Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН ҚОРҒАУДЫҢ ТҮСШІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.1. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын құқық нормаларының эколошялық құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ БҮЗҒАНЫ ҮШШ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІПН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
2.1 Радиоэколошялық құқық бүзушылықтың түсінігі және қүрамы ... ... ... ...71
2.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы завдарды бұзғаны үшін қүқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
3.3 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғауды қүқықгық реттеудің жай.күйі, оның тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 135
1. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН ҚОРҒАУДЫҢ ТҮСШІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.1. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын құқық нормаларының эколошялық құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
2. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ БҮЗҒАНЫ ҮШШ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІПН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...70
2.1 Радиоэколошялық құқық бүзушылықтың түсінігі және қүрамы ... ... ... ...71
2.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы завдарды бұзғаны үшін қүқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...74
3.3 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғауды қүқықгық реттеудің жай.күйі, оның тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 135
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі - атом энергиясын пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі мәселелердің шешілуіне, ғылым мен техниканың дамуы барысында үлкен бетбұрыс алуына мүмкіндік жасаса, екінші жағынан кейбір аймақтар үшін қасірет, ол әлем үшін қауіп қатер болып отыр.
Біздің еліміз ғылымның осы ұлы жетістігінің пайдасына қарағанда зардабын көп көрді.
Қазақстан - ұлы мемлекеттердің ядролық жанталасушылығынан, шаруашылықты дұрыс ұйымдастырмаудан ең көп қасірет шеккен ел. Елдегі радиациялық жағдай, халықтың қасіреті мен сырқаты, арамызда көбейіп келе жатқан кемтар, жарымжандар катарын көбейтіп, ұлттық гендік негізге қатер төндіріп, жас тәуелсіз мемлекеттің алдына үлкен саяси, әлеуметтік, экономикалық және радиоэкологиялық мәселелер туындатып отыр.
Бұл жағдайды екінші жағынан еліміздің аумағында орналаскан сынақ және жалға алынған аландар мен уран рудасы, басқа да құрамында радиоактивті заттар бар кен қазатын, өндейтін, байытатын кәсіпорындардың жұмыстары және радиоактивті қалдықтар қоры одан әрі ушықтыра түсуде. Осының салдарынан елімізде қолайсыз, ал бірқатар аймақтарда дағдарысты радиоэкологиялық ахуал қалыптасып отыр.
Радиациялық тұрғыдан алғанда Қазақстан территориясы аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас территория болып табылады. Демек, ел аумағының радиоактивтік ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда /1/.
Бүгінгі танда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің негізінің өзінде, радиоэкологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті екендігіне көз жеткіземіз.
Дәлірек деректерге сүйенсек, Семей ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жасалған. Оның 90-ауада, 26-сы жер үстінде, ал 354-і жер астында сыналған. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, осы жарылыстар салдарынан елімізде 304-мың шаршы шақырымдай аймақ бүлінген /2/.
Батыс Қазақстанға әскери-сынақ аймағы орналасқаннан бергі мерзім ішінде Жаңақала мен Орда ауданына қарасты Нарын құмында 29-рет ядролық жарылыс сынағы болды. Оның 19-ы жер астында, 10-ы жер үстінде сыналған. Бұлардан басқа осы Нарында 24-мың ракета жарылысы болып, әскери техниканың 177-түрі сынақтан өткен. РСД-10, СС-20 үлгісіндегі орта және жақын қашықтықтың 619-ракетасы жойылған. Бұл ракеталардың әрқайсысының салмағы 50-тоннаға жуық. Зерттеу жүргізген ғалымдар тек осы ракеталарды жоюдың салдарынан Жаңақала, Орда ауданының ауа кеңістігіне 30-мың тоннадан астам аса улы күл-тозаңның жайылғанын дәлелдеді /3/.
Біздің еліміз ғылымның осы ұлы жетістігінің пайдасына қарағанда зардабын көп көрді.
Қазақстан - ұлы мемлекеттердің ядролық жанталасушылығынан, шаруашылықты дұрыс ұйымдастырмаудан ең көп қасірет шеккен ел. Елдегі радиациялық жағдай, халықтың қасіреті мен сырқаты, арамызда көбейіп келе жатқан кемтар, жарымжандар катарын көбейтіп, ұлттық гендік негізге қатер төндіріп, жас тәуелсіз мемлекеттің алдына үлкен саяси, әлеуметтік, экономикалық және радиоэкологиялық мәселелер туындатып отыр.
Бұл жағдайды екінші жағынан еліміздің аумағында орналаскан сынақ және жалға алынған аландар мен уран рудасы, басқа да құрамында радиоактивті заттар бар кен қазатын, өндейтін, байытатын кәсіпорындардың жұмыстары және радиоактивті қалдықтар қоры одан әрі ушықтыра түсуде. Осының салдарынан елімізде қолайсыз, ал бірқатар аймақтарда дағдарысты радиоэкологиялық ахуал қалыптасып отыр.
Радиациялық тұрғыдан алғанда Қазақстан территориясы аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас территория болып табылады. Демек, ел аумағының радиоактивтік ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда /1/.
Бүгінгі танда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің негізінің өзінде, радиоэкологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті екендігіне көз жеткіземіз.
Дәлірек деректерге сүйенсек, Семей ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жасалған. Оның 90-ауада, 26-сы жер үстінде, ал 354-і жер астында сыналған. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, осы жарылыстар салдарынан елімізде 304-мың шаршы шақырымдай аймақ бүлінген /2/.
Батыс Қазақстанға әскери-сынақ аймағы орналасқаннан бергі мерзім ішінде Жаңақала мен Орда ауданына қарасты Нарын құмында 29-рет ядролық жарылыс сынағы болды. Оның 19-ы жер астында, 10-ы жер үстінде сыналған. Бұлардан басқа осы Нарында 24-мың ракета жарылысы болып, әскери техниканың 177-түрі сынақтан өткен. РСД-10, СС-20 үлгісіндегі орта және жақын қашықтықтың 619-ракетасы жойылған. Бұл ракеталардың әрқайсысының салмағы 50-тоннаға жуық. Зерттеу жүргізген ғалымдар тек осы ракеталарды жоюдың салдарынан Жаңақала, Орда ауданының ауа кеңістігіне 30-мың тоннадан астам аса улы күл-тозаңның жайылғанын дәлелдеді /3/.
1. Ибраев Р. Қазақ даласының қасіреті //Жас алаш. - 1997. 1 қараша.
2. Жылқышыбаева Қ. Ядролық сынақ зардаптары //Саясат. - 1998. шілде.
3. Ядролық сынақ зардаптары //Егеменді Қазақстан. - 1999. 14 мамыр.
4. Жатқанбаев Ж., Абылайханова Т., Қойбағарова X., және т.б. Радиоэкология кдндай құбылыс? //Зерде. - 1996. маусым.
5. Радиациялық қатер //Егеменді Қазақстан. - 1995. 5 желтоқсан.
10. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: //Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз.
11. Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., и др. Правовая охрана природы в Кзахской ССР. - Алма-Ата, "Наука" 1977. с. 10-20; Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1995. с. 97-100; Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. ~ Алматы. 1995. с. 106-107; Под ред. Шемшученко Ю.С. Охрано окружающей среды в городах //организационно-правовые вопросы. - Киев. 1981. с. 10.
12. Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1995. с. 98.
15. Байдельдинов Д Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы. 1995. с. 108.
16. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қоргау туралы
//Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз. 1 бап.
17. Охрана природы: Справочник //Митрюшкин К.П., Берлянд М.Е., Беличенко Ю.П. и др. 2-е изд. перераб. - М., Агропромиздат. 1997. с. 22.
18. Әбдез Стамқұлүлы. Қазақстан Республикасының экология құқығы, - Алматы. 1995. 7 б.
19. Петров В.В. Экологическое право России. - М.: 1995. с. 48.
21.Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз. 1 бап.
24. Қазақ Совет Энциклопедиясы. т. 9. 402 б.
25. Атомная энергия сегодня и завтра. Науч-попул. //Под ред. Т.Х. Маргуловой. - М.: Высш. шк.,- 1989. с. 35-36.
26. Жаткднбаев Ж., Абылайханова Т., Қойбағарова X., және т.б. Радиоэкология қандай құбылыс? //Зерде. 1996. маусым.
29.Қазақстан Республикасының заңы. Атом энергиясын пайдалану туралы: Егеменді Қазақстан. - 1997. 17 сәуір. 1 бап.
32. Шайбеков К.А. О преподавании курса "Природоохранительное право в вузах" кітабында.: Проблемы взаимодействия общества и природы. М., 1974. с. 115.
33. Байсалов С.Б. Понятие и характер природоохранного права. -Известия АН Казахской ССР. //Серия "Общественные науки"., 1977. N 2. с. 78.
34. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. - Алма-ата. 1983. с. 56.
35. Бектүрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. 75 б.
36. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. с. 24.
39. Петров В.В. Экологическое право России. - Учебник для вузов. М.: Издательство БЕК - 1995. с. 78.
44. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Предмет и система советского земельного право. Алма-ата. 1981. с. 52-53.
49.Атомная энергия сегодния и завтра: Науч-попул. //Под ред. Т.Х.
Маріуловой - М. Высш. шк., 1989. 36 б. 50.Жылқышыбаева Қ. Ядролық сынақ зардаптары //Саясат. — 1998.
шілде
53. Кодекс о недрах Казахской ССР. - Алма-Ата: "Казахстан", 1976
54. Мухитдинов Н.Б. Правовая охрана недр. //Сб. - Правовая охрана природы Казахской ССР. - 1977. с. 213.
5 5. Мухитдинов Н. Б. - Правовые проблемы пользования недрами. Алма-Ата: "Наука", 1972; Мухитдинов Н.Б. Основы горного права.
- Алма-Ата; "Казахстан", 1983; Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж., Мороз С.П. Горное право Республики Казахстан (учебное пособие).
- Алма-Ата, "Наука" КазССР, 1977; Мухитдинов Н.Б., Мороз С.П. Горное право (учебное пособие) — Алматы, 1999.
56. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Конституция Республики Казахстан. - Алматы: "Жетіжарғы", 1998.
57. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: Егемен Қазақстан. - 1997. 5 тамыз.
58. Қазақстан Республиксының заңы. Түрғывдардың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы: Егемен Қазақстан. -1994. 20 шілде.
59. Қазақстан Республикасының су кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1995.
60. Қазақстан Республикасының заңы. Экологиялық сараптама туралы: Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. - 1997. N6.
61. Қазақстан Республикасының заңы. Жер туралы: Заң газеті. - 2001. 24 қаңтар.
62. Қазақстан Республикасының заңы. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы: Егемен Қазақстан. - 1996. 12 шілде.
63. Қазақстан Республикасының заңы. Мемлекеттік құпиялар туралы: Заң журналы. - 1999. N5.
64. Қазақстан Республикасының заңы. Қару-жараққа, әскери техникаға және екіүдай мақсаттағы өнімге экспорттық бақылау туралы; Егемен Қазақстан. - 1996. 25 маусым.
65. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Кеден ісі туралы: Егемен Қазақстан. - 1995. 26 шілде.
66. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Мұнай туралы: Егемен Қазақстан. - 1995. 20 шілде.
67. Қазақстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазақстан. — 1999. 13 тамыз.
68. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы: Егемен Қазақстан.
- 1996. 29 қаңтар.
69. Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан Республикасының үлттық қауіпсіздігі туралы: Заң газеті. - 1998. 8 шілде.
70. Қазақстан Республикасының заңы. Атом энергиясын пайдалану туралы: Егемен Қазақстан. - 1997. 17 сәуір.
71. Қазақстан Республикасының заңы. Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы: Егемен Қазақстан. - 1998. 25 сәуір.
101. Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: "Жеті жарғы", 1998.
102,Қазақстан Республикасының Конституциялық заң күші бар Жарлығы. Қазақстан Республикасының Президенті туралы: Халық Кеңесі. 1996. 6 қаңтар. Өзгер. толық. 1999 ж. 6 мамыр. Егемен Қазақстан 1999 11 мамыр.
103. Қазақстан Республикасының Конституциялық заң күші бар Жарлығы. Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы: Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1997. N7. 78 құжат. өзгер. мен толық. Егемен Қазақстан 1999. 6 мамыр.
104. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаган ортаны қорғау туралы: Егемен Қазақстан. 1997. 5 тамыз.
Ю5.Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі туралы Ереже: ҚР Үкіметінің 1999. 12 қарашадағы қаулысымен бекітілген. ПҮАЖ. 1999. N50 489 құжат.
106. Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі Қоршаған ортаны қорғау комитеті туралы Ереже. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000. 17 акдандағы N200. қаулысымен бекітілген. ПҮАЖ 2000. N9-10. 100 қүжат.
Ю7.Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1999. N52 509 құжат
108. Қазақстан Республикасының Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997 N9 61 қүжат
109. Қазақстан Республикасының жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N24 219 қүжат.
ПО.Қазақстан Республикасының Су кодексі. Алматы: Жеті жарғы, 1993
111. Қазақстан Республикасының Су ресурстары жөніндегі комитет туралы Ереже. ПҮАЖ. 2000. N13-14. 134 қүжат.
112. Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніңцегі комитет туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N13
НЗ.Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі туралы Ереже ПҮАЖ. 2001. N53. 527 қүжат.
157.Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау
туралы: //Егемен Қазақстан. 1997 5 тамыз. 36 бап.
158. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы: //Егемен Қазақстан. 1996. 29 қаңтар
159. Қазақстан Республикасының заңы. Жер туралы: //Егемен Қазақстан, 2001. 26 желтоқсан.
ІбО.Бектұрғанов Ә.Е. Экологиялық жарамсыз жерлердің құқықтық
жағдайы//Атамекен. 1998. Иақпан. 161. Қазақстан Республикасының заңы. Халықтың санитарл ық-
эпидемиологиялық салауаттылығы туралы: //Егемен Қазақстан.
1994. 20 шілде. 162.Қазақстан Республикасының заңы. Қару-жараққа, әскери техникаға
және екіүдай мақсаттағы өнімге экспорттық бақылау туралы:
//Егемен Қазақстан. 1996. 25 маусым. ІбЗ.Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздігі туралы: //Заң газеті. 1998. 8 шілде, 21 бап.
196.Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстанның
2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі
шаралар туралы: //Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95
кұжат.
197.Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің
тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан. 1996. 1 маусым.
198. Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар.
//Атамекен. 1998. 2 маусым. 8 шілде
199.Қазақстан Республикасы Президентінің 1998. 16 қарашадағы N4153
Жарлығымен бекітілген "Халық денсаулығы" Мемлекеттік
бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1998. N42-43. 381
қүжат.
200. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997. 19 ақпандағы N235 қаулысымен бекітілген Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жұзеге асыру тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N9. 61 қүжат.
2. Жылқышыбаева Қ. Ядролық сынақ зардаптары //Саясат. - 1998. шілде.
3. Ядролық сынақ зардаптары //Егеменді Қазақстан. - 1999. 14 мамыр.
4. Жатқанбаев Ж., Абылайханова Т., Қойбағарова X., және т.б. Радиоэкология кдндай құбылыс? //Зерде. - 1996. маусым.
5. Радиациялық қатер //Егеменді Қазақстан. - 1995. 5 желтоқсан.
10. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: //Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз.
11. Еренов А.Е., Сахипов М.С., Мухитдинов Н.Б., и др. Правовая охрана природы в Кзахской ССР. - Алма-Ата, "Наука" 1977. с. 10-20; Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1995. с. 97-100; Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. ~ Алматы. 1995. с. 106-107; Под ред. Шемшученко Ю.С. Охрано окружающей среды в городах //организационно-правовые вопросы. - Киев. 1981. с. 10.
12. Петров В.В. Экологическое право России. - М., 1995. с. 98.
15. Байдельдинов Д Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы. 1995. с. 108.
16. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қоргау туралы
//Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз. 1 бап.
17. Охрана природы: Справочник //Митрюшкин К.П., Берлянд М.Е., Беличенко Ю.П. и др. 2-е изд. перераб. - М., Агропромиздат. 1997. с. 22.
18. Әбдез Стамқұлүлы. Қазақстан Республикасының экология құқығы, - Алматы. 1995. 7 б.
19. Петров В.В. Экологическое право России. - М.: 1995. с. 48.
21.Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: Егеменді Қазақстан. - 1997. 5 тамыз. 1 бап.
24. Қазақ Совет Энциклопедиясы. т. 9. 402 б.
25. Атомная энергия сегодня и завтра. Науч-попул. //Под ред. Т.Х. Маргуловой. - М.: Высш. шк.,- 1989. с. 35-36.
26. Жаткднбаев Ж., Абылайханова Т., Қойбағарова X., және т.б. Радиоэкология қандай құбылыс? //Зерде. 1996. маусым.
29.Қазақстан Республикасының заңы. Атом энергиясын пайдалану туралы: Егеменді Қазақстан. - 1997. 17 сәуір. 1 бап.
32. Шайбеков К.А. О преподавании курса "Природоохранительное право в вузах" кітабында.: Проблемы взаимодействия общества и природы. М., 1974. с. 115.
33. Байсалов С.Б. Понятие и характер природоохранного права. -Известия АН Казахской ССР. //Серия "Общественные науки"., 1977. N 2. с. 78.
34. Мухитдинов Н.Б. Основы горного права. - Алма-ата. 1983. с. 56.
35. Бектүрғанов Ә.Е. Қазақстан Республикасындағы жер құқық қатынастары. - Алматы: Жеті жарғы, 1997. 75 б.
36. Байдельдинов Д.Л. Экологическое законодательство Республики Казахстан. - Алматы: Жеті жарғы, 1995. с. 24.
39. Петров В.В. Экологическое право России. - Учебник для вузов. М.: Издательство БЕК - 1995. с. 78.
44. Еренов А.Е., Мухитдинов Н.Б., Ильяшенко Л.В. Предмет и система советского земельного право. Алма-ата. 1981. с. 52-53.
49.Атомная энергия сегодния и завтра: Науч-попул. //Под ред. Т.Х.
Маріуловой - М. Высш. шк., 1989. 36 б. 50.Жылқышыбаева Қ. Ядролық сынақ зардаптары //Саясат. — 1998.
шілде
53. Кодекс о недрах Казахской ССР. - Алма-Ата: "Казахстан", 1976
54. Мухитдинов Н.Б. Правовая охрана недр. //Сб. - Правовая охрана природы Казахской ССР. - 1977. с. 213.
5 5. Мухитдинов Н. Б. - Правовые проблемы пользования недрами. Алма-Ата: "Наука", 1972; Мухитдинов Н.Б. Основы горного права.
- Алма-Ата; "Казахстан", 1983; Мухитдинов Н.Б., Тукеев А.Ж., Мороз С.П. Горное право Республики Казахстан (учебное пособие).
- Алма-Ата, "Наука" КазССР, 1977; Мухитдинов Н.Б., Мороз С.П. Горное право (учебное пособие) — Алматы, 1999.
56. Қазақстан Республикасының Конституциясы. - Конституция Республики Казахстан. - Алматы: "Жетіжарғы", 1998.
57. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау туралы: Егемен Қазақстан. - 1997. 5 тамыз.
58. Қазақстан Республиксының заңы. Түрғывдардың санитарлық-эпидемиологиялық салауаттылығы туралы: Егемен Қазақстан. -1994. 20 шілде.
59. Қазақстан Республикасының су кодексі. - Алматы: Жеті жарғы, 1995.
60. Қазақстан Республикасының заңы. Экологиялық сараптама туралы: Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы. - 1997. N6.
61. Қазақстан Республикасының заңы. Жер туралы: Заң газеті. - 2001. 24 қаңтар.
62. Қазақстан Республикасының заңы. Табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар туралы: Егемен Қазақстан. - 1996. 12 шілде.
63. Қазақстан Республикасының заңы. Мемлекеттік құпиялар туралы: Заң журналы. - 1999. N5.
64. Қазақстан Республикасының заңы. Қару-жараққа, әскери техникаға және екіүдай мақсаттағы өнімге экспорттық бақылау туралы; Егемен Қазақстан. - 1996. 25 маусым.
65. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Кеден ісі туралы: Егемен Қазақстан. - 1995. 26 шілде.
66. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Мұнай туралы: Егемен Қазақстан. - 1995. 20 шілде.
67. Қазақстан Республикасының заңы. Стандарттау туралы: Егемен Қазақстан. — 1999. 13 тамыз.
68. Қазақстан Республикасы президентінің заң күші бар Жарлығы. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы: Егемен Қазақстан.
- 1996. 29 қаңтар.
69. Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан Республикасының үлттық қауіпсіздігі туралы: Заң газеті. - 1998. 8 шілде.
70. Қазақстан Республикасының заңы. Атом энергиясын пайдалану туралы: Егемен Қазақстан. - 1997. 17 сәуір.
71. Қазақстан Республикасының заңы. Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы: Егемен Қазақстан. - 1998. 25 сәуір.
101. Қазақстан Республикасының Конституциясы. — Алматы: "Жеті жарғы", 1998.
102,Қазақстан Республикасының Конституциялық заң күші бар Жарлығы. Қазақстан Республикасының Президенті туралы: Халық Кеңесі. 1996. 6 қаңтар. Өзгер. толық. 1999 ж. 6 мамыр. Егемен Қазақстан 1999 11 мамыр.
103. Қазақстан Республикасының Конституциялық заң күші бар Жарлығы. Қазақстан Республикасының Парламенті және оның депутаттарының мәртебесі туралы: Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1997. N7. 78 құжат. өзгер. мен толық. Егемен Қазақстан 1999. 6 мамыр.
104. Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаган ортаны қорғау туралы: Егемен Қазақстан. 1997. 5 тамыз.
Ю5.Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі туралы Ереже: ҚР Үкіметінің 1999. 12 қарашадағы қаулысымен бекітілген. ПҮАЖ. 1999. N50 489 құжат.
106. Қазақстан Республикасының Табиғи ресурстар және айналадағы ортаны қорғау министрлігі Қоршаған ортаны қорғау комитеті туралы Ереже. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2000. 17 акдандағы N200. қаулысымен бекітілген. ПҮАЖ 2000. N9-10. 100 қүжат.
Ю7.Қазақстан Республикасының жер ресурстарын басқару жөніндегі агенттігі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1999. N52 509 құжат
108. Қазақстан Республикасының Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997 N9 61 қүжат
109. Қазақстан Республикасының жерге орналастыруды жүргізудің тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N24 219 қүжат.
ПО.Қазақстан Республикасының Су кодексі. Алматы: Жеті жарғы, 1993
111. Қазақстан Республикасының Су ресурстары жөніндегі комитет туралы Ереже. ПҮАЖ. 2000. N13-14. 134 қүжат.
112. Қазақстан Республикасының Инвестициялар жөніңцегі комитет туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N13
НЗ.Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрлігі туралы Ереже ПҮАЖ. 2001. N53. 527 қүжат.
157.Қазақстан Республикасының заңы. Қоршаған ортаны қорғау
туралы: //Егемен Қазақстан. 1997 5 тамыз. 36 бап.
158. Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар Жарлығы. Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы: //Егемен Қазақстан. 1996. 29 қаңтар
159. Қазақстан Республикасының заңы. Жер туралы: //Егемен Қазақстан, 2001. 26 желтоқсан.
ІбО.Бектұрғанов Ә.Е. Экологиялық жарамсыз жерлердің құқықтық
жағдайы//Атамекен. 1998. Иақпан. 161. Қазақстан Республикасының заңы. Халықтың санитарл ық-
эпидемиологиялық салауаттылығы туралы: //Егемен Қазақстан.
1994. 20 шілде. 162.Қазақстан Республикасының заңы. Қару-жараққа, әскери техникаға
және екіүдай мақсаттағы өнімге экспорттық бақылау туралы:
//Егемен Қазақстан. 1996. 25 маусым. ІбЗ.Қазақстан Республикасының заңы. Қазақстан Республикасының
ұлттық қауіпсіздігі туралы: //Заң газеті. 1998. 8 шілде, 21 бап.
196.Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы. Қазақстанның
2030 жылға дейінгі Даму стратегиясын одан әрі іске асыру жөніндегі
шаралар туралы: //Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 2000. N8. 95
кұжат.
197.Қазақстан Республикасы экологиялық қауіпсіздігінің
тұжырымдамасы. Егемен Қазақстан. 1996. 1 маусым.
198. Қазақстан Республикасының Экология және табиғи ресурстар.
//Атамекен. 1998. 2 маусым. 8 шілде
199.Қазақстан Республикасы Президентінің 1998. 16 қарашадағы N4153
Жарлығымен бекітілген "Халық денсаулығы" Мемлекеттік
бағдарламасы. Қазақстан Республикасы ПҮАЖ. 1998. N42-43. 381
қүжат.
200. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1997. 19 ақпандағы N235 қаулысымен бекітілген Жерді пайдалануға және қорғауға мемлекеттік бақылауды жұзеге асыру тәртібі туралы Ереже. ПҮАЖ. 1997. N9. 61 қүжат.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 42 бет
Таңдаулыға:
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН ҚОРҒАУДЫҢ ТҮСШІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.1. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын құқық нормаларының эколошялық құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ БҮЗҒАНЫ ҮШШ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІПН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..70
2.1 Радиоэколошялық құқық бүзушылықтың түсінігі және қүрамы ... ... ... ...71
2.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы завдарды бұзғаны үшін қүқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғауды қүқықгық реттеудің жай-күйі, оның тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 135
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі - атом энергиясын пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі мәселелердің шешілуіне, ғылым мен техниканың дамуы барысында үлкен бетбұрыс алуына мүмкіндік жасаса, екінші жағынан кейбір аймақтар үшін қасірет, ол әлем үшін қауіп қатер болып отыр.
Біздің еліміз ғылымның осы ұлы жетістігінің пайдасына қарағанда зардабын көп көрді.
Қазақстан - ұлы мемлекеттердің ядролық жанталасушылығынан, шаруашылықты дұрыс ұйымдастырмаудан ең көп қасірет шеккен ел. Елдегі радиациялық жағдай, халықтың қасіреті мен сырқаты, арамызда көбейіп келе жатқан кемтар, жарымжандар катарын көбейтіп, ұлттық гендік негізге қатер төндіріп, жас тәуелсіз мемлекеттің алдына үлкен саяси, әлеуметтік, экономикалық және радиоэкологиялық мәселелер туындатып отыр.
Бұл жағдайды екінші жағынан еліміздің аумағында орналаскан сынақ және жалға алынған аландар мен уран рудасы, басқа да құрамында радиоактивті заттар бар кен қазатын, өндейтін, байытатын кәсіпорындардың жұмыстары және радиоактивті қалдықтар қоры одан әрі ушықтыра түсуде. Осының салдарынан елімізде қолайсыз, ал бірқатар аймақтарда дағдарысты радиоэкологиялық ахуал қалыптасып отыр.
Радиациялық тұрғыдан алғанда Қазақстан территориясы аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас территория болып табылады. Демек, ел аумағының радиоактивтік ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда 1.
Бүгінгі танда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің негізінің өзінде, радиоэкологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті екендігіне көз жеткіземіз.
Дәлірек деректерге сүйенсек, Семей ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жасалған. Оның 90-ауада, 26-сы жер үстінде, ал 354-і жер астында сыналған. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, осы жарылыстар салдарынан елімізде 304-мың шаршы шақырымдай аймақ бүлінген 2.
Батыс Қазақстанға әскери-сынақ аймағы орналасқаннан бергі мерзім ішінде Жаңақала мен Орда ауданына қарасты Нарын құмында 29-рет ядролық жарылыс сынағы болды. Оның 19-ы жер астында, 10-ы жер үстінде сыналған. Бұлардан басқа осы Нарында 24-мың ракета жарылысы болып, әскери техниканың 177-түрі сынақтан өткен. РСД-10, СС-20 үлгісіндегі орта және жақын қашықтықтың 619-ракетасы жойылған. Бұл ракеталардың әрқайсысының салмағы 50-тоннаға жуық. Зерттеу жүргізген ғалымдар тек осы ракеталарды жоюдың салдарынан Жаңақала, Орда ауданының ауа кеңістігіне 30-мың тоннадан астам аса улы күл-тозаңның жайылғанын дәлелдеді 3.
Радиоактивті сәулеленудің көлемі жылдан-жылға көбейе түсуде. Әсіресе Қазақстанның радиоактивтік сәулелену жағдайы өте қиын. Қазақстанның қай облысын алсаңыз да радиоэкологиялық апатқа үшырамаған аймақты таба алмайсыз. Қайғы қасіретке толы аудандар көп кездеседі. Өйткені, қазақжерінде әскери-полигон болмаған жер аз.
Қазақстан Республикасының радиациялық жағдайын қиындатып түрғандардың бірі - уран өндірілетін орындар. Бүрынғы Кеңес Одағында өндірілген уранның 40-процентінен астамы қазақ жерінен қазып алынған. Оның қалдықтары күні бүгінге дейін тау-тау болып жер бетінде үйіліп жатыр. Оның үгінділерін, шаң-тозаңдарын Қазақстанның ерсілі-қарсылы соққан желі, нөсер жаңбыры жан-жаққа ағызып және айдап әкетіп жатыр 4.
Қазақстанда радиоэкологиялық ахуалды ушықгырып түрған, әрі болмысынан өзінің нақты шешімін таппаған - радиациялық қалдық мәселесі. Бүл тек Қазақстанға ғана тән емес, жалпы барлық мемлекеттердің, ғылымның алдында түрған күрделі мәселе.
Мәселен, республикадағы радиациялық қалдықтардың белсенділігі 13,2 миллион кюри, ал барлық салмағы 232,7 миллион тоннадан асып отыр. Мүнымен қатар қосымша қордаланып жатқан қалдықтарды залалсыздандыру, есепке алу, және көму мәселелері мүлдем шешілмеген 5. Яғни, қалыптасқан радиациялық ахуал одан орі ушыға түсуде.
Радиоактивтік сәуле алған жарты миллионнан астам қазақстандықтардың денсаулығы ядролық жанталаса қаруланудың қүрбандығына шалынды. Біздің халқымызға келтірілген орасан зор материалдық және моральдық зиянды есептеп шығу мүмкін емес 6.
Бабаларымыздан мұра болып қалған еліміздің тамаша табиғаты, халқымыздың эстетикалық талғамын қанағаттандыратын, оның әлеуетін көтеретін, табиғи сүранысын өтеуге қабілетті, қүрамы қазба байлыққа бай өлкеміздің радиоэкологиялық ахуалы бүгінде осыншалықты күрделі жағдайда қалып отыр.
Мұндай экологиялық ахуал тек кдна Қазақстанда ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан жағдай.
Мұндай экологиялық тығырыққа келудің себебі не? Бұған берілетін түсініктер аз емес: ведомстволық бюрократизм, жетілдірілмеген зандылық, нашар ғылыми техникалық база. Бірақ мұның барлығы тығырықгың пайда болуының негізгі себебі емес, салдары болып табылады. Яғни басты себеп емес 7,18.
Еліміздің бұл жетістігі кешегі кеңес өкіметінің салиқалы саясатының нәтижесі. 80-ші жылдардың бас кезімен салыстырғанда уранның әлемдік рыноктағы бағасы бес есе азайып кетті. Алайда сарапшылардың болжамына қарағанда 2005 жылға қарай уранның бағасы қайта көтеріледі деп күтілуде. Өйткені, дәл қазір уран рудниктерінің саны он есеге азайған. Әлемдегі атом энергиясын пайдаланатын обьектілердің көпшілігінің отындық қоры қайта жаңартуды қажет етеді 8.
Жаңа ғасыр - экологиялық ең тиімді атом ғасыры. Сондықтан да уран өндірісін дамыту әлемге, өз экономикасын көтеруде әлеуметтік, экономикалық жөне экологиялық мәселелерді шешуде Қазақстан үшін қажет.
Қазақстан Республикасы бүгінгі танда өзінің болашақ экономикалық даму бағытында уран өндірісін дамыту, атом энергиясын пайдалануды кеңейтуді жоспарлап отыр. Жетекші басқару органдары Қазақстан 2005 жылға кдрай уран өндіруден әлемдегі алдыңғы мемлекеттердің бірі болады деп жоспарлауда.
Бүгінгі таңда ғылымның бір ағымы, қоғам талабы, адамзаттың күн көрісі үшін табиғат байлығын пайдалануды кеңейтуді қажет деп тапса, келесі бір ағым қоғам талабына, адамзат қажеттілігіне қарама-кдрсы, яғни табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы қажеттігін айтады. Демек өндірістік дамудың зиянды жерін азайта отырып, табиғатқа ешбір залал келтірмей, оның өзін-өзі реттеп отыру белсенділігін сақтау деген сөз.
Қоршаған ортаның радиациямен ластануы құқықтық түрғыдан өте аз, әрі толық зерттелмеген тың әрі өзекті мәселе.
Радиоэкологиялық қауіпсіздіктің құқықтық тұрғыдағы теориялық мәселелерін шешуде оның критерилерінің қалыптасуына заңгер-эколог ғалымдар Бектұрғанов Ә.Е., Байсалов С. Байделъдинов Д.Л Еренов А.Е., Мүхитдинов Н.Б., Сахипов М.С., Насырова Л.Р., Тукеев А.Ж., Мороз С.П., Стамқүлүлы Ә., Сүлейменов М.К.,., Хаджиев А.Қ.. Қосанов Ж.Х., Еркінбаева Л.Қ,, Қуандықов Қ.Ж., еңбектерінің маңызы зор.
Осы теориялық еңбектердің қорытындысының негізінде алғаш рет Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың көрінісі бейнеленген, әрі сол қатынастарды өркениетті деңгейде реттеуге қабілетті заңдар қабылданды. Олар: "Қоршаған ортаны қорғау туралы" (1997 ж. 15-шілде), "Қазақстан Республикасының Үлттық қауіпсіздігі туралы" (1998 ж. 26 маусым), "Атом энергиясын пайдалану туралы" (1997 ж.14-сэуір), "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туральГ (1998 ж. 23 сәуір). т.б.
Зерттеу пәні. Бүл ғылыми зерттеу еңбегінің мақсаты қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғаудың құқықтық негіздерінің теориялық мәселелеріне талдау жасап, оны қалыптастыру, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы занда қоршаған ортаның түсінігінде (1. б.) және қоршаған ортаны қорғау объектілерінің түсінігінде (4. б.) әлеуметтік, өндірістік ортаны ендірмегенімен, заңдағы келесі баптарында сол өндірістік, әлеуметтік ортадағы қатынастарға құқықгық түрғыдан шектеулер, талаптар, нүсқаулар және міндеттер қалыптастырады. Бүл дегеніміздің өзі сол орталардағы қоғамдық қатынастарды реттеу болып табылады, және қоршаған орта үғымының қоршаған табиш орта үғымынан кең екендігін қайталап көрсетеді.
Сондықтан да "қоршаған орта" атауы, яғни негізгі заңның "қоршаған ортаны қорғау туралы" деп аталуы дүрыс деп есептейміз. Мәселе радиацияға келгенде біз оның ластау аймағының немесе ортасының ешқандай шексіз екендігіне көз жеткіземіз. Радиациялық ластануға ешқандай шектің болмайтыны дәлелдеуді қажет етпейді. Сондықтан да қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау дегенімізде мұндағы қоршаған орта үғымын кең мағанада қабылдауымыз керек және үсыныс ретінде осы мәселе қоршаған орта немесе қоршаған ортадағы радиациядан қорғау объектілері нақты тиісті занда көрсетілуі керек. Ал бұл мәселе аталған зандарда қарастырылмаған.
2. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан кұқықгық қорғау дегеніміз - адамның өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған орта қалыптастыруға, табигат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тендігін сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалануға байланысты, белгіленген нормаға сәйкес қоршаған ортаға радиациялық әсерді шектеуді реттеуге бағытталған құқықгық нормалар жиынтығынан түратын шаралар жүйесі болып табылады.
Радиациялық әсер немесе залал ешқандай нақты бір объектіні, болмаса шекараны тандамайды. Жоғарыда келтіргеніміздей, оған қарсы түратын ешнорсе жоқ. Ол табиғатта адаммен кдтар басқа да барлық объектілерге бірдей әсер етеді. Тек адамга ғана радиациялық әсерді шектеу мүмкін емес, адам табиғаттың бір бөлігі ретінде оның басқа құрамдармен тығыз байланыста, әрі радиацияның өзіндік ерекшелігі сонда, оның залалы табиғаттың барлық объектілеріне бірдей әсер етеді. Сондықган да занды "Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы" деп, жоғарыда келтірілген нормалармен толықтыруымыз керек.
"Қоршаған ортаны қорғау туралы" завда (57 бап) Қазақстан республикасына басқа мемлекеттерден радиациялық қалдықтар мен материалдарды сақтау немесе көму мақсатында әкелуге тыйым салынатындығы көрсетілген. Бірақ, аталған заңцы радиациялық қалдықтар мен материалдардың басқа мақсаттарда Қазақстан Республикасына әкелуге болатындығы немесе болмайтындығы айтылмаған. Ал "Атом энергиясы туралы" заң бойынша, радиоактивті заттар мен қалдықтардың импорты мен экспорты арнайы заңмен реттелетіндігі айтылған. Мүндай жағдайда қалдықтарға байланысты күрделі қоғамдық қатынастар туындайды. Яғни, бір заң қалдықтардың окелуіне тыйым салса, екіншісі мүмкіндік береді. Қалдықтардың әкелуіне тыйым салынады, егер де ол заттар сақтау жөне көму мақсатында болса. Осыған байланысты Қазақстан Республикасына әкелінетін радиациялық заттар мен қалдықтарды импорт ретінде сақтау және көму мақсатында екендігі, олардың қүқықтық режимі заңдық түрғыдан жан-жақты зерттеліп айқындалуы қажет.
Яғни мұндағы басты қажеттіліктер, олар экономикалық және экологиялық мүдделіліктердің дұрыс шешілуі. Біздің заңгер
ғалымдарымыз бұл екі мүдделіліктерге қүқықтық түрғыдан талдау жасап, олардың теңестіріле шешілуінің қажеттілігіне тоқтаған. Бүл қорытындылар тиісті зандарда көрініс тапқан. Демек, шет мемлекеттердің ядролық кдлдықтарын елімізге алып келіп көму, экономикалық мүдделіліктен туындаса, біз екінші жағынан экологиялық мүдделілікті де ескере отырып, тиісті зандарға өзгеріс енгізу қажеттілігін шешуіміз керек.
1 ҚОРШАРАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ
ЛАСТАНУДАН ҚҮҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУДЫҢ
ТҮСІНІП ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
Кез-келген ғылыми зерттеу барысында ондағы мәселеге қатысты негізгі үғымдардың мазмұнын ашып алу, зерттеудің нәтижесінде объективті маңызды нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Ғылыми зерттеу барысында объективті маңызды нәтюкеге қол жеткізу үшін, сол мәселеге қатысты негізгі үғымдардың мазмүнын ашып алу қажет. Сондықган бұл тарауда қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғауды, қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау нормаларының экологиялық қүқық жүйесіндегі орнын сипаттаута қажетті негізгі үғымдардың мазмүнына талдау жасалып, қорытынды беріледі.
Қоршаған ортаның, оның радиациямен ластануы мен радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың анықтамалары айқындалады. Бүл анықтамалардың мазмүнының ашылуы, өз кезегінде қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғаудың ереіопелігін және оны жеке талдап зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Сонымен бірге зерттеу нәтижесі қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғау нормаларының экологиялық қүқық жүйесіндегі орнын анықтайтын маңызды теориялық мәселені шешуге мүмкіндік береді.
