болады. Өйткені,олардан жалтарыну қиынырақ. Олармен экономикалық бұзушылык
аз байланысты; олар еңбекке деген ынталандырмаларды аз қысқартады;
тапшылықтың жоқтығы жағдайында, ауыстырушы тауарға да тапшылықтың жоқтығын
қоса олар тұтынушыға таңдау құқығын сақтап қалады; салықтардың
жасырымдылығын қамтамасыз етеді және т.с.с.
Алайда тұтынуға салынатын салық өсуінің кемшіліктері бар, бұл
кемшіліктерге олардың инфляциялық және ретрессифтік сипатын жатқызуға
болады. Бірақ бұл салықтың оң нәтижесі олардың теріс әсерін жауып
кетеді.Егер баға өсетін болса, онда бұл салықтардан түсетін түсімдер
бағаның өсуімен көбейетін болады. Бұл әлеуметтік бағдарламаларды іске
асыруға қаражаттар алуға мүмкіндік береді. Бюджет жүйесіне инфляцияға қарсы
автоматты механизм кіріктіретін болады.
Салық салу жүйесінде ортақ заңдылықтың болатынын есте ұстау қажет;
экономиканың дағдарысы жағдайында, тұралаушылықта - өндірістегі, саудадағы
және экономиканың басқа секторларындағы тоқырауда - салық салуды тұтынысқа
объективті қайта бағдарлау болады. Осы кезде мемлекеттің шығыстары мұндай
жағдайда қысқармайды, тіпті кейде салықтың жұмыспен қамтылуының
төмендеуінің нәтижесінде оны әлеуметтік қолдануды кеңейту, экономиканың
кұрылуын қайта құруға, оның тіршілікті қамтамассыз ететін салаларын
қолдауға жұмсалатын шығыстарды және басқа кезек күттірмейтін шығыстарды
арттыру қажеттігінен көбейеді. Сондықтан салық ауырпалығын көп
тұтынатындарға ауыстырудың қажеттігі пайда болады. Бөлгіштік процестегі
белгілі бір теңестіруге жанама салыктардың өзіндік әлеуметтік бағыттылығын
осында көрінеді. Дүние жүзілік тәжірибе мұндай практиканы қолдап отырады.
Жанама салықтардың ішіндегі ең маңыздысы 1992 жылы енгізілген қсылған
құнға салынатын салық-ҚҚС блып табылады. Салық төлеуші мемлекетке оны төлеу
нәтижесінде шеккен шығысының орнын бағаны көтеру жолымен толықтырады және
салықты төлеуді сатып алушыға аударады. Салық салу обьектісі материалдық
шығындарсыз өндірілген өнім(амортизациясы бар таза өнім) болып саналатын
қосылган құн болып табылады; қосылған өнімге кешенді шығыстар, мысалы,
жарнамаға жұмсалатын және басқа бірқатар шығындар қамтылуы мүмкін. Демек,
бұл салықтың ерскшелігі-оның салық салынатын обьектісі сатудан (өткізуден)
түскен бүкіл түсім-ақша емес, тек салық салынатын айналым мен салық
салынатын импортты қамтитын қосылған құн болып табылатындығында.
ҚҚС дүние жүзінің 40-тан астам елдерінде, соның ішінде Еуропа
экономикалық одағының 17 елінде пайдаланылады. Бұл салықтың артықшылығы
мынада; біріншіден, ол жаңа құн жасалынған орын бойынша салық төлеушілердің
үлкен тобынан алынады; екіншіден, төлеушілер үшін де есептеудің
салыстырмалы қарапайымдалығымен ерекшелінеді және үшіншіден, бағалардың
өзгеруіне, төлеушінің қаржылық ахуалына, инфляция деңгейіне қарамастан
мемлекет бюджетінің кірістерін қалыптастырудың сенімді және тұрақты базасын
қамтамасыз етеді. ҚҚС қазіргі кезде Қазақстан Республикасының бюджет
кірістерінің аса маңызды сөздерінің бірі болып саналады. 2001 жылы
мемлекеттік бюджст кірістерінің жалпы сомасында бұл төлемнің үлес салмағы
21,8% кұрады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы Қазақстан Республикасының кодексі (Салық кодексі) бойынша қосылған
құнға салынатын салық деп тауарларды (жұмыстарды, қызметтер
көрсетуді)өндіру және олардың айналасы процесінде қосылған, оларды өткізу
бойынша салық салынатын айналым құнының бір бөлігін бюджетке аударуды,
сондай-ақ Қазақстан Республикасының аумағындағы тауарлар импорты кезіндегі
аударымды айтады. Салық салынатын айналым бойынша бюджетке төленуге тиісті
ҚҚС сатылған тауарлар үшін есептелген ҚҚС сомасы мен алынған тауарлар үшін
төленуге тиіс ҚҚС сомасы арасындағы айырма ретінде анықталады. Соңғыда
салық бойынша есепке алу механизім көрініс табады. Заңнамаға сәйкес салық
салынатын айналым және салық салынатын импорт ҚҚС-ты төлеушілерді тауарды
өткізу бойынша жасалған айналымы салық салынатын айналым болып саналады,
оған қосылған құн салығын қоспай, мәміле жасалған тараптар қолданатын
бағалар мен тарифтер негізге ала отырып, өткізілген тауарлар құны негізінде
анықталады. Өткізілген тауарлардың қандай да бір өзгеріске түскен жағдайда,
салық салынатын айналым мөлшері тиісті түрде түзетіледі. Қазақстан
Республикасының кеден заңнамасына сәйкес мағұлданалануға тиіс, Қазақстан
аумағында әкелінетін немесе әкетілетін тауарлар (ҚҚС босатылғандарын
қоспағанда) салық салынатын импорт болып табылады. Салық салынатын импорт
мөлшеріне кеден заңнамасына сәйкес белгіленетін импорт тауардың кедендік
құны, Қазақстан Республикасына тауарлар ипорты кезіндегі салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомалары қосылады. ҚҚС-тың
салық мөлшерлемесі 15 пайызға тең және салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz