Әдістемелік әдебиеттерге шолу
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балада және ақыл.ойы кем балада
грамматикалық құрылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ТАРАУ ІІ. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.2 Эксперимент әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балада және ақыл.ойы кем балада
грамматикалық құрылымының қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
ТАРАУ ІІ. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.2 Эксперимент әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..33
2.3 Эксперимент нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 46
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамның демократизация және жаңару үрдісінде қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алғаннан кейін өріс алған мәселелердің бірі өткеннің рухани, мәдени, тарихи қайта өрлеу мәселесі.
Адамдар тіл арқылы бір-бірімен пікір алысады, өзара түсініседі. Қоғамдық істерді тындыру үшін адамдардың бірлесіп күш жұмсауына дәнекер ортақ тіл болуының маңызы ерекше. Ондай тіл халықтың - ана тілі.
Қазақ тілі мәдениетіміз бен әдебиетіміздің өркендеуінде елеулі роль атқарып келеді. Қазіргі қазақ тілі оралымды, бай тілге айналды. Дегенмен қазіргі кезде қазақ тілінің қызмет етуі потенциалды мүмкіншіліктерді аспауы көптілдік факторымен тежелгені туралы мәліметтер бар.Соңғы жылдары қазақ тілі өз құқығына жалпы енгенмен, толық оны қолдану мәселесі шешілген жоқ.
Бұндай жағдайда бастауыш мектеп жастағы балаларда бай, грамматикалық жағынан дұрыс құрастырылған ауысша сөйлеуін дамыту қажеттілігі туады.
Тіл - ақиқатты танытудың басты құралы. Филисофиялық және психологиялық әдебиеттерде тілсіз ойдың тумайтыны нанымды айтылады.
Сайып келгенде, тіл қоғам мүшелерінің бір - бірімен түсінісу және адамның сезімі мен көңіл - күйін білдіру құралы ретінде маңызды қызмет атқарады. Сондықтан мектептің төменгі сыныптардың өзінен бастап ана тілін, оның әр алуан өмірлік қызметін ғылыми негізде танытудың қажеттігі мақсатты түрде алға қойылды.
Себебі жастайынан бастап ана тіліне деген сүйіспеншілік барлық өмір барысында тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді. Неғұрлым ана тілін ерте шақтан естіп, ана сүтімен сіңірілсе, соғұрлым қазақ халқының рухани, мәдени құндылықтарына жол ашылады.
Тілдің тәрбиелік мәні де күшті. Ана тілін жақсы меңгерген баланың ғана көркем әдебиетімізді қызыға оқуға, адамдармен сыпайы қарым - қатынас
жасап, тіл табысуға деген бейімділігі қалыптасады, яғни баланың мәдени өрісі қоғам талабына сай бола түседі. Баланың жастайынан ойлау қабілетін жетілдіріп, білімін молайту үшін, оған дұрыс тәрбие беру үшін ана тілінің маңызы зор. Сондықтан елімізде мектептегі оқуды ана тілінде жүргізуге, ал, баласын таңдаған тілде оқытуға ата-анаға ерік беруге барлық мүмкіндік жасалған.
Адамдар тіл арқылы бір-бірімен пікір алысады, өзара түсініседі. Қоғамдық істерді тындыру үшін адамдардың бірлесіп күш жұмсауына дәнекер ортақ тіл болуының маңызы ерекше. Ондай тіл халықтың - ана тілі.
Қазақ тілі мәдениетіміз бен әдебиетіміздің өркендеуінде елеулі роль атқарып келеді. Қазіргі қазақ тілі оралымды, бай тілге айналды. Дегенмен қазіргі кезде қазақ тілінің қызмет етуі потенциалды мүмкіншіліктерді аспауы көптілдік факторымен тежелгені туралы мәліметтер бар.Соңғы жылдары қазақ тілі өз құқығына жалпы енгенмен, толық оны қолдану мәселесі шешілген жоқ.
Бұндай жағдайда бастауыш мектеп жастағы балаларда бай, грамматикалық жағынан дұрыс құрастырылған ауысша сөйлеуін дамыту қажеттілігі туады.
Тіл - ақиқатты танытудың басты құралы. Филисофиялық және психологиялық әдебиеттерде тілсіз ойдың тумайтыны нанымды айтылады.
Сайып келгенде, тіл қоғам мүшелерінің бір - бірімен түсінісу және адамның сезімі мен көңіл - күйін білдіру құралы ретінде маңызды қызмет атқарады. Сондықтан мектептің төменгі сыныптардың өзінен бастап ана тілін, оның әр алуан өмірлік қызметін ғылыми негізде танытудың қажеттігі мақсатты түрде алға қойылды.
Себебі жастайынан бастап ана тіліне деген сүйіспеншілік барлық өмір барысында тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді. Неғұрлым ана тілін ерте шақтан естіп, ана сүтімен сіңірілсе, соғұрлым қазақ халқының рухани, мәдени құндылықтарына жол ашылады.
Тілдің тәрбиелік мәні де күшті. Ана тілін жақсы меңгерген баланың ғана көркем әдебиетімізді қызыға оқуға, адамдармен сыпайы қарым - қатынас
жасап, тіл табысуға деген бейімділігі қалыптасады, яғни баланың мәдени өрісі қоғам талабына сай бола түседі. Баланың жастайынан ойлау қабілетін жетілдіріп, білімін молайту үшін, оған дұрыс тәрбие беру үшін ана тілінің маңызы зор. Сондықтан елімізде мектептегі оқуды ана тілінде жүргізуге, ал, баласын таңдаған тілде оқытуға ата-анаға ерік беруге барлық мүмкіндік жасалған.
1. А.А.Аксенова. Особенности развития устной и письменной речи у учащихся вспомогательных школ. Москва 1967.
2. Арушанова А.Г. Позновательная активность в процессе освоения способов словооброзования дошкольника. Москва. 1990
3. Арушанова А.Г. Дошкольный возраст: формирование грамматического строя речи. Дошкольное воспитание. 1993 №9.
4. Аркин Е.Г. Ребенок в дошкольные годы. М. Просвещение, 1968.
5. Аяпова Т.Т. Развитие синтаксиса речи детей (на материале казахского языка). Афтореферат канд.дисс.фил.наук, А.,1988.
6. Балакаев М.Б. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетаний и простого предложения. A. AH КазССР, 1959
7. Баймуратова Б. Овладение родной речью детьми-казахами дошкольного возраста. Автореферат канд.дисс.пед.наук. А. 1970
8. Бакраденова А.Б. Развитие казахской устной речи детей дошкольного возраста. Автореферат канд.дисс.пед.наук. A.
9. Выготский Л.С. О планирующей речи ребенка. Вопросы дефектологии. 1968. №4
10.Ю.Гвоздев А.Н. Формирование у детей грамматического строя русского языка(часть вторая) M.1949
11.П.Гнездилов М.Ф. Развитие устной речи умственно-отсталых
школников. М. 1957
12.Грушевская М.С. Недоразвития речи у речи учащихся массовых
школ. Автореферат канд.дисс.фил.наук. A.1958
13 .Ефименко Л.Н. Формирование речи у дошкольников. М. 1985
14. Н.Рахметова С. Қазақ тілі методикасы. А. Рауан.1991
15.Турсунова Д. Сопостовительная грамматика русского и казахского
языка. А. Мектеп, 1967
16.Тулеов А. Словооброзовательные аффиксы имен в современном
литературном языке. Автореф.дисс.фил.наук.А.1949
17.Спирова Л.Ф. Особенности речевого развития учащихся с
тяжелыми нарушениями речи. М.Педагогика. 1980
18.Спирова Л.Ф.,Ястребова А.В. Обследование лексического запаса и
граммтического строя. Методы и обследование речи у детей.1982
19.Сохин Ф.А. Некоторые вопросы овладения ребенком грамматическим строем языка. М. 1953
20.Шахнарович A.M. K проблеме развития речи в детском возрасте. М.1975.
21.Чиркина Г.В. Дети с нарушенными артикуляционного аппарата.
М. 1969.
22.Чиркина В.Г.,Т.В.Филичева. Дети с ОНР. Дефектология №5.1985 23.Жаренкова Г.И. Понимание грамматических отношений детьми с ОНР.
М. 1972.
24.Жукова Н.И. Преодоление общего недоразвития речи у дошкольников. М. 1989
25.Казыбаев С. Қазақ тілі методикасы. А. Рауан 1990
26.Каше Г.А. Использование занятий по коррекции произношения в целях развития лексики и процессы граматического строя языка. М.
просвещения 1980
27.Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах. М.
Владос. 2001
28.Левина Р.Е. Основы теории и практики логопедии. M.1968
29.Леонтьев А.А Внутренняя речь и процессы грамматического порождения высказывания.М.1967
30.Лурия А.Р Язык и сознания. M.1979
31.Петрова В.Г.Развитие устной и писем речи младших
школьников.М. 1998
32.Правдина О.В. Логопедия. М. 1979
33.Филичева Т.Б.,Фукова Н.С.,Мастюкова Е.М.Преодоление задержки
речевого развития у дошкольников.М. 1973
34.Эльконин Д.Б. Развитие устной и письменной речи младших школьников.М. 1998
35.Ястребова А.В. Коррекция нарушений речи у учащихся общеобразовательной школы. M.1984
2. Арушанова А.Г. Позновательная активность в процессе освоения способов словооброзования дошкольника. Москва. 1990
3. Арушанова А.Г. Дошкольный возраст: формирование грамматического строя речи. Дошкольное воспитание. 1993 №9.
4. Аркин Е.Г. Ребенок в дошкольные годы. М. Просвещение, 1968.
5. Аяпова Т.Т. Развитие синтаксиса речи детей (на материале казахского языка). Афтореферат канд.дисс.фил.наук, А.,1988.
6. Балакаев М.Б. Современный казахский язык. Синтаксис словосочетаний и простого предложения. A. AH КазССР, 1959
7. Баймуратова Б. Овладение родной речью детьми-казахами дошкольного возраста. Автореферат канд.дисс.пед.наук. А. 1970
8. Бакраденова А.Б. Развитие казахской устной речи детей дошкольного возраста. Автореферат канд.дисс.пед.наук. A.
9. Выготский Л.С. О планирующей речи ребенка. Вопросы дефектологии. 1968. №4
10.Ю.Гвоздев А.Н. Формирование у детей грамматического строя русского языка(часть вторая) M.1949
11.П.Гнездилов М.Ф. Развитие устной речи умственно-отсталых
школников. М. 1957
12.Грушевская М.С. Недоразвития речи у речи учащихся массовых
школ. Автореферат канд.дисс.фил.наук. A.1958
13 .Ефименко Л.Н. Формирование речи у дошкольников. М. 1985
14. Н.Рахметова С. Қазақ тілі методикасы. А. Рауан.1991
15.Турсунова Д. Сопостовительная грамматика русского и казахского
языка. А. Мектеп, 1967
16.Тулеов А. Словооброзовательные аффиксы имен в современном
литературном языке. Автореф.дисс.фил.наук.А.1949
17.Спирова Л.Ф. Особенности речевого развития учащихся с
тяжелыми нарушениями речи. М.Педагогика. 1980
18.Спирова Л.Ф.,Ястребова А.В. Обследование лексического запаса и
граммтического строя. Методы и обследование речи у детей.1982
19.Сохин Ф.А. Некоторые вопросы овладения ребенком грамматическим строем языка. М. 1953
20.Шахнарович A.M. K проблеме развития речи в детском возрасте. М.1975.
21.Чиркина Г.В. Дети с нарушенными артикуляционного аппарата.
М. 1969.
22.Чиркина В.Г.,Т.В.Филичева. Дети с ОНР. Дефектология №5.1985 23.Жаренкова Г.И. Понимание грамматических отношений детьми с ОНР.
М. 1972.
24.Жукова Н.И. Преодоление общего недоразвития речи у дошкольников. М. 1989
25.Казыбаев С. Қазақ тілі методикасы. А. Рауан 1990
26.Каше Г.А. Использование занятий по коррекции произношения в целях развития лексики и процессы граматического строя языка. М.
просвещения 1980
27.Лалаева Р.И. Логопедическая работа в коррекционных классах. М.
Владос. 2001
28.Левина Р.Е. Основы теории и практики логопедии. M.1968
29.Леонтьев А.А Внутренняя речь и процессы грамматического порождения высказывания.М.1967
30.Лурия А.Р Язык и сознания. M.1979
31.Петрова В.Г.Развитие устной и писем речи младших
школьников.М. 1998
32.Правдина О.В. Логопедия. М. 1979
33.Филичева Т.Б.,Фукова Н.С.,Мастюкова Е.М.Преодоление задержки
речевого развития у дошкольников.М. 1973
34.Эльконин Д.Б. Развитие устной и письменной речи младших школьников.М. 1998
35.Ястребова А.В. Коррекция нарушений речи у учащихся общеобразовательной школы. M.1984
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық құрылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..7
1.2 Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балада және ақыл-ойы кем балада
грамматикалық құрылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ТАРАУ ІІ. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Эксперимент
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
Эксперимент
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...48
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамның демократизация және жаңару үрдісінде
қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алғаннан кейін өріс алған мәселелердің
бірі өткеннің рухани, мәдени, тарихи қайта өрлеу мәселесі.
Адамдар тіл арқылы бір-бірімен пікір алысады, өзара түсініседі.
Қоғамдық істерді тындыру үшін адамдардың бірлесіп күш жұмсауына дәнекер
ортақ тіл болуының маңызы ерекше. Ондай тіл халықтың - ана тілі.
Қазақ тілі мәдениетіміз бен әдебиетіміздің өркендеуінде елеулі роль
атқарып келеді. Қазіргі қазақ тілі оралымды, бай тілге айналды. Дегенмен
қазіргі кезде қазақ тілінің қызмет етуі потенциалды мүмкіншіліктерді аспауы
көптілдік факторымен тежелгені туралы мәліметтер бар.Соңғы жылдары қазақ
тілі өз құқығына жалпы енгенмен, толық оны қолдану мәселесі шешілген жоқ.
Бұндай жағдайда бастауыш мектеп жастағы балаларда бай, грамматикалық
жағынан дұрыс құрастырылған ауысша сөйлеуін дамыту қажеттілігі туады.
Тіл - ақиқатты танытудың басты құралы. Филисофиялық және психологиялық
әдебиеттерде тілсіз ойдың тумайтыны нанымды айтылады.
Сайып келгенде, тіл қоғам мүшелерінің бір - бірімен түсінісу және
адамның сезімі мен көңіл - күйін білдіру құралы ретінде маңызды қызмет
атқарады. Сондықтан мектептің төменгі сыныптардың өзінен бастап ана тілін,
оның әр алуан өмірлік қызметін ғылыми негізде танытудың қажеттігі мақсатты
түрде алға қойылды.
Себебі жастайынан бастап ана тіліне деген сүйіспеншілік барлық өмір
барысында тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді. Неғұрлым ана тілін ерте
шақтан естіп, ана сүтімен сіңірілсе, соғұрлым қазақ халқының рухани, мәдени
құндылықтарына жол ашылады.
Тілдің тәрбиелік мәні де күшті. Ана тілін жақсы меңгерген баланың ғана
көркем әдебиетімізді қызыға оқуға, адамдармен сыпайы қарым - қатынас
жасап, тіл табысуға деген бейімділігі қалыптасады, яғни баланың мәдени
өрісі қоғам талабына сай бола түседі. Баланың жастайынан ойлау қабілетін
жетілдіріп, білімін молайту үшін, оған дұрыс тәрбие беру үшін ана тілінің
маңызы зор. Сондықтан елімізде мектептегі оқуды ана тілінде жүргізуге, ал,
баласын таңдаған тілде оқытуға ата-анаға ерік беруге барлық мүмкіндік
жасалған.
Сондықтан баланың ақыл ойының дұрыс дамуына, білімді еркін және оңай
меңгеруіне, басқа сөзбен айтқанда, жан-жақты дамуына апарар бірден бір жол
- сөйлеу тілді жетік меңгеру.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар
мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді.
Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі
дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларға, ақыл - ойы қалыпты да, зияты
бұзылған балалар да жатуы мүмкін. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда
фонетикалық, фонематикалық, әсіресе лексико-грамматикалық жақтардың
кемістіктері басқа психикалық үрдістердің қалыптасуына кері әсер етеді.
Жалпы көрсетілген ерекшеліктер сөйлеу тілдің жетіспеушіліктері бар
балаларға тән болып, әр түрлі авторлармен зерттелген, Олар Р.Е.Левина,
1961, 1968, Н.А.Чевелева, 1987, И.Т.Власенко, 1988, Н.С.Жукова,
Е.М.Мастюкова, Т.Б.Филичева, 1990, Т.Б.Чиркина, 1992, Р.К.Луцкина т.б.
Сонымен бірге белгіленген балалармен түзету тәрбиелік жұмысын
ұйымдастыру мәселелерін ашатын бірқатар зерттеулер бар. (Л.Ф.Спирова, Г.А.
Каше, Н.Л. Евзекова, Н.А.Никашина, Л.В. Мелехова, )
Сөйтіп, белгіленген мәселе бойынша арнайы әдебиеттерді талдай отырып,
жалап сөйлеу тілі дамымауын зерттеген жұмыстардың бар болуына қарамастан
мағлұматтардың көбі орыс тілінде оқытылатын балаларға қатысты екеніне көңіл
аудару қажет. Сөйлеу тілді зерттеу, түзету жолдары орыс тілінің
ерекшеліктерін ескеріп жасалынған. ЖСТД балаларының грамматикалық
құрылымының ерекшеліктері жайлы мағлұматтардың жоқ болуы белгіленген
мәселенің өзектілігін дәлелдейді.
2. Ғылыми жұмыстың мақсаты жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының сөз
жасау, өзгерту ерекшеліктерін анықтау.
3. Зерттеудің міндеттері:
1). Сөйлеу тілінің грамматикалық жүйесі бойынша әдістемелік
әдебиеттерге шолу жасау.
2). Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының грамматикалық құрылымының
дағдыларын тексерудің әдістемесін құрастыру.
3). ЖСТД балаларының сөз жасау және сөз өзерту ерекшеліктерін анықтау.
4). Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын зерттеу әдістемесін
логопедтермен практикалық жұмыста пайдалануға болады.
5). Зерттеудің нәтижесінде алынған мағлұматтарды қазақ тілі
сабақтарында түзету жұмысында пайдалануға болады.
Әдістемелік және теориялық негіздер. Біздің зерттеуіміз келесі
теориялық базаға негізделген: онтогезде сөйлеу қалыптасудың заңдылықтары (
А.Н.Гвоздев, В.А.Сохин, Д.Б.Слобин, А.М.Шахнарович, Б,Баймұратова,
Т.Т.Аяпова) жалпы сөйлеу дамымаудың ерекшеліктері (Р.Е.Левина,
Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова, М.С.Жукова, Р.И.Лалаева,
В.Г.Петрова), танымдық әрекетінің дамуында сөйлеудің маңызын
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р.Лурия), қазақ тілінің
грамматикалық жүйесінің ерекшеліктері (М.Б.Балақаев, Р.С.Амиров,
А.Д.Данияров, А.Түлеов), қазақ тілін оқытудың ерекшеліктері
(С.Қазыбаев,С.Рахметова,Б.К.Бектаев а).
4. Зерттеу объектісі ЖСТД балаларының ауызша сөйлеуі.
Арнайы(түзету) мектеп орындарындағы оқу -тәрбие үрдісі.
5. 3ерттеу пәні.
Оқушылардың грамматикалық құрылымының ерекшеліктерін анықтау.
6. Зерттеудің ғылыми болжамы: Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми теориялық негізі және кәсіби
тұрғыдағы қарым-қатынастың негізі айқындалды. Оқушылардың мәдениетін
қалыптастырудағы тиімділігі арттырылды.
7.3ерттеудің әдістері: (9 бет)
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық және әдістемелік
еңбектерге талдау жасалынып, эксперимент жасалынды.
Зерттеудің базасы : Алматы қаласы №7 Арнайы (түзету) мектеп - интернаты.
Зерттеуге қатысқандар - 7 сынып оқушылары (30 оқушы): 7 а сынып- 8 бала,
7 б сынып - 8 бала, 7 в сынып - 14 бала.
Зерттеудің жаңалығы:
Зиятында ауытқуы бар балаларға анықтама беріліп, оны қалыптастырудың
теориялық негіздері айқындалды.
Қарым-қатынас мәдениетінің қажеттілігі негізделі әдістемесі жасалынды.
10. Практикалық мәнділігі :
1).Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының грамматикалық құрылымының
дағдыларын тексерудің әдістемесі құрастырылды.
2).ЖСТД балаларының сөз жасау және сөз өзгерту ерекшеліктері
анықталды.
1 кесте Көптік жалғауларды қолдану ерекшеліктері:
Кестеде келтірілген сөз өзгерту дағдылары ЖСТД балаларының тек 23%
ғана қалыптасқан, сөйлеуі қалыпты зияты сақталған балалардың 85% дұрыс
айтады.
2 кесте Сөз жасау ерекшеліктері:
Кішірейтілген, рең мағына беретін жұрнақтар зияты сақталған ЖСТД дұрыс
қолданғаны 81,6%, қате 18,4% ақыл-ойы кем ЖСТД дұрыс қолданғаны 14,1%, қате
жасалғаны 85,9%, сөйледі қалыпты балалар дұрыс қолданғаны 56%, қате
жасағаны 44%.
3 кесте Септік жалғауларды қолдану:
Септік жалғауларды қолдану барысында зияты сақталған ЖСТД дұрыс
қолданғаны 21%, орын алмастырғаны 67%, сөйлеу.
Сонымен зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
- Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты
әдістемелік ұсыныстар жасалынды. Сөйлеуі қалыпты балалар қолданғаны 100%.
- ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ.
І.І.Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық
құрылымның қалыптасуы.
Сөйлеу индивидтің ең маңызды функциясы. Сөйлеудің даму мәселесі
қазіргі уақытқа дейін түрлі саладағы зерттеушілерді қызықтырған, өйткені
сөйлеу тілі меңгеру күрделі психофизиологиялық үрдіс.
Балаларда сөйлеудің пайда болуы мен қалыптасу қоршаған ортаға
адамдармен қарым- қатынас барысында дамиды. Қарым- қатынас пен тәрбие
үрдісінде ғана бала әлеуметтік қасиеттер мен функцияларды меңгереді.
Психологтардың зерттеулері көрсеткендей сөйлеудің грамматикалық жағының
дамуы бала іс- әрекетемен байланысты болады (Д.Б.Эльконин, 1958;М.И.Лисина,
А.Г.Рузская, А.Э.Гейнсштайн, 1995).
Түсінікті сөйлей алу мүмкіндігі адам тұлғасының ең маңызды көрінісі.
Л.М. Выготскийдің айтуынша бала байқағанын немесе сезгенін сөзбен бекітсе
қабылдаған мәліметті соғұрлым жақсы түсінеді. (1984,3656).
Балада барлық психикалық үрдістер: қабылдау, зейін, ес, елес, ойлау,
операциялары сөйлеу арқылы дамиды. (Л.С.Выготский, 1934; А.Р.Лурия, 1956,
1979; А.А.Леонтьев, 1964; А.В.Запорожец, 1965).
Авторлардың көбі ең алғашқыда импрессивті сөйлеу, кейін экспрессивті
сөйлеу дамитынын белгілеген.
А.А. Леонтьевтің анықтауы бойынша ... түсіну - айтуға қарағанда
едәуір күрделі үрдіс... (1967, 4516).
Көптеген зерттеушілердің айтуынша (Л.С.Выготский, A.M. Шахнаровичт
т.б.), сонымен бірге Ф.А. Сохинның, баламен ана тілін меңгеру кезінде тек
енжар еліктеу ғана емес, бала жағынан белсенділіктің де рөлі үлкен.
(1951,45)
Л.С. Выготский бойынша сөйлеудің белсенді дамуы өмірдің екінші жылында
өтеді. Бүл уақытта психикада жаңа өзгерістер ретінде өзіндік сөйлеу дами
бастайды.
Г.Л. Розенгарт - Пупко айтуы бойынша өмірдің екінші жылының екінші
жартысында баланың өзіндік сөйлеуі қалыптасып белсенді дамиды. Сөйлеу қарым
- қатынасына деген қажеттілік баланың сөйлеуге қабылдағыштығын арттырады.
А.Н.Гвоздев баламен грамматикалық құрылымын меңгеруінің келесі
кезектілігін белгілеген:
1. Өзгермейтін, барлық жағдайларда қолданатын аморфты түбір
сөздерден тұратын сөйлемдер кезеңі. Бұнда анық екі бөлім көрінеді: бір
сөзден тұратын сөйлемдер уақыты (1,3 бастап 1,8 дейін) және екі сөзден
тұратын кезең (1,8 бастап 1,10 дейін). Тұрлаусыз мүшелер екі сөйлемнің
грамматикалық бөліктер ретінде пайдаланады. Ең алғашқыда объект және оның
әрекетке деген қатынасы қалыптасады. Оның негізінде сөз тіркестер пайда
болады: 1) етістік + объектінің жатыс септігі және 2) етістік + объектінің
атау септігі.
Грамматикалық категориялардың қалыптасумен байланысты сөздердің
грамматикалық түрлерін меңгеру кезеңі. Сөздердің морфологиялық
дифференциациясы пайда болып, өз бетінше қалыптасқан түрлер кең
пайдаланады. Бұл кезең 1,10 бастап 3 жасқа дейін жүреді.
Сөйлеудің морфологиялық жүрісін меңгеру кезеңі (3,0 бастап 7,0 дейін).
Қазіргі кезде мектепке дейінгі жастағы қазақ балаларының ана тілін меңгеру
мәселелеріне арналған зерттеулер елде болса аз
(Б.Б.Баймуратова,1970;И.Т.Аяпова,19 88).
Баймуратова төменгі мектеп жастағы балалармен сөйлеудің
грамматикалық кұрылымын меңгеруін жалпылама түрде зерттеген. Оның мәліметі
бойынша 4 жастағы балалар жекеше түрдегі зат есімдерді барлық септіктерде
септей алады. Бұнымен қоса, балабақшада тәрбиеленетін 40% және үйде
тәрбиеленетін 15% балалар зат есімнің көпше түріне ауыстыра алатынын
көрсеткен.
Т.Т. Аяпованың зерттеулерінде (1988) 1 жастан 4 жасқа дейінгі қазақ
балалары синтаксисінің даму ерекшеліктері жан - жақты ашылған. Оның
зерттеулері бойынша қазақ балалары сөз-сөйлем 0,11 бастап 1,10 дейін жас
аралықта созылып, ана тілінің синтаксистік меңгеруге ең қажетті түйін
болатынын айтқан бала сөйлеуінің ең алғашқы даму кезеңі сөз - сөйлемнен
басталады. Ол басты ерекшелік болып, келесі кезеңдердің дамуына негіз
салады. (1988, 746).