1.1 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық
қорғаудың түсінігі
Қоршаған орта мен адам арасындағы қатынасты зерттейтін экология ғылымы - бүгінде көп салалы, әрі жан-жақты зерттеуді қажет ететін жалпы ғылымның іргелі салаларының бірі болып отыр. Ал экологиялық ахуалды күқықгық түрғыдан зерттеу, оның негіздерін қалыптастыру және жетілдіру бүгінгі заман талабы, әрі көп аспектілі күрделі моселе.
Солардың бірі - радиоэкологиялық ахуал, яғни қоршаған ортаның радиациялық жай күйін қүқықтық түрғыдан зерттеу.
Құқықтық негізсіз қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау мүмкін емес. Қүқық бүл саладағы қоғамдық қатынастарды реттеуші, әрі осыған байланысты мемлекет саясатының іске асырылуына ең қажстті тетік болып табылады.
Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау бір-біріне байланысты бірнеше тәсілдермен жүзеге асырылады. Мәселен; табиғи ғылыми, экономикалық, санитарлық-гигениялық, қүқықтық, ұйымдастырушылық - баскдру, мәдени - тәрбиелеу. Осы көрсетілген тәсілдердің ішінде басты орынға ие болатын, әрі негізгісі - қүқықтық тәсіл. Яғни қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау. Мұның басқалардан ерекшелігі: а) табиғи ортаның қорғалатын объектілерін айқындайды, б) радиоэкологиялық қарым-кдтынасты реттеу барысында тыйым салатын, міндеттейтін, қүқық беретін, ерік беретін, өтеу міндетін жүктейтін және таіы басқа нормаларды қалыптастырады, в) мемлекеттік радиоэкологиялық бақылаудың шаралары мен тетіктерін анықтайды, г) радиоэкологиялық қүқық бұзушылық болған жағдайда, келтірілген залалды өтеу және құқықтық жауапкершілік мәселелерін шешеді. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау басқа тәсілдермен байланысты болады. Бүл байланыстылықтың екі жағы бар. Біріншісі -құқықтық қорғау, қорғаудың басқа тәсілдерінің шараларын жүзеге асырады немесе оған тетік болады. Яғни қүқық, табиғат қорғаудың санитарлық - гигениялық, экономикалық және тағы басқа түрлері үшін міндетті зандық күшке ие болады. Екінші жағынан қүқықтық қорғау радиоэкологиялық, соған байланысты баскд да талаптардың орындалуына кепіл болады. Бүл ғылыми еңбектерде қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың жалпы және өр түрлі аспектілері зерттелген. Көптеген еңбектер белгілі бір дәрежеде ескіргенімен, олардың теориялық негіздерінің олі де маңызы зор.
Ал қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау -бүл ғылыми еңбектерде зерттелмеген, немесе жалпы негізде қарастырылып өткен. Дегенмен де, радиоэкология жалпы экологияның бір саласы болғандықтан бүлардың қүқықтық түрғыдағы теориялық критерилері үқсас әрі сабақтас болып келеді. Яғни қүқықтық экологияның негіздері күқықтық радиоэкологияның негіздерінен көрініс табады. Сонымен қоршаған орта дегеніміз не?
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 -Іді шілдеде қабылданған "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңының 1-ші бабында қоршаган орта - табиғи объектілердің, оның ішінде өзара қарам-қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ Іслиматты қоса алғанда, табиғи ресурстардың жанды әрі жансыз жиынтығы деп көрсетеді 11.
Жалпы көптеген ғальшдар өздерінің еңбектерінде қоршаған ортаға ор түрлі анықтамалар бергенімен, олардың түпкілікті мазмүны, үғымы бір болып келеді. Сондықтан да завда берілген анықтама толыққанды деп есептейміз.
Жоғарыда келтірілгендей жасанды, әлеуметтік немесе өндірістік орталардың өзі табиғи ортада пайда болады, әрі онымен тығыз байланыста болады. Ондағы қоғамдық қатынастар пәнін жеке бөліп, қүқықтық режимін қалыптастыру мүмкін емес. Сонымен қатар "қоршаған орта" үгымы, "қоршаған табиғи орта" үғымынан әлдеқайда кең. Бүған қосымша бүгіндегі барлық табиғатты қорғауға байланысты үлттық және халықаралық заң актілерінде, тиісті жасанды, өлеуметтік немесе өндірістік ортада пайда болатын қатынастарды реттейтін нормалар бар. Барлық жасанды орта табиғи ортада болатындықтан, олар қоршаған ортаның кең түсінігіне енеді.
Қоршаған ортаны қорғау туралы занда, қоршаған ортаның түсінігінде (1. б.) және қоршаған ортаны қорғау объектілерінің түсінігінде (4. б.) әлеуметтік, өндірістік ортаны ендірмегенімен, заңдағы келесі баптарында сол өндірістік, әлеуметтік ортадағы қатынастарға құқықтық тұрғыдан шектеулер, талаптар, нұсқаулар және міндеттер қалыптастырады. Бұл дегеніміздің өзі сол орталардағы қоғамдық қатынастарды реттеу болып табылады, және қоршаган орта үғымының қоршаған табиғи орта үғымынан кең екендігін қайталап көрсетеді.
Сонымен "қоршаған ортаның" мәнін ашып алып, енді "қоршаған ортаны қорғау" деген үғымды қарастырайық.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүл үғым да әр түрлі атау яғни "табиғатты қорғау", "қоршаған ортаны қорғау", "айналадағы ортаны қорғау" деп келтіре отырып, көптеген ғалымдар ол туралы өздерінің пікірлерін қалдырған.
Табиғатты қорғау - өмір сүріп отырған адамдардың, олардың үрпақтарының материалдық және рухани кджеттілігін өтеуге байланысты, Жер ресурстарын және оның айналасындағы космостық кеңістікті тиімді пайдалануға, сақтауга және қалпына келтіруге, өмір сүруге қолайлы жағдай жасауға бағытталған, құқьіқтық, экономикалық, өндірістік-техникалық, әкімшілік-шаруашылық, қоғамдық және мемлекеттік шаралар жүйесі болып табылады 17.
Табиғатты қорғау - таигаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі - айналадағы табиғи ортаны қүқықтық қорғау 18.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау - мемлекеттің экологиялық қызметінің бір түрі 19, 48 және ол бірнеше жаратылыстану, экономикалық, санитарлық-гигениялық, үйымдық басқару, модени тәрбиелеу әдістері арқылы жүзеге асырылады деп көрсетеді 19, 46.
Қоршаған ортаны қорғаудың көптеген анықтамалары бар. Кең мағанада заңгер емес галымдар қоршаған ортаны қорғауды адамилық бағыттағы, биосфера заңдылығының басымдығы, технологиялық даму, үнемшілдік, экологиялық мәдениет, жүйелілік сияқты әлеуметтік экологиялық принциптерге негізделген қоғамдық өрекеттер жүйесі деп түсіндіріледі 20.
Ал қоршаған ортаны қорғаудың завдық анықтамасы мынандай. Қоршаған ортаны қорғау, бүл "табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылына коршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі" 21.
Қоршаған ортаны күқықтық қоргаудың мәселелері, оның ішінде ұғымы, объектісі, субъектісі мен мазмүнына байланысты осыдан 40 жылдан астам уақыттан бері заңгер ғалымдар тарабынан зерттеліп, оның көптеген теориялық түйіндері шешіліп, негізгі критерилері қалыптасты.
Әсіресе А.Е.Еренов көптеген ғалымдардың пікірлерін зерттей келе, оларды жүйелеп, таддап, қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың үғымын кеңінен ашып керсетеді.
Оның қорытындысы бойынша, қоршаған ортаны күқықтық қорғау деп адамға қалыпты крршаған ортаны қалыптастыруға, адамның материалдық жоне мәдени қажеттілігін қанағаттандыруға жоне халық шаруашылығын дамыту мақсатында табиғи ресурстарды қорғау және молайту, оларды оңтайлы орі тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған үйымдық-қүқықтық шаралар және қүқықтық нормалардың жиынтығы деп түсіндіреді 22, 20.
Сонымен бірге табиғатты қорғау - бүл адам мен табиғат арасында қарым-қатьшас бар кезде болатын моңгілік қүбылыс. Ал қорғаудың түрі мен әдісі барлық уақытта ауысып отырады. Бүл жерде табиштты қорғаудың тиімді әрі жетілген одісін жасау адамның рухани келбетінің деңгейіне гана емес, ғылыми-техникалық өркендеуге де байланысты 22, 19.
Алдымен "радиоэкология" және "радиация" деген қандай қүбылыс?
Радиация (лат. гасИаІіоп жарқырау, нүр шашу, жарқыл) -корпускулярлық (альфа-, бета-, гамма-сәуле, нейтрондарының тасқыны) және элоктромагниттік энергия 23.
Радиоактивтік соулеленудің пайда болуы радиоэкологияны ғылымға әкелді: Радиоэкология дегеніміз - латынның гасііш сәуле деген бір сөзі, гректің оіісоз үй, орын және іо§08 - ілім деген екі сөзінен алынған биология ғылымдарының көрнекті салаларының бірі.
Радиациялық экология - биосферада радиоактивті нуклидтердің таралуының концентрациясын, иондауыш сәулелердің организмге олардың популяциясына, биоценозға тигізетін әсерін зерттейтін экология мен радиобиологияның жақын саласы. Радиациялық экологияның негізін 20 ғасырдың 30-ыншы жылдарында радиоактивті заттардъщ биохимиясы туралы еңбегінде В.И. Вернадский қүрды 24.
Адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі өздерінің 4,5 миллиард жыл ішіндегі эволюциялық өсу мен даму кезевдерінде неше түрлі радиациялық аялардан фондардан өткен. Тіршіліктің жер бетінде пайда болуының ең алғашқы сатысында радиоактивті ая әдцеқайда көп болған. Сондықтан да көне заманда пайда болған организмдер (цианобактериялар, саңырауқүлақтар) радиацияға өте төзімді келеді.
А.А.Беккерель 1896 жылы уранның табиғи радиоактивтілігін алғаш ашты. Ал 1904 жылы И.Ф.Жолио-Кюри ядролық реакциялар жасау арқылы жасанды радиоактивтілікті ашты. Сонымен бірге бүлар радиацияның биологиялық объектілерге сонымен қатар адамға зиянды осерін анықтады 25, 35-36.
Адамның қызметіне байланыссыз пайда болатын радиациялық сәуле көздеріне мыналар жатады:
1. Космостық радиациялық сәуле;
2. Жердің радиациялық сәулесі. Бүл жердегі уран, тории, радии, радон сияқты радиоактивті элементтердің болуына байланысты.
Ал адам қызметіне байланысты радиациялық сәуле көздеріне мыналар жатады;
1. Ғаламдық - бұл негізінен ядролық жарылыстардың әсерінен пайда болады;
2. Радиодиагностикалық;
3. Техногендік - бүл өндіріс орындарында жылу және атом электр станцияларының жүмысы нәтижесінде пайда болады 25, 36.
Радиоактивті ыдыраудың ең басты түрлері: альфа-ыдырау, бета-ыдырау, элоктрондық қармау және ядроның өздігінен бөлінуі.
Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы түратын қүдіретті күш жоқ. Олар теревдігі 27 сантиметр судан, қалыңдығы 17,4 сантиметр қорғасыннан өтіп кетеді 26.
Радиоактивті элементтердің қоқыс қалдықтарын Қазақстанның барлық жерлерінен кездестіруге болады. Бүрынғы Талдықорған облысы, Жаркент ауданының территориясында 28 мың тоннадай, Қаратау-Жезқазған жеріндегі өндірістік кенішінің орнында 325 мың тоннадай радиоактивті қалдықгар жатыр. Сол сияқты Алтай өндірістік кенінің 280 тоннадай радиоактивті қалдықтары бар қоқыстар таудай болып үйіліп жатыр 26.
Радиоактивті элементтердің қалдықтары бар қоқыстар үйіндісін Каспий теңізі жағалауларындағы тау-кен орындарынан (Маңғыстау облысы), "южный полиметалл" өндірістік бірлестігінің (Жамбыл, Шымкент, Жезқазған облыстары), "Востокцветмет" өндірістік бірлестігінің (Шығыс Қазақстан облысы), Ақмола тау-кен химиялық комбинатының территориясынан кездестіруге болады 26.
Әлемде ядролық қаруды сынау барысында сощы 45 жылда атмосфераға күштілігі 7 триллион кюриден астам радионуклидтер жіберілді. Стратосферадағы қалыптасқан радиоактивті бұлтты қабат батыстан шыгыскд қарай жылжып жайылады. Бүл кезде радиоактивті соулеленудің ең көп мөлшері солтүстік жарты шардағы 45-ші градусындағы географиялық кеңістіктерге тиесілі болады. Әлемдегі 5 ядролық полигонның 4-еуі солтүстік жарты шарда. Қазақстанның көптеген бөлігі сол солтүстік жарты шардың 45-інші градусына орналасқан. Яғни радионуюшдтердің ғаламдық ластану (атмосферадан қүлау, отыру) орыны және "озондық" тесіктердің пайда болу еншісі Қазақстанға тиеді деген сөз 27.
Сонымен радиацияның қандай қүбылыс екенін және оның зардаптарының қандай болатынына, Қазақстанның радиациялық ахуалымен таныстық.
Енді экология қоғамның қоршаған ортамