Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер туралы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны ... ...
13
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
1.4 Дәлелдемелердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2 Тарау. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІМЕН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.2 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.3 Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы ...
76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
3
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны ... ...
13
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
22
1.4 Дәлелдемелердің сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
34
2 Тарау. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІМЕН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... .
45
2.2 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
47
2.3 Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы ...
76
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
79
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
82
Соңғы жылдардың экономикалық, әлеуметтік-саяси өзгеріс нәтижелері заңдардың өзгерілуі және жетілдірілу қажеттілігіне әкеп соқты. Сондықтан қазіргі кезге дейін заңдардың өзгерілуі және жетілдірілуі жүзеге асырылуда. 2007 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" Қазақстан халықына Жолдауында былай деген: "Қазақстан халқы, әлемдік қауымдастықтын ажырамас бөлігі ретінде, демократиялық қоғам және құқықтық мемлекет құру жөніндегі шешімін Конституциялық түрде бекітті. Қоғамның құқықтық саласын терең реформалау қажеттілігі мынадан туындап отыр, қоғамның экономикалық және саяси жүйесіндегі жүргізіп жатқан құрылымдық өзгерістерге сай жаңаша оған құқықтық инфроқұрылымды талап етеді.. Сондықтан да, құқықтық реформа республикадағы саяси және экономикалық өзгерістермен бірге жүру керек, кейбір жағдайларда бұдан да алдыға қарай асуы, себебі оларды реттеп отыру үшін қажет. Соңғы жылдары қабылданған құқықтық мәселелерге байланысты заң актілері, республика азаматтарының бостандығы мен құқықтарын қорғауға және заңдылықты нығайтуға бағытталған. Бірақ та қоғамды демократиялық мемлекетке айналдыру, әділсоттылықты жүзеге асыруда ізгілікті сипатқа ие болады, қылмыстылықпен күресудегі ролі мен маңызы еш кемітпейді, сот тергеу органдарының жауапкершілігін күшейте отырып, олардың істерінде заңдылықды сақтау негізінде қабылданған шешімдерінің сапалылығы мен қажеттілігін арттырады". Жоғарыда аталған өзгеріс нәтижелері қылмыстық іс жүргізу заңын өзгерту қажеттілігіне әкеп сокты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының қалыптасуы уақытқа созылып және белгілі бір жүйе талаптарына сай болуға тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық іс жүргізу заңы әлі жетілдірілмегендіктен, оған қосымша өзгерістер еңгізу қажет екенін көрсету. Сондықтан алдында орын алған қателіктерді алдын алу үшін жиналған құқық қолдану тәжірибесін ескеруінің қажеттілігін көрсету.
ҚР Конституциясының 14 бабында былай делінген: "Бәрі заң мен сот алдында тең, кез-келген тұлға оған қатысты, оны кінәлі деп табатын соттың шешімі занды күшіне енбеңінше кінәлі деп табылмайды". Осыған сәйкес сотталушының кінәсі ор бір белгісі бойынша тек жан-жақты, толық және объективті істің мән-жайларының зерттелуінің нәтижесінде толық дәлелденген болса, ал дәлелдеу дәлелдемелердің негізінде жүзеге асырылады.
- қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызды және өзекті "Дәлелдемелердің қайнар көзі" тақырыбына тоқталып ашу;
- дәлелдемелердің қайнар көздері теориялық және тәжірибелік маңызын көрсету. олардың түрлері теориялық маңызы зерттелетін объектілерге жүйелі түрде қарастыру негізін анықтау;
Қылмыстық іс жүргізу құқығының қалыптасуы уақытқа созылып және белгілі бір жүйе талаптарына сай болуға тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық іс жүргізу заңы әлі жетілдірілмегендіктен, оған қосымша өзгерістер еңгізу қажет екенін көрсету. Сондықтан алдында орын алған қателіктерді алдын алу үшін жиналған құқық қолдану тәжірибесін ескеруінің қажеттілігін көрсету.
ҚР Конституциясының 14 бабында былай делінген: "Бәрі заң мен сот алдында тең, кез-келген тұлға оған қатысты, оны кінәлі деп табатын соттың шешімі занды күшіне енбеңінше кінәлі деп табылмайды". Осыған сәйкес сотталушының кінәсі ор бір белгісі бойынша тек жан-жақты, толық және объективті істің мән-жайларының зерттелуінің нәтижесінде толық дәлелденген болса, ал дәлелдеу дәлелдемелердің негізінде жүзеге асырылады.
- қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызды және өзекті "Дәлелдемелердің қайнар көзі" тақырыбына тоқталып ашу;
- дәлелдемелердің қайнар көздері теориялық және тәжірибелік маңызын көрсету. олардың түрлері теориялық маңызы зерттелетін объектілерге жүйелі түрде қарастыру негізін анықтау;
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы.
2. ҚP Қылмыстық істер жүргізу кодексі. (13 желтоқсан 1997 ж.)
3. ҚР Қылмыстық кодексі. (16 шілде 1997 ж.)
4. ҚР Прокуратура туралы. ҚР заңы. (21 желтоқсан 1995 ж.)
5. Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы Конституциялық заңы. (25 желтоқсан 2000ж.)
Арнайы әдебиеттер.
1. Арсеньев. В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств М., 1964 г.
2. Альперт С.А. Участники советского уголовного процесса (конспект лекции) Харьковь., 1965 г.
3. Актуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе М. 1981 г.
4. Балакшин В. Истина в уголовном процессе // Российская юстиция. 1998 №10
5. Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. Гносеологическая и правовая природа. Саратов, 1981
6. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. М.1966г
7. Белкин А.Р. Теория доказывания. М., 2000. С. 140.
8. Бедняков Д.И. Непроцессуальная информация расследования преступлений.М., 1991г.
9. Божьев В.П., Лубенский А.И. "Источники доказательств по УКЗССР и др. соц государств М. 1981 г.
10. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М, 1950 г.
11. Владимиров А.Е. Учение об уголовных доказательствах Спб., 1911г.
12. Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательствах. Криминалистика М, 1950 г.
13. Васильев Л.М., Громов В.П. и др. Гарантии истины в советском судопроизводстве и ее критерии. Ростов-на-Дону, 1991
14. Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд Н.С., Проблемы доказательств в советском уголовном процессе Воронеж, 1978 г.
15. ДавлетовА.А. Уголовно-процессуальное познание. Екатеринбург, 1994
16. Демидов И. ОРД и уголовный процесс // Законность., М. 1993, №8
17. Дорохов В.Я. Понятие доказательств в советском уголовном процессе М, 1964г
18. Дорохов В.Я. Протоколы следственных и судебных действий как виды доказательств //Сов.гос. и право. 1979 №13
19. Игнатьев Д.Б. Документы как доказательства по делам о налоговых преступлениях: Автореферат дисс. канд. юрид. наук. Краснодар, 2001. С 15.
20. Кокарев Л.Д., Кузнецов А.И., Уголовный процесс: доказательства и доказывание В., 1995г
21. Костаков А.А. Допустимость доказательств Л., 1991г.
22. Казиняк Г.С. Понятие доказательств и место показаний среди других источников доказательств (Вопросы правоведения) Вып.5.
23. Каз. Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессе С, 1960г.
24. Карнеева Л.М. Доказательства и доказывание при производстве расследования. Горький, 1977
25. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств / Автореферат, дисс. канд. юрид наук. М., 1996
26. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халықына Жолдауы "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" Егемен Қазақстан 19.02.05 ж.
27. Қазақстан Республикасының құқықтық концепциясы. ҚР Президентінің Жарлығымен мақұлданған 20.09.02 ж.
28. Козлов А.С. Вопросы теории и практики познания в юрисдикционной деятельности //Актуальные проблемы теории юридических доказательств.Сб. науч.трудов.Иркутск, 1984
29. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. Воронеж, 1995
30. Левченко О.В. Общеизвестные факты в уголовно-процессуальном доказывании // Правоведение 1996, № 6
31. Лупинская П. Допустимость доказательств: пора обеспечить единство судебной практики // Российская юстиция 1998, №11
32. Лупинская П. Решения в советском уголовном судопроизводстве. М., 1976
33. Михеенко М.М. Доказывание в советсокм уголовном процессе.Киев,1984
34. Мотовиловкер Я.О. Показания и объяснения обвиняемого, как средство защиты в советском уголовном процессе М.,1956 г.
35. Мотовиловкер Я.О. О допустимости средств доказывания и достоверности доказательств в советском уголовном процессе// Актуальныеп роблемы доказывания в сов. уголовном процессе., М., 1981
36. Матусевич И.А. Изучение личности обвиняемого в процессе предварительного расследования преступлений М, 1975 г.
37. Пашкевич П.Ф. Объективная истина в уголовном судопроизводстве.,М., 1961
38. Пиголкин А.С. Обнаружение и преодоление пробелов в праве / Сов. гос-во и право, 1970. № 3. С. 57.
39. Ракитов А.И. Философские проблемы наук: системный подход. М., 1977. С. 157-159.
40. Рыжаков А.П. Уголовно-процессуальное доказывание. М., 1997. С. 23-24.
41. Решетников И.В. Доказательственное право Англии и США. М., 1999
42. Смородинова А., Зайцева С., Громов Н., Соотношение доказательств и фактов в уголовном процессе // Российская юстиция 1998, №11
43. Селиванов Вещественное доказательства в советском уголовном процессе М, 1971 г.
44. Строгович М.С. Курс советского уголовного процессе TIM, 1968г.
45. Строгович М.С. Избранные труды. Том 3, теория суд. док. М., 1991г.
46. Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Жогин Н.В. М., 1972
47. Толеубекова Б.Х. Уголовно процессуальное право РК, 1998г.
48. Трусов А.О. О допустимости и относимости доказатесльства /Советская Юстиция № 4, 1990г.
49. Треушников М.К. Допустимость доказательств по уголовным и гражданским делам. Актуальные проблемы теории юридических доказательств. / Иркутск, 1984г.
50. Танасевич В.Г. Общая характеристика документов как доказательств / Теория доказательств в советском уголовном процессе . М., 1986
51. Фаткулин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. 1979г.
52. Францифиров Ю.В. Доказательства и доказывание по уголовному делу: проблемы теории и правового регулирования. Тольятти, 1998
53. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс / Госюриздат, 1962г.
54. Шейфер С.А. Собирание доказательств в советском уголовном процессе. Саратов, 1986. С. 33-34.
55. Шептулин А.П. Диалектический метод познания. М., 1983
56. Шифман М.Л. Основные вопросы теории доказательственного права.М.,1976
2. ҚP Қылмыстық істер жүргізу кодексі. (13 желтоқсан 1997 ж.)
3. ҚР Қылмыстық кодексі. (16 шілде 1997 ж.)
4. ҚР Прокуратура туралы. ҚР заңы. (21 желтоқсан 1995 ж.)
5. Қазақстан Республикасы сот жүйесі және соттардың мәртебесі туралы Конституциялық заңы. (25 желтоқсан 2000ж.)
Арнайы әдебиеттер.
1. Арсеньев. В.Д. Вопросы общей теории судебных доказательств М., 1964 г.
2. Альперт С.А. Участники советского уголовного процесса (конспект лекции) Харьковь., 1965 г.
3. Актуальные проблемы доказывания в советском уголовном процессе М. 1981 г.
4. Балакшин В. Истина в уголовном процессе // Российская юстиция. 1998 №10
5. Банин В.А. Предмет доказывания в советском уголовном процессе. Гносеологическая и правовая природа. Саратов, 1981
6. Белкин Р.С. Собрание, исследование и оценка доказательств. М.1966г
7. Белкин А.Р. Теория доказывания. М., 2000. С. 140.
8. Бедняков Д.И. Непроцессуальная информация расследования преступлений.М., 1991г.
9. Божьев В.П., Лубенский А.И. "Источники доказательств по УКЗССР и др. соц государств М. 1981 г.
10. Вышинский А.Я. Теория судебных доказательств в советском праве. М, 1950 г.
11. Владимиров А.Е. Учение об уголовных доказательствах Спб., 1911г.
12. Винберг А.И., Шавер Б.М. О значении вещественных доказательствах. Криминалистика М, 1950 г.
13. Васильев Л.М., Громов В.П. и др. Гарантии истины в советском судопроизводстве и ее критерии. Ростов-на-Дону, 1991
14. Горский Г.Ф., Кокарев Л.Д., Элькинд Н.С., Проблемы доказательств в советском уголовном процессе Воронеж, 1978 г.
15. ДавлетовА.А. Уголовно-процессуальное познание. Екатеринбург, 1994
16. Демидов И. ОРД и уголовный процесс // Законность., М. 1993, №8
17. Дорохов В.Я. Понятие доказательств в советском уголовном процессе М, 1964г
18. Дорохов В.Я. Протоколы следственных и судебных действий как виды доказательств //Сов.гос. и право. 1979 №13
19. Игнатьев Д.Б. Документы как доказательства по делам о налоговых преступлениях: Автореферат дисс. канд. юрид. наук. Краснодар, 2001. С 15.
20. Кокарев Л.Д., Кузнецов А.И., Уголовный процесс: доказательства и доказывание В., 1995г
21. Костаков А.А. Допустимость доказательств Л., 1991г.
22. Казиняк Г.С. Понятие доказательств и место показаний среди других источников доказательств (Вопросы правоведения) Вып.5.
23. Каз. Ц.М. Доказательства в советском уголовном процессе С, 1960г.
24. Карнеева Л.М. Доказательства и доказывание при производстве расследования. Горький, 1977
25. Кузнецова Н.А. Собирание и использование документов в качестве доказательств / Автореферат, дисс. канд. юрид наук. М., 1996
26. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халықына Жолдауы "Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында" Егемен Қазақстан 19.02.05 ж.
27. Қазақстан Республикасының құқықтық концепциясы. ҚР Президентінің Жарлығымен мақұлданған 20.09.02 ж.
28. Козлов А.С. Вопросы теории и практики познания в юрисдикционной деятельности //Актуальные проблемы теории юридических доказательств.Сб. науч.трудов.Иркутск, 1984
29. Кокорев Л.Д., Кузнецов Н.П. Уголовный процесс: доказательства и доказывание. Воронеж, 1995
30. Левченко О.В. Общеизвестные факты в уголовно-процессуальном доказывании // Правоведение 1996, № 6
31. Лупинская П. Допустимость доказательств: пора обеспечить единство судебной практики // Российская юстиция 1998, №11
32. Лупинская П. Решения в советском уголовном судопроизводстве. М., 1976
33. Михеенко М.М. Доказывание в советсокм уголовном процессе.Киев,1984
34. Мотовиловкер Я.О. Показания и объяснения обвиняемого, как средство защиты в советском уголовном процессе М.,1956 г.
35. Мотовиловкер Я.О. О допустимости средств доказывания и достоверности доказательств в советском уголовном процессе// Актуальныеп роблемы доказывания в сов. уголовном процессе., М., 1981
36. Матусевич И.А. Изучение личности обвиняемого в процессе предварительного расследования преступлений М, 1975 г.
37. Пашкевич П.Ф. Объективная истина в уголовном судопроизводстве.,М., 1961
38. Пиголкин А.С. Обнаружение и преодоление пробелов в праве / Сов. гос-во и право, 1970. № 3. С. 57.
39. Ракитов А.И. Философские проблемы наук: системный подход. М., 1977. С. 157-159.
40. Рыжаков А.П. Уголовно-процессуальное доказывание. М., 1997. С. 23-24.
41. Решетников И.В. Доказательственное право Англии и США. М., 1999
42. Смородинова А., Зайцева С., Громов Н., Соотношение доказательств и фактов в уголовном процессе // Российская юстиция 1998, №11
43. Селиванов Вещественное доказательства в советском уголовном процессе М, 1971 г.
44. Строгович М.С. Курс советского уголовного процессе TIM, 1968г.
45. Строгович М.С. Избранные труды. Том 3, теория суд. док. М., 1991г.
46. Теория доказательств в советском уголовном процессе / Отв. ред. Жогин Н.В. М., 1972
47. Толеубекова Б.Х. Уголовно процессуальное право РК, 1998г.
48. Трусов А.О. О допустимости и относимости доказатесльства /Советская Юстиция № 4, 1990г.
49. Треушников М.К. Допустимость доказательств по уголовным и гражданским делам. Актуальные проблемы теории юридических доказательств. / Иркутск, 1984г.
50. Танасевич В.Г. Общая характеристика документов как доказательств / Теория доказательств в советском уголовном процессе . М., 1986
51. Фаткулин Ф.Н. Общие проблемы процессуального доказывания. 1979г.
52. Францифиров Ю.В. Доказательства и доказывание по уголовному делу: проблемы теории и правового регулирования. Тольятти, 1998
53. Чельцов М.А. Советский уголовный процесс / Госюриздат, 1962г.
54. Шейфер С.А. Собирание доказательств в советском уголовном процессе. Саратов, 1986. С. 33-34.
55. Шептулин А.П. Диалектический метод познания. М., 1983
56. Шифман М.Л. Основные вопросы теории доказательственного права.М.,1976
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 74 бет
Таңдаулыға:
ЖОСПАР
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны
және 6
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны ... ... 13
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және 22
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Дәлелдемелердің 34
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2 Тарау. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІМЕН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі 45
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің 47
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы ... 76
Қорытынды 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Пайдаланған Әдебиет 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардың экономикалық, әлеуметтік-саяси өзгеріс нәтижелері
заңдардың өзгерілуі және жетілдірілу қажеттілігіне әкеп соқты. Сондықтан
қазіргі кезге дейін заңдардың өзгерілуі және жетілдірілуі жүзеге асырылуда.
2007 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
"Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында"
Қазақстан халықына Жолдауында былай деген: "Қазақстан халқы, әлемдік
қауымдастықтын ажырамас бөлігі ретінде, демократиялық қоғам және құқықтық
мемлекет құру жөніндегі шешімін Конституциялық түрде бекітті. Қоғамның
құқықтық саласын терең реформалау қажеттілігі мынадан туындап отыр,
қоғамның экономикалық және саяси жүйесіндегі жүргізіп жатқан құрылымдық
өзгерістерге сай жаңаша оған құқықтық инфроқұрылымды талап етеді..
Сондықтан да, құқықтық реформа республикадағы саяси және экономикалық
өзгерістермен бірге жүру керек, кейбір жағдайларда бұдан да алдыға қарай
асуы, себебі оларды реттеп отыру үшін қажет. Соңғы жылдары қабылданған
құқықтық мәселелерге байланысты заң актілері, республика азаматтарының
бостандығы мен құқықтарын қорғауға және заңдылықты нығайтуға бағытталған.
Бірақ та қоғамды демократиялық мемлекетке айналдыру, әділсоттылықты жүзеге
асыруда ізгілікті сипатқа ие болады, қылмыстылықпен күресудегі ролі мен
маңызы еш кемітпейді, сот тергеу органдарының жауапкершілігін күшейте
отырып, олардың істерінде заңдылықды сақтау негізінде қабылданған
шешімдерінің сапалылығы мен қажеттілігін арттырады". Жоғарыда аталған
өзгеріс нәтижелері қылмыстық іс жүргізу заңын өзгерту қажеттілігіне әкеп
сокты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының қалыптасуы уақытқа созылып және
белгілі бір жүйе талаптарына сай болуға тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық іс жүргізу заңы әлі жетілдірілмегендіктен,
оған қосымша өзгерістер еңгізу қажет екенін көрсету. Сондықтан алдында орын
алған қателіктерді алдын алу үшін жиналған құқық қолдану тәжірибесін
ескеруінің қажеттілігін көрсету.
ҚР Конституциясының 14 бабында былай делінген: "Бәрі заң мен сот
алдында тең, кез-келген тұлға оған қатысты, оны кінәлі деп табатын соттың
шешімі занды күшіне енбеңінше кінәлі деп табылмайды". Осыған сәйкес
сотталушының кінәсі ор бір белгісі бойынша тек жан-жақты, толық және
объективті істің мән-жайларының зерттелуінің нәтижесінде толық дәлелденген
болса, ал дәлелдеу дәлелдемелердің негізінде жүзеге асырылады.
- қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызды және өзекті "Дәлелдемелердің
қайнар көзі" тақырыбына тоқталып ашу;
- дәлелдемелердің қайнар көздері теориялық және тәжірибелік маңызын
көрсету. олардың түрлері теориялық маңызы зерттелетін объектілерге
жүйелі түрде қарастыру негізін анықтау;
- дәлелдемелерге қатысты қайнар көздері дәлелдеу процессінің қиындығы
және көп жоспарлылығы, процессуалдық дәлелдеуге талап етілетін
объектілерді;
- дәлелдемелердің құрылымы мен мазмұнының алуан түрлілігінің
маңыздылығын ашу;
- дәлелдемелер қайнар көздері тәжірибелік маңызы дәлелдемелерді жинау,
зерттеу және бағалау ерекшеліктерін айқындау;
- дәлелдемелердің қайнар көздері тергеу мен сотқа дәлелдемелердің
қайсысы "жақсы", "нашар" деген пікірдің қателігін көрсету;
- қылмыстық іс жүргізудің "бірде-бір дәлелдеме алдын ала бекітілген күші
болмайды" деген ережені көрсету. Осыған орай дәлелдемелердің
тәжірибелік маңызы сотпен іс бойынша анықталған дәлелдемелерді бағалау
кезінде қорытындылық ережелерді сипатау.
Жұмыстың теориялық негізі болып М.С.Строгович, И.Б.Кузнецова,
Б.Х.Төлеубекова, Л.Д.Кокорев, Л.М.Карнеева, Е.Е.Ерешев, Г.Ж.Сүлейменова
және т.б. ғалымдардың ғылыми жұмыстары негіз болды.
Жұмыстың тәжірибелік қажеттілігі дәлелдемелердің алдын-ала тергеуде
және сот тергеуінде өте маңызды, өйткені тұлғаның қылмыс істегені туралы
кінәлі не кінәсіз екендігін бекітуге мүмкіндік береді.
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗЫ.
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызы.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі болып табылады,
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы "дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардын теориялық негіздерін, заңдық регламенттін, даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды және т.б. қамтиды"1.
Қылмыстық іс жұргізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М. Миньковский былай деп жазды: "Дәлелдеме теориясы қылмыстық
процесс ғылымынын бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтауда, алдын ала
тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге арналған, кез келген ғылыми
теория сияқты оның ішкі тұтастығы және тиісті ғылым шеңберінде салыстырмалы
түрде дербестігі бар. Алайда, дәлелдеу тұтас алғанда былай қылмыстық
процестен оқшау қала алмайтыны сияқты дәлелдеу теориясы да қылмыстық
процесс ғылымынан тысқары қала алмайтыны түсінікті. Олар бөлік пен тұтас
сияқты өзара табиғи түрде байланыскан"[1].
Сонымен, заң ғылымының саласы ретінде қылмыстық іс жүргізу кұқығы
кұрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да қамтиды. Дәлелдеме теориясы
өз кезегінде дәлелдеу кұқығының ғылыми-теориялық базасы болып табылады.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді талдайды:
- таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты дәлелдеу туралы;
- осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде көрінетін
қоғамдық тәжірибенін өзгеше нысандары туралы;
- қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
(дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен мазмұны туралы;
- қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері мен
жіктелуі туралы;
- дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың принциптері мен
ережелері туралы;
- соттык зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.[2]
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болыл табылады. П. С. Элькиндтің пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудық, тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын кұкық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек.[3]
Дәлелдеу кұқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
- дәлелдеу құқығының тәсілдері мен кұкықтық реттеу тақырыбы қылмыстық іс
жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық қатынастардан
тұрады;
- аталған кұқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығымен реттеу тәсілдері
қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді жинақтауға,
тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен шықпайды,
яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
- дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құкығы мақсаттарыньщ бір бөлігімен
сәйкес келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді
және сот әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
- қылмыстық іс жүргізу құкығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді;
- аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу
құкығындағыдай болып келеді;
- дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты болады,
мұнын өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу құқығының
оң ықпал етуінін негізі болып табылады;
- дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге
дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларын кұрудың ерекшелігін керсетеді.
Сонымен, сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ
жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардын теориялық және практикалық аспектілерін дербес турде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер
түптеп келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.
Ғылыми әдебиетте дәлелдеу теориясының мәні түрінде тусіндіріліп келді.
Атап айтқанда М. Л. Шифман дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу құқығы бір нәрсе
деп есептеді. Ол былай деп жазды: "Қаралатын сот iс үшін мәні болатын
фактілерді дәлелдеу мен бағалаудың нормалар жүйесі, бірыңғай принциптері,
сондай-ақ оларды қолданудың практикасы дәлелдеме теориясы немесе дәлелдеу
құқығы дел аталады".[4] Дәлелдеу құқығының немесе дәлелдеме теориясының
мәнін осылайша түсіну негізіне біздің көзқарасымызша, КСРО-ның соғыстан
кейінгі кезеңіндегі іргелі еңбектердің бірінің авторы, академик А. Я.
Вышинскийдің көзқарасы алынған. Ол 1946 жылдың өзінде былай деп жазды:
"Дәлелдеме туралы ғылым немесе дәлелдеу құқығының теориясы, жалпы көпшілік
мақұлдағандай, бүкіл сот құқығының басты, орталық теориясы болып табылады.
Бірқатар процессуалистер процессуалдық ғылымның осы бөлігіне айрықша
мән беретіндігі соншалық, бүкіл процесті дәлелдемелермен пайдалану өнеріне
әкеліп тірейді".[5] Тұтас алғанда қылмыстық іс жургізу құқығы мен дәлелдеме
теориясының арасында генетикалық байланыстың бар екендігін тани отырып, А.
Я. Вышинский сонымен бірге дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу құқығының
арасындағы айырмашылықты кермеді, ол туралы оның "дәлелдеу құқығының
теориясы" деген термині сөзімізді растайды.
"Дәлелдеу құқығының теориясы" термині осы заманғы ғылымда "дәлелдеме
теориясы" мен "дәлелдеу құқығы" үғымдарының араласуына жол бермейтін
біршама өзге мағынада қолданылады. Мәселе мынада, құқықтағы кез келген
бағыт фундаменталдық-теориялық және нормативтік-қолданбалы екі аспектінің
езара байланысын көздейді. Сонымен, дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі
ретінде дәлелдеу құқығын бір мезгілде, бүрын айтылғанындай, екі аспект
түрін де қарауға болады: 1) дәлелдеу құқығының теориясы; 2) дәлелдеме
құқығының нормалар жиынтығы. Бірыңғай әдістемелік ерекшелігі бар мұндай
бөлу нормативті регламент түрінде көрінетін міндетті бөлігінен құқықтық
нұсқамалармен әрдайым сәйкес келе бермейтін қорытынды ережелердің жүйесінен
тұратын факультативті бөлігін ажыратуға мүмкіндік береді. Мұндай қарым-
қатынас фундаменталдық-теориялық бөлігінің анағұрлым кең ауқымды мазмұнына
байланысты заңды да. Міне, осы мағынада П.С. Элькиндтің: "кеңестік
қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының жалпы міндеттерінен дәлелдеу құқығы
теориясының (тақырыбының ерекшеліктерін айқындайтын) өзгеше міндеттері
белінуі мүмкін"1.
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататын-дығы туралы
ережені тану шывдықка қол жеткізу процесінде таным орнын айқыңдауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялык проб лемаларын жалпы көпшілік-тіңжетілдіруі,
айналыпкелгенде"танымтеориясы" аталған философиялык дербес белікке айналды.
Таным теориясының негізіңде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз объективті
мате-риалдық әлемді тану мен онытануға болатындығы туралы мәсе-
лелергедиалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми әрі
дұрыс маркстІк-лениндік таным теориясын2 ай-кындаудағы партиялық
көзқарастың талас тудыратыньша кара-мастан осы заманғы дәлелдеу теориясъшың
іргетасын құрайтын біркатар қорытьшды ережелердің ұғымды сипатын шындьік
үшін тану кажет.
Дәледдеме теориясының таным теориясымен байланысы мьшада: сонғысы
ғылыми тандауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін кылмыстык іс
жүргізу танымыньщ ал-ғашкы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология — жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында
түсіндірілетін кезкелген саласында қолданылатын әмбебап корытынды
ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы бар.
Осындай әдістемелк кілт ретіңде осы заманш ғылым диалектикалык әдісті
кодданады. А. Давлетов былайдепжазды: "Қылмыстык іс жүргізу танымывда
диалектикалык әдісті колдану жалпы, философия-лык және әсіресе кылмыстык іс
жүргізу зандылыктарды дұрыс ұйлестіре білуден тұрады. Таным қызметін
реттейтін кылмыстық іс жүргізу заңыньщ нормалары философиялык
категорияларды кылмыстык процессуалдык үғьімдарға айнаддыратын призма
сипатында көрінеді. Кылмыстык процессуалдык танымның белгілі бір мәселесін
шешу тетігі мынадан керінеді: ен әуелі оның философиялык алғы шарттары
болады, сосын осы мәселеге катысты нормативтік ережелері альшады, содан
кейін филосо-фиялықнегізге орнықкан, бірақ ерекше (кылмыстык іс жүргізу)
мазмұнымен толыктырылған жауап беріледі3'2.
Таным теориясы құкыкта объективті түрде пайда болған "терезені"
толықтырды, ол әдістемелік аса манызды касиеттерініңбірі. Теория —
кылмыстык іс жүргізу кұкығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және
соған негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу қьізметінің ажырамас
белігін кұрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары
заңменен егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласъшан
тыс кадатынның бәрі де "кұкыктык терезе" немесе "кұқықтық кеністік" деп
аталатын-дарды құрайды. Олардың кұкықта болуы занды және сезсіз. Оларды
толыктыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзе-ге асырылады,
дәлелдеме теориясына катысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным
теориясын қараймыз. Методоло-гияның осы аспектісін сипаттай келіп, А. П.
Шептулин былай деп атап етті: "танымның диалектикалык әдісі тиісті ғылымда
қолданылатын жеке әдістер аркылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және
танымның диалектикалық әдісі талаптарьшда Дербес түрде пайдаланылуы
мүмкін".
Гносеология— таным теориясының тап өзі. Философияда таным теориясың
белгілеу үшін, сондай-ақ "эпистемология" (гр. epistemologia - таным
теориясы) термині пайдаланылады.
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығьш сөзбе сез түсінбеу
керек. Методологиянъщ негізгі ережелерін колдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қыдмыстық сот
ісін жургізуде шындыкқа қолжеткізудің ерекшелігі мынаданкөрінеді: "бұл
жерде таным объектісінің такырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті же-
келеген құбылыстар мен оқиғалар да емес. Ғылым тақырыбы-нан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық оқиғаны
құрайтынжәне соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен
шектеледі... ФактІлерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және
осы қызмет жүзеге асыратын нысандар мен шарттардық ерекшелігі де осыдан...
Алайда дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де
емес, таным қызметінін бір тұрі болып табылады, өйткені оның мақсаты
шындықты айқын-дау".
Таным теориясы дәлелдеу теориясын зандармен және ойлау нысандарьшен
толыктырады. Кез келген саладағы ұйымцы та ну ұшін кажетлі ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика зерделейді2. Тап осы
формальды логика "ұғым", "пайымдау", "ой корытындысы", "анықтама", ұғымы-
ның қалыптасуыныя "ережесі не принциптері" және т.т. тура-лы түсінік
береді. Сонымен, формальды логика танымның диалектикалық теориясынын
құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының элементін де
қамтиды.
Таньм теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәделдеу жөніндегі
кызметтің ерекшелігін "сокырға таяқ ұстатқандай" етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге кайта оралсақ, қылмыстық
іс бойыншашындықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі жағдайларды
қамту үшін формальды ло-гиканьщ шенбері әлдеқайда тар екенін айту қажет.
Мәселе мы-нада, "формальды логика алынған корытындылардың ғана емес,
олардың негізіне қаланған логикалық сілтемелердін дұрысты-гын, шындығын
тексеру туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика кандай жолмен
танымнан білім туындайты-нын, толық емес жәнедәлемес білімнен толық және
дәл білім алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жок.". Формальды ло-гиканың
осы шектеуділігі: 1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясынын,
институттары мен категориялары есебінен; 2) іс жүргізу дәлелдемелерін
жинау, бекіту, тексеру және бағалау жөніндегі өзгешелігі бар кызметін
нормативтік регламенттеу есебінен толығады.
Соңғы онжылдықтарда дәлелдеу теориясының мәнісіне анықтық енгізуге,
оны анағұрлым нақты белгілеуге жекелеген әрекеттер жасалуда. Мәселен, А. А.
Давлетов "дәлелдемелер теориясы" деген қылмы-стық процестің ғылыми
бөлімінің дәстүрлі атауы ғылымдағы соңғы жетістіктерді ескере отырып
түзетілуі және "қылмыстық іс жүргізу таным теориясы" деп аталуы мүмкін деп
есептейді.
Заңдық таным тәсіпдерінің гносеологиялық табиғатын және оның жүмыс
істеуінің тетіктерін зерттеу А. С. Козловты мынадай ойға әкелді: қүқық
қорғау қуқық қолдану қызметінің түрі ретінде юрисдикцияның білім беруде
алатын маңызды орны юрисдикция пайдаланылатын дәлелдеме теориясын
пайымдаудың орындылығына себепші болады1. А. С. Козловтың түжырымдамасын
қабылдаған жағдайда төмендегідей қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін
"юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теориясы" — тектік сипаттағы
анағүрлым кең ұғым; "қылмыстық іс жүргізу дәлелдеме теориясы" -- түрлік
сипат-тағы үғым және "юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теория-сының"
мазмүнына құрамдас элемент сипатында енеді.
Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу танымы проблемаларын талдап жасау
екі бағыт бойынша өрістеуде: 1) іс жүзінде методологиялык негізді жоққа
шығаратын тар нормативті көзқарас; 2) қылмыстық сот ісін жургізудің
практикалық танымдық қызметінен қол үзуге әкелетін, таным теориясының
категорияларын дәлелдемелерге және дәлелдеуге тікелей жүктеуге жеткізетін
басы артық теорияландыру. Екі бағыт та таза күйінде зияиды. Методологиялық
иегіздеудің жеткіліксіздігі нормативтік базаны жасауға ықпал етеді және
керісінше. Осыған байланысты Л. М. Карнеева былай деп атап өткен болатын
дәлелдеме теориясында ең болмаса оның негізгі үғымдарын бейне-леуде қажетті
жуйелілік пен анықтаудың болмауы өзімен бірге бірқатар зиянды салдарларға
әкеліп соқтырады: оның әрі қарай дамуын тежейді, заңдарды жетілдіруге
жәрдемдеспейтіні былай турсын, заңдарды қол-данудың практикасына теріс
ықпалын тигізеді.
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудін мақсаты шындықты аныктау болып
табылады. Философиялық көзқарас бойынша шындық дегеніміз – танушы
субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және
тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жұргізуде шындыққа
қолжеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бул мәселедегі
түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады. Шындыққа қол
жеткізбеу салдарының көрнекі құралы ретінде "гомель ісі" мысал бола алады,
осы іс бойынша 1981 жылы тергеуші мен инспекторды санады түрде "өлтіргені
үшін" бес кінәсіз адам сотталды. Екі жылдан кейін тап сол жерде тағы да
кісі өлімі болды. Бұл қарақшылыктың бәрін К. атты ағайынды үшеу және
олардың екі баласы жасаған болатын. Бұл адамдар жоғарыда аталған кісі
өлімдерінің арасында тағы да 11 кылмыс жасаған.[6]
Сот қателіктері - әдетте шындықка көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу максатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудін мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жакты, толық және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінін, анықтаушының заңда кезделген
барлық шараларды кабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындық ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтканда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: "сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқаты анықтау үшін
кажетті шаралар қолдануға құқылы".
Сонымен, шындық ұғымын қылмыстық процестін принциптерімен өзара
байланыста қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маныз береді.
Бұл ережелер өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу
өмірде орын алған жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің
объективтілігі - іс бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде
алаламай және алдын ала тон пішпей адалдық таныту. Сонымен, осы бәліктегі
заң ережелерінің мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес
келуі қажеттігін ескертеді. Объект туралы білімнің объектінің шынайы
белгілеріне сәйкес келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа қол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М. С.
Строгович қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу
үстіндегі істің жай-жапсары туралы, қылмыстық жауапкершілікке тартылған
адамдардың кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі деп
анықтайды.[7] Және әрі қарай ол әз ойын материалдық шындық дегеніміз
объективті шындық деп қорытындылайды. М. С. Строговичтің пікіріне В. Д.
Дороховтын анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық дегеніміз
– объективті шындықты дұрыс бейнелейтіи адамзат білімдерінің мазмүны және
ол субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз деп түсіндірді. Атап айтканда,
шындық дегеніміз – болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс танудың
нәтижесі. Ол объективті, өйткені онын мазмұны бейнеленетін объектіге сәйкес
келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті шындықты әлдекайда
кеш түсіну объективті шындықты субъективті бейнелеудің жоғарғы шыңына
шығарады және объективтік шындықты зерттелетін фактілер мен жағдайларға
субъективтік пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі деп
анықтайды.[8] Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер тұтас
алғанда дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл
шындықтың объективті түрі болады.
Шындықты философиялық түсіну, мұнын, езі методологиялық көзқарас
түрғысынан өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және
абсолюттік шындықты ескеруін көздейді, Шектеулі білімнен анағұрлым терең
және дәл білімге ерлеу процесі шындыққа салыстырмалы сипат береді.
Шыңдықтың салыстырмалылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы
танымның шектеулілігімен алдын ала анықталады. Бірақ шындық объективті
болса, онда кез келген салыстырмалы шындықты абсолюттік білімнің
элементтері болады, Бұл орайда философия абсолюттік шындықты такырыпты
толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның одан әрі даму барысында
жоққашығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды. Осыны ескерсек, қылмыстық
сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипаты туралы мәселені шешу
дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды болып табылады.
Істі дәлелдеуде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болатынын жактап Н.
С. Алексеев, И. Д, Перлов, П. А. Лупинская, М. А. Чельцов, М. С. Строгович
және басқалары пікір білдіреді. Процесте салыстырмалы шындыққа қол
жеткізуге болады деп И. Б. Михайловская, В. С, Тадевосян, Л. Т. Ульянова
жэне басқалары көзқарасын білдірді. В. Я. Дорохов, В. С.
Николаев, А. И. Трусов аралық жағдайды қолдады, олар объективтік шындық
процесте бір мезгілде әрі абсолюттік, әрі салыстырмалы түрде шыға алады деп
есептеді. Әдебиетте басқа да көзқарастар орын адды, бірак сот ісін
жүргізудегі шындықтың мәніне олар шешуші ықпал жасай алмады.
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзқарас мынадай түсініктер бойынша
анағүрлым қолайлы көрінеді.
1. Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті
органдар қызметінін нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол
жеткізуге болады деп есептеуге негіз береді.
2. Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатына және өзара
байланысы жеткізілетін шындықтың сипатында да қолданылады.
3. Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қол жеткізу
мүмкіндігін жоққа шығару ісі бойынша сот шешімінің
әділеттілігіне және шынайылығына, яғни сот әділдігін
орындаудың мүмкіндігімен қажеттілігіне күмән келтіреді.
4. Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару
диалектика заңдарына қайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде
дәлелдеме мен дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны
жоққа шығаруға не адамның әлемді тануда меңгере алмайтын шегі
бар екендігін тануға әкеледі.
5. Қатаң түрдегі құкықтык тыйым салулар мен рұксат беру
жүйесінде көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінін
ерекшелігі танымдық қызметтің терендігіне, көлеміне өзінің
ізін қалдырады. Бұл қызмет, бір жағынан, іс бойынша
белгіленетін шектермен, екінші жағынан құқықтық нұсқамалардың
шеңберімен шектелген. Осы белгіленген шеңбердін ішінде қол
жеткізілген шындықтың толык сипаты бар және сондықтан ол
абсолюттік болып табылады. Тал осы шындық одан тысқары
білімдермен салыстырғанда – салыстырмалы.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындыққа қол жеткізу бұрын қолданылып
жүрген заңда тікепей бекітілген жоқ. Бұл мақсат қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерінің мәнісінен жанама түрде туындайды. Осыған орай жекелеген
зерттеушілер бул мақсат жалпы қылмыстық процеске тән емес деп есептеді.
Осыған байланысты П. С. Элькинд былай деп қарсылық білдіреді: "Заң
шығарушының қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттарының мазмұнымен міндеттер
ұғымын енгізуі бізді абыржытпауға тиіс, өйткені "мақсаттар" мен "міндеттер"
уғымдарының реңк өзгешелігі олардың мазмұнындағы айырмашылықта емес, оларды
әр түрлі аспектіде пайдалану мүмкіндігінде жатыр. Сондықтан, осы категория
оның философиялық ұғымында зерттелген кезде... "мақсат" ұғымын пайдаланған
дұрыс".
Әдебиетте "шындыққа қол жеткізу" терминінің заңдылығына қатысты
пікірлер де орын алды. Жекелеген авторлар қылмыстық процесте шындыққа қол
жеткізілмейді, дұрысында анықталады деп есептеді. Осы еңбектің авторына
мұндай турдегі тузету елеусіз сияқты көрінеді, дегенмен шындықтың мақсат
екендігін назарға алатын болсақ, онда мақсат ретінде ол анықталмайды,
керісінше қол жеткізіледі. Егер де Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 24-
бабының 3-бөлігінде орын алғанындай "қылмыстық істер бойынша ақиқатты
анықтау үшін қажетті шаралар қолдануды" талап ететін болсақ, онда мақсатқа
тузілімнің немесе тіпті міндеттің мағынасын беруден бас тартқан қисынды.
Құқықтық мағынасына зиян келтіре отырып, істің лексикалық жағына баса
қылмыстық-құқықтық баға беру объективтік шындықтың мазмұнына енбейді деп
есептейді. Оған керісінше Н. А. Пьянов уәкілетті адамның (органның) бағалау
қызметінің таным процесімен генетикалық өзара байланысы туралы ережені
сенімді турде дәлелдейді. Бағалау қызметі әрекетті бағалаумен қатар жүреді.
Сондықтан, бағалау-қылмыстық процестегі объективті шындықтың ажырамас
бөлігі болып табылады. 60-шы жылдардың басында "материалдық шындық"
терминінің орындылығы туралы мәселе талқыланды. Оны қылмыстық-процессуалдық
ғылымға енгізу барысында кеңес құқығындағы шындық ұғымын буржуазиялық
құқықтағы формальды шындық үғымынан шектеуге байланысты болғандығын айту
қажет. Осы заманғы ғылым "объективтік шындық" үғымын жиі қолданады,
дегенмен, бүл орайда "объективтік шындық" және "материалдық шындық"
уғымдарының мағыналық бірлігін жалпы көпшілік мақұлдаған деп есептелінеді
(бұл туралы М. С. Строговичтің, В. В.
Лазаревтің, С. С. Алексеевтің, П. Ф. Пашкевичтің, П.С. Элькиндтін,
еңбектерінде айтылған), Оның үстіне шындық "объективтілік"ұғымы мазмұнымен
байланыссыз түсіндірілуі мүмкін емес.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объективтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралык
жағдайлар болған уакытта ғана мүмкін болады. Дәлелдеме құқығьшда олардың
бірнеше турлері бар1.
қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушы-
лардың тұрлі топтарының іс жургізу жағдайын саралау жолы-
мен белгілеу;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі;
қылмыстық іс жургізушілік нысандарын зандық тұрғыдан көздеу;
белгілеу іс жүзінде іс жүргізушшк кызмет субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерінің жиынтығы қалыптасатын құқықтық мәртебелерді шектеуді
білдіреді.
Мәселен, куәгердің міндеті тек қана шындықты айту, куәгер анықтау
органының немесе тергеушінің шақыруы бойынша келуден жалтарса немесе бас
тартса, сондай-ак әдейі жалған жауап берсе кылмыстық жауаіжершілікке
тартылады.
Бұл заң ережесі ерекшелігі бар сипатта тергеу мен соттың істің мән-
жайы туралы шынайы, объективті ақпарат алуына кепілдік береді.
Біз карастырып отырған түрдің маңызды кепілдігі айыпталушының кұқығы
болып табылады: олнесебепті өзін кінәлапотыр-ғанын білуге; өзіне таңьглған
айыгт бойынша түсінік беруге; кор-ғаушы алуына; қарсылық білдіруге немесе
шағымдар түсіруге және т.б. құқылы. Айыпталушының құқығын жүзеге асыру
істің нәтижесіне мүдделі әзге де адамдардың еркі мен тілегіне қарамастан
шыңдықты анықтауға жәрдемдеседі.
Объективтік шындықты анықтаудың елеулі кепілдігі сот мәжілісінде
төрағалык етушінің екілеттілігі больш табылады, ол сот межілісін шындықты
анықтауға бағыттауға және қаралып отырған іске қатысы жоқтың бәрін де
ысьгрып қоюға міндетті.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы кездерінін нормаларымен бекітіпген
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптердің жүйесі өз
өзінен салалық кепілдіктермен камтамасыз етілген, мұның өзі іс бойынша
принциптер жүйесін объективті шындыкты анықтау-дың екі еселенген
кепілдіктері деп еселтеуге мүмкіндік береді. Сот әділдігін тек соттың
жүзеге асыруы, судьялардын тәуелсіздігі және олардың заңға ғана
бағыныштылығы, соттың дәлелдемелерді езінін ішкі сенімі бойынша және занға
сәйкес бағалауы, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы, сот әділдігін атқару
жөнінде соттың кызметіне кімнің де болсын араласуына жол бермеу (Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабы) судьяға қол сұғылмаушылық (Қазақстан
Республикасы Консти-туциясының 79-бабы) істі толык, жан-жақты, объективті
және алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге жәрдем-десетін
ерекшелігі бар сот кепіддіктерін қамтамасыз етедІ.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
қорғауға бағытталған принциптер қылмыстық іс бойынша шындыкты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына: заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жа~ уапқа тартуға жол бермеу; тұлғаға қол сүғылмаушылық; тұрғын
үйге қол сұғылмаушылық; азаматтардын жеке емірін қорғау; хат-хабар,
телефондык әңгімелердің және телеғрафтык хабар-лардьщ құгшллылығы;
сезіктіге, айыпталушыға және сотталу-шыға корғану кұкығын қамтамасыз ету;
күш қолдану, қатер тоңдіру және әзге де зансыз шаралар аркылы айыпталушыдан
және іске катысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тый-ым салу; процеске
қатысушылардың және озге де адащардын кауіпсіздігін камтамасыз ету; зан мен
сот аддында баршаньщ теңдігі; кез келген күдіктенушілікті айьтпталушының
пайдасы-на шешу; езі қорғауға алған адамның келісімінсіз корғаушыньщ зандық
көмек керсетуіне байланысты озіне белгілі болған
мәліметтердіәйгілеуінетыйымсалу; әзіне, жұбайына (зайыбы-на) және жақын
туысқандарына қарсы, сондай-ак дін кызметкерлерінің әзіне сенім білдіретін
діндестеріне карсы куәлж беруіне тыйым саду жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердін өзгешелігі
"негізгі құкыктык идеялар, негізге алынатын ереже-лер сияқты процестің
кейбір принциптері накты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтын-дығы болып табылады, бұған коса процесс принциптерінін
же-келеген нормаларда толык емес бейнелену мүмкіңдігі жоққа шы-ғарылмайды,
ондайда, накты жағдайда оған тікелей қатысьг бар кұкық нормасы емес,
процесс принцип! сот әділдігі мақсатта-рьша, тұлғаның кұкыктары мен заңды
мүдделерін қорғауға кол жеткізудің кепідціктеріретіндекөрінеді".
Іс жүргізу нысаңдарын заң жүзінде көздеу объективтік шындыкты
аньщтауға жәрдемдесетін жағдайлардьт камтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұндай сипатында жалпы іс жүргізу ньтсаны және іс бойынша шындыкка
кол жеткізу мақ-сатын кездеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осын-дай ерекшелігі бар нысан ретіңде істің іс жүзіңдегі сипатына кара-
мастан үкімді жокқа шығарудьщ формальды негіздерінің болуы ътсал бола
алады. Айталық, егер іс соттын заңсыз кұрамында каралса; егер үкімді
қабылдау кезінде судьялар кеңесінің кұпия-лылығы бүзылса, егер судьялардың
бірі үкімгеқод қоймаса, онда үкім жокка шығарылуы тиіс. Мүндай жағдайларда
үкіімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі және жасалғ-
ан іс-әрекеттін ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдай-Дық да маңызы
болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудын құкыхтык
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырьш істі жаңадан карау болып
табылады.
Объектиетік шындыкты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттык айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотга куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоға-рыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту
мүмкінемес, олжалпыкөпшіліккемәлім. Бірақобъективті шындықты аныктау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мы-нада; кез.келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудін, объективтілігіне және іс бойынша
кабылданғш шешімнін заңдылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік ту-ындаған
жағдайда кылмыстық іс бойынша объективті шындық-тьш аныкталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезендерінің ревизияльщ негізі —
өткен сатының не кезеңнің іс жүргізу нүсқамалары сақ-талған жағдайда ғана
әрбір келесі саты, кезен орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойынша
объективті шындықты анықтауға кепіддік береді. Мәселен, айып тағу адамның
кінәсін дәлелде-месе мүмкін емес, кассациялық іс жүргізу бірінші инстанция-
ның соты іс бойынша үкім шығармайынша мүижін болмайды. Бұған коса жаңа
кезендегі іс жүргізу оның адцыңцағ ы кезеңнің занға сәйкестігін тексеруді
немесе ревизиялауды көздейді. Та-лаптан ауытқу олардың сипаты мен мазмұнына
байланысты әр түрлі процессуаддык-кұқыктық саддарға әкеліп соғады.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларынын жүйесі түлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу анықтаудың жеткілікті
тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау органының немесе
тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер келмеген жағдайда
оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға кедергі
келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда оған бұлтартпау
шаралары колданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету мақсатында почта-
телеграф хат-хабарларьш және т.б. пайдалануға тыйым сальшуы мүмкін.
Процессуалдық мәжбүрлеуді қолдану фактілері ғана емес, оны қолдану
қаупі де кепілдіктердің мағынасына ие болады (мәселен, куәгерге тергеушінің
шақыруы бойынша келу міндетін және дәлелді себептерсіз осы міндеттемесін
бұзса ықтимал салдарларды түсіндіру кезінде).
Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізудін институттар жүйесі, оның
құрылымы мен мазмұны кылмыстык іс бойынша объективті шындықты кепілді түрде
анықтауға бағытталған.
Іс бойынша шындықты анықтаудың кепілдіктері ретінде іс жүргізушілік
нысандардың әдеби үғымына көп жағдайда жалған мазмүн беріліп, іс-қимыл,
акті, процедура сияқты нысандарға орын қал-мады. Басқаша айтсақ, нысан
қатып қалған дүние секілді қабылдан-ды. Тұтас алғанда бүл мәселе қылмыстық
процеске тән, бірақ бүл бірден бір белгісі емес. Тұрақты қалыптағы нысан —
іс жүргізушілік актінің ажырамас бөлігі. Мәселен, тергеу іс-қимылының
хаттамасында іс-қимыл жүргізілген орын мен күнді көрсету, оның басталуы мен
аяқта-луы, хаттама жасаған адамның қызметі және аты-жөні, іс-қимылға баска
да барлық қатысушылардың деректері сияқты міндетті түрдегі реквизиттер
болуға тиіс. Хаттаманың міндетті реквизиттерін сақтауды бүзу — фактіпер
туралы мәліметтердің көзі ретінде хаттаманы жа-рамсыз деп тануға мәжбур
етеді. Түрақты қалыптың мұндай белгіпері айыптау қорытындысына, сот
үкіміне, қаулыға тән. Сот және тергеу қүжаттарының іс жүргізушілік түрақты
нысаны — кепілдік ретіндегі іс жүргізушілік нысанның элементі.
Сонымен бірге іс жургізушілік нысан дегеніміз — тұрақты қалып пен
қозғалмалы негіздің үйлесімі. Сот ісін жургізудің бір сатыдан екінші сатыға
жылжуға, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі қозғалмалы іс жүргізушілік
нысанда ғана ықтимал. ал оның ішінде бір ізге салудың белгілері бар түрақты
қалыптағы іс жүргізушілік актілер, құжаттар сақталады.
Іс бойынша шындықты анықтауға дәлелдеменің мазмүны мен нысанының
диалектизмімен кепілдік беріледі. Дәлелдеу тәсілі өзінің мазмұнына барабар
болуға тиіс. Бүл орайда дәлелдеу тәсілі — іс жүргізушілік кепілдік ретінде
көрінетін нысан ғана. Мәселен, сарапшының қорытынды жасауына қойылатын
талаптар жауап алу хаттамасын жасау жөніндегі талаптарға сәйкес келмейді.
Аталған жағдайда дәлел-деу тәсілдерінің айырмашылығы — олардың мазмұнының
айырмашылығына байланысты. Сараптық зерттеудің мәні өзгеше түрде қоры-
тындының сыртқы (тұрақты қалпы) нысанында бейнеленеді. Істі сот-тың қарау
барысында дәлелдеудің негізіне алынған сарапшының қоры-тындылары сот
мәжілісінің хаттамасында және үкімнің сипаттама бөлігінде басқаша көрініс
табатын болады. Міне, осыдан қылмыстық процестегі дәлелдемелердің нысаны
мен мазмүнының диалектизмі көрінеді.
Шындықты анықтаудың кепілдігі ретінде нысан туралы мәселеде
дәлелдемелердің заңдылығын талал етудің қатысы бар. Атап айтқан-да, ҚІЖК-
нің Пб-бабында заңсыз жолмен алынған дәлелдемепердің қүқықтық күші жоқ деп
бекітілген. Іс жургізушілік мағынасында заң- сыз жолмен алынғандарды
дәлелдемелер деп атаудың орындылығы ; туралы таласуға болады, өйткені
құқықтық күші болмауынан аталған объектілер дәлелдемелер мен дәлелдеуден
тысқары қалады. Бірақ мәселе онда емес. Заңды белгілеудегі маңызды нәрсе
дәлелдемелер алудың міндетті процедуралық жолы, яғни өзінде тұрақты қалып
пен қозғалмалы негіз үйлескен іс жүргізушілік нысан болып табылады.
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы.
Дәлелдеменің түсінігі қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115 бабында:
"Оның негізінде анықтаушы, тергеуші прокурор, сот осы кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген
әрекетердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтайтын заңды түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс
бойынша дәлелдемелер болып табылады", деп берілген.
Қылмыс оқиғасы өткен шақта болған себептен тергеу мен сотқа қылмыстық
істің жағдайы мен фактілі мән-жайларын тікелей қабылдай алмайды. Іске
маңызы бар кез-келген факт дәлелденуге тиісті және осы фактінің толықтығы,
жағдайлары толық дұрыс анықталуға қажет.
М.С. Строгович айтқандай: "Қылмысты ашу және қылмыскерді әшкерлеу, бүл
дәлелдемелерді табу, қылмыстың оқиғасын шынайы анықтап, қылмысты жасаған
адамды заңды жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді, оның кінәлілігін
анықтайды, оған лайыкты жазасын қолдануға көмектеседі.[9]
Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып кез-келген фактілі деректер,
заңмен белгіленген тәртіп негізінде анықтама органы, тергеуші және сот
қоғамға қауіпті әрекеттің болуы немесе болмауы осы әрекетті жасаған адамның
кінәлілігін жөне істі дұрыс шешу мақсатындағы басқа да жағдайлар жатады.
Бұл деректер былай анықталады: куәгердің айғағымен, жәбірленушінің
айғағымен, айыпкердің айғағымен, сарапшының қортындысымен, заттай
дәлелдемелермен, тергеу жоне сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа да
кұжаттар, кино-фото-материалдармен, бейне-аудио жазуларымен анықталынады.
Осы фактілі деректер іс бойынша зерттеліп отырған оқиғалар мен мән
жайлар сот пен тергеу үшін соңғылары анықталу құралы ретінде, дәлелдемелер
құралы болады.
Сот iсi бойынша дәлелдеу дегеніміз - дәлелдемелер арқылы жасалған
қылмыстың бейнесін қалпына келтіру процесін айтамыз.
Сондықтан да, сот дәлелдеудің формальды логикадан айырмашылығы бұл
жерде ойлармен ғана емес, ең алдымен барлық фактілермен дәлелденеді.
Осы кез-келген фактіні соттық дәлелдеме ретінде тану үшін, әрдайым
онда оның қатыстылық деген қасиетін анықтау талап етіледі. Мұнымен оның осы
қарастырылып жатқан іспен байланысын айтамыз, осының әсерінен ол осы мән
жайларды анықтау құралы қызметін аткаруы мүмкін.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипатты болады: а) тектік сипаттағы
философиялық ұғым; ә) түрлік сипаттап іс жүргізу кұкықтық үғымы.
Философия көзқарасы түрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты
анықтаудын процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы "дәлелдеме" кандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез келген рәсім, бұл кейбір қисыңды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
кұбылыстар мен заттардың сезім арқылы қабылдау жолымең жүзеге асады. Тар
мағынасында - бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой корытындыларының тізбегі1.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада камтиды: а)
дәлелдеме – шындығы анықтаудың процесі не әдісі; ә) дәлелдеме – тану мен
бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалык объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше кызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі "дәлелдеу"
терминімен белгіленеді, оның мақсаты туралы дербес тарауда айтылады.
"Дәлелдеме" ұғымының қылмыстық іс жүргізуінін мәнін формальды қисынмен
жүмыс істейтін дефинициядан ажырата отырып, А. И. Трусов былай деп жазды:
"...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі фактілермен жұмыс
істейді".
Әрі карай А. И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі
белгілерін негіздейді:
соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстык, істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстықіс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіпшен фактілер анықталады немесе жоққа
шығарылады.[10]
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша "жинақталған, зерттелген және
бағаланған дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол
жеткізудің құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме - шындыққа көз жеткізудің кұралы". Сонымен бірге "дәлелдеме
шындықты жасаудын құралы емес".[11]
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланыска түскен кезде дәлелдеме -
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарынын бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардын бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудін негізіне алынған болатын. Және жоғарыда айтылғанды
еске сақтай отырып, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады :
- дәлелдемедердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
- дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
- дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық, жазаға
жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
- мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінін, прокурордың және соттын
ғана құқығына беру;
- жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамнын кінәлі екендігін
не кінәсіздігін анықтау.
Заң іс үшін манызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінін, айыпталушының,
жәбірленушінің, куәгердің жауаптары; сарапшы қорытындысы; заттай айғактар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
Бұл тізбені кеңейтіл түсіндіруге болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылды.
1. Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар категория. Бір жағынан бұл
фактілер, ал екінші жағынан фактілердің көздері. Бұл ілім "дәлелдемені екі
жақты түсіну" деген атақ алады.
Осы көзқарасты негіздей отырып М. С. Строгович былай дел жазды:
"Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме, бул, біріншіден, қылмыстың
болғандығы немесе болмағандығы, оны жасаудағы белгілі бір адамның
кінәлілігі немесе осы адамның жауапкершілік деңгейіне байланысты болатын
істің басқа да жағдайлары анықталатын фактілердің бір тобы". Екіншіден,
заңда қарастырылған көздер дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен
сот іс үшін маңызы бәр фактілер туралы мәліметтер алады және сол арқылы осы
фактілер анықталады".[12]
Негізінен М. С. Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы А. Ривлин, С.
Альперт және М. Бажановтың еңбектерімен үндес, олар фактілерді ғана
дәлелдемелер деп тану екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗЫ.
1.1 Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдемелер теориясының ұғымы, мазмұны
және 6
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны ... ... 13
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және 22
маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Дәлелдемелердің 34
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..
2 Тарау. ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІМЕН ҚАЙНАР КӨЗДЕРІНІҢ АРАҚАТЫНАСЫ
2.1 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің түсінігі 45
... ... ... ... ... ... ... ... .
2.2 Дәлелдемелердің қайнар көздерінің 47
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Дәлелдемелердің түсінігі мен қайнар көздерінің арақатынасы ... 76
Қорытынды 79
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .
Пайдаланған Әдебиет 82
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Соңғы жылдардың экономикалық, әлеуметтік-саяси өзгеріс нәтижелері
заңдардың өзгерілуі және жетілдірілу қажеттілігіне әкеп соқты. Сондықтан
қазіргі кезге дейін заңдардың өзгерілуі және жетілдірілуі жүзеге асырылуда.
2007 жылы 7 ақпанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаевтың
"Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында"
Қазақстан халықына Жолдауында былай деген: "Қазақстан халқы, әлемдік
қауымдастықтын ажырамас бөлігі ретінде, демократиялық қоғам және құқықтық
мемлекет құру жөніндегі шешімін Конституциялық түрде бекітті. Қоғамның
құқықтық саласын терең реформалау қажеттілігі мынадан туындап отыр,
қоғамның экономикалық және саяси жүйесіндегі жүргізіп жатқан құрылымдық
өзгерістерге сай жаңаша оған құқықтық инфроқұрылымды талап етеді..
Сондықтан да, құқықтық реформа республикадағы саяси және экономикалық
өзгерістермен бірге жүру керек, кейбір жағдайларда бұдан да алдыға қарай
асуы, себебі оларды реттеп отыру үшін қажет. Соңғы жылдары қабылданған
құқықтық мәселелерге байланысты заң актілері, республика азаматтарының
бостандығы мен құқықтарын қорғауға және заңдылықты нығайтуға бағытталған.
Бірақ та қоғамды демократиялық мемлекетке айналдыру, әділсоттылықты жүзеге
асыруда ізгілікті сипатқа ие болады, қылмыстылықпен күресудегі ролі мен
маңызы еш кемітпейді, сот тергеу органдарының жауапкершілігін күшейте
отырып, олардың істерінде заңдылықды сақтау негізінде қабылданған
шешімдерінің сапалылығы мен қажеттілігін арттырады". Жоғарыда аталған
өзгеріс нәтижелері қылмыстық іс жүргізу заңын өзгерту қажеттілігіне әкеп
сокты.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының қалыптасуы уақытқа созылып және
белгілі бір жүйе талаптарына сай болуға тиіс.
Жұмыстың мақсаты. Қылмыстық іс жүргізу заңы әлі жетілдірілмегендіктен,
оған қосымша өзгерістер еңгізу қажет екенін көрсету. Сондықтан алдында орын
алған қателіктерді алдын алу үшін жиналған құқық қолдану тәжірибесін
ескеруінің қажеттілігін көрсету.
ҚР Конституциясының 14 бабында былай делінген: "Бәрі заң мен сот
алдында тең, кез-келген тұлға оған қатысты, оны кінәлі деп табатын соттың
шешімі занды күшіне енбеңінше кінәлі деп табылмайды". Осыған сәйкес
сотталушының кінәсі ор бір белгісі бойынша тек жан-жақты, толық және
объективті істің мән-жайларының зерттелуінің нәтижесінде толық дәлелденген
болса, ал дәлелдеу дәлелдемелердің негізінде жүзеге асырылады.
- қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызды және өзекті "Дәлелдемелердің
қайнар көзі" тақырыбына тоқталып ашу;
- дәлелдемелердің қайнар көздері теориялық және тәжірибелік маңызын
көрсету. олардың түрлері теориялық маңызы зерттелетін объектілерге
жүйелі түрде қарастыру негізін анықтау;
- дәлелдемелерге қатысты қайнар көздері дәлелдеу процессінің қиындығы
және көп жоспарлылығы, процессуалдық дәлелдеуге талап етілетін
объектілерді;
- дәлелдемелердің құрылымы мен мазмұнының алуан түрлілігінің
маңыздылығын ашу;
- дәлелдемелер қайнар көздері тәжірибелік маңызы дәлелдемелерді жинау,
зерттеу және бағалау ерекшеліктерін айқындау;
- дәлелдемелердің қайнар көздері тергеу мен сотқа дәлелдемелердің
қайсысы "жақсы", "нашар" деген пікірдің қателігін көрсету;
- қылмыстық іс жүргізудің "бірде-бір дәлелдеме алдын ала бекітілген күші
болмайды" деген ережені көрсету. Осыған орай дәлелдемелердің
тәжірибелік маңызы сотпен іс бойынша анықталған дәлелдемелерді бағалау
кезінде қорытындылық ережелерді сипатау.
Жұмыстың теориялық негізі болып М.С.Строгович, И.Б.Кузнецова,
Б.Х.Төлеубекова, Л.Д.Кокорев, Л.М.Карнеева, Е.Е.Ерешев, Г.Ж.Сүлейменова
және т.б. ғалымдардың ғылыми жұмыстары негіз болды.
Жұмыстың тәжірибелік қажеттілігі дәлелдемелердің алдын-ала тергеуде
және сот тергеуінде өте маңызды, өйткені тұлғаның қылмыс істегені туралы
кінәлі не кінәсіз екендігін бекітуге мүмкіндік береді.
1 Тарау. ҚЫЛМЫСТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕМЕЛЕРДІҢ ТҮСІНІГІ ЖӘНЕ
МАҢЫЗЫ.
1. Қылмыстық іс жүргізудегі дәлелдеу теориясының ұғымы, мазмұны және
маңызы.
Дәлелдеу құқығы дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі болып табылады,
Н. С. Алексеев атап көрсеткеніндей, дәлелдеме теориясы "дәлелдеме тарихының
мәселелерін, олардын теориялық негіздерін, заңдық регламенттін, даму
сипаттамасын, шетел мемлекеттеріндегі түрлі жүйелерді, даулы теориялық
проблемаларды және т.б. қамтиды"1.
Қылмыстық іс жұргізу құқығындағы дәлелдеме теориясының орнын белгілей
келіп Г. М. Миньковский былай деп жазды: "Дәлелдеме теориясы қылмыстық
процесс ғылымынын бір бөлігі болып табылады, ол бөлік анықтауда, алдын ала
тергеуде және сотта дәлелдеу процесін зерттеуге арналған, кез келген ғылыми
теория сияқты оның ішкі тұтастығы және тиісті ғылым шеңберінде салыстырмалы
түрде дербестігі бар. Алайда, дәлелдеу тұтас алғанда былай қылмыстық
процестен оқшау қала алмайтыны сияқты дәлелдеу теориясы да қылмыстық
процесс ғылымынан тысқары қала алмайтыны түсінікті. Олар бөлік пен тұтас
сияқты өзара табиғи түрде байланыскан"[1].
Сонымен, заң ғылымының саласы ретінде қылмыстық іс жүргізу кұқығы
кұрамдас элемент ретінде дәлелдеме теориясын да қамтиды. Дәлелдеме теориясы
өз кезегінде дәлелдеу кұқығының ғылыми-теориялық базасы болып табылады.
Дәлелдеу теориясы мынадай мәселелерді талдайды:
- таным процесінің бір түрі ретінде объективті шындықты дәлелдеу туралы;
- осы процесте танымның негізі және шындықтың өлшемі ретінде көрінетін
қоғамдық тәжірибенін өзгеше нысандары туралы;
- қылмыстық істерді тергеу және талқылау кезінде таным объектісінің
(дәлелденетін тақырыптың) ерекшелігі мен мазмұны туралы;
- қылмыстық сот ісін жүргізудегі дәлелдемелер ұғымы, олардың түрлері мен
жіктелуі туралы;
- дәлелдемелерді пайдаланудың және оларды бағалаудың принциптері мен
ережелері туралы;
- соттык зерттеудің объективтілігіне кепілдіктер беру туралы.[2]
Дәлелдеме теориясының мазмұны дәлелдеу құқығының мазмұны үшін шешуші
болыл табылады. П. С. Элькиндтің пікірі бойынша дәлелдеу құқығын
дәлелдемелерді жинақтаудық, тексерудің және бағалаудың мақсатын, мазмұнын,
тәртібін, шектерін және құқықтық құралдарын реттейтін қылмыстық іс жүргізу
нормаларының жүйесі, сондай-ақ осындай бағалаудан туындайтын кұкық қолдану
органдары қорытындыларының негізділігі мен дәлелділігі деп түсіну керек.[3]
Дәлелдеу кұқығының мәнін осылай түсіну оның өзіне тән белгілерін
тұжырымдауға мүмкіндік береді. Дәлелдеу құқығының белгілері мыналардан
көрінеді:
- дәлелдеу құқығының тәсілдері мен кұкықтық реттеу тақырыбы қылмыстық іс
жүргізуді дәлелдеу саласында қалыптасатын құқықтық қатынастардан
тұрады;
- аталған кұқықтық қатынастарды дәлелдеу құқығымен реттеу тәсілдері
қылмыстық іс жүргізу тәсілдерін, ішінара дәлелдемелерді жинақтауға,
тексеруге және бағалауға бағытталған тәсілдердің шеңберінен шықпайды,
яғни дәлелдеу құқығының нормалары қылмыстық іс жүргізу құқығы
нормаларының кұрамдас бөлігі болып табылады;
- дәлелдеме және дәлелдеу мәселелері бойынша дәлелдеу құқығының
мақсаттары қылмыстық іс жүргізу құкығы мақсаттарыньщ бір бөлігімен
сәйкес келеді және әрбір қылмыстық іс бойынша шындыққа қол жеткізуді
және сот әділдігін жүзеге асыруды қамтамасыз етуді көздейді;
- қылмыстық іс жүргізу құкығына негізделген дәлелдеу құқығы алғашқысы
сияқты құрылымдық тұрғыдан Жалпы және Ерекше бөлімдерге бөлінеді;
- аталған бөлімдердің қарым-қатынасы да қылмыстық іс жүргізу
құкығындағыдай болып келеді;
- дәлелдеу құқығын дамытудың кейбір деңгейге дейін дербес сипаты болады,
мұнын өзі қылмыстық іс жүргізу құқығы шегінде жаңа ережелерді
қалыптастыру және қолда барды терендету процесіне дәлелдеу құқығының
оң ықпал етуінін негізі болып табылады;
- дәлелдеу құқығы нормаларының құрылымы тұтас алғанда қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларының құрылымына сәйкес келеді, сонымен бірге
дәлелдеу құқығының жекелеген нормаларының ерекшелігі қылмыстық іс
жүргізу құқығы нормаларын кұрудың ерекшелігін керсетеді.
Сонымен, сот ісін жүргізуде дәлелдермен жұмыс істеу, әділ соттың ұзақ
жылдық тәжірибесі құқық қолдану қызметінде орын алған қайшылықты,
сәйкессіздікті анықтады. Дәлелдеме және дәлелдеу проблемаларының жиынтығы
осы проблемалардын теориялық және практикалық аспектілерін дербес турде
жетілдіру қажеттігін өмірге әкелді. Әуел баста бөлек-бөлек зерттеулер
түптеп келгенде тұтастық және жүйелілікке тән дәлелдеу кұкығына айналды.
Ғылыми әдебиетте дәлелдеу теориясының мәні түрінде тусіндіріліп келді.
Атап айтқанда М. Л. Шифман дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу құқығы бір нәрсе
деп есептеді. Ол былай деп жазды: "Қаралатын сот iс үшін мәні болатын
фактілерді дәлелдеу мен бағалаудың нормалар жүйесі, бірыңғай принциптері,
сондай-ақ оларды қолданудың практикасы дәлелдеме теориясы немесе дәлелдеу
құқығы дел аталады".[4] Дәлелдеу құқығының немесе дәлелдеме теориясының
мәнін осылайша түсіну негізіне біздің көзқарасымызша, КСРО-ның соғыстан
кейінгі кезеңіндегі іргелі еңбектердің бірінің авторы, академик А. Я.
Вышинскийдің көзқарасы алынған. Ол 1946 жылдың өзінде былай деп жазды:
"Дәлелдеме туралы ғылым немесе дәлелдеу құқығының теориясы, жалпы көпшілік
мақұлдағандай, бүкіл сот құқығының басты, орталық теориясы болып табылады.
Бірқатар процессуалистер процессуалдық ғылымның осы бөлігіне айрықша
мән беретіндігі соншалық, бүкіл процесті дәлелдемелермен пайдалану өнеріне
әкеліп тірейді".[5] Тұтас алғанда қылмыстық іс жургізу құқығы мен дәлелдеме
теориясының арасында генетикалық байланыстың бар екендігін тани отырып, А.
Я. Вышинский сонымен бірге дәлелдеме теориясы мен дәлелдеу құқығының
арасындағы айырмашылықты кермеді, ол туралы оның "дәлелдеу құқығының
теориясы" деген термині сөзімізді растайды.
"Дәлелдеу құқығының теориясы" термині осы заманғы ғылымда "дәлелдеме
теориясы" мен "дәлелдеу құқығы" үғымдарының араласуына жол бермейтін
біршама өзге мағынада қолданылады. Мәселе мынада, құқықтағы кез келген
бағыт фундаменталдық-теориялық және нормативтік-қолданбалы екі аспектінің
езара байланысын көздейді. Сонымен, дәлелдеме теориясының құрамдас бөлігі
ретінде дәлелдеу құқығын бір мезгілде, бүрын айтылғанындай, екі аспект
түрін де қарауға болады: 1) дәлелдеу құқығының теориясы; 2) дәлелдеме
құқығының нормалар жиынтығы. Бірыңғай әдістемелік ерекшелігі бар мұндай
бөлу нормативті регламент түрінде көрінетін міндетті бөлігінен құқықтық
нұсқамалармен әрдайым сәйкес келе бермейтін қорытынды ережелердің жүйесінен
тұратын факультативті бөлігін ажыратуға мүмкіндік береді. Мұндай қарым-
қатынас фундаменталдық-теориялық бөлігінің анағұрлым кең ауқымды мазмұнына
байланысты заңды да. Міне, осы мағынада П.С. Элькиндтің: "кеңестік
қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымының жалпы міндеттерінен дәлелдеу құқығы
теориясының (тақырыбының ерекшеліктерін айқындайтын) өзгеше міндеттері
белінуі мүмкін"1.
Дәлелдеу негізіне іс бойынша шындықты анықтау жататын-дығы туралы
ережені тану шывдықка қол жеткізу процесінде таным орнын айқыңдауды
объективті түрде талап етеді.
Танымның философиялык проб лемаларын жалпы көпшілік-тіңжетілдіруі,
айналыпкелгенде"танымтеориясы" аталған философиялык дербес белікке айналды.
Таным теориясының негізіңде біздің санамыздан тыс және тәуелсіз объективті
мате-риалдық әлемді тану мен онытануға болатындығы туралы мәсе-
лелергедиалектикалық-материалистік көзқарас жатыр. Бірден бір ғылыми әрі
дұрыс маркстІк-лениндік таным теориясын2 ай-кындаудағы партиялық
көзқарастың талас тудыратыньша кара-мастан осы заманғы дәлелдеу теориясъшың
іргетасын құрайтын біркатар қорытьшды ережелердің ұғымды сипатын шындьік
үшін тану кажет.
Дәледдеме теориясының таным теориясымен байланысы мьшада: сонғысы
ғылыми тандауы дәлелдеме теориясының шеңберінде жүргізілетін кылмыстык іс
жүргізу танымыньщ ал-ғашкы әдістемелік негізін білдіреді.
Гносеология — жеке ғылыми әдістер мен тәсілдер тұрғысында
түсіндірілетін кезкелген саласында қолданылатын әмбебап корытынды
ережелерді қамтиды. Мұның дәлелдеме теориясына да тікелей қатысы бар.
Осындай әдістемелк кілт ретіңде осы заманш ғылым диалектикалык әдісті
кодданады. А. Давлетов былайдепжазды: "Қылмыстык іс жүргізу танымывда
диалектикалык әдісті колдану жалпы, философия-лык және әсіресе кылмыстык іс
жүргізу зандылыктарды дұрыс ұйлестіре білуден тұрады. Таным қызметін
реттейтін кылмыстық іс жүргізу заңыньщ нормалары философиялык
категорияларды кылмыстык процессуалдык үғьімдарға айнаддыратын призма
сипатында көрінеді. Кылмыстык процессуалдык танымның белгілі бір мәселесін
шешу тетігі мынадан керінеді: ен әуелі оның философиялык алғы шарттары
болады, сосын осы мәселеге катысты нормативтік ережелері альшады, содан
кейін филосо-фиялықнегізге орнықкан, бірақ ерекше (кылмыстык іс жүргізу)
мазмұнымен толыктырылған жауап беріледі3'2.
Таным теориясы құкыкта объективті түрде пайда болған "терезені"
толықтырды, ол әдістемелік аса манызды касиеттерініңбірі. Теория —
кылмыстык іс жүргізу кұкығының нормативтік нұсқамаларын пайдаланады және
соған негізделеді. Сонымен бірге қылмыстық іс жүргізу қьізметінің ажырамас
белігін кұрайтын таным процесі, ой қызметі, ішкі сенім және басқалары
заңменен егжей-тегжейлі реттелуі мүмкін емес. Нормативтік реттеу саласъшан
тыс кадатынның бәрі де "кұкыктык терезе" немесе "кұқықтық кеністік" деп
аталатын-дарды құрайды. Олардың кұкықта болуы занды және сезсіз. Оларды
толыктыру әмбебап әдістемелік кілттің негізінде жүзе-ге асырылады,
дәлелдеме теориясына катысты кілт ретінде біз гносеологияны немесе таным
теориясын қараймыз. Методоло-гияның осы аспектісін сипаттай келіп, А. П.
Шептулин былай деп атап етті: "танымның диалектикалык әдісі тиісті ғылымда
қолданылатын жеке әдістер аркылы өзгере отырып арнайы ғылымдарда және
танымның диалектикалық әдісі талаптарьшда Дербес түрде пайдаланылуы
мүмкін".
Гносеология— таным теориясының тап өзі. Философияда таным теориясың
белгілеу үшін, сондай-ақ "эпистемология" (гр. epistemologia - таным
теориясы) термині пайдаланылады.
Сонымен бірге методологиялық негіздің әмбебаптығьш сөзбе сез түсінбеу
керек. Методологиянъщ негізгі ережелерін колдану міндетті түрде таным
саласының ерекшелігін ескере отырып түсіндіруді көздейді. Қыдмыстық сот
ісін жургізуде шындыкқа қолжеткізудің ерекшелігі мынаданкөрінеді: "бұл
жерде таным объектісінің такырыбы бізді қоршаған әлем емес және тіпті же-
келеген құбылыстар мен оқиғалар да емес. Ғылым тақырыбы-нан бір ерекшелігі
сот ісі бойынша зерттеу тақырыбы барлық уақытта қылмыстық оқиғаны
құрайтынжәне соған байланысты фактілердің азды-көпті белгіленген тобымен
шектеледі... ФактІлерді зерттеудің ерекше әдістері, ерекше тәсілдері және
осы қызмет жүзеге асыратын нысандар мен шарттардық ерекшелігі де осыдан...
Алайда дәлелдеудің ерекшелігі қаншама елеулі болса да ол басқа ештеңе де
емес, таным қызметінін бір тұрі болып табылады, өйткені оның мақсаты
шындықты айқын-дау".
Таным теориясы дәлелдеу теориясын зандармен және ойлау нысандарьшен
толыктырады. Кез келген саладағы ұйымцы та ну ұшін кажетлі ойлаудың жалпыға
ортақ нысандары мен тәсілдерін формальды логика зерделейді2. Тап осы
формальды логика "ұғым", "пайымдау", "ой корытындысы", "анықтама", ұғымы-
ның қалыптасуыныя "ережесі не принциптері" және т.т. тура-лы түсінік
береді. Сонымен, формальды логика танымның диалектикалық теориясынын
құрамдас бөлігі бола отырып, бір мезгілде дәлелдеу теориясының элементін де
қамтиды.
Таньм теориясының дәлелдеме теориясымен байланысының жанама түрдегі
сипаты қылмыстық іс жүргізу дәлелдемелерінің және дәделдеу жөніндегі
кызметтің ерекшелігін "сокырға таяқ ұстатқандай" етіп көрсетеді.
Методологияның әмбебап сипаты туралы мәселеге кайта оралсақ, қылмыстық
іс бойыншашындықты анықтау процесінде қалыптасатын әр түрлі жағдайларды
қамту үшін формальды ло-гиканьщ шенбері әлдеқайда тар екенін айту қажет.
Мәселе мы-нада, "формальды логика алынған корытындылардың ғана емес,
олардың негізіне қаланған логикалық сілтемелердін дұрысты-гын, шындығын
тексеру туралы мәселелермен айналыспайды. Формальды логика кандай жолмен
танымнан білім туындайты-нын, толық емес жәнедәлемес білімнен толық және
дәл білім алынатынын түсіндіруге мүлде дәрмені жок.". Формальды ло-гиканың
осы шектеуділігі: 1) тұтас алғанда танымның диалектикалық теориясынын,
институттары мен категориялары есебінен; 2) іс жүргізу дәлелдемелерін
жинау, бекіту, тексеру және бағалау жөніндегі өзгешелігі бар кызметін
нормативтік регламенттеу есебінен толығады.
Соңғы онжылдықтарда дәлелдеу теориясының мәнісіне анықтық енгізуге,
оны анағұрлым нақты белгілеуге жекелеген әрекеттер жасалуда. Мәселен, А. А.
Давлетов "дәлелдемелер теориясы" деген қылмы-стық процестің ғылыми
бөлімінің дәстүрлі атауы ғылымдағы соңғы жетістіктерді ескере отырып
түзетілуі және "қылмыстық іс жүргізу таным теориясы" деп аталуы мүмкін деп
есептейді.
Заңдық таным тәсіпдерінің гносеологиялық табиғатын және оның жүмыс
істеуінің тетіктерін зерттеу А. С. Козловты мынадай ойға әкелді: қүқық
қорғау қуқық қолдану қызметінің түрі ретінде юрисдикцияның білім беруде
алатын маңызды орны юрисдикция пайдаланылатын дәлелдеме теориясын
пайымдаудың орындылығына себепші болады1. А. С. Козловтың түжырымдамасын
қабылдаған жағдайда төмендегідей қарым-қатынас қалыптасуы мүмкін
"юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теориясы" — тектік сипаттағы
анағүрлым кең ұғым; "қылмыстық іс жүргізу дәлелдеме теориясы" -- түрлік
сипат-тағы үғым және "юрисдикцияда пайдаланылатын дәлелдеме теория-сының"
мазмүнына құрамдас элемент сипатында енеді.
Тұтас алғанда қылмыстық іс жүргізу танымы проблемаларын талдап жасау
екі бағыт бойынша өрістеуде: 1) іс жүзінде методологиялык негізді жоққа
шығаратын тар нормативті көзқарас; 2) қылмыстық сот ісін жургізудің
практикалық танымдық қызметінен қол үзуге әкелетін, таным теориясының
категорияларын дәлелдемелерге және дәлелдеуге тікелей жүктеуге жеткізетін
басы артық теорияландыру. Екі бағыт та таза күйінде зияиды. Методологиялық
иегіздеудің жеткіліксіздігі нормативтік базаны жасауға ықпал етеді және
керісінше. Осыған байланысты Л. М. Карнеева былай деп атап өткен болатын
дәлелдеме теориясында ең болмаса оның негізгі үғымдарын бейне-леуде қажетті
жуйелілік пен анықтаудың болмауы өзімен бірге бірқатар зиянды салдарларға
әкеліп соқтырады: оның әрі қарай дамуын тежейді, заңдарды жетілдіруге
жәрдемдеспейтіні былай турсын, заңдарды қол-данудың практикасына теріс
ықпалын тигізеді.
1.2 Қылмыстық іс жүргізудегі ақиқаттың сипаты мен мазмұны.
Қылмыстық іс жүргізуде дәлелдеудін мақсаты шындықты аныктау болып
табылады. Философиялық көзқарас бойынша шындық дегеніміз – танушы
субъектіні объектінің барабар бейнелеуі, адам мен оның санасынан тыс және
тәуелсіз оны тап сол күйінде көшіру. Қылмыстық сот ісін жұргізуде шындыққа
қолжеткізу соттың қателеспеуіне кепілдік береді. Бул мәселедегі
түсінбеушілік адамның тағдырында үлкен қателікке ұрындырады. Шындыққа қол
жеткізбеу салдарының көрнекі құралы ретінде "гомель ісі" мысал бола алады,
осы іс бойынша 1981 жылы тергеуші мен инспекторды санады түрде "өлтіргені
үшін" бес кінәсіз адам сотталды. Екі жылдан кейін тап сол жерде тағы да
кісі өлімі болды. Бұл қарақшылыктың бәрін К. атты ағайынды үшеу және
олардың екі баласы жасаған болатын. Бұл адамдар жоғарыда аталған кісі
өлімдерінің арасында тағы да 11 кылмыс жасаған.[6]
Сот қателіктері - әдетте шындықка көз жеткізбеудің салдары. Шындыққа
қол жеткізу максатын ескермеу соттың сот әділдігін жүзеге асыру функциясын
қандай да бір мағынадан айырады.
Дәлелдеудін мақсаты ретінде шындықты айқындаудың процессуалдық
құқықтық табиғаты болады. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерінің бірі
ҚІЖК-нің 8-бабында қылмысты тез және толық ашу деп көрсетіледі. Одан әрі
ҚІЖК-нің 24-бабында істің мән-жайын жан-жакты, толық және объективті
зерттеу үшін соттың, прокурордың, тергеушінін, анықтаушының заңда кезделген
барлық шараларды кабылдауға міндетті екендігі ескертіледі. Шындық ұғымының
өзі міндеттер мен принциптерге арналған тарауда да аталады. Атап айтканда
ҚІЖК-нің 24-бабында былай делінген: "сот тараптардың пікірімен байланысты
емес және өз бастамашылығымен қылмыстық іс бойынша ақиқаты анықтау үшін
кажетті шаралар қолдануға құқылы".
Сонымен, шындық ұғымын қылмыстық процестін принциптерімен өзара
байланыста қарау қажет, мұның өзі оған айрықша маныз береді.
Бұл ережелер өзінің мәнісінде мынаны көздейді: қылмысты ашу
өмірде орын алған жағдайларды анықтауды мақсат етеді, ал зерттеудің
объективтілігі - іс бойынша дәлелдемелерді алу және бағалау процесінде
алаламай және алдын ала тон пішпей адалдық таныту. Сонымен, осы бәліктегі
заң ережелерінің мағынасы қол жеткізген білімнің тану объектісіне сәйкес
келуі қажеттігін ескертеді. Объект туралы білімнің объектінің шынайы
белгілеріне сәйкес келуі шындық болып табылады.
Қылмыстық сот ісін жүргізуде материалдандырылатын дәлелдемелермен
өткеннің бейнесін ойша қалпына келтіру арқылы шындыққа қол жеткізіледі. Осы
шындық дәлелдеме теориясында материалдық шындық деп аталады. М. С.
Строгович қылмыстық процестегі материалдық шындықты тергеудегі және шешілу
үстіндегі істің жай-жапсары туралы, қылмыстық жауапкершілікке тартылған
адамдардың кінәлі екендігі немесе кінәсіз екендігі туралы тергеу мен сот
қорытындыларының объективті шындыққа толық және дәлме-дәл келуі деп
анықтайды.[7] Және әрі қарай ол әз ойын материалдық шындық дегеніміз
объективті шындық деп қорытындылайды. М. С. Строговичтің пікіріне В. Д.
Дороховтын анықтамасы да жақын келеді, соңғысы объективті шындық дегеніміз
– объективті шындықты дұрыс бейнелейтіи адамзат білімдерінің мазмүны және
ол субъектіге, адамға, адамзатқа тәуелсіз деп түсіндірді. Атап айтканда,
шындық дегеніміз – болмыстың өзі емес, объективті болмысты дұрыс танудың
нәтижесі. Ол объективті, өйткені онын мазмұны бейнеленетін объектіге сәйкес
келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында объективті шындықты әлдекайда
кеш түсіну объективті шындықты субъективті бейнелеудің жоғарғы шыңына
шығарады және объективтік шындықты зерттелетін фактілер мен жағдайларға
субъективтік пайымдаудың толық және дәлме дәл сәйкес келуі деп
анықтайды.[8] Бұрын айтылғандардан көрініп тұрғанындай зерттеушілер тұтас
алғанда дәлелдеудің мақсаты шындықты анықтау деп түсінеді және бұл
шындықтың объективті түрі болады.
Шындықты философиялық түсіну, мұнын, езі методологиялық көзқарас
түрғысынан өте маңызды, оның екі жақты бастауын: салыстырмалы және
абсолюттік шындықты ескеруін көздейді, Шектеулі білімнен анағұрлым терең
және дәл білімге ерлеу процесі шындыққа салыстырмалы сипат береді.
Шыңдықтың салыстырмалылығы тарихи, экономикалық, әлеуметтік сипаттағы
танымның шектеулілігімен алдын ала анықталады. Бірақ шындық объективті
болса, онда кез келген салыстырмалы шындықты абсолюттік білімнің
элементтері болады, Бұл орайда философия абсолюттік шындықты такырыпты
толық, егжей-тегжейлі қамтыған және танымның одан әрі даму барысында
жоққашығарылуы мүмкін емес білім деп бағалайды. Осыны ескерсек, қылмыстық
сот ісін жүргізуде қол жеткізілетін шындықтың сипаты туралы мәселені шешу
дәлелдеме теориясы үшін принципті түрде маңызды болып табылады.
Істі дәлелдеуде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болатынын жактап Н.
С. Алексеев, И. Д, Перлов, П. А. Лупинская, М. А. Чельцов, М. С. Строгович
және басқалары пікір білдіреді. Процесте салыстырмалы шындыққа қол
жеткізуге болады деп И. Б. Михайловская, В. С, Тадевосян, Л. Т. Ульянова
жэне басқалары көзқарасын білдірді. В. Я. Дорохов, В. С.
Николаев, А. И. Трусов аралық жағдайды қолдады, олар объективтік шындық
процесте бір мезгілде әрі абсолюттік, әрі салыстырмалы түрде шыға алады деп
есептеді. Әдебиетте басқа да көзқарастар орын адды, бірак сот ісін
жүргізудегі шындықтың мәніне олар шешуші ықпал жасай алмады.
Қылмыстық процесте қол жеткізілетін шындықтың екі жақты (салыстырмалы
және абсолюттік) сипаты туралы көзқарас мынадай түсініктер бойынша
анағүрлым қолайлы көрінеді.
1. Принципінде абсолюттік шындыққа қол жеткізуге болады деп тану
қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын құзыретті
органдар қызметінін нәтижесінде де абсолюттік шындыққа қол
жеткізуге болады деп есептеуге негіз береді.
2. Абсолюттік және салыстырмалы шындықтың арақатына және өзара
байланысы жеткізілетін шындықтың сипатында да қолданылады.
3. Дәлелдеуде абсолюттік (объективтік) шындыққа қол жеткізу
мүмкіндігін жоққа шығару ісі бойынша сот шешімінің
әділеттілігіне және шынайылығына, яғни сот әділдігін
орындаудың мүмкіндігімен қажеттілігіне күмән келтіреді.
4. Дәлелдеуде салыстырмалы шындыққа қол жеткізуді жоққа шығару
диалектика заңдарына қайшы келеді, мұның өзі айналып келгенде
дәлелдеме мен дәлелдеудің мәнісін ғылыми тануда методологияны
жоққа шығаруға не адамның әлемді тануда меңгере алмайтын шегі
бар екендігін тануға әкеледі.
5. Қатаң түрдегі құкықтык тыйым салулар мен рұксат беру
жүйесінде көрінетін тергеу мен сот органдары қызметінін
ерекшелігі танымдық қызметтің терендігіне, көлеміне өзінің
ізін қалдырады. Бұл қызмет, бір жағынан, іс бойынша
белгіленетін шектермен, екінші жағынан құқықтық нұсқамалардың
шеңберімен шектелген. Осы белгіленген шеңбердін ішінде қол
жеткізілген шындықтың толык сипаты бар және сондықтан ол
абсолюттік болып табылады. Тал осы шындық одан тысқары
білімдермен салыстырғанда – салыстырмалы.
Дәлелдеудің мақсаты ретінде шындыққа қол жеткізу бұрын қолданылып
жүрген заңда тікепей бекітілген жоқ. Бұл мақсат қылмыстық сот ісін жүргізу
міндеттерінің мәнісінен жанама түрде туындайды. Осыған орай жекелеген
зерттеушілер бул мақсат жалпы қылмыстық процеске тән емес деп есептеді.
Осыған байланысты П. С. Элькинд былай деп қарсылық білдіреді: "Заң
шығарушының қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттарының мазмұнымен міндеттер
ұғымын енгізуі бізді абыржытпауға тиіс, өйткені "мақсаттар" мен "міндеттер"
уғымдарының реңк өзгешелігі олардың мазмұнындағы айырмашылықта емес, оларды
әр түрлі аспектіде пайдалану мүмкіндігінде жатыр. Сондықтан, осы категория
оның философиялық ұғымында зерттелген кезде... "мақсат" ұғымын пайдаланған
дұрыс".
Әдебиетте "шындыққа қол жеткізу" терминінің заңдылығына қатысты
пікірлер де орын алды. Жекелеген авторлар қылмыстық процесте шындыққа қол
жеткізілмейді, дұрысында анықталады деп есептеді. Осы еңбектің авторына
мұндай турдегі тузету елеусіз сияқты көрінеді, дегенмен шындықтың мақсат
екендігін назарға алатын болсақ, онда мақсат ретінде ол анықталмайды,
керісінше қол жеткізіледі. Егер де Қазақстан Республикасы ҚІЖК-нің 24-
бабының 3-бөлігінде орын алғанындай "қылмыстық істер бойынша ақиқатты
анықтау үшін қажетті шаралар қолдануды" талап ететін болсақ, онда мақсатқа
тузілімнің немесе тіпті міндеттің мағынасын беруден бас тартқан қисынды.
Құқықтық мағынасына зиян келтіре отырып, істің лексикалық жағына баса
қылмыстық-құқықтық баға беру объективтік шындықтың мазмұнына енбейді деп
есептейді. Оған керісінше Н. А. Пьянов уәкілетті адамның (органның) бағалау
қызметінің таным процесімен генетикалық өзара байланысы туралы ережені
сенімді турде дәлелдейді. Бағалау қызметі әрекетті бағалаумен қатар жүреді.
Сондықтан, бағалау-қылмыстық процестегі объективті шындықтың ажырамас
бөлігі болып табылады. 60-шы жылдардың басында "материалдық шындық"
терминінің орындылығы туралы мәселе талқыланды. Оны қылмыстық-процессуалдық
ғылымға енгізу барысында кеңес құқығындағы шындық ұғымын буржуазиялық
құқықтағы формальды шындық үғымынан шектеуге байланысты болғандығын айту
қажет. Осы заманғы ғылым "объективтік шындық" үғымын жиі қолданады,
дегенмен, бүл орайда "объективтік шындық" және "материалдық шындық"
уғымдарының мағыналық бірлігін жалпы көпшілік мақұлдаған деп есептелінеді
(бұл туралы М. С. Строговичтің, В. В.
Лазаревтің, С. С. Алексеевтің, П. Ф. Пашкевичтің, П.С. Элькиндтін,
еңбектерінде айтылған), Оның үстіне шындық "объективтілік"ұғымы мазмұнымен
байланыссыз түсіндірілуі мүмкін емес.
Қылмыстық іс бойынша дәлелдеу процесінде объективтік шындықты анықтау
іс жүргізу кепілдіктері ретінде көрінетін ерекшелігі бар процедуралык
жағдайлар болған уакытта ғана мүмкін болады. Дәлелдеме құқығьшда олардың
бірнеше турлері бар1.
қылмыстық іс жүргізу құқығы қатынастарына қатысушы-
лардың тұрлі топтарының іс жургізу жағдайын саралау жолы-
мен белгілеу;
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптерінің жүйесі;
қылмыстық іс жургізушілік нысандарын зандық тұрғыдан көздеу;
белгілеу іс жүзінде іс жүргізушшк кызмет субъектілерінің құқықтары мен
міндеттерінің жиынтығы қалыптасатын құқықтық мәртебелерді шектеуді
білдіреді.
Мәселен, куәгердің міндеті тек қана шындықты айту, куәгер анықтау
органының немесе тергеушінің шақыруы бойынша келуден жалтарса немесе бас
тартса, сондай-ак әдейі жалған жауап берсе кылмыстық жауаіжершілікке
тартылады.
Бұл заң ережесі ерекшелігі бар сипатта тергеу мен соттың істің мән-
жайы туралы шынайы, объективті ақпарат алуына кепілдік береді.
Біз карастырып отырған түрдің маңызды кепілдігі айыпталушының кұқығы
болып табылады: олнесебепті өзін кінәлапотыр-ғанын білуге; өзіне таңьглған
айыгт бойынша түсінік беруге; кор-ғаушы алуына; қарсылық білдіруге немесе
шағымдар түсіруге және т.б. құқылы. Айыпталушының құқығын жүзеге асыру
істің нәтижесіне мүдделі әзге де адамдардың еркі мен тілегіне қарамастан
шыңдықты анықтауға жәрдемдеседі.
Объективтік шындықты анықтаудың елеулі кепілдігі сот мәжілісінде
төрағалык етушінің екілеттілігі больш табылады, ол сот межілісін шындықты
анықтауға бағыттауға және қаралып отырған іске қатысы жоқтың бәрін де
ысьгрып қоюға міндетті.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы кездерінін нормаларымен бекітіпген
қылмыстық сот ісін жүргізу принциптердің жүйесі өз
өзінен салалық кепілдіктермен камтамасыз етілген, мұның өзі іс бойынша
принциптер жүйесін объективті шындыкты анықтау-дың екі еселенген
кепілдіктері деп еселтеуге мүмкіндік береді. Сот әділдігін тек соттың
жүзеге асыруы, судьялардын тәуелсіздігі және олардың заңға ғана
бағыныштылығы, соттың дәлелдемелерді езінін ішкі сенімі бойынша және занға
сәйкес бағалауы, кеңесу бөлмесінің құпиялылығы, сот әділдігін атқару
жөнінде соттың кызметіне кімнің де болсын араласуына жол бермеу (Қазақстан
Республикасы Конституциясының 77-бабы) судьяға қол сұғылмаушылық (Қазақстан
Республикасы Консти-туциясының 79-бабы) істі толык, жан-жақты, объективті
және алаламай қарауға және оны мәні бойынша шешуге жәрдем-десетін
ерекшелігі бар сот кепіддіктерін қамтамасыз етедІ.
Процеске қатысушылардың құқықтары мен занды мүдделерін сақтау мен
қорғауға бағытталған принциптер қылмыстық іс бойынша шындыкты анықтаудың
тағы бір елеулі кепілдігі болып табылады. Принциптердің осы тобына: заң
белгілеген негіздерде және тәртіпте, болмаса өзгеше түрде айыпталушы
ретінде жа~ уапқа тартуға жол бермеу; тұлғаға қол сүғылмаушылық; тұрғын
үйге қол сұғылмаушылық; азаматтардын жеке емірін қорғау; хат-хабар,
телефондык әңгімелердің және телеғрафтык хабар-лардьщ құгшллылығы;
сезіктіге, айыпталушыға және сотталу-шыға корғану кұкығын қамтамасыз ету;
күш қолдану, қатер тоңдіру және әзге де зансыз шаралар аркылы айыпталушыдан
және іске катысушы басқа да адамдардан жауаптар алуға тый-ым салу; процеске
қатысушылардың және озге де адащардын кауіпсіздігін камтамасыз ету; зан мен
сот аддында баршаньщ теңдігі; кез келген күдіктенушілікті айьтпталушының
пайдасы-на шешу; езі қорғауға алған адамның келісімінсіз корғаушыньщ зандық
көмек керсетуіне байланысты озіне белгілі болған
мәліметтердіәйгілеуінетыйымсалу; әзіне, жұбайына (зайыбы-на) және жақын
туысқандарына қарсы, сондай-ак дін кызметкерлерінің әзіне сенім білдіретін
діндестеріне карсы куәлж беруіне тыйым саду жатады.
Іс бойынша шындықты анықтау кезіндегі принциптердін өзгешелігі
"негізгі құкыктык идеялар, негізге алынатын ереже-лер сияқты процестің
кейбір принциптері накты нормада бекітілмегендігі, іс жүргізу нормалары
жүйесінен туындайтын-дығы болып табылады, бұған коса процесс принциптерінін
же-келеген нормаларда толык емес бейнелену мүмкіңдігі жоққа шы-ғарылмайды,
ондайда, накты жағдайда оған тікелей қатысьг бар кұкық нормасы емес,
процесс принцип! сот әділдігі мақсатта-рьша, тұлғаның кұкыктары мен заңды
мүдделерін қорғауға кол жеткізудің кепідціктеріретіндекөрінеді".
Іс жүргізу нысаңдарын заң жүзінде көздеу объективтік шындыкты
аньщтауға жәрдемдесетін жағдайлардьт камтамасыз етуге бағытталған. Кепілдік
берудің мұндай сипатында жалпы іс жүргізу ньтсаны және іс бойынша шындыкка
кол жеткізу мақ-сатын кездеп жасаған ерекшелігі бар нысан бой көрсетеді.
Осын-дай ерекшелігі бар нысан ретіңде істің іс жүзіңдегі сипатына кара-
мастан үкімді жокқа шығарудьщ формальды негіздерінің болуы ътсал бола
алады. Айталық, егер іс соттын заңсыз кұрамында каралса; егер үкімді
қабылдау кезінде судьялар кеңесінің кұпия-лылығы бүзылса, егер судьялардың
бірі үкімгеқод қоймаса, онда үкім жокка шығарылуы тиіс. Мүндай жағдайларда
үкіімді жоққа шығару үшін мәнісі бойынша үкімнің әділеттілігі және жасалғ-
ан іс-әрекеттін ауырлығына сәйкес келетіндігі туралы жағдай-Дық да маңызы
болмайды. Формальды негіздер бойынша үкімді жоққа шығарудын құкыхтык
салдары заңның барлық нұсқамаларын сақтай отырьш істі жаңадан карау болып
табылады.
Объектиетік шындыкты анықтауға бағытталған ерекшелігі бар іс жүргізу
нысаны заттык айғақтарды іске тігу мен сақтау болып табылады. Сот
сараптамасын міндетті түрде тағайындау, сотга куәгерлерден жауап алуды
жүргізудің тәртібі, тұлғалар мен заттарды тануды жүргізудің тәртібі және
басқалары жоға-рыда аталған топқа жатады.
Әділ сотта іс жүргізу нысанының мағынасын асыра сілтеп айту
мүмкінемес, олжалпыкөпшіліккемәлім. Бірақобъективті шындықты аныктау
кезіндегі оның мәні айрықша. Мәселе мы-нада; кез.келген көлемде іс жүргізу
нысанын бұзу жүргізілген тергеудін, объективтілігіне және іс бойынша
кабылданғш шешімнін заңдылығына күдік туғызуы тиіс. Мұндай күдік ту-ындаған
жағдайда кылмыстық іс бойынша объективті шындық-тьш аныкталатындығына деген
сенім өз өзінен жоғалады.
Сот ісін жүргізудің сатылары мен кезендерінің ревизияльщ негізі —
өткен сатының не кезеңнің іс жүргізу нүсқамалары сақ-талған жағдайда ғана
әрбір келесі саты, кезен орын алуы мүмкін деген мағынада іс бойынша
объективті шындықты анықтауға кепіддік береді. Мәселен, айып тағу адамның
кінәсін дәлелде-месе мүмкін емес, кассациялық іс жүргізу бірінші инстанция-
ның соты іс бойынша үкім шығармайынша мүижін болмайды. Бұған коса жаңа
кезендегі іс жүргізу оның адцыңцағ ы кезеңнің занға сәйкестігін тексеруді
немесе ревизиялауды көздейді. Та-лаптан ауытқу олардың сипаты мен мазмұнына
байланысты әр түрлі процессуаддык-кұқыктық саддарға әкеліп соғады.
Процессуалдық мәжбүрлеу шараларынын жүйесі түлғаның субъективті
құқықтарын қорғай отырып, қылмыстық сот ісін жүргізу анықтаудың жеткілікті
тиімді кепілдіктерін қамтамасыз етеді. Мәселен, анықтау органының немесе
тергеушінің шақыруы бойынша дәлелді себептерсіз куәгер келмеген жағдайда
оны айдап әкеледі; адам қылмыстық іс бойынша шындықты анықтауға кедергі
келтіруі мүмкін деп жорамалдауға негіз болған жағдайда оған бұлтартпау
шаралары колданылады; дәлелдемелерді қамтамасыз ету мақсатында почта-
телеграф хат-хабарларьш және т.б. пайдалануға тыйым сальшуы мүмкін.
Процессуалдық мәжбүрлеуді қолдану фактілері ғана емес, оны қолдану
қаупі де кепілдіктердің мағынасына ие болады (мәселен, куәгерге тергеушінің
шақыруы бойынша келу міндетін және дәлелді себептерсіз осы міндеттемесін
бұзса ықтимал салдарларды түсіндіру кезінде).
Сонымен, қылмыстық сот ісін жүргізудін институттар жүйесі, оның
құрылымы мен мазмұны кылмыстык іс бойынша объективті шындықты кепілді түрде
анықтауға бағытталған.
Іс бойынша шындықты анықтаудың кепілдіктері ретінде іс жүргізушілік
нысандардың әдеби үғымына көп жағдайда жалған мазмүн беріліп, іс-қимыл,
акті, процедура сияқты нысандарға орын қал-мады. Басқаша айтсақ, нысан
қатып қалған дүние секілді қабылдан-ды. Тұтас алғанда бүл мәселе қылмыстық
процеске тән, бірақ бүл бірден бір белгісі емес. Тұрақты қалыптағы нысан —
іс жүргізушілік актінің ажырамас бөлігі. Мәселен, тергеу іс-қимылының
хаттамасында іс-қимыл жүргізілген орын мен күнді көрсету, оның басталуы мен
аяқта-луы, хаттама жасаған адамның қызметі және аты-жөні, іс-қимылға баска
да барлық қатысушылардың деректері сияқты міндетті түрдегі реквизиттер
болуға тиіс. Хаттаманың міндетті реквизиттерін сақтауды бүзу — фактіпер
туралы мәліметтердің көзі ретінде хаттаманы жа-рамсыз деп тануға мәжбур
етеді. Түрақты қалыптың мұндай белгіпері айыптау қорытындысына, сот
үкіміне, қаулыға тән. Сот және тергеу қүжаттарының іс жүргізушілік түрақты
нысаны — кепілдік ретіндегі іс жүргізушілік нысанның элементі.
Сонымен бірге іс жургізушілік нысан дегеніміз — тұрақты қалып пен
қозғалмалы негіздің үйлесімі. Сот ісін жургізудің бір сатыдан екінші сатыға
жылжуға, бір кезеңнен екінші кезеңге өтуі қозғалмалы іс жүргізушілік
нысанда ғана ықтимал. ал оның ішінде бір ізге салудың белгілері бар түрақты
қалыптағы іс жүргізушілік актілер, құжаттар сақталады.
Іс бойынша шындықты анықтауға дәлелдеменің мазмүны мен нысанының
диалектизмімен кепілдік беріледі. Дәлелдеу тәсілі өзінің мазмұнына барабар
болуға тиіс. Бүл орайда дәлелдеу тәсілі — іс жүргізушілік кепілдік ретінде
көрінетін нысан ғана. Мәселен, сарапшының қорытынды жасауына қойылатын
талаптар жауап алу хаттамасын жасау жөніндегі талаптарға сәйкес келмейді.
Аталған жағдайда дәлел-деу тәсілдерінің айырмашылығы — олардың мазмұнының
айырмашылығына байланысты. Сараптық зерттеудің мәні өзгеше түрде қоры-
тындының сыртқы (тұрақты қалпы) нысанында бейнеленеді. Істі сот-тың қарау
барысында дәлелдеудің негізіне алынған сарапшының қоры-тындылары сот
мәжілісінің хаттамасында және үкімнің сипаттама бөлігінде басқаша көрініс
табатын болады. Міне, осыдан қылмыстық процестегі дәлелдемелердің нысаны
мен мазмүнының диалектизмі көрінеді.
Шындықты анықтаудың кепілдігі ретінде нысан туралы мәселеде
дәлелдемелердің заңдылығын талал етудің қатысы бар. Атап айтқан-да, ҚІЖК-
нің Пб-бабында заңсыз жолмен алынған дәлелдемепердің қүқықтық күші жоқ деп
бекітілген. Іс жургізушілік мағынасында заң- сыз жолмен алынғандарды
дәлелдемелер деп атаудың орындылығы ; туралы таласуға болады, өйткені
құқықтық күші болмауынан аталған объектілер дәлелдемелер мен дәлелдеуден
тысқары қалады. Бірақ мәселе онда емес. Заңды белгілеудегі маңызды нәрсе
дәлелдемелер алудың міндетті процедуралық жолы, яғни өзінде тұрақты қалып
пен қозғалмалы негіз үйлескен іс жүргізушілік нысан болып табылады.
1.3 Дәлелдемелердің түсінігі және маңызы.
Дәлелдеменің түсінігі қылмыстық іс жүргізу кодексінің 115 бабында:
"Оның негізінде анықтаушы, тергеуші прокурор, сот осы кодексте белгіленген
тәртіппен Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде көзделген
әрекетердің болғандығын немесе болмағандығын, айыпталушының бұл әрекетті
жасағандығын немесе жасамағандығын және айыпталушының кінәлілігін не кінәлі
емес екендігін, сондай-ақ істі дұрыс шешу үшін маңызы бар өзге де мән-
жайларды анықтайтын заңды түрде алынған фактілі деректер қылмыстық іс
бойынша дәлелдемелер болып табылады", деп берілген.
Қылмыс оқиғасы өткен шақта болған себептен тергеу мен сотқа қылмыстық
істің жағдайы мен фактілі мән-жайларын тікелей қабылдай алмайды. Іске
маңызы бар кез-келген факт дәлелденуге тиісті және осы фактінің толықтығы,
жағдайлары толық дұрыс анықталуға қажет.
М.С. Строгович айтқандай: "Қылмысты ашу және қылмыскерді әшкерлеу, бүл
дәлелдемелерді табу, қылмыстың оқиғасын шынайы анықтап, қылмысты жасаған
адамды заңды жауапкершілікке тартуға мүмкіндік береді, оның кінәлілігін
анықтайды, оған лайыкты жазасын қолдануға көмектеседі.[9]
Қылмыстық іс бойынша дәлелдемелер болып кез-келген фактілі деректер,
заңмен белгіленген тәртіп негізінде анықтама органы, тергеуші және сот
қоғамға қауіпті әрекеттің болуы немесе болмауы осы әрекетті жасаған адамның
кінәлілігін жөне істі дұрыс шешу мақсатындағы басқа да жағдайлар жатады.
Бұл деректер былай анықталады: куәгердің айғағымен, жәбірленушінің
айғағымен, айыпкердің айғағымен, сарапшының қортындысымен, заттай
дәлелдемелермен, тергеу жоне сот әрекеттерінің хаттамаларымен және басқа да
кұжаттар, кино-фото-материалдармен, бейне-аудио жазуларымен анықталынады.
Осы фактілі деректер іс бойынша зерттеліп отырған оқиғалар мен мән
жайлар сот пен тергеу үшін соңғылары анықталу құралы ретінде, дәлелдемелер
құралы болады.
Сот iсi бойынша дәлелдеу дегеніміз - дәлелдемелер арқылы жасалған
қылмыстың бейнесін қалпына келтіру процесін айтамыз.
Сондықтан да, сот дәлелдеудің формальды логикадан айырмашылығы бұл
жерде ойлармен ғана емес, ең алдымен барлық фактілермен дәлелденеді.
Осы кез-келген фактіні соттық дәлелдеме ретінде тану үшін, әрдайым
онда оның қатыстылық деген қасиетін анықтау талап етіледі. Мұнымен оның осы
қарастырылып жатқан іспен байланысын айтамыз, осының әсерінен ол осы мән
жайларды анықтау құралы қызметін аткаруы мүмкін.
Дәлелдеме ұғымының екі жақты сипатты болады: а) тектік сипаттағы
философиялық ұғым; ә) түрлік сипаттап іс жүргізу кұкықтық үғымы.
Философия көзқарасы түрғысынан дәлелдеме дегеніміз – шындықты
анықтаудын процесі (әдісі), пайымдаудың шынайылығын негіздеу. Кең
мағынасындағы "дәлелдеме" кандай да бір пайымдаудың шынайылығын айқындайтын
кез келген рәсім, бұл кейбір қисыңды пайымдауларды, сондай-ақ кейбір табиғи
кұбылыстар мен заттардың сезім арқылы қабылдау жолымең жүзеге асады. Тар
мағынасында - бұл шынайы алғышарттардан дәлелденетін тезистерге бастайтын
дұрыс ой корытындыларының тізбегі1.
Сонымен, философиялық түсінік дәлелдемені екі мағынада камтиды: а)
дәлелдеме – шындығы анықтаудың процесі не әдісі; ә) дәлелдеме – тану мен
бағалаудың статистикалық объектісі.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы үшін статистикалык объект деген дәлелдеме
ұғымының екінші мағынасы тән, қылмыстық сот ісін жүргізу шеңберіндегі
өзгеше кызмет түрі ретінде шындықты анықтау процесінің өзі "дәлелдеу"
терминімен белгіленеді, оның мақсаты туралы дербес тарауда айтылады.
"Дәлелдеме" ұғымының қылмыстық іс жүргізуінін мәнін формальды қисынмен
жүмыс істейтін дефинициядан ажырата отырып, А. И. Трусов былай деп жазды:
"...Сот дәлелдеуде жалаң ойлармен ғана емес, ең әуелі фактілермен жұмыс
істейді".
Әрі карай А. И. Трусов соттық дәлелдемелердің мынадай негізгі
белгілерін негіздейді:
соттық дәлелдермен іс жүзіндегі деректерді білдіреді;
жалпы кез келген іс жүзіндегі деректер соттық дәлелдемелер болып
танылмайды, нақты көмегімен жағдайды айқындауға септігі тигендері,
қылмыстык, істі дұрыс шешу үшін маңызы барлары ғана соттық дәлелдемелер
бола алады;
соттық дәлелдемелер арқылы заңда көзделген қылмыстықіс жүргізушілік
нысандарда, яғни белгілі бір тәртіпшен фактілер анықталады немесе жоққа
шығарылады.[10]
Р. С. Белкиннің пікірі бойынша "жинақталған, зерттелген және
бағаланған дәлелдемелер дәлелдеудің, яғни шындықты анықтаудың мақсатына қол
жеткізудің құралы ретінде қызмет етеді.
Дәлелдеме - шындыққа көз жеткізудің кұралы". Сонымен бірге "дәлелдеме
шындықты жасаудын құралы емес".[11]
Қылмыстық процестегі дәлелдемелердің мәні туралы жалпы түсінік
шындықты тану процесімен өзара байланыска түскен кезде дәлелдеме -
қылмыстық іс жүргізу құқығының аса маңызды сипаттарынын бірі болып табылады
деп айта аламыз. Дәлелдеме сот әділдігінің басты сипаты. Сот ісін жүргізуді
жүзеге асыратын адамдар мен органдардын бүкіл қызметі іс бойынша шындықты
анықтауға және осы арқылы істі әділетті шешуге бағытталған. Дәлелдемесіз
нақты адамға үкім шығаруға құқықтық негіз жоқ.
Келтірілген түйінді жағдайлар қылмыстық процесте дәлелдеме ұғымын
заңды түрде бекітудін негізіне алынған болатын. Және жоғарыда айтылғанды
еске сақтай отырып, дәлелдеменің белгілері мыналар болып табылады :
- дәлелдемедердің ҚІЖК-не сәйкес жолмен алынуы;
- дәлелдемелерде анықталатын жағдайларға қатысы бар іс жүзіндегі
деректердің болуы;
- дәлелдемелерді жинақтау және солардың негізінде қылмыстық, жазаға
жататын әрекеттің бар екендігін немесе болмағандығын анықтау;
- мұндай анықтауды анықтаушының, тергеушінін, прокурордың және соттын
ғана құқығына беру;
- жасады деп айып тағылып отырған әрекетте адамнын кінәлі екендігін
не кінәсіздігін анықтау.
Заң іс үшін манызы бар іс жүзіндегі дерек көздерінің толық тізбесін
белгілейді. Мұндай көздер қатарына сезіктінін, айыпталушының,
жәбірленушінің, куәгердің жауаптары; сарапшы қорытындысы; заттай айғактар;
іс жүргізудің хаттамалары және өзге де құжаттар жатады.
Бұл тізбені кеңейтіл түсіндіруге болмайды.
Қылмыстық іс жүргізу құқығы ғылымында соңғы уақытқа дейін дәлелдемені
құқықтық категория ретінде түсінуде бірлік болмады. Төмендегідей үш
көзқарас айқын аңғарылды.
1. Дәлелдеме екі жақты табиғаты бар категория. Бір жағынан бұл
фактілер, ал екінші жағынан фактілердің көздері. Бұл ілім "дәлелдемені екі
жақты түсіну" деген атақ алады.
Осы көзқарасты негіздей отырып М. С. Строгович былай дел жазды:
"Дәлелдеме ұғымының екі мағынасы бар. Дәлелдеме, бул, біріншіден, қылмыстың
болғандығы немесе болмағандығы, оны жасаудағы белгілі бір адамның
кінәлілігі немесе осы адамның жауапкершілік деңгейіне байланысты болатын
істің басқа да жағдайлары анықталатын фактілердің бір тобы". Екіншіден,
заңда қарастырылған көздер дәлелдемелер болып табылады, олардан тергеу мен
сот іс үшін маңызы бәр фактілер туралы мәліметтер алады және сол арқылы осы
фактілер анықталады".[12]
Негізінен М. С. Строговичтің көзқарасы өзінен бұрынғы А. Ривлин, С.
Альперт және М. Бажановтың еңбектерімен үндес, олар фактілерді ғана
дәлелдемелер деп тану екі тарапты негізсіз қарама-қарсы қоюға әкеліп ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz