Turbo Pascal жүйесінде жолдарды ұйымдастыру технологиясы

КІРІСПЕ
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Турбо Паскаль бағдарламалау тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.10
1.2 Жолдар туралы түсінік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .10.13
1.3 Турбо Паскаль жүйесіндегі күрделі құрама типті
құрылымдар . жолдар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13.16
ІІ ЕСЕПТІҢ ҚОЙЫЛЫМЫ (2.есеп)
2.1 1.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17

2.1.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17.18
2.1.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...18.19
2.1.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19
2.1.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 2.есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.2.1 Есептің берілгені ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20.21
2.2.2 Есептің алгоритмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21.22
2.2.3 Программалау бөлімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.23
2.2.4 Есептің жауабы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
III ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24.25
IV ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26

Бағдарламалау тілі дегеніміз адам мен компьютердің (ЭЕМ) өзара байланыс жасау құралы. Бағдарламалау тілдері екі топқа бөлінеді: таза машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассемблерде жазылған тіл – төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі – адам тіліне жақындалған BASIC, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері. Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған.
Турбо Паскаль тілін пайдаланудың қарапайымдылығынан пайдаланушылар арасында кең орын ала бастады.
Паскаль программалау тілінің алғашқы нұсқасын 1970 жылы Стэнфорд университетінің информатика кафедрасының профессоры, швейцариялық ғалым Никлаус Вирт жасады. Оны Borland корпорациясының қызметкерлері жетілдірді (олардың құрған тілдері Turbo Pascal, Borland Pascal және Object Pascal деп аталды). Delphi жүйесінде Object Pascal программалау тілі пайдаланылады. Turbo Pascal стандартты паскальдың барлық құралдарын қамтитын және жаңа құралдармен толықтырылған, кеңейтілген нұсқасы (біз оны кейде Паскаль деп те атаймыз).
Келе-келе Турбо Паскаль 4.0, ТП 5.0, ТП 6.0, және ТП 7.0 нұсқаларының дүниеге келуі кәсіпкер қолданушының еңбектегі өнімділігін арттыруға мүмкіндік беруге, қолданбалы есептерді шығаруда қолдануға үлкен үлес қосты. Енді осы тілдің ерекшелігі бірсыпыра мүмкіндіктерге толы болып келетінін ерекше атап өту қажет.
Тілдің қарапайым құрылымына сан, идентификатор, тұрақты, айнымалылар, функция және өрнек ұғымдары кіреді. Программада амалдардың орындалуына қажетті мәліметтердің сандық, логикалық немесе символдық (литералдық) мәндік шамалары болады.
Тілдің алфавиті басқа тілдермен салыстырғанда құрылымы жағынан түсінікті, себебі оның әрбір амалы сипатталып отырады. Тілдің алфавитінің құрамына әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді. Сондықтан да қазіргі кезде Паскаль тілі кез келген саладағы күрделі есептерді шешу үшін пайдалануға болатын, кеңінен таралған стандартты программалау тіліне айналды.
Сондай-ақ, Паскаль тілінің графиктік және дыбысты басқару мүмкіндіктері толық қамтылған. Оқу құрылымының соңында программалар кітапханасы берілген.
Ал 1975 жылы стандартты Паскальдың компиляторымен Турбо Паскаль (3.0 нұсқысы) программалау тілі пайда болды. Содан бері Паскаль жалпы білімдік, кәсіптік-техникалық мектептерде және жоғарғы оқу орындарында «бірінші» программалау тілі ретінде қолданыла бастады.
Ақпаратты өңдеу жазылған есепті шығару алгоритмі бойынша жүзеге асады. Алгоритмді жазудың бірнеше тәсілі бар екені белгілі. Алгоритмді жазу тәсілдерінің ішінде компьютерде орындалатын программа түріндегі – оның программалау тілінде жазылуы ерекше орын алады. Программалау тілі – компьютерге арналған есеп шығару алгоритмін жазу үшін пайдаланылатын жасанды тіл. Программалау тілінде жазылған алгоритм программа, ал алгоритмді жазу процесі программалау деп аталады.

1. Ж.Қ.Масанов, Б.А.Бельгимбаев, А.С.Бижанова, Қ.Қ.Мақұлов “Turbo
Pascal” Алматы, 2004.
2. Фаронов В.В. Turbo Pascal: учебное пособие.-СПб.:Питер,2007.-367с.:ил.
3. Заурбеков Н.С., Жұмажанов Б.Ж. Алгоритмдеу және программалау тілдері. Оқу құралы.- Алматы, 2008.- 325 б.
4. Наумова А.Н. Компьютерные технологии оброботки информации.-М:Финансы и статистика,1995.
5. Халыкова К.З. «Программалау тілдерін оқыту – Паскаль тілі» (Оқу құралы), Алматы-2002.-209 бет.

Пән: Информатика, Программалау, Мәліметтер қоры
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті

Қолданбалы информатика кафедрасы

Тақырыбы: Turbo Pascal жүйесінде жолдарды ұйымдастыру технологиясы

Тексерген: аға оқытушы

Миркасимова Т.Ш.

Орындаған: Ақпараттық

жүйелер 1 курс 102-топ

студенті

Байдаулетов Қуаныш

Алматы 2008
МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Турбо Паскаль бағдарламалау
тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5-10
1.2 Жолдар туралы түсінік
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10-13
1.3 Турбо Паскаль жүйесіндегі күрделі құрама типті
құрылымдар –
жолдар ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ..13-16
ІІ ЕСЕПТІҢ ҚОЙЫЛЫМЫ (2-есеп)
2.1 1-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .17

2.1.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..17-18
2.1.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.18-19
2.1.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.1.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...19
2.2 2-
есеп ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 20
2.2.1 Есептің
берілгені ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..20-21
2.2.2 Есептің
алгоритмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
.21-22
2.2.3 Программалау
бөлімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... 22-23
2.2.4 Есептің
жауабы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...23
III
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..24-25
IV ПАЙДАЛАНҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..2 6

КІРІСПЕ

Бағдарламалау тілі дегеніміз адам мен компьютердің (ЭЕМ) өзара
байланыс жасау құралы. Бағдарламалау тілдері екі топқа бөлінеді: таза
машиналық кодпен, не белгілі бір машина кодына арналып ассемблерде жазылған
тіл – төменгі дәрежедегі және жоғарғы дәрежедегі – адам тіліне жақындалған
BASIC, Qbasic, Ci, Turbo Pascal т.б. көптеген бағдарламалау тілдері.
Мемлекеттік бағдарлама бойынша осы тілдерден Basic, Turbo Pascal, Visual
Basic тілдерінің бірін меңгеру ұсынылған.
Турбо Паскаль тілін пайдаланудың қарапайымдылығынан пайдаланушылар
арасында кең орын ала бастады.
Паскаль программалау тілінің алғашқы нұсқасын 1970 жылы Стэнфорд
университетінің информатика кафедрасының профессоры, швейцариялық ғалым
Никлаус Вирт жасады. Оны Borland корпорациясының қызметкерлері жетілдірді
(олардың құрған тілдері Turbo Pascal, Borland Pascal және Object Pascal деп
аталды). Delphi жүйесінде Object Pascal программалау тілі пайдаланылады.
Turbo Pascal стандартты паскальдың барлық құралдарын қамтитын және жаңа
құралдармен толықтырылған, кеңейтілген нұсқасы (біз оны кейде Паскаль деп
те атаймыз).
Келе-келе Турбо Паскаль 4.0, ТП 5.0, ТП 6.0, және ТП 7.0 нұсқаларының
дүниеге келуі кәсіпкер қолданушының еңбектегі өнімділігін арттыруға
мүмкіндік беруге, қолданбалы есептерді шығаруда қолдануға үлкен үлес қосты.
Енді осы тілдің ерекшелігі бірсыпыра мүмкіндіктерге толы болып келетінін
ерекше атап өту қажет.
Тілдің қарапайым құрылымына сан, идентификатор, тұрақты, айнымалылар,
функция және өрнек ұғымдары кіреді. Программада амалдардың орындалуына
қажетті мәліметтердің сандық, логикалық немесе символдық (литералдық)
мәндік шамалары болады.
Тілдің алфавиті басқа тілдермен салыстырғанда құрылымы жағынан
түсінікті, себебі оның әрбір амалы сипатталып отырады. Тілдің алфавитінің
құрамына әріптер, цифрлар және арнайы белгілер кіреді. Сондықтан да қазіргі
кезде Паскаль тілі кез келген саладағы күрделі есептерді шешу үшін
пайдалануға болатын, кеңінен таралған стандартты программалау тіліне
айналды.
Сондай-ақ, Паскаль тілінің графиктік және дыбысты басқару
мүмкіндіктері толық қамтылған. Оқу құрылымының соңында программалар
кітапханасы берілген.
Ал 1975 жылы стандартты Паскальдың компиляторымен Турбо Паскаль (3.0
нұсқысы) программалау тілі пайда болды. Содан бері Паскаль жалпы білімдік,
кәсіптік-техникалық мектептерде және жоғарғы оқу орындарында бірінші
программалау тілі ретінде қолданыла бастады.
Ақпаратты өңдеу жазылған есепті шығару алгоритмі бойынша жүзеге асады.
Алгоритмді жазудың бірнеше тәсілі бар екені белгілі. Алгоритмді жазу
тәсілдерінің ішінде компьютерде орындалатын программа түріндегі – оның
программалау тілінде жазылуы ерекше орын алады. Программалау тілі –
компьютерге арналған есеп шығару алгоритмін жазу үшін пайдаланылатын
жасанды тіл. Программалау тілінде жазылған алгоритм программа, ал
алгоритмді жазу процесі программалау деп аталады.
Осы орта мүмкіншіліктері кең: Паскаль тілінде программалаудың негізгі
принциптері, программа құрылымы, тілдің негізгі элементтері мен
операторлары қарастырылған. Сонымен қатар, Паскаль тілінде программалар
құру, күрделі құрылымдық типтер (жолдар, жиындар, жазулар, массивтер және
файлдық типтер) қарастырылған.
Есепті шешу алгоритмі деп жазбаша жарлықтардың тізімі аталады. Яғни
оны орындау барысында есептің шешімін, не берілген мәндерген есеептің
шешімі жоқ екендігі туралы жауап алуға болады. Жалпы жағдайда есептер әр
түрде бола алады. Мысалы, университеке бару, үйге қайту, жол айрығындағы
бағдаршамнан өту, шәй қайнату, тамақ пісіру және т.с.с. есептер өмірде
көптеген түрде кездеседі. Мұндай есептерді шешу алгоритмдерін тұрмыстық
алгоритмдер дпе атауға да болады. Адмазат қызметінде көптеген өмірлік
тәжірибеден туындайтын әрекеттер, қоғам заңдары әртүрлі алгоритмдер
жиынынан тұрады.
Алгоритм түсінігі есепті шешу әдісі түсінігімен тығыз байлансыты. Әдіс
деп қатаң негізделген есепті шешу тәсілі мен оны қолдануға болатын берілген
мәліметтер бойынша есептер тобын анықтау мақсатында құрылған тәсілді
зерттеуді айтады.
Ал, алгоритм есепті шешу және пратикада қолдану әдісін сипаттау болып
табылады. Ол әдісті зерттеу нәтижесі бойынша құрылады, алгоритм есепті шешу
үшін орындалатын әрекеттердің қатаң жазбаларының реттелген тізбегі болып
табылады. Бұл әрекетер шешу әдісінен туындайды.
Алгоритмнің қасиетті сапаларының бірі – орындаушыдан шешу әдісін, яғги
жазылған әрекеттерді не үшін орындау қажеттілігін түсінуді талап етпейді.
Орындаушыдан жазылған әрекеттерді оындай алуды және қағидаларды түсінуді
талап етеді.
Орындаушы алгоритмі қағида-жарлықтардың ізімен механикалық түрде
орындайды. ЭЕМ-ді, алгоритмді орындау құралы ретінде пайдалану мүмкіндігі
осыған негізделінген.
Алгоритм әрқашан да орындаушы үшін жазылады. Ол адам, ЭЕМ және т.б.
құрылғы болуы мүмкін, Алгоритмді сипаттау орындаушыға жазылған әрекеттер
түсінікті болуы үшін соның тілінде жүзеге асырылады.
Қосымша толықтырушы түсінігін енгізсек, жеке жазбаларды, сөйлемдерді –
алгоритм жарлығын орындайтынды жарлық деп атаймыз. Алгоритм жарлықтар
тізбегі болып табылады. Орындаушы түсінетін және орындай алатын барлық
жарлықтар жиынын орындаушының жарлықтар жүйесі деп атаймыз. Сонымен
орындаушының барлық іс-әрекетін сипаттайтын жарлықтар жүйесі орындаушының
тілі болып табылады.
Мыслы, ЭЕМ үшін жарлықтар жүйесі – қосу, азайту, көбейту, бөлу және
сандарды салыстыру, дәрежелеу. Сондықтан, алгоритм әр кезде де орындаушының
жарлықтар жүйесінің мүмкіндігіне байланысты жазылады.
I НЕГІЗГІ БӨЛІМ

1.1 Турбо Паскаль бағдарламалау тілі

Паскаль бағдарламалау тілі негізінен француз математигі Блез
Паскальдің құрметіне аталған. Нұсқауларды (командалар мен операторларды)
ЭЕМ-ға түсінікті тілде жазып, жүйелеп, берген ақпаратты өңдеуді іске
асыратын тізбені бағдарлама (программа) деп атаймыз. Бағдарламадағы
нұсқаулар (командалар мен операторлар) тізбесін жүйелеп жазу кезеңін
бағдарламалау дейміз. Бағдарлама жазуда алгоритм ұғымы басты роль
атқарады. Алгоритм – орындаушыға белгілі бір мақсатқа, нәтижеге жетуге
арналып жазылған нұсқаулардың жүйеленген, әр қадамында бір әрекетті іске
асыратын нұсқауды оператор дейміз. Команда бірнеше операторлар қоспасынан
да тұруы мүмкін. Есептерді шығарғанда, алгоритм құрғанда белгілі бір ЭЕМ
мен бағдарламалау тілінің мүмкіндіктерін ескеру керек. Turbo Pascal-да
бағдарлама жазуда мына төмендегі негізгі таңбалар пайдаланылады: Қазақ
әліпбиінің бас және кіші әріптері бағдарламалауда тек мәтіндерді өңдеу мен
түсініктемелер жазуда ғана қолданылады. Осы жоғарыдағы бағдарлама жазуда
пайдаланылатын таңбалар тобын Turbo Pascal әліпбиі деп атаймыз. Бұл
таңбалардан бөлек таңбаларды бағдарлама жазуда пайдалана алмаймыз.
Кең қолдана бастауы 1984 жыл, себебі осы жылдары қарапайым қолдануға
ыңғайлы Турбо Паскаль компиляторы пайда болды. Жалпы компилятор
дегеніміздің өзі – тарнслятордың бір түрі, ал транслятор дегеніміз –
белгілі бір компьютер мен бағдарламалау тілі ретінде арналып жазылған
бағдарлама, оның міндеті жазылған бағдарламаны машиналық кодқа лезде
айналдыру.
Алгоритм – информатика пәнінің негізгі ұғымдарының бірі. Компьютерді
қоғам өмірінің қай саласында болмасын пайдалана білу үшін алгоритм ұғымын
меңгеру керек.
Алгоритм сөзі мағынасы жағынан нұсқау, жарлық, рецепт, ереже,
тәртіп, заң, жоба сөздеріне синоним болып келеді. Алгоритм сөзі Орта
Азияның ортағасырлық ұлы ғалымы – Махмуд ибн Мұса әл Хорезмидің атымен
байланысты шыққан. Ол өзінің Арифметикалық трактат деген еңбегінде
арифметикалық амалдарды орындау тәртібін ұсынған. Сөйтіп арифметикалық
амалдары орындау ережесі, геометриялық фигураларды салу ережесі, сөздердің
жазылуының грамматикалық ережесі және т.б., т.с.сияқтылар алгоритм деп
аталып кеткен.
Анықтама. Алгоритм деп – алдын ала анықталған мақсатқа жету үшін,
есептің шешімін табу үшін орындаушыға, адамға, компьютерге және т.б.
берілген түсінікті нұсқаулардың тізбегін айтады.
Алгоритмді кез келген басқа жазулардан мына мағыналық қасиеттері
арқылы ажыратамыз. Олар алгоритмнің түсініктілігі, дискреттілігі,
жалғыздығы, анықтылығы, нәтижелілігі, жалпыға бірдейлігі. Берілген
орындаушы үшін алгоритмнің түсініктілігі деп – орындаушының жарлықтарының
жүйесіне, құрамына енетін іс-әрекеттерді орындау мен тексеру туралы
жазбалар мазмұнын айтады. Алгоритм ЭЕМ қабылдайтын және сол бойынша қажетті
амалдарды орындай алатын нұсқаулар түрінде берілуі керек.
Дискреттілігі – деп алгоритм жарлықтарының тізбектелген ретпен
орындалуын айтады. Оның бір жарлығының орындалуының соңы мен келесі
жарлықтың басына сілтеме дәл, нақты анықталады. Алгоритм, әрқайсысы ЭЕМ-
дібілгілі бір қадам, әрекет жасататын нұсқаулардың тізбегінен тұрады. Әрбір
жарлықты орындағанда алгоритмнің орындалуы аяқталды ма, не келесі қандай
жарлық орындалады, сол туралы дәл мәлімет болуы шарт, яғни алгоритмде
нұқаулардың орындалу реті анықталған болуы керек. Себебі, ЭЕМ үшін әрбір
нұсқауды орындағаннан кейін келесі қай жарлықты орындау, не істеу керектігі
анық көрсетілуі қажет.
Алгоритм – шектеулі қадамдарды орындап болған соң нәтижеге алып
келеді. Нәтижеде, алгоритм орындалған соң есептің шешуінің аяқталуы, не
қандай да бір себептерге байланысты есепті шешуді жалғастыру мүмкін
еместігі туралы мәлімет болуы мүмкін. Алгоритмнің жалпылығы деп оны бірдей
типтегі, түрдегі есептерді шешу үшін қолдануға болатындығын айтады.
Турбо Паскальда амалдардың жазылуы төмендегідей:

Амалдар Амал аты Математикалық ТР-да жазылуы
жазылуы
+ Қосу 10+21 10+21
- Азайту А-В А-В
* Көбейту 32 Х 5 32 * 5
Бөлу 50 : 5 50 5
Div Бүтіндей бөлу 18 div 9
Mod Қалдықты бөлу 22 mod 7

Алгоритмдегі жарлықтардың, нұсқаулардың берілу түріне қарай
алгоритмді жазу әдістерін ажыратуға болады. Орындаушының өзіне тән біліміне
байланысты арнайы таңбалар, сөздер, іс-қимылдар, схемалар арқылы
алгоритмдерді жазудың тәсілдерін ұйымдастыруға болады.
Мысалы, цирктегі құстар мен жануарларға алгоритмдер арнайы дауыстар,
іс-қимылдар арқылы, автокөлікті жүргізу алгоритмі, телевизор, магнитофонды
жұмыс істету алгоритмі арнайы пернелерді басу арқылы, бұрау арқылыжүзеге
асырылады, т.с.с. әртүрлі таңбалармен, белгілермен берілген алгоритмдер көп
кездеседі.
Орындаушы – адам болатын жағдайда алгоритм көбінесе сөзбен жазылады. С
ө з б е н жазылған алгоритмдер, ретпен орналасқан сөйлемдерден,
нұсқаулардан тұрады. Сонымен бірге алгоритмдер арнайы таңбалар мен блок-
схемалар, формулалар, кесте түрінде, ноталар, сазгерлер үшін, осындайлар
арқылы жазылады.
Блок-схемалар – арнайы геометриялық фигуралар, нұсқаулар арқылы
орындалатын әрекеттер мен олардың орындалуы ретін көрсететін графиктік
схемалармен берілетін алгоритм. Алгоритмнің әр пункті геометриялық фигура –
блоктың ішінде бейнеленеді. Орындалатын іс-әрекеттердің түріне қарай оларға
әртүрлі геометриялық фигуралар сәйкес келеді. Геометриялық фигуралар
арарсындағы байланыс жолдары нұсқама рықылы көрсетіледі.
Алгоритмді блок-схема түрінде жазғанда арнайы қабылданған мемлекеттік
үлгі бойынша мына блоктарды пайдаланады: алгоритмнің басы мен соңын элиппс,
алгоритмнің аргументтері мен нәтижелері, алгоритмде мәліметтерді енгізу мен
шығаруды паралелограмм, ақпаратты өңдеудегі, есептеулерді, тіктөрт-бұрыш,
шарттарды тексеру ромб фигураларының ішіне жазылады. Төмендегідей:

Блоктардың атқаратын қызметіне байланысты олардың ішінде және жанына
түсініктеме сөздер жазылады. Олар оқуға ыңғайлы болуы керек.
Блок-схема алгоритмді сипаттаудың графигтік тәсілі. Блок-схема деп,
бағытталған байланыс нұсқамалармен геометриялық фигуралар формасында
алгоритмді рафикалық түрде жазуды айтады. Ал әрбір фигура алгоритмнің бір
әрекетін бейнелейді, олардағы арасындағы нұсқамалар фигурадан фигураға
алмасуды білдіреді. Блок-схемада алгоритмді басқару көрнектілігін анық
көруге болады.
Блок-схема пайдаланылатын геометриялық фигуралар блогтық-таңбалар, ал
байланыс-нұсқамлара ағын сызығы деп аталады. Ағын сызығы фигурадан фигураға
өту жолын көрсету, яғни ақпараттарды және мәліметтерді өңдеудің ретін
көрсету үшін пайдаланылады.
Әрбір блок-схеманың басы мен соңы болады. Барлық блоктар ағыны
сызықтармен байланысады. Әрбір блокта, басы, соңы - қызметші блоктардан
басқасында, ақпарат ағының бір кіру және бір немесе екі щығу сызықтары
болады.
Сонымен, блок-схема алгоритмді бейнелеудің, жазудың ыңғайлы әрі
көрнекті тәсілі болып табылады. Мұнда алгоритмді бейнелеуде неғұрлым анық
болу үшін бөліктерге, қадамдарға бөлуге ешқандай шектеу қойылмайды.
Алгоритмнің мынадай түрлері белгілі – есептеу алгоритмдер, диалогтық
алгоритмдер, графикалық алгоритмдер, мәліметтерді өңдеу алгоритмдері,
роботтарды басқару алгоритмдері және т.б.
Алгоритмді жазудың бірнеше тәсілдері қалыптасқан: формула, кесте,
сөз, графикалық, алгоритмдік программалау тілінде сызықты түрде және т.б.
Біз жоғарыда алгоритмді сөз түрінде, блок-схема түрінде сипаттауға
тоқталғанбыз. Сол графикалық сипаттауды алгоритнің блок-схемасы деп атайды.
Алгоритмді программалау итілінде жазуды – программа деп атаймыз.
Программалау тілі деп, орындаушы ЭЕМ үшін жазылған алгоритмді
сипаттайтын тілді айтамыз. Ал бағдарламалау деп алгоритмді бағдарламалау
тілінде жазу процесін айтамыз.
Программалардың мынадай түрлері бар: ЭЕМ-ге арналған программалар,
станогты, роботтарды және басқа құрылғыларды басқаруға арналған
программалар.
Алгоритмді сөз жүзінде сипаттағанда, жазғанда әрбір жарлықты номірлеп
отырамыз, себебі, ол алгоритмнді орындау барысында қайда көшу, өту
керектігін көрсетіп отыру үшін ыңғайлы болады. Сонымен қатар, қосымша:
басы, соңы, үзу, қызметші жарлықтарды пайдаланатын боламыз. Бұл
жарлықтар алгоритмнің басын, соңын және одан әрі орындау мүмкін болмаған
жағдайда алгоритмнің орындалуын үзуді білідіреді. Соңы жарлығынан бұл
жарлықтың ерекшелігі алгоритмнің орындалуын кенеттен үзу арқылы аяқтауды
білідіреді.
Алгоритмдерді зажу барысында кейде алгоритмдегі әрекеттердің кейбір
бөліктері - әр түрлі мәндер үшін бірнеше рет қайталанып отыратындғы
байқалады. Сонымен бірге кейде бірнеше алгоритмді біріктіру арқылы ауқымды
меселені шешуге арналға алгоритм құрастыруға болады. Мұндай жағдайда
олардың біреуін негізгі алгоритм, ал қалғандарын көмекші алгоритм түрінде
ұйымдастырып жазады. Көмекші алгоритмдер негізгі алгоритмге қажетті дербес
нәтижелерді алу үшін қажет болады. Олардың орындалуы негізі алогритм арқылы
басқарылады. Яғни негізгі алгоритмнің ішінде көмекші алгоритмге сілтеме
жарлықтар жазылады. Кез келген алгоритмді қажеттілігіне қарай басқа
алгоритм үшін көмекші алгоритм түрінде пайдалануға болады.
Көмекші алгоритмді пайдаланғанда, негізгі алгоритмнің көлемі
кішірейеді. Көмекші алгоритмдерді пайдаланғанда мына жағдайды ескерген жөн:

• Көмекші алгоритмді шақыру алдында оның белгісіз шамалары қажетті
мәндерге ие болуы керек;
• Көмекші алгоритмдердің шақырусыз өздігінен орындалмайтын болуы
керек.
Кез келген есепті ЭЕМ-де шешу бірнеше кезеңдерден тұрады:
1. есептің қойылуын ұғу, түсіну;
2. формальдау деңгейі, есептің математикалық түрде қойылуы;
3. шешу әдісін таңдау немесе құру;
4. программасын құру;
5. программаның дұрыстығын тексеру;
6. есептеу және нәтижелерді өңдеу.
Жалпы айтқанда, аталған кезеңдерді орындау программаны құру, тексеру
және орындау әрекетін қамтиды. Бұлай кезеңдерге бөлу шартты түрде ғана
болып табылады. Ал бұған қосымша жалпы түрдегі және қажетті кезеңдерді
қарастыруға болады. ЭЕМ-ді пайдаланушы есептер шешу процесінде мынадай
кезеңдерді – программалау тілін таңдау, мәліметтердің құрылымын сипаттау,
программаны ықшамдау, тестілеу, құжаттау және т.б. орындай алады.
Есептің қойылуын тексеру. Есептің қойылуын ұғыну барысында алдымен
соңғы нәтижені мақсатты анықтауға назар аудару қажет және зерттеліп
отырған проблемаға жалпы ыңғайлды табу: қойылған есептің шешімі бар ма және
оған тиісінше жалғыз ба қарастырылатын физикалық құбылыстарды немесе
обьектінің жалпы қасиеттерін танып білу, нақты ЭЕМ-нің мүмкіндігін талдау
және программалау жүйесінің мүмкіндігін талдау. Бұл кезеңде қойылған
есептің негізін терең түсіну талап етіледі. Есепті дұрыс тұжырымдау кейде
оны шешуге қарағанда қиынға соғады.
Формальдау. Формальдау қарастырылып отырғанқұбылыстың ережеге сай
математикалық моделін құруға алып келеді. Есепті талдау нәтижесінде
берілген мәліметтердің спецификасы және көлемі анықталады, шартты
белгілеулер жүйесі енгізіледі, шешілетін есептің танымал есептер тобының
қайсысына жататындығы анықталады және сәйкесінше математикалық аппарат
таңдалады. Бұл үшін математика тілінде физиканың, механиканың,
экономиканың, технологияның және т.б. нақты есептерін ұйымдастыра алуы
қажет. Бұл кезеңнен жеңіл өту үшін сәйкес пән саласынан терең біліммен
бірге есептеу математикасын жақсы білу керек, яғни машинада есептер шешуде
пайдаланылатын әдіс-тәсілдерді білу керек.
Көптеген күрделі есептердің толық қойылуы есептеу техникасы құралдары
арқылы орындалмайды. Сондықтан бұл есептерді ықшамдау керек. Қарастырып
отырған есеп үшін қай параметрлердің қажеттілігі жоғары, ал қандай
параметрлердің қажеттігі төмен екенін білмей – есепті сауатты ықшамдау
мүмкін емес. Сонымен қатар мүмкін болған есептеу схемаларының қайсысы,
есептеу әдісін таңдаумен байланысты есептеуді ықшам түрге келтіретінін білу
өте қажет. Егер бар құралдар жетіспесе, онда зерттеудің жаңа әдістерін,
жаңа ыңғайын табу, жасау қажет болады.
Шешу әдісін таңдау. Есептің математикалық тұжырымдалуы анықталған соң
оны шешу әдісін таңдау керек. Жалпы айтқанда, кез келген әдісті қолдану
бірқатар формулаларды құруға және осы формулалардың арасында байланысты
анықтайтын ережелерді тұжырымдауға алып келеді. Мұның барлығы есептеу
процесін машина орындай алатындай жеке қадамдарға бөлуден тұрады. Шешудің
әдісін таңдауда пайдаланушының өзінің білімі мен талғамы өте үлкен ықпал
жасайды.
Бұл кезең тіпті есепті шешу процесінің ең қажеттісі болып табылады.
ЭЕМ-де есептерді шығарғанда бірталай кез келген алынған нәтиже жуық мән
екенін есте ұстау керек. Егер дәл шешудің алгоритмі белгілі болса, онда
кездейсоқ ЭЕМ жұмысындағы ақаулар мен қателіктерден басқа, ЭЕМ-де сандарды
өрнектеу – бейнелеу дәлдігінің шектелуіне байланысты қателіктер болуы
мүмкін.
Алгоритмді құру. Аталған кезеңде есептеу процесін бірімен-бірі
байланыстағы бөліктеге бөлу, олардың рет тәртібін орнату, осындай
бөліктердің әрқайсысын қандай да бір формада сипаттау және соңынан тексеру,
яғни таңдалған әдісті жүзеге асыруға бола са соны көрсету жүзеге асырылады.
Көптеген жағдайда қанағаттанатын нәтижені тез ала алмаймыз, сондықтан
алогритмді құру жасау мен қатені түзету әдісіне келтіріледі және
нәтиженің соңғы вариантын алу үшін талдау және нақтылау бағытында бірнеше
қадамдар жасау талап етіледі.
Программасын жазу. Алгоритмді машинаға енгізуге мүмкіндік беретін және
келесі кезекте машина тіліне аударуға болатын формада түсіну программа құру
кезеңіне жатады, яғни, есептің құрылған алгоритмін ЭЕМ-ге түсінікті болатын
тілге аудару болып табылады. Программаның орындалуы программалау тілі
Бейсик, Ку Бейсик, Паскаль, Си, және т.б. программалау тілдерінің бірі бола
алады.
Программаны тексеру, орындау. Программаны құру орындаушыдан қатаң
көңіл бөлуді талап тетін, еңбекке толы процесс. Алғашқы кезеңдерде қаншама
ұтымды әрекет жасасақ та программа алғаш құралғанда қателігі болады.
Машитна не жауап бере алмайды, немесе дұрыс емес шешім береді.
Программа есепті дайындаған және программалаған адаммен тікелей
тексеріледі. Программаның дұрыс жазылуы анықталады, мағыналық және
синтаксистік қателерін және т.б. табады. Сонан оң, программа ЭЕМ зердесіне
енгізіледі, ескерілмей қалған қателер тікелей машинаның көмегімен табылады.
Нәтижені есептеу және өңдеу. Программа дұрыс нәтиже беретіндігіне
толық сенімді болған соң, программа бойынша тікелей есептеулерге кірісуге
болады.
Есептеулер аяқталған соң оның нәтижелерін практикалық іс-әрекетке
пайдалану кезеңі немесе нәтижелерді өңдеу кезеңі келеді. Есептеудің
нәтижелерін өңдеу – есеп пайда болған пән туралы білімнің үлесіне жатады.

1.2 Жолдар туралы түсінік

Литерлік, символдық шамалар деп мәндері символдардың кез келген
тізбегінен тұратын текстер болып келген шамаларды айтамыз.
Бос орын Паскаль тілінде символдар қатарына кіретін болғандықтан,
символдық берілгендерді жолмен енгізу керек. Паскаль тілінде символдық
жолдар – апострофқа алынған символдар тізбегі, мысалы:
‘КИНОТЕАТР’, ‘SUMMA’, ‘-----’, ‘A*B’.
Апостоф ішінде апостроф екі рет алыну керек: ‘Д’’ АРТАНЬЯН’, ‘ТЕАТР
’’ТЮЗ’’’.
Жоғарыда айтылған символдық жолмен орындалатын амалдарға тоқталайық.
Символдық жол жолды өңдеуге арналған String – жол айнымалысымен
өрнектеледі. Жолды өңдеудің екі түрі бар. Бірінші түрі – жолды өңдеуді бір
бөлікке, ал оның екінші түрі – жолды құрамдас обьект түрінде, яғни бөлек
символдан тұратын жолдарды өңдейді. Мұнда да жол мазмұны CHAR типіндегі
сияқты апострофқа алынып жазылады.
Жолды өңдеуге арналған функциялар:
Length ұзындық функциясы – текстік жолдың ұзындығын анықтайды.
PROGRAM Kuanish;
Var
Words: String;
Begin
Write (‘сөз ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.