Бір сөзді сөйлем синтаксисті меңгеруге қажетті түйін болып табылатьшың
көптеген авторлардан қолдау табады. (Аркин 1948; Гвоздев А.П., 1961;
Эльконин Д.Б. 1964;). Мысалы А.Н. Гвоздев сөз - сөйлем ... өзінің мағынасы
бойынша аяқталған ойды білдіреді деп айтқан. (1961,1626).
Т.Т. Аяпованың байқауынша бала сөйлемнің грамматикалық жағынан дұрыс
калыптасуы екі сөзді сөйлемдерден басталады. Мысалы: шай тәтті. Мына шай
тәтті. Бір сөзді және екі сөзді сұраулы сөйлемде сингармонизм заңына
бағынбайтыны белгілеген: Мама келе ма?
Осы авторлардың мәліметтерінде бала сөйлеуінде бірінші түрленетін
жатыс септік, ал жалғаулардан барыс септік жалғаулары - қаға пайда
болатынын көрсеткен.
Кейінірек зат есімі бар етістікті сөз тіркестер қолдана басталады
(2,0; 2,3). Бірақ олар басқа сөз тіркестерге қарағанда сирек қолданылады.
Етістікті сөз тіркестер барыс, жатыс және шығыс септіктердегі
есімдермен қолданады. Мысалы: мамаға барамын; менде жоқ; апамен ұйықтаймын.
Сонымен Т.Т.Аяпова бірыңғай мүшелер, күрделі бастауыштары бар
сөйлемдер және құрмалас сөйлемдер 4 жасқа дейінгі балаға қиын болатыны
жайлы қорытындыға келді.
Автор бала сөйлеуінің алғашқы кезеңдерде сөздердің қате қатарын
байқап, дұрысына ауысуына көрсеткен. Бұл уақытта олардың сөйлеуі
грамматикалық жағынан дұрыс безендіріле бастайды. Мысалы, бала сөйлеуі
грамматикалың дұрыс түрлендіре басталғаннан кейін, онда тұрақты сөз
катары пайда болады: S-0-P (субъект + объект немесе басқа тұрлаусыз мүше +
предикат). Бұл түрік тілдеріне тән қасиет.
Қалалық балабақшаларда орыс және қазақ балаларды қазақ тіліне окыту
мәселесін ашатын зерттеулер бар. Оларға А.Б.Бакраденованың жұмысы жатады
автордың айтуынша қазақ тілінің болашағын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік
тілге оқытуын дәл осы жастан бастау керек. Себебі: бұл уақытта балалар
қоршаған құбылыстарға ерекше сезімтал болады.
Сонымен, бала сөйлеудің грамматикалық құрылымының жағдайы басқа
психикалық үрдістерге әсерін тигізетіні жайлы қорытындыға келдік.
Грамматиканы меңгергенде бала дайын түрлерді қолданбай, ашқан ережелер
жүйесіне сүйеніп оларды өздігінше құрастырады. Бала сөйлеуінің толық дамуы
көптеген факторларға тәуелді. Олардың қатарына сөйлеу ортасы, тәрбиелеу
ортасы мен жеке дара ерекшеліктер жатады.
1.2. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда грамматикалық
құрылымының дамуы.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған кезде грамматикалық құрылымның
ерекшеліктері зерттеуіміздің пәні болғандықтан, бұл категориядағы
балалардың сөйлеу жағдайын және басқа да психикалық үрдістердің
ерекшеліктерін ашатын қазіргі теория мен тәжірбие мағлұматтарын қолдануымыз
қажет.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы (ЖСТД) деген түсінік сөйлеудің
фонетикалық, фонематикалық және лексико - грамматикалық жақтарының
кемістіктерін белгілеп, барлық компонеттердің жүйелі бұзылуын атайды.
(Р.Е.Левина, 1968).
Логопедияда, сөйлеу тіл фонетикалық, лексикалық және грамматилық
жақтардың қалыптасу деңгейіне сүйеніп Р.Е.Левина шығарған жалпы сөйлеу тілі
дамымауының үш деңгейі қолданылады. Бүл топтастыру бойынша біз III
деңгейге арнайы тоқталамыз. Әдебиеттердің
мағлұматтарына сүйенсек зияты сақталған ЖСТД 5-6 жастағы балаларда ең кен
таралған сөйлеу жетіспеушіліктің III деңгейі. Бұнда балаларда
байланыстырып сөйлеуі дамымағанымен фонетико - фонематикалық және лексико
- грамматикалық кемістіктері байқалады. Яғни ызың ысқырық дыбыстарды нақты
айтпау; ұяң, үнді дыбыстардың айтылуы жетілмеген; дыбыстарды үнемі
ауыстырып, шатастырады, тастап кетеді; сөздерді қысқартады; заттардың
бөліктерін тұтас атаумен ауыстырады; сыртқы белгілері мен қолдануы жақын
сөздерді шатастырады; түстерді ажырата алмайды; жалғау жұрнақтардың
пайдалануы бұзылған; олардың мәнін толық түсінбейді; сөз тіркестердің дүрыс
байланысы сақталмайды. Дыбыс айтудың және фонематикалық естудің бұзылуынан
болған сөз қорының шектелуі сөйлеудің грамматикалық құрылымның даму үрдісін
тежейді. (Р.Е.Левина, Т.Б. Филичева, Т.В.Чиркина, 1985).
Р.Е.Левинаның мәліметтері бойынша ЖСТД балалардың сөздің дыбыстық
құрамында жеткіліксіз бағыттаушылық ана тілінің морфологиялық жүйесін
меңгеруіне кері әсерін тигізеді.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың грамматикалық
құрылымының қалыптасуы әдебиеттерде тең ашылған. (Р.Левина 1961; Е.Ф.
Соботович, 1989; Л.Ф. Спирова, 1980; Ф.Б. Филичева, Г.Б. Чиркина 1985;
М.С. Грушевская, 1985). Сөз бен сөйлем элементтерінің грамматикалық
түрлерін бөлу және меңгеру кезектілігін сөйлеу дамуы қалыпты және
бұзылған балаларда сәйкес болады.
Алайда жалпы сөйлеу тілі дамымағанда грамматикалық түрлерді
меңгеру әр түрлі жас кезеңінде өтіп, оларды меңгеру жылдамдылығы
созылады және тек берілген категориядағы балаларға тән ерекшеліктер
пайда болады.
Көптеген авторлардың айтуынша ең тұрақты ерекшеліктерге
аграмматизм жатады. Л.В. Мелехова белгілегендей аграмматизмдердің саны
сөз қорының көбеюіне қарай кеңейеді.
ЖСТД балалардың сөйлеуінде сөйлемдердің қалыптасу С.Н.Шаховская (1971),
Л.Ф. Спирова (1980), Н.С.Жукованың (1943) т.б. мәліметтерінде көрініс
тапқан.
Н.С.Жукованың анықтауы бойынша ерте сөйлеу дизонтогенезінің
белгілеріне сөздерді морфологиялық жағынан дұрыс қолданбауы жатады.
Сөйлемде пайдалатын сөздердің бір бірімен грамматикалық байланысы болмай,
баламен тек бір түрде ғана қолданылады. Мысалы : мен мама
барады. Бұл тенденция көп жылдарға дейін созылуы мүмкін. Көпке дейін
грамматикалық жағынан дұрыс та, дұрыс емес те сөйлемдер қолданылады.
Сөйлеу арқылы қарым - қатынасты орнату үшін ойды дұрыс жеткізу
керектігі мәлім. Бұл үрдіс сөйлемдер арқылы жүзеге асады. Сөйлеу тілінің
бұзылуы кезінде сөйлемдер құрастыру мен қолданудың қиындықтары сөйлеу
тілінің аграмматизациясынан көрініс табады.
С.Н. Шаховскаяның айтуы бойынша (1971) сөздердің нөлдік түрінің ұзақ
қолдануы балалардың жаттанды, үйреншікті сөзді ауыстыра алмауына байланысты
болады. Сонымен бірге олар өз ойларын байланыстырып, кезекпен айта алмайды,
синтаксистік құралымдары мен сөз қоры кедей болады, сөйлем мағынасын толық
жеткізбей, жиі кідіріс үзіліс жасайды.
Л.Ф. Спированың (1980) мәліметтері жалпы сөйлеу тілі дамымаған кезде
сөйлемдерді пайдалануда жиі тек бір сөзді қолданатынын дәлелдейді; бұл сөз
олар үшін сөйлем. Негізінен ол өз грамматикалық түрі бойынша зат есім
болады, бірақ етістік пен сын есім де қолданылады. Л.Ф. Спирова бойынша
бұндай сөз - сөйлемдер 7-8 жасында да кең пайдаланылады;
Сөйлемдегі әрбір сөзді нақты мағынада қолданып, нақты орынға қойып
басқа сөздермен байланыстыру қажет, ал бұл ЖСТД балалар үшін 3-4 сыныптарда
да қиын соғады. (СпироваЛ.Ф. 1980,876). Сондықтан сөйлем көлемінің, ондағы
сөздер санының көбеюіне қарай соғұрлым грамматикалық қателер де көбейеді.
Сөздердің дыбыстық бейнелердің жоқ болуы және тұрақсыздығы сөйлемнің
пайда болуын ұзаққа созады. Қарапайым сөздікті меңгеруіне қарай балаларда
толымсыз сөйлемдер пайда бастайды. Кейін сөздіктің кеңеуіне қарамастан олар
негізгі синтаксистік бірлік ретінде қолданылады. (Е.Ф. Соботович, 1981;
Л.Ф.Спирова, 1980).
Р.Е. Левина бойынша балаларда сөз өзгерту ерекше тежелген. Мысалы
балалар жекеше түрде берілген зат есім мен тиістігі көп жағдайда көпше
түрге және керісінше өзгерте алмайды. Сонымен қатар ЖСТД балалар түбірлес
сөздерді жалғау- жұрнақ арқылы өзгертудің күрделі тәсілдерін өте сирек
қолданады.
Сөйтіп, ЖСТД балаларда сөз өзгерту, сөз тудыруда қателер белгіленеді.
Соның нәтижесінде сөйлемдерде сөздердің синтаксистік байланысы бұ-зылады.
ЖСТД балалардың грамматикалық құрылымын түсінуі бұзылған туралы
мәліметтер бар (Н.Н.Трауготт, 1940; Орфинская, 1960; Г.Н.Жаренкова 1967.)
Н.Н.Трауготт айтуы бойынша естуі мен зияты қалыпты ЖСТД балаларда
мөлшерден ауытқыған, кедей сөз қоры мен грамматикалық категориялардың
өзгеше қолданылуы байқалады. Балалар меңгерген сөздерді әр түрлі сөйлеу
қарым - қатынаста қолдана алмайды және бір жағдайларда дұрыс айтылса, басқа
жағдайда жоғалтып алады.
В.К.Зимичева белгілегендей бірінші сыныпқа келетін балалардың
бірқатарында сөйлеу жетіспеушілігінің үшінші деңгейі анықталады. Олардың
лексико- грамматикалық дамымауына әрекетті білдіретін сөздерді ауыстыру,
сөз қатарын бұзу тән болады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тексергенде М.С.Грушевская жалпы
санның ішінен 7% ЖСТД балаларды анықтаған. Бәрінің зияты сақталған.
Болашақ оқушылар, Грушевская айтуы бойынша, құрылымы жағынан мүлдем басқа
және қарапайым сөйлемдерді пайдаланады.
Миронова С.А. (1989) айтуынша сөйлеуі дамымаған балаларда сөйлеу
киыншылықтармен қатар қарым- қатынаста вербальді коммуникациян төмен
белсенділігі байқалады. 3-4 жастағы ЖСТД бар балалар сөйлеу қатынасының
шектеулігінен көбінесе вербальді емес тәсілдерді жиі қолданады.
ЖСТД балаларда сөйлеу әрекеті ғана емес, психикалық функциялар да
толық қалыптаспайды. Бұзылған сөйлеудің дамуы мен сөзсіз функциялар
арасындағы байланыстарды зерттеулерді Р.Е.Левина, А.Г.Соловьва; Л.Ф.
Спирова, Е.М. Мастюкова, т.б.б жүргізген. Мысалы Е.М.Мастюкованың
зерттеулері бойынша ЖСТД балаларда сөзсіз функциялардың жеткіліксіз дамуы
белгілеген.
А.Г. Соловьева бойынша (1996) ЖСТД балаларда сөйлеу дамуының
жеткіліксіздігінен олардың толық қарым - қатынасқа түсуге кедергі тигізеді.
Коммуникативті функциялардың бұзылуы қарым - қатынас жасауға
қажеттілігінің төмендеуі, диалогиялық және монологиялық сөйлеудің
қалыптаспауы, мінез құлық ерекшеліктерінде көрініс табады.
О.А. Слинько мәліметтері бойынша (1992) сөйлеу дамудың деңгейі тұлға
аралық қатынастарды орнатудың маңызды факторы болып табылады. Ауыр сөйлеу
кемістік топта баланың жағдайына теріс әсер етіп, тұлғалық ерекшеліктер мен
социометриялық статустың дамуына негіз салады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы түрлі психикалық және денелік
кемістіктері бар балаларда жиі кездеседі. Олардың қатарына зияты бұзылған
балаларының орны ерекше.
Ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілі бұзылыстары мен оларды түзету
жумысы жоғарғы жүйке қызметі және психикалық ерекшеліктермен анықталады.
Ақыл ойы кем балаларда таным әрекетінің толық дамымауы ойлаудың төмендігі,
сөйлеу тілінің баяу және ерекше дамуы, сөзді басқарудың бұзылуын,
эмоционалды ерік сферасының дамымауы белгіленеді.
Ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстарын логопедиялық салада
М.Е.Хватцев, Р.Е.Левина, Г.А.Каше, Д.И.Орлова, М.А.Савченко, Е.Ф Соботович,
Е.М.Гопиченко, Р.И.Лалаева зерттеген. Олардың зерттеулері бойынша көмекші
мектептің бастауыш сыныптарын айқын көрінетін бұзылыстар 40-60% балаларда
анықталады. Көмекші мектептердің бірінші сыныптарында М.Е.Хватцев, Г.А.Каше
мағлұматтары бойынша сөйлеу тілі бұзылыстары бар балалардың саны едәуір
жоғары болады.
С.Л.Рубинштейн зерттеуі бойынша ақыл ойы кем балалардың сөйлеу
тілі дамымауының негізгі себептері ми қыртысы қызметінің барлық
анализаторларда жаңа дифференциалды байланыстарына қатысты ақыл ойы
кем бала көпке дейін сөйлеу тілінің дыбыстарын ажырата алмайды, қасындағы
адамның сөздерін бөле алмай, нақты түсінбейді. Сөйлеу
қозғалыстарының нақтылығы екі түрлі бақыланады. Бірақ екеуі де естулік пен
кинестетикалық бірдей нақты емес.
Танымдық әрекетінің бұзылыстары сөйлеудің семантикалық жағының
игеруінде қиындылықтарға соқтырады. Сондықтан бұл категориядағы балалар
семантика жағынан күрделі сөздерді (абстракция, жалпылар) және
грамматикалық түрлерді эрең меңгереді.
Жалпы талдау жинақтау әрекетінің дамымауынан барлық сөйлеу
жалпылаулардың қалыптасуы тежелден, сөйлеу тіл заңдылықтарын меңгеруі
қиындалған.
Көп авторлардың зерттеулері көрсеткендей (В.Г.Петрова,
М.Ф.Гнездилов,М.Ф.Феофанов,Е-Ф-Собо тович,Аксенова) ақыл ойы кем
оқушыларда сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптаспауы байқалады. Ол
аграмматизмде, грамматикалық жалпылауларды талап ететін көптеген
тапсырмаларды орындай алмауынан көрінеді. Сонымен қатар сөз жасам мен сөз
өзгертудің морфологиялық түрлердің, сөйлеудің синтаксистік Құрылымдарының
толық қалыптаспайды.
М.Ф.Гнездилов еңбектеріне сүйеніп айтсақ{ақыл ойы кем оқушылар
грамматикалық ережелердің мәнін түсінбестен, оларды механикалық түрде
жаттап алып, өзіндік сөйлеуде көп қателер жібереді. Ақыл ойы кем төменгі
сынып оқушыларының ауызша және жазбаша сөйлеуінде сәйкес ережелерді мен
грамматиканы меңгеруінде төмендегідей ерекшеліктер байқалады: сөйдің
дыбыстық құрамының жиі бұрмалау; ережені механикалық түрде жаттау; ережені
фрагментальды (бөлшектеп) жаттауы; күрделі ережені кез келген, мардымсыз
бір белгілеріне қарай қарапайым ережемен ауыстыру; грамматикалық және
орфографиялық ережелерді араластырып, шатастыру; алған білімдерін
тәжірибеде қолдана алмау
В.Г.Петрованың зерттеулері бойынша септік жалғауларды қолдануда түрлі
қателер белгіленді. Ең дұрыс атау септік пен көмектес септік жалғаулары
болса, қателердің көбін шығыс септікте болады. Қалған жалғау жұрнақтарды
қолдануда да көптеген қателер бар .Оларға қосымшаларды тастау,ауыстыру,
дұрыс қолданбау жатады
Сөз жасам немесе құрастыру қабылеті ақыл ойы кем балаларда сөз
өзгертуге қарағанда едәуір төмен деңдейде. Түрлі жұрнақтарды қолдануда
шатасады.
Ақыл ойы кемдер үшін тән ерекшелік жайылмаған жай сөйлемдерді қолдану.
Өздігінен сөйлеуде балалар бастауышты және баяндауышты, кейде екеуін де
тастап сөйлемдерді құрастырады.
Ақыл ойы кем балаларда сөздің морфологиялық құрылымы мен сөйлемдерде
сөздердің синтаксистік байланыстары жайлы мәліметтер өте кедей болады.
Лексикалық, грамматикалық құрылымының толық қалыптаспауынан байланыстырып
сөйлеу қатты зардап шегеді.
Р.К.Луцкинаның зерттеулері көрсеткендей (1984) бұл категориядағы
балалардың ауызша сөйлеуде сөйлемдерді құрастырғанда оларды аяқтамаумен
қатар, оның құрамындағы сөздердің жалғауларын дұрыс пайдаланбауы жиі
кездеседі.
Сөйтіп әдебиеттік мағлұматтардың талдауы жалпы сөйлеу тілі дамымаған
зияты сақталған мектепке дейінгі жастағы балалардың грамматикалық
құрымының даму үрдісі өзіндік ерекшеліктерге ие
болатынын дәлелдеді. Олардың қатарына грамматиканы меңгерудің баяулығы
жатады. Сонымен қатар сөйлеу тілдің грамматикалық түрлердің толық
қалыптаспауы да өзіндік көрінісін береді. Осының бәрі баланың басқа
психикалық функцияларына теріс әсерін тигізетіні мәлім. Ал ақыл ойы кем
балалардың барлықтарына ЖСТД тән құбылыс. Г.Е. Сухареваның айтуынша бұл
үрдісті күнделікті, олар үшін қалыпты деп атауға болады. Бұл күнделікті
сөйлеу лексикалық, фонетикалық және грамматикалық қателердің кешенін
қамтиды. Грамматикалық қателер лексикалық пен фонетикалық қателердің
есебінен кеңейіп, сөйлеу тілі жетіспеушілігінің көрінісін одан сайын
тереңдетеді. Ол болса баланың дамуына теріс әсерін тигізіп, әлеуметтік
мәселерді күрлендіреді. Қазіргі логопедияда жалпы сөйлеу тілі дамымаған
барлық категориядағы балалардың сөйлеу дамуына қатысты қарастырылған
мәселелер жеткілікті. Дегенмен зерттеулердің молына қарамастан зияты
сақталған және бұзылған ЖСТД қазақ балаларының сөйлеудің грамматикалық
кұрылымының ерекшеліктерін ашатын нақты мағлұматтар аз. Осының бәрі біздің
бұл тақырыпты таңдағанымызға әсерін тигізді.
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық жүйесі
Төменде біз логопедиялық жұмыста ескерілуі қажет болатын қазақ тілі
грамматикалық жүйесінің ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақ тілі агглютивті тілдер тобына жатады. Агглютинация (лат.
Agglunare жабыстыру) аффиксация типті түрік тілдерге тән нәрсе. Бұнда
аффтиктің жабысу процесі өтеді жалғаудың сөз негізімен қосылуы. Түбір
ешқандай өзгерістерге ұшырамайды. Грамматиканың негізгі бөлімі морфологияны
қарастырайық.
Морфологиялық сөздің құрамын, сөз таптарын қарастырып, сөз жасау мен
түрлендіру мәселесін зерттейді.
Тіліміздің сөз тудырым құрылысының негізгі тұлғасы қосымша, атап
айтқанда, сөз тудырушы жұрнақтар тілдің сөзжасам жүйесіндегі негізгі
тұлғалардың бірі. Сөз тудырушы жұрнақтардың тілді жаңа сөзбен байытуда
атқаратын қызметі өте зор. Ол сөзжасаудағы синтетикалық тәсілдің шешуші
тұлғалардың бірі. Тілімізде сөз тудыру жұрнақтар өте көп.
Тілдің сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың әрқайсысының өзіндік мағынасы
бар, бір жұрнақтың өзі бірнеше мағына береді. Жұрнақтың мағынасы түбір
сөзге жалғанғанда ғана анық көрінеді. Сөзжасам жүйесінің жұрнақтары өзі
жалғанған түбір сөздің лексикалық мағына тудырып, басқа жаңа сөз жасайды..
Тілдегі сөз тудырушы жұрнақтардың өзіндік бір ерекшелігі - олар әр сөз
табына телулі болады. Әр сөз табының өз жұрнақтары бар. Жұрнақтардың
мағынасы кеңеюі нәтижесінде бір сөз табының жұрнағы екінші сөз табының
жұрнағын қосып алады да, бұрынғы мағынасын сақтай отырып, екі сөз табында
да сөзжасамдық қызметін атқарады.
Қазақ тілінің сөз тудыру құрылысы сөзжасамдық тұлғалардың тілде
қалыптасқан тәсілдер арқылы бір бірімен қарым қатынасқа түсуінен тілде
орныққан белгілі сөзжасамдық үлгілер бар. Жаңа сөздің сөз тудырым үлгілері
қайсысымен жасалуы кездейсоқ емес. Ол жасалуға тиісті жаңа лексикалық
мағынаға жақын мағына жасаушы үлгінің болуы т.б. толып жатқан жағдайларға
байланысты. Сөзжасамдық үлгілер тілдің сөз жасау жүйесінен негізгі орын
алатын қүбылыстардың бірі. Сонымен бірге тілдің сөзжасам жүйенің әбден
қалыптасып, орныққан өзіндік заңдылыктары бар. Жаңа сөз атаулының бәрі
сөзжасам заңдылықтары арқылы өмірге келеді. Мысалға, қазақ тілінде сөз
тудыру процесінде әр сөзжасамның өз орны бар. Оны әркім өзінше өзгерте
алмайды. Қандай сөз, қай тәсілмен жасалмасын оған қатысатын тұлғалар жаңа
сөз құрамында тілде қалыптасқан заңдылықтар бойынша орналасады. Міне, бұл
тілдің сөзжасам жүйесінің ішкі заңдылықтарын барына дәлел.
Қазақ тілінде сөзге жалғанатын сөз бөлшектерін қосымшалар деп аталады.
Қосымшаларға жұрнақ пен жалғау жатады. Жұрнақ өзі жалғанған сөзге жаңа
мағына беріп, туынды сөз жасайды. Жұрнақтар сөз тудырушы немесе сөзжасамдық
және сөз түрлендіруші болып екіге бөлінеді. Сөз тудырушы түбірдің негізгі
мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді. Мысалы: қой+шы, өнер+паз т.б.
Сөз түрлендіруші жұрнақтар өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын
өзгертпей, сәл түрлендіреді. Мысалы: үй+шік, сандық+ша, қала+шық т.б
Зат есім жасайтын жұрнақтар
1 .Зат есімнің рең 2.Есімдерден зат есім З.Етістіктен зат есім
мәнін тудыратын жасайтын жүрнақтар жасайтын жүрнақтар
жұрнақтар
1. -й ;атай,әкей,апай 1 .-шы,-ші;қойшы 1.-м,-ым,ім;байлам
2. 2.-іііылық,-шілік; ма,ма,ба,бе,па, пе;үрма
-еке,ке,ка,а,е:атеге, шаруашылық 2.қы,кі,ғы,гі:шалғы
әпеке, атеке 3 3.-қы, -кі, -ғы, -гі:
3. -тай:ағатай,апатай, .-лық,-лік,дық,діқ,тық,шалғы, тепкі, бұрғы
4. -жан;ағажан -тік;балалық 4.-с, - іс: талас,
5. қан,кен,қай,кей,ан, 4. -кер,-гер; айлакер, айтыс,
-ң;балақан саудагер жүріс.
6. шақ,шек;қүлыншақ 5 5.- қ, - қ, -ық, -ік,
7. -шық,-шік;қапшық .кеш,хана,паз,қой,стан -ақ, -
8. -ша,-ше;сандықша -қор; ек: тарақ, күрек,
9. -ш,-ыш,-іш;қалқаш шайхана,кітапхана, қызық, түкірік.
10. -сымақ; арбакеш,жемқор 6.-ыш, -іш: қуаныш,
11. -екеш; таяныш, өкініш,
сүйініш;
7.- н, - ын, - ін:
боран,
жуын, түйін.
8.-у: сабау, жамау,
көсеу.
9. -ынды, інді:
шайынды, үйінді
үгінді.
10. - ғыш, - гіш, - қыш,
-
кіш: сүзгіш,
сыпырғыш, білгіш.
11. -уыш, - уіш:
өлшеуіш, түйреуіш,
бастауыш.
12.-ыр, -ір, -р,
-ар,-ер: үңгір, шұқыр.
Қосымшының екінші түрі жалғау - сөйлемдегі сөздерді бір бірімен
байланыстырады. Жалғаулардың төрт түрі бар: көптік, жіктік, тәуелдік және
септік жалғаулар.
Көптік жалғаулар өзі жалғанған сөзге көптік мағына береді. Мысалы:
ағаш+тар, көше+лер т.б Көптік жалғауларының түрлері мыналар: -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер. Көптік жалғауының басқы дыбысының түрліше болуы
түбір сөздің соңғы дыбысына байланысты болады.
Тәуелдік жалғауы заттың біреуге немесе бір нәрсеге тәуелді (меншікті)
екенін білдіреді. Тәуелденетін зат үш жақтың біріне меншікті болып тұрады.
Сол себепті тәуелдік жалғауының үш жағы және әр жақтың өзіне тән жалғаулары
болады. Тәуелдік жалғаулары матаса байланысатын сөздердің бағындырушы
сыңары болып, ол сөзді ілік жалғаулы сөзбен ұштастырады, бірақ ол жалғанған
сөзін екінші сөзге тікелей бағындырушы бола алмайды. Тәуелдік жалғаулары
төмендігі кестеде берілген.
Жекеше түрі Көпше түрі
жақ -м, -ым, -ім I. жақ -мыз,-ымыз,-міз,-іміз
II. жақ -ң, -ың, -ің II. жақ-тарың,-терің,-дарын,
-ыңыз,-іңіз,-ңыз,-ңіз -дерің,-ларын,-лерін,-тарыңыз,
III. жақ сы, сі, ы, і -теріңіз
III. жақ -сы,-сі,-ы,-і
Сөздердің тәуелденуі оңаша және ортақ тәуелдену болып екіге бөлінеді.
Септік жалғауы өзі жалғанған сөзге септік мағына береді. Сөздердің
септік жалғауларын қабылдауын септелу дейді. Зат есім және көпше түрде
септеледі. Әдетте, септік жалғаулары сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарларына
жалғанады. Олар сабақтаса байланысқан сөздер арасында дәнекер болады да,
жалғанған сөздердің мағыналарын түрлендіреді. Мағынасы түрлендіретін
сөздері - зат есімдер мен зат есімдер орнына жүретін есімдіктер. Олардан
басқа есімдерге жалғанған септік жалғаулары сөз мағыналарын түрлендіріп
қана қоймайды, оларға елеулі өзгеріс енгізеді.
Септік жалғауының басты қызметі сөз бен сөзді байланыстыру
болғанымен, кейде ол қызметтерінде жұмсалмай, сөйлемдегі сөздің
мағынасын түрлендіру үшін де жалғануы мүмкін. Шығыс, жатыс, барыс,
көмектес жалғаулары жалғанған сөздерін, негізінде, етістіктермен
байланыстырады. Қайсысын қандай етістік меңгере алатындай жайітіне
қарап, олардың байланыстыратын сөздері бэріне ортақ болуы мүмкін.
Септік жалғаулы сөздердің бір ұшы әр уақытта өздері меңгерілген
сөздерде болатындықтан, сөйлем ішінде ондай меңгеріле байланысқан сөз
тіскестерін ыдыратып, араларына басқа сөздер қойып та жұмсай беруге болады.
Септік атаулары, сұрақтары және жалғаулары төмендегінше:
Атау септік Кім? He?
Ілік септік Кімнің? Нені? -ның,-нің,-дың,-дін,-тың,-тін
Барыс септік Кімге? Неге? Қайда? -а,-е,-қа,-ке,-ға,-ге,-на,-не
Табыс септік Кімді? Нені? - ны,-ні,-ды,-ді,-ты,-ті,-н
Жатыс септік Кімде? Неде? Қайда? -да,-де,-та,-те,-нда,-нде
Шығыс септік Кімнен?Неден? -дан,-ден,-тан,-тен,-нан,-нен
Көмектес септік Кіммен? Немен? -мен,-бен,-пен,-менен,-бенен
Септелудің екі түрі бар: жай септелу және тәуелді септелу.
Жіктік жалғауы өзі жалғанған сөзге жақтық мағына береді. Сөздің
жіктік жалғауларын қабылдауын жіктелу дейді. Жіктік жалғауы бастауыш
пен баяндауышты байланыстырады. Сондықтан жіктік жалғаулы сөз әрқашан
баяндауыш болады да,сөйлемді тиянақтап тұрады.
Жіктік жалғауы негізінен етістікке жалғанады. Сондай ақ есім сөздерге
де жалғана береді. Бірақ жіктік жалғауы кез келген есім сөздге жалғана
бермеді, тек адамның кім екенін, қандай екенін білдіретін және кәсібін
көрсететін есім сөзге жалғанады. Мысалы: мен оқушымын, сен ақылдысың, сіз
үшіншісіз т.б
Жіктік жалғауының да үш жағы бар, бірақ үшінші жақтың арнайы
қосымшасы (зат есім, сын есім, сан есім және есімдікте) жоқ.
Есім сөздің жіктелуі:
Жақ Жекеше Көпше
I жақ Мен дәрігермін Біз дәрігерміз
II жақ Сен дәрігерсің. Сіз Сендер дәрігерсіңдер
III жақ дәрігерсіз Олар дәрігер
Ол дәрігер
Етістіктің жіктелуі:
Жақ Жекеше Көпше
I жақ Мен келемін Біз келеміз
II жақ Сен келесің Сендер келесіңдер
III жақ Ол келеді Олар келеді
Морфемалар деп (грек.mоrрһе түр, пішін) сөйлеу тілінде нақты дыбыстануы
мәні бар бөлінбейтін бірліктерді атайды.
Қазақ тілінде зат есімдер грамматикалық тұрғыдан жанды және жансыз
белгілер бойынша бөлінбейді. Бірақ семантикалық жағынан адаматауы кім?
деген сұрақ және қалған басқа затттарды жансыз да жанлы да не? деген жауап
беруі бойынша айырылады.
Сонымен қазақ тілінде сөз құрастыруын сингармонизм заңы басқарады
-негіз сөз бен аффикстің үндесу (гармония) заңы.
Үндестік заңы (сингармонизм заңы) (түбір мен қосымшаның жігіндегі және
сөз аралығындағы көрші дыбыстарының ыңғайлысып, бір-бірімен үйлесіп,
біркелкі болып қолданылуы. Үндестік заңының екі түрі бар: буын үндестігі
және дыбыс үндестігі.
Сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыс Каз-дер (емес) Қаз-дар
жуын болса, қосымшадағы дауысты да Кітап-ке (емес) Кітап-қа
жуын болу керек.
Ал соңғы буын жіңішке болса, Терезе-лар (емес) терезе-лер
қосымша да жіңішке жалғанады. Көлік- тар (емес) көліктер-тер
Буын үндестігі сөз ішінде дауыс дыбыстардың бірыңғай жуын немесе
жіңіске болып ундесуі
Аггютинативті тілдерде септік түрлер негізінде септік аффикстер деп
аталып, бір мәнге ие болады.
Яғни белгілі бір грамматикалық категорияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1 Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық құрылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..7
1.2 Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балада және ақыл-ойы кем балада
грамматикалық құрылымының
қалыптасуы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .17
ТАРАУ ІІ. ЖАЛПЫ СӨЙЛЕУ ТІЛІ ДАМЫМАҒАН БАЛАЛАРДЫҢ ГРАММАТИКАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
Эксперимент
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 33
Эксперимент
нәтижесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .37
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .46
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...48
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Қоғамның демократизация және жаңару үрдісінде
қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алғаннан кейін өріс алған мәселелердің
бірі өткеннің рухани, мәдени, тарихи қайта өрлеу мәселесі.
Адамдар тіл арқылы бір-бірімен пікір алысады, өзара түсініседі.
Қоғамдық істерді тындыру үшін адамдардың бірлесіп күш жұмсауына дәнекер
ортақ тіл болуының маңызы ерекше. Ондай тіл халықтың - ана тілі.
Қазақ тілі мәдениетіміз бен әдебиетіміздің өркендеуінде елеулі роль
атқарып келеді. Қазіргі қазақ тілі оралымды, бай тілге айналды. Дегенмен
қазіргі кезде қазақ тілінің қызмет етуі потенциалды мүмкіншіліктерді аспауы
көптілдік факторымен тежелгені туралы мәліметтер бар.Соңғы жылдары қазақ
тілі өз құқығына жалпы енгенмен, толық оны қолдану мәселесі шешілген жоқ.
Бұндай жағдайда бастауыш мектеп жастағы балаларда бай, грамматикалық
жағынан дұрыс құрастырылған ауысша сөйлеуін дамыту қажеттілігі туады.
Тіл - ақиқатты танытудың басты құралы. Филисофиялық және психологиялық
әдебиеттерде тілсіз ойдың тумайтыны нанымды айтылады.
Сайып келгенде, тіл қоғам мүшелерінің бір - бірімен түсінісу және
адамның сезімі мен көңіл - күйін білдіру құралы ретінде маңызды қызмет
атқарады. Сондықтан мектептің төменгі сыныптардың өзінен бастап ана тілін,
оның әр алуан өмірлік қызметін ғылыми негізде танытудың қажеттігі мақсатты
түрде алға қойылды.
Себебі жастайынан бастап ана тіліне деген сүйіспеншілік барлық өмір
барысында тұлғаның дамуына өз әсерін тигізеді. Неғұрлым ана тілін ерте
шақтан естіп, ана сүтімен сіңірілсе, соғұрлым қазақ халқының рухани, мәдени
құндылықтарына жол ашылады.
Тілдің тәрбиелік мәні де күшті. Ана тілін жақсы меңгерген баланың ғана
көркем әдебиетімізді қызыға оқуға, адамдармен сыпайы қарым - қатынас
жасап, тіл табысуға деген бейімділігі қалыптасады, яғни баланың мәдени
өрісі қоғам талабына сай бола түседі. Баланың жастайынан ойлау қабілетін
жетілдіріп, білімін молайту үшін, оған дұрыс тәрбие беру үшін ана тілінің
маңызы зор. Сондықтан елімізде мектептегі оқуды ана тілінде жүргізуге, ал,
баласын таңдаған тілде оқытуға ата-анаға ерік беруге барлық мүмкіндік
жасалған.
Сондықтан баланың ақыл ойының дұрыс дамуына, білімді еркін және оңай
меңгеруіне, басқа сөзбен айтқанда, жан-жақты дамуына апарар бірден бір жол
- сөйлеу тілді жетік меңгеру.
Мектепке дейінгі жаста сөйлеу тілі дұрыс дамып келе жатқан балалар
мектепке барарда қажетті сөз қоры мен грамматикалық түрлерді меңгереді.
Бірақ сөйлеу тілінің түрлі патологияларда, әсіресе жалпы сөйлеу тілі
дамымағанда бұл үрдістер тежеліп, сапа жағынан басқа көрініс алады.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларға, ақыл - ойы қалыпты да, зияты
бұзылған балалар да жатуы мүмкін. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда
фонетикалық, фонематикалық, әсіресе лексико-грамматикалық жақтардың
кемістіктері басқа психикалық үрдістердің қалыптасуына кері әсер етеді.
Жалпы көрсетілген ерекшеліктер сөйлеу тілдің жетіспеушіліктері бар
балаларға тән болып, әр түрлі авторлармен зерттелген, Олар Р.Е.Левина,
1961, 1968, Н.А.Чевелева, 1987, И.Т.Власенко, 1988, Н.С.Жукова,
Е.М.Мастюкова, Т.Б.Филичева, 1990, Т.Б.Чиркина, 1992, Р.К.Луцкина т.б.
Сонымен бірге белгіленген балалармен түзету тәрбиелік жұмысын
ұйымдастыру мәселелерін ашатын бірқатар зерттеулер бар. (Л.Ф.Спирова, Г.А.
Каше, Н.Л. Евзекова, Н.А.Никашина, Л.В. Мелехова, )
Сөйтіп, белгіленген мәселе бойынша арнайы әдебиеттерді талдай отырып,
жалап сөйлеу тілі дамымауын зерттеген жұмыстардың бар болуына қарамастан
мағлұматтардың көбі орыс тілінде оқытылатын балаларға қатысты екеніне көңіл
аудару қажет. Сөйлеу тілді зерттеу, түзету жолдары орыс тілінің
ерекшеліктерін ескеріп жасалынған. ЖСТД балаларының грамматикалық
құрылымының ерекшеліктері жайлы мағлұматтардың жоқ болуы белгіленген
мәселенің өзектілігін дәлелдейді.
2. Ғылыми жұмыстың мақсаты жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының сөз
жасау, өзгерту ерекшеліктерін анықтау.
3. Зерттеудің міндеттері:
1). Сөйлеу тілінің грамматикалық жүйесі бойынша әдістемелік
әдебиеттерге шолу жасау.
2). Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының грамматикалық құрылымының
дағдыларын тексерудің әдістемесін құрастыру.
3). ЖСТД балаларының сөз жасау және сөз өзерту ерекшеліктерін анықтау.
4). Сөйлеу тілінің грамматикалық құрылымын зерттеу әдістемесін
логопедтермен практикалық жұмыста пайдалануға болады.
5). Зерттеудің нәтижесінде алынған мағлұматтарды қазақ тілі
сабақтарында түзету жұмысында пайдалануға болады.
Әдістемелік және теориялық негіздер. Біздің зерттеуіміз келесі
теориялық базаға негізделген: онтогезде сөйлеу қалыптасудың заңдылықтары (
А.Н.Гвоздев, В.А.Сохин, Д.Б.Слобин, А.М.Шахнарович, Б,Баймұратова,
Т.Т.Аяпова) жалпы сөйлеу дамымаудың ерекшеліктері (Р.Е.Левина,
Т.Б.Филичева, Г.В.Чиркина, Л.Ф.Спирова, М.С.Жукова, Р.И.Лалаева,
В.Г.Петрова), танымдық әрекетінің дамуында сөйлеудің маңызын
(Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, В.И.Лубовский, А.Р.Лурия), қазақ тілінің
грамматикалық жүйесінің ерекшеліктері (М.Б.Балақаев, Р.С.Амиров,
А.Д.Данияров, А.Түлеов), қазақ тілін оқытудың ерекшеліктері
(С.Қазыбаев,С.Рахметова,Б.К.Бектаев а).
4. Зерттеу объектісі ЖСТД балаларының ауызша сөйлеуі.
Арнайы(түзету) мектеп орындарындағы оқу -тәрбие үрдісі.
5. 3ерттеу пәні.
Оқушылардың грамматикалық құрылымының ерекшеліктерін анықтау.
6. Зерттеудің ғылыми болжамы: Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-
қатынас мәдениетін қалыптастырудың ғылыми теориялық негізі және кәсіби
тұрғыдағы қарым-қатынастың негізі айқындалды. Оқушылардың мәдениетін
қалыптастырудағы тиімділігі арттырылды.
7.3ерттеудің әдістері: (9 бет)
Зерттеліп отырған мәселеге байланысты педагогикалық және әдістемелік
еңбектерге талдау жасалынып, эксперимент жасалынды.
Зерттеудің базасы : Алматы қаласы №7 Арнайы (түзету) мектеп - интернаты.
Зерттеуге қатысқандар - 7 сынып оқушылары (30 оқушы): 7 а сынып- 8 бала,
7 б сынып - 8 бала, 7 в сынып - 14 бала.
Зерттеудің жаңалығы:
Зиятында ауытқуы бар балаларға анықтама беріліп, оны қалыптастырудың
теориялық негіздері айқындалды.
Қарым-қатынас мәдениетінің қажеттілігі негізделі әдістемесі жасалынды.
10. Практикалық мәнділігі :
1).Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларының грамматикалық құрылымының
дағдыларын тексерудің әдістемесі құрастырылды.
2).ЖСТД балаларының сөз жасау және сөз өзгерту ерекшеліктері
анықталды.
1 кесте Көптік жалғауларды қолдану ерекшеліктері:
Кестеде келтірілген сөз өзгерту дағдылары ЖСТД балаларының тек 23%
ғана қалыптасқан, сөйлеуі қалыпты зияты сақталған балалардың 85% дұрыс
айтады.
2 кесте Сөз жасау ерекшеліктері:
Кішірейтілген, рең мағына беретін жұрнақтар зияты сақталған ЖСТД дұрыс
қолданғаны 81,6%, қате 18,4% ақыл-ойы кем ЖСТД дұрыс қолданғаны 14,1%, қате
жасалғаны 85,9%, сөйледі қалыпты балалар дұрыс қолданғаны 56%, қате
жасағаны 44%.
3 кесте Септік жалғауларды қолдану:
Септік жалғауларды қолдану барысында зияты сақталған ЖСТД дұрыс
қолданғаны 21%, орын алмастырғаны 67%, сөйлеу.
Сонымен зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Зиятында ауытқуы бар балалардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру.
- Оқушылардың қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыруға байланысты
әдістемелік ұсыныстар жасалынды. Сөйлеуі қалыпты балалар қолданғаны 100%.
- ТАРАУ I. ӘДІСТЕМЕЛІК ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ.
І.І.Қалыпты дамып келе жатқан балада сөйлеудің грамматикалық
құрылымның қалыптасуы.
Сөйлеу индивидтің ең маңызды функциясы. Сөйлеудің даму мәселесі
қазіргі уақытқа дейін түрлі саладағы зерттеушілерді қызықтырған, өйткені
сөйлеу тілі меңгеру күрделі психофизиологиялық үрдіс.
Балаларда сөйлеудің пайда болуы мен қалыптасу қоршаған ортаға
адамдармен қарым- қатынас барысында дамиды. Қарым- қатынас пен тәрбие
үрдісінде ғана бала әлеуметтік қасиеттер мен функцияларды меңгереді.
Психологтардың зерттеулері көрсеткендей сөйлеудің грамматикалық жағының
дамуы бала іс- әрекетемен байланысты болады (Д.Б.Эльконин, 1958;М.И.Лисина,
А.Г.Рузская, А.Э.Гейнсштайн, 1995).
Түсінікті сөйлей алу мүмкіндігі адам тұлғасының ең маңызды көрінісі.
Л.М. Выготскийдің айтуынша бала байқағанын немесе сезгенін сөзбен бекітсе
қабылдаған мәліметті соғұрлым жақсы түсінеді. (1984,3656).
Балада барлық психикалық үрдістер: қабылдау, зейін, ес, елес, ойлау,
операциялары сөйлеу арқылы дамиды. (Л.С.Выготский, 1934; А.Р.Лурия, 1956,
1979; А.А.Леонтьев, 1964; А.В.Запорожец, 1965).
Авторлардың көбі ең алғашқыда импрессивті сөйлеу, кейін экспрессивті
сөйлеу дамитынын белгілеген.
А.А. Леонтьевтің анықтауы бойынша ... түсіну - айтуға қарағанда
едәуір күрделі үрдіс... (1967, 4516).
Көптеген зерттеушілердің айтуынша (Л.С.Выготский, A.M. Шахнаровичт
т.б.), сонымен бірге Ф.А. Сохинның, баламен ана тілін меңгеру кезінде тек
енжар еліктеу ғана емес, бала жағынан белсенділіктің де рөлі үлкен.
(1951,45)
Л.С. Выготский бойынша сөйлеудің белсенді дамуы өмірдің екінші жылында
өтеді. Бүл уақытта психикада жаңа өзгерістер ретінде өзіндік сөйлеу дами
бастайды.
Г.Л. Розенгарт - Пупко айтуы бойынша өмірдің екінші жылының екінші
жартысында баланың өзіндік сөйлеуі қалыптасып белсенді дамиды. Сөйлеу қарым
- қатынасына деген қажеттілік баланың сөйлеуге қабылдағыштығын арттырады.
А.Н.Гвоздев баламен грамматикалық құрылымын меңгеруінің келесі
кезектілігін белгілеген:
1. Өзгермейтін, барлық жағдайларда қолданатын аморфты түбір
сөздерден тұратын сөйлемдер кезеңі. Бұнда анық екі бөлім көрінеді: бір
сөзден тұратын сөйлемдер уақыты (1,3 бастап 1,8 дейін) және екі сөзден
тұратын кезең (1,8 бастап 1,10 дейін). Тұрлаусыз мүшелер екі сөйлемнің
грамматикалық бөліктер ретінде пайдаланады. Ең алғашқыда объект және оның
әрекетке деген қатынасы қалыптасады. Оның негізінде сөз тіркестер пайда
болады: 1) етістік + объектінің жатыс септігі және 2) етістік + объектінің
атау септігі.
Грамматикалық категориялардың қалыптасумен байланысты сөздердің
грамматикалық түрлерін меңгеру кезеңі. Сөздердің морфологиялық
дифференциациясы пайда болып, өз бетінше қалыптасқан түрлер кең
пайдаланады. Бұл кезең 1,10 бастап 3 жасқа дейін жүреді.
Сөйлеудің морфологиялық жүрісін меңгеру кезеңі (3,0 бастап 7,0 дейін).
Қазіргі кезде мектепке дейінгі жастағы қазақ балаларының ана тілін меңгеру
мәселелеріне арналған зерттеулер елде болса аз
(Б.Б.Баймуратова,1970;И.Т.Аяпова,19 88).
Баймуратова төменгі мектеп жастағы балалармен сөйлеудің
грамматикалық кұрылымын меңгеруін жалпылама түрде зерттеген. Оның мәліметі
бойынша 4 жастағы балалар жекеше түрдегі зат есімдерді барлық септіктерде
септей алады. Бұнымен қоса, балабақшада тәрбиеленетін 40% және үйде
тәрбиеленетін 15% балалар зат есімнің көпше түріне ауыстыра алатынын
көрсеткен.
Т.Т. Аяпованың зерттеулерінде (1988) 1 жастан 4 жасқа дейінгі қазақ
балалары синтаксисінің даму ерекшеліктері жан - жақты ашылған. Оның
зерттеулері бойынша қазақ балалары сөз-сөйлем 0,11 бастап 1,10 дейін жас
аралықта созылып, ана тілінің синтаксистік меңгеруге ең қажетті түйін
болатынын айтқан бала сөйлеуінің ең алғашқы даму кезеңі сөз - сөйлемнен
басталады. Ол басты ерекшелік болып, келесі кезеңдердің дамуына негіз
салады. (1988, 746).
Бір сөзді сөйлем синтаксисті меңгеруге қажетті түйін болып табылатьшың
көптеген авторлардан қолдау табады. (Аркин 1948; Гвоздев А.П., 1961;
Эльконин Д.Б. 1964;). Мысалы А.Н. Гвоздев сөз - сөйлем ... өзінің мағынасы
бойынша аяқталған ойды білдіреді деп айтқан. (1961,1626).
Т.Т. Аяпованың байқауынша бала сөйлемнің грамматикалық жағынан дұрыс
калыптасуы екі сөзді сөйлемдерден басталады. Мысалы: шай тәтті. Мына шай
тәтті. Бір сөзді және екі сөзді сұраулы сөйлемде сингармонизм заңына
бағынбайтыны белгілеген: Мама келе ма?
Осы авторлардың мәліметтерінде бала сөйлеуінде бірінші түрленетін
жатыс септік, ал жалғаулардан барыс септік жалғаулары - қаға пайда
болатынын көрсеткен.
Кейінірек зат есімі бар етістікті сөз тіркестер қолдана басталады
(2,0; 2,3). Бірақ олар басқа сөз тіркестерге қарағанда сирек қолданылады.
Етістікті сөз тіркестер барыс, жатыс және шығыс септіктердегі
есімдермен қолданады. Мысалы: мамаға барамын; менде жоқ; апамен ұйықтаймын.
Сонымен Т.Т.Аяпова бірыңғай мүшелер, күрделі бастауыштары бар
сөйлемдер және құрмалас сөйлемдер 4 жасқа дейінгі балаға қиын болатыны
жайлы қорытындыға келді.
Автор бала сөйлеуінің алғашқы кезеңдерде сөздердің қате қатарын
байқап, дұрысына ауысуына көрсеткен. Бұл уақытта олардың сөйлеуі
грамматикалық жағынан дұрыс безендіріле бастайды. Мысалы, бала сөйлеуі
грамматикалың дұрыс түрлендіре басталғаннан кейін, онда тұрақты сөз
катары пайда болады: S-0-P (субъект + объект немесе басқа тұрлаусыз мүше +
предикат). Бұл түрік тілдеріне тән қасиет.
Қалалық балабақшаларда орыс және қазақ балаларды қазақ тіліне окыту
мәселесін ашатын зерттеулер бар. Оларға А.Б.Бакраденованың жұмысы жатады
автордың айтуынша қазақ тілінің болашағын қамтамасыз ету үшін мемлекеттік
тілге оқытуын дәл осы жастан бастау керек. Себебі: бұл уақытта балалар
қоршаған құбылыстарға ерекше сезімтал болады.
Сонымен, бала сөйлеудің грамматикалық құрылымының жағдайы басқа
психикалық үрдістерге әсерін тигізетіні жайлы қорытындыға келдік.
Грамматиканы меңгергенде бала дайын түрлерді қолданбай, ашқан ережелер
жүйесіне сүйеніп оларды өздігінше құрастырады. Бала сөйлеуінің толық дамуы
көптеген факторларға тәуелді. Олардың қатарына сөйлеу ортасы, тәрбиелеу
ортасы мен жеке дара ерекшеліктер жатады.
1.2. Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балаларда грамматикалық
құрылымының дамуы.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған кезде грамматикалық құрылымның
ерекшеліктері зерттеуіміздің пәні болғандықтан, бұл категориядағы
балалардың сөйлеу жағдайын және басқа да психикалық үрдістердің
ерекшеліктерін ашатын қазіргі теория мен тәжірбие мағлұматтарын қолдануымыз
қажет.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы (ЖСТД) деген түсінік сөйлеудің
фонетикалық, фонематикалық және лексико - грамматикалық жақтарының
кемістіктерін белгілеп, барлық компонеттердің жүйелі бұзылуын атайды.
(Р.Е.Левина, 1968).
Логопедияда, сөйлеу тіл фонетикалық, лексикалық және грамматилық
жақтардың қалыптасу деңгейіне сүйеніп Р.Е.Левина шығарған жалпы сөйлеу тілі
дамымауының үш деңгейі қолданылады. Бүл топтастыру бойынша біз III
деңгейге арнайы тоқталамыз. Әдебиеттердің
мағлұматтарына сүйенсек зияты сақталған ЖСТД 5-6 жастағы балаларда ең кен
таралған сөйлеу жетіспеушіліктің III деңгейі. Бұнда балаларда
байланыстырып сөйлеуі дамымағанымен фонетико - фонематикалық және лексико
- грамматикалық кемістіктері байқалады. Яғни ызың ысқырық дыбыстарды нақты
айтпау; ұяң, үнді дыбыстардың айтылуы жетілмеген; дыбыстарды үнемі
ауыстырып, шатастырады, тастап кетеді; сөздерді қысқартады; заттардың
бөліктерін тұтас атаумен ауыстырады; сыртқы белгілері мен қолдануы жақын
сөздерді шатастырады; түстерді ажырата алмайды; жалғау жұрнақтардың
пайдалануы бұзылған; олардың мәнін толық түсінбейді; сөз тіркестердің дүрыс
байланысы сақталмайды. Дыбыс айтудың және фонематикалық естудің бұзылуынан
болған сөз қорының шектелуі сөйлеудің грамматикалық құрылымның даму үрдісін
тежейді. (Р.Е.Левина, Т.Б. Филичева, Т.В.Чиркина, 1985).
Р.Е.Левинаның мәліметтері бойынша ЖСТД балалардың сөздің дыбыстық
құрамында жеткіліксіз бағыттаушылық ана тілінің морфологиялық жүйесін
меңгеруіне кері әсерін тигізеді.
Жалпы сөйлеу тілі дамымаған балалардың грамматикалық
құрылымының қалыптасуы әдебиеттерде тең ашылған. (Р.Левина 1961; Е.Ф.
Соботович, 1989; Л.Ф. Спирова, 1980; Ф.Б. Филичева, Г.Б. Чиркина 1985;
М.С. Грушевская, 1985). Сөз бен сөйлем элементтерінің грамматикалық
түрлерін бөлу және меңгеру кезектілігін сөйлеу дамуы қалыпты және
бұзылған балаларда сәйкес болады.
Алайда жалпы сөйлеу тілі дамымағанда грамматикалық түрлерді
меңгеру әр түрлі жас кезеңінде өтіп, оларды меңгеру жылдамдылығы
созылады және тек берілген категориядағы балаларға тән ерекшеліктер
пайда болады.
Көптеген авторлардың айтуынша ең тұрақты ерекшеліктерге
аграмматизм жатады. Л.В. Мелехова белгілегендей аграмматизмдердің саны
сөз қорының көбеюіне қарай кеңейеді.
ЖСТД балалардың сөйлеуінде сөйлемдердің қалыптасу С.Н.Шаховская (1971),
Л.Ф. Спирова (1980), Н.С.Жукованың (1943) т.б. мәліметтерінде көрініс
тапқан.
Н.С.Жукованың анықтауы бойынша ерте сөйлеу дизонтогенезінің
белгілеріне сөздерді морфологиялық жағынан дұрыс қолданбауы жатады.
Сөйлемде пайдалатын сөздердің бір бірімен грамматикалық байланысы болмай,
баламен тек бір түрде ғана қолданылады. Мысалы : мен мама
барады. Бұл тенденция көп жылдарға дейін созылуы мүмкін. Көпке дейін
грамматикалық жағынан дұрыс та, дұрыс емес те сөйлемдер қолданылады.
Сөйлеу арқылы қарым - қатынасты орнату үшін ойды дұрыс жеткізу
керектігі мәлім. Бұл үрдіс сөйлемдер арқылы жүзеге асады. Сөйлеу тілінің
бұзылуы кезінде сөйлемдер құрастыру мен қолданудың қиындықтары сөйлеу
тілінің аграмматизациясынан көрініс табады.
С.Н. Шаховскаяның айтуы бойынша (1971) сөздердің нөлдік түрінің ұзақ
қолдануы балалардың жаттанды, үйреншікті сөзді ауыстыра алмауына байланысты
болады. Сонымен бірге олар өз ойларын байланыстырып, кезекпен айта алмайды,
синтаксистік құралымдары мен сөз қоры кедей болады, сөйлем мағынасын толық
жеткізбей, жиі кідіріс үзіліс жасайды.
Л.Ф. Спированың (1980) мәліметтері жалпы сөйлеу тілі дамымаған кезде
сөйлемдерді пайдалануда жиі тек бір сөзді қолданатынын дәлелдейді; бұл сөз
олар үшін сөйлем. Негізінен ол өз грамматикалық түрі бойынша зат есім
болады, бірақ етістік пен сын есім де қолданылады. Л.Ф. Спирова бойынша
бұндай сөз - сөйлемдер 7-8 жасында да кең пайдаланылады;
Сөйлемдегі әрбір сөзді нақты мағынада қолданып, нақты орынға қойып
басқа сөздермен байланыстыру қажет, ал бұл ЖСТД балалар үшін 3-4 сыныптарда
да қиын соғады. (СпироваЛ.Ф. 1980,876). Сондықтан сөйлем көлемінің, ондағы
сөздер санының көбеюіне қарай соғұрлым грамматикалық қателер де көбейеді.
Сөздердің дыбыстық бейнелердің жоқ болуы және тұрақсыздығы сөйлемнің
пайда болуын ұзаққа созады. Қарапайым сөздікті меңгеруіне қарай балаларда
толымсыз сөйлемдер пайда бастайды. Кейін сөздіктің кеңеуіне қарамастан олар
негізгі синтаксистік бірлік ретінде қолданылады. (Е.Ф. Соботович, 1981;
Л.Ф.Спирова, 1980).
Р.Е. Левина бойынша балаларда сөз өзгерту ерекше тежелген. Мысалы
балалар жекеше түрде берілген зат есім мен тиістігі көп жағдайда көпше
түрге және керісінше өзгерте алмайды. Сонымен қатар ЖСТД балалар түбірлес
сөздерді жалғау- жұрнақ арқылы өзгертудің күрделі тәсілдерін өте сирек
қолданады.
Сөйтіп, ЖСТД балаларда сөз өзгерту, сөз тудыруда қателер белгіленеді.
Соның нәтижесінде сөйлемдерде сөздердің синтаксистік байланысы бұ-зылады.
ЖСТД балалардың грамматикалық құрылымын түсінуі бұзылған туралы
мәліметтер бар (Н.Н.Трауготт, 1940; Орфинская, 1960; Г.Н.Жаренкова 1967.)
Н.Н.Трауготт айтуы бойынша естуі мен зияты қалыпты ЖСТД балаларда
мөлшерден ауытқыған, кедей сөз қоры мен грамматикалық категориялардың
өзгеше қолданылуы байқалады. Балалар меңгерген сөздерді әр түрлі сөйлеу
қарым - қатынаста қолдана алмайды және бір жағдайларда дұрыс айтылса, басқа
жағдайда жоғалтып алады.
В.К.Зимичева белгілегендей бірінші сыныпқа келетін балалардың
бірқатарында сөйлеу жетіспеушілігінің үшінші деңгейі анықталады. Олардың
лексико- грамматикалық дамымауына әрекетті білдіретін сөздерді ауыстыру,
сөз қатарын бұзу тән болады.
Мектепке дейінгі жастағы балаларды тексергенде М.С.Грушевская жалпы
санның ішінен 7% ЖСТД балаларды анықтаған. Бәрінің зияты сақталған.
Болашақ оқушылар, Грушевская айтуы бойынша, құрылымы жағынан мүлдем басқа
және қарапайым сөйлемдерді пайдаланады.
Миронова С.А. (1989) айтуынша сөйлеуі дамымаған балаларда сөйлеу
киыншылықтармен қатар қарым- қатынаста вербальді коммуникациян төмен
белсенділігі байқалады. 3-4 жастағы ЖСТД бар балалар сөйлеу қатынасының
шектеулігінен көбінесе вербальді емес тәсілдерді жиі қолданады.
ЖСТД балаларда сөйлеу әрекеті ғана емес, психикалық функциялар да
толық қалыптаспайды. Бұзылған сөйлеудің дамуы мен сөзсіз функциялар
арасындағы байланыстарды зерттеулерді Р.Е.Левина, А.Г.Соловьва; Л.Ф.
Спирова, Е.М. Мастюкова, т.б.б жүргізген. Мысалы Е.М.Мастюкованың
зерттеулері бойынша ЖСТД балаларда сөзсіз функциялардың жеткіліксіз дамуы
белгілеген.
А.Г. Соловьева бойынша (1996) ЖСТД балаларда сөйлеу дамуының
жеткіліксіздігінен олардың толық қарым - қатынасқа түсуге кедергі тигізеді.
Коммуникативті функциялардың бұзылуы қарым - қатынас жасауға
қажеттілігінің төмендеуі, диалогиялық және монологиялық сөйлеудің
қалыптаспауы, мінез құлық ерекшеліктерінде көрініс табады.
О.А. Слинько мәліметтері бойынша (1992) сөйлеу дамудың деңгейі тұлға
аралық қатынастарды орнатудың маңызды факторы болып табылады. Ауыр сөйлеу
кемістік топта баланың жағдайына теріс әсер етіп, тұлғалық ерекшеліктер мен
социометриялық статустың дамуына негіз салады.
Жалпы сөйлеу тілінің дамымауы түрлі психикалық және денелік
кемістіктері бар балаларда жиі кездеседі. Олардың қатарына зияты бұзылған
балаларының орны ерекше.
Ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілі бұзылыстары мен оларды түзету
жумысы жоғарғы жүйке қызметі және психикалық ерекшеліктермен анықталады.
Ақыл ойы кем балаларда таным әрекетінің толық дамымауы ойлаудың төмендігі,
сөйлеу тілінің баяу және ерекше дамуы, сөзді басқарудың бұзылуын,
эмоционалды ерік сферасының дамымауы белгіленеді.
Ақыл ойы кем балалардың сөйлеу тілінің бұзылыстарын логопедиялық салада
М.Е.Хватцев, Р.Е.Левина, Г.А.Каше, Д.И.Орлова, М.А.Савченко, Е.Ф Соботович,
Е.М.Гопиченко, Р.И.Лалаева зерттеген. Олардың зерттеулері бойынша көмекші
мектептің бастауыш сыныптарын айқын көрінетін бұзылыстар 40-60% балаларда
анықталады. Көмекші мектептердің бірінші сыныптарында М.Е.Хватцев, Г.А.Каше
мағлұматтары бойынша сөйлеу тілі бұзылыстары бар балалардың саны едәуір
жоғары болады.
С.Л.Рубинштейн зерттеуі бойынша ақыл ойы кем балалардың сөйлеу
тілі дамымауының негізгі себептері ми қыртысы қызметінің барлық
анализаторларда жаңа дифференциалды байланыстарына қатысты ақыл ойы
кем бала көпке дейін сөйлеу тілінің дыбыстарын ажырата алмайды, қасындағы
адамның сөздерін бөле алмай, нақты түсінбейді. Сөйлеу
қозғалыстарының нақтылығы екі түрлі бақыланады. Бірақ екеуі де естулік пен
кинестетикалық бірдей нақты емес.
Танымдық әрекетінің бұзылыстары сөйлеудің семантикалық жағының
игеруінде қиындылықтарға соқтырады. Сондықтан бұл категориядағы балалар
семантика жағынан күрделі сөздерді (абстракция, жалпылар) және
грамматикалық түрлерді эрең меңгереді.
Жалпы талдау жинақтау әрекетінің дамымауынан барлық сөйлеу
жалпылаулардың қалыптасуы тежелден, сөйлеу тіл заңдылықтарын меңгеруі
қиындалған.
Көп авторлардың зерттеулері көрсеткендей (В.Г.Петрова,
М.Ф.Гнездилов,М.Ф.Феофанов,Е-Ф-Собо тович,Аксенова) ақыл ойы кем
оқушыларда сөйлеудің грамматикалық құрылымының қалыптаспауы байқалады. Ол
аграмматизмде, грамматикалық жалпылауларды талап ететін көптеген
тапсырмаларды орындай алмауынан көрінеді. Сонымен қатар сөз жасам мен сөз
өзгертудің морфологиялық түрлердің, сөйлеудің синтаксистік Құрылымдарының
толық қалыптаспайды.
М.Ф.Гнездилов еңбектеріне сүйеніп айтсақ{ақыл ойы кем оқушылар
грамматикалық ережелердің мәнін түсінбестен, оларды механикалық түрде
жаттап алып, өзіндік сөйлеуде көп қателер жібереді. Ақыл ойы кем төменгі
сынып оқушыларының ауызша және жазбаша сөйлеуінде сәйкес ережелерді мен
грамматиканы меңгеруінде төмендегідей ерекшеліктер байқалады: сөйдің
дыбыстық құрамының жиі бұрмалау; ережені механикалық түрде жаттау; ережені
фрагментальды (бөлшектеп) жаттауы; күрделі ережені кез келген, мардымсыз
бір белгілеріне қарай қарапайым ережемен ауыстыру; грамматикалық және
орфографиялық ережелерді араластырып, шатастыру; алған білімдерін
тәжірибеде қолдана алмау
В.Г.Петрованың зерттеулері бойынша септік жалғауларды қолдануда түрлі
қателер белгіленді. Ең дұрыс атау септік пен көмектес септік жалғаулары
болса, қателердің көбін шығыс септікте болады. Қалған жалғау жұрнақтарды
қолдануда да көптеген қателер бар .Оларға қосымшаларды тастау,ауыстыру,
дұрыс қолданбау жатады
Сөз жасам немесе құрастыру қабылеті ақыл ойы кем балаларда сөз
өзгертуге қарағанда едәуір төмен деңдейде. Түрлі жұрнақтарды қолдануда
шатасады.
Ақыл ойы кемдер үшін тән ерекшелік жайылмаған жай сөйлемдерді қолдану.
Өздігінен сөйлеуде балалар бастауышты және баяндауышты, кейде екеуін де
тастап сөйлемдерді құрастырады.
Ақыл ойы кем балаларда сөздің морфологиялық құрылымы мен сөйлемдерде
сөздердің синтаксистік байланыстары жайлы мәліметтер өте кедей болады.
Лексикалық, грамматикалық құрылымының толық қалыптаспауынан байланыстырып
сөйлеу қатты зардап шегеді.
Р.К.Луцкинаның зерттеулері көрсеткендей (1984) бұл категориядағы
балалардың ауызша сөйлеуде сөйлемдерді құрастырғанда оларды аяқтамаумен
қатар, оның құрамындағы сөздердің жалғауларын дұрыс пайдаланбауы жиі
кездеседі.
Сөйтіп әдебиеттік мағлұматтардың талдауы жалпы сөйлеу тілі дамымаған
зияты сақталған мектепке дейінгі жастағы балалардың грамматикалық
құрымының даму үрдісі өзіндік ерекшеліктерге ие
болатынын дәлелдеді. Олардың қатарына грамматиканы меңгерудің баяулығы
жатады. Сонымен қатар сөйлеу тілдің грамматикалық түрлердің толық
қалыптаспауы да өзіндік көрінісін береді. Осының бәрі баланың басқа
психикалық функцияларына теріс әсерін тигізетіні мәлім. Ал ақыл ойы кем
балалардың барлықтарына ЖСТД тән құбылыс. Г.Е. Сухареваның айтуынша бұл
үрдісті күнделікті, олар үшін қалыпты деп атауға болады. Бұл күнделікті
сөйлеу лексикалық, фонетикалық және грамматикалық қателердің кешенін
қамтиды. Грамматикалық қателер лексикалық пен фонетикалық қателердің
есебінен кеңейіп, сөйлеу тілі жетіспеушілігінің көрінісін одан сайын
тереңдетеді. Ол болса баланың дамуына теріс әсерін тигізіп, әлеуметтік
мәселерді күрлендіреді. Қазіргі логопедияда жалпы сөйлеу тілі дамымаған
барлық категориядағы балалардың сөйлеу дамуына қатысты қарастырылған
мәселелер жеткілікті. Дегенмен зерттеулердің молына қарамастан зияты
сақталған және бұзылған ЖСТД қазақ балаларының сөйлеудің грамматикалық
кұрылымының ерекшеліктерін ашатын нақты мағлұматтар аз. Осының бәрі біздің
бұл тақырыпты таңдағанымызға әсерін тигізді.
1.3 Қазақ тілінің грамматикалық жүйесі
Төменде біз логопедиялық жұмыста ескерілуі қажет болатын қазақ тілі
грамматикалық жүйесінің ерекшеліктерін қарастырайық.
Қазақ тілі агглютивті тілдер тобына жатады. Агглютинация (лат.
Agglunare жабыстыру) аффиксация типті түрік тілдерге тән нәрсе. Бұнда
аффтиктің жабысу процесі өтеді жалғаудың сөз негізімен қосылуы. Түбір
ешқандай өзгерістерге ұшырамайды. Грамматиканың негізгі бөлімі морфологияны
қарастырайық.
Морфологиялық сөздің құрамын, сөз таптарын қарастырып, сөз жасау мен
түрлендіру мәселесін зерттейді.
Тіліміздің сөз тудырым құрылысының негізгі тұлғасы қосымша, атап
айтқанда, сөз тудырушы жұрнақтар тілдің сөзжасам жүйесіндегі негізгі
тұлғалардың бірі. Сөз тудырушы жұрнақтардың тілді жаңа сөзбен байытуда
атқаратын қызметі өте зор. Ол сөзжасаудағы синтетикалық тәсілдің шешуші
тұлғалардың бірі. Тілімізде сөз тудыру жұрнақтар өте көп.
Тілдің сөзжасам жүйесіндегі жұрнақтардың әрқайсысының өзіндік мағынасы
бар, бір жұрнақтың өзі бірнеше мағына береді. Жұрнақтың мағынасы түбір
сөзге жалғанғанда ғана анық көрінеді. Сөзжасам жүйесінің жұрнақтары өзі
жалғанған түбір сөздің лексикалық мағына тудырып, басқа жаңа сөз жасайды..
Тілдегі сөз тудырушы жұрнақтардың өзіндік бір ерекшелігі - олар әр сөз
табына телулі болады. Әр сөз табының өз жұрнақтары бар. Жұрнақтардың
мағынасы кеңеюі нәтижесінде бір сөз табының жұрнағы екінші сөз табының
жұрнағын қосып алады да, бұрынғы мағынасын сақтай отырып, екі сөз табында
да сөзжасамдық қызметін атқарады.
Қазақ тілінің сөз тудыру құрылысы сөзжасамдық тұлғалардың тілде
қалыптасқан тәсілдер арқылы бір бірімен қарым қатынасқа түсуінен тілде
орныққан белгілі сөзжасамдық үлгілер бар. Жаңа сөздің сөз тудырым үлгілері
қайсысымен жасалуы кездейсоқ емес. Ол жасалуға тиісті жаңа лексикалық
мағынаға жақын мағына жасаушы үлгінің болуы т.б. толып жатқан жағдайларға
байланысты. Сөзжасамдық үлгілер тілдің сөз жасау жүйесінен негізгі орын
алатын қүбылыстардың бірі. Сонымен бірге тілдің сөзжасам жүйенің әбден
қалыптасып, орныққан өзіндік заңдылыктары бар. Жаңа сөз атаулының бәрі
сөзжасам заңдылықтары арқылы өмірге келеді. Мысалға, қазақ тілінде сөз
тудыру процесінде әр сөзжасамның өз орны бар. Оны әркім өзінше өзгерте
алмайды. Қандай сөз, қай тәсілмен жасалмасын оған қатысатын тұлғалар жаңа
сөз құрамында тілде қалыптасқан заңдылықтар бойынша орналасады. Міне, бұл
тілдің сөзжасам жүйесінің ішкі заңдылықтарын барына дәлел.
Қазақ тілінде сөзге жалғанатын сөз бөлшектерін қосымшалар деп аталады.
Қосымшаларға жұрнақ пен жалғау жатады. Жұрнақ өзі жалғанған сөзге жаңа
мағына беріп, туынды сөз жасайды. Жұрнақтар сөз тудырушы немесе сөзжасамдық
және сөз түрлендіруші болып екіге бөлінеді. Сөз тудырушы түбірдің негізгі
мағынасын өзгертіп, оған жаңа мағына береді. Мысалы: қой+шы, өнер+паз т.б.
Сөз түрлендіруші жұрнақтар өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын
өзгертпей, сәл түрлендіреді. Мысалы: үй+шік, сандық+ша, қала+шық т.б
Зат есім жасайтын жұрнақтар
1 .Зат есімнің рең 2.Есімдерден зат есім З.Етістіктен зат есім
мәнін тудыратын жасайтын жүрнақтар жасайтын жүрнақтар
жұрнақтар
1. -й ;атай,әкей,апай 1 .-шы,-ші;қойшы 1.-м,-ым,ім;байлам
2. 2.-іііылық,-шілік; ма,ма,ба,бе,па, пе;үрма
-еке,ке,ка,а,е:атеге, шаруашылық 2.қы,кі,ғы,гі:шалғы
әпеке, атеке 3 3.-қы, -кі, -ғы, -гі:
3. -тай:ағатай,апатай, .-лық,-лік,дық,діқ,тық,шалғы, тепкі, бұрғы
4. -жан;ағажан -тік;балалық 4.-с, - іс: талас,
5. қан,кен,қай,кей,ан, 4. -кер,-гер; айлакер, айтыс,
-ң;балақан саудагер жүріс.
6. шақ,шек;қүлыншақ 5 5.- қ, - қ, -ық, -ік,
7. -шық,-шік;қапшық .кеш,хана,паз,қой,стан -ақ, -
8. -ша,-ше;сандықша -қор; ек: тарақ, күрек,
9. -ш,-ыш,-іш;қалқаш шайхана,кітапхана, қызық, түкірік.
10. -сымақ; арбакеш,жемқор 6.-ыш, -іш: қуаныш,
11. -екеш; таяныш, өкініш,
сүйініш;
7.- н, - ын, - ін:
боран,
жуын, түйін.
8.-у: сабау, жамау,
көсеу.
9. -ынды, інді:
шайынды, үйінді
үгінді.
10. - ғыш, - гіш, - қыш,
-
кіш: сүзгіш,
сыпырғыш, білгіш.
11. -уыш, - уіш:
өлшеуіш, түйреуіш,
бастауыш.
12.-ыр, -ір, -р,
-ар,-ер: үңгір, шұқыр.
Қосымшының екінші түрі жалғау - сөйлемдегі сөздерді бір бірімен
байланыстырады. Жалғаулардың төрт түрі бар: көптік, жіктік, тәуелдік және
септік жалғаулар.
Көптік жалғаулар өзі жалғанған сөзге көптік мағына береді. Мысалы:
ағаш+тар, көше+лер т.б Көптік жалғауларының түрлері мыналар: -лар, -лер,
-дар, -дер, -тар, -тер. Көптік жалғауының басқы дыбысының түрліше болуы
түбір сөздің соңғы дыбысына байланысты болады.
Тәуелдік жалғауы заттың біреуге немесе бір нәрсеге тәуелді (меншікті)
екенін білдіреді. Тәуелденетін зат үш жақтың біріне меншікті болып тұрады.
Сол себепті тәуелдік жалғауының үш жағы және әр жақтың өзіне тән жалғаулары
болады. Тәуелдік жалғаулары матаса байланысатын сөздердің бағындырушы
сыңары болып, ол сөзді ілік жалғаулы сөзбен ұштастырады, бірақ ол жалғанған
сөзін екінші сөзге тікелей бағындырушы бола алмайды. Тәуелдік жалғаулары
төмендігі кестеде берілген.
Жекеше түрі Көпше түрі
жақ -м, -ым, -ім I. жақ -мыз,-ымыз,-міз,-іміз
II. жақ -ң, -ың, -ің II. жақ-тарың,-терің,-дарын,
-ыңыз,-іңіз,-ңыз,-ңіз -дерің,-ларын,-лерін,-тарыңыз,
III. жақ сы, сі, ы, і -теріңіз
III. жақ -сы,-сі,-ы,-і
Сөздердің тәуелденуі оңаша және ортақ тәуелдену болып екіге бөлінеді.
Септік жалғауы өзі жалғанған сөзге септік мағына береді. Сөздердің
септік жалғауларын қабылдауын септелу дейді. Зат есім және көпше түрде
септеледі. Әдетте, септік жалғаулары сөз тіркесінің бағыныңқы сыңарларына
жалғанады. Олар сабақтаса байланысқан сөздер арасында дәнекер болады да,
жалғанған сөздердің мағыналарын түрлендіреді. Мағынасы түрлендіретін
сөздері - зат есімдер мен зат есімдер орнына жүретін есімдіктер. Олардан
басқа есімдерге жалғанған септік жалғаулары сөз мағыналарын түрлендіріп
қана қоймайды, оларға елеулі өзгеріс енгізеді.
Септік жалғауының басты қызметі сөз бен сөзді байланыстыру
болғанымен, кейде ол қызметтерінде жұмсалмай, сөйлемдегі сөздің
мағынасын түрлендіру үшін де жалғануы мүмкін. Шығыс, жатыс, барыс,
көмектес жалғаулары жалғанған сөздерін, негізінде, етістіктермен
байланыстырады. Қайсысын қандай етістік меңгере алатындай жайітіне
қарап, олардың байланыстыратын сөздері бэріне ортақ болуы мүмкін.
Септік жалғаулы сөздердің бір ұшы әр уақытта өздері меңгерілген
сөздерде болатындықтан, сөйлем ішінде ондай меңгеріле байланысқан сөз
тіскестерін ыдыратып, араларына басқа сөздер қойып та жұмсай беруге болады.
Септік атаулары, сұрақтары және жалғаулары төмендегінше:
Атау септік Кім? He?
Ілік септік Кімнің? Нені? -ның,-нің,-дың,-дін,-тың,-тін
Барыс септік Кімге? Неге? Қайда? -а,-е,-қа,-ке,-ға,-ге,-на,-не
Табыс септік Кімді? Нені? - ны,-ні,-ды,-ді,-ты,-ті,-н
Жатыс септік Кімде? Неде? Қайда? -да,-де,-та,-те,-нда,-нде
Шығыс септік Кімнен?Неден? -дан,-ден,-тан,-тен,-нан,-нен
Көмектес септік Кіммен? Немен? -мен,-бен,-пен,-менен,-бенен
Септелудің екі түрі бар: жай септелу және тәуелді септелу.
Жіктік жалғауы өзі жалғанған сөзге жақтық мағына береді. Сөздің
жіктік жалғауларын қабылдауын жіктелу дейді. Жіктік жалғауы бастауыш
пен баяндауышты байланыстырады. Сондықтан жіктік жалғаулы сөз әрқашан
баяндауыш болады да,сөйлемді тиянақтап тұрады.
Жіктік жалғауы негізінен етістікке жалғанады. Сондай ақ есім сөздерге
де жалғана береді. Бірақ жіктік жалғауы кез келген есім сөздге жалғана
бермеді, тек адамның кім екенін, қандай екенін білдіретін және кәсібін
көрсететін есім сөзге жалғанады. Мысалы: мен оқушымын, сен ақылдысың, сіз
үшіншісіз т.б
Жіктік жалғауының да үш жағы бар, бірақ үшінші жақтың арнайы
қосымшасы (зат есім, сын есім, сан есім және есімдікте) жоқ.
Есім сөздің жіктелуі:
Жақ Жекеше Көпше
I жақ Мен дәрігермін Біз дәрігерміз
II жақ Сен дәрігерсің. Сіз Сендер дәрігерсіңдер
III жақ дәрігерсіз Олар дәрігер
Ол дәрігер
Етістіктің жіктелуі:
Жақ Жекеше Көпше
I жақ Мен келемін Біз келеміз
II жақ Сен келесің Сендер келесіңдер
III жақ Ол келеді Олар келеді
Морфемалар деп (грек.mоrрһе түр, пішін) сөйлеу тілінде нақты дыбыстануы
мәні бар бөлінбейтін бірліктерді атайды.
Қазақ тілінде зат есімдер грамматикалық тұрғыдан жанды және жансыз
белгілер бойынша бөлінбейді. Бірақ семантикалық жағынан адаматауы кім?
деген сұрақ және қалған басқа затттарды жансыз да жанлы да не? деген жауап
беруі бойынша айырылады.
Сонымен қазақ тілінде сөз құрастыруын сингармонизм заңы басқарады
-негіз сөз бен аффикстің үндесу (гармония) заңы.
Үндестік заңы (сингармонизм заңы) (түбір мен қосымшаның жігіндегі және
сөз аралығындағы көрші дыбыстарының ыңғайлысып, бір-бірімен үйлесіп,
біркелкі болып қолданылуы. Үндестік заңының екі түрі бар: буын үндестігі
және дыбыс үндестігі.
Сөздің соңғы буынындағы дауысты дыбыс Каз-дер (емес) Қаз-дар
жуын болса, қосымшадағы дауысты да Кітап-ке (емес) Кітап-қа
жуын болу керек.
Ал соңғы буын жіңішке болса, Терезе-лар (емес) терезе-лер
қосымша да жіңішке жалғанады. Көлік- тар (емес) көліктер-тер
Буын үндестігі сөз ішінде дауыс дыбыстардың бірыңғай жуын немесе
жіңіске болып ундесуі
Аггютинативті тілдерде септік түрлер негізінде септік аффикстер деп
аталып, бір мәнге ие болады.
Яғни белгілі бір грамматикалық категорияны ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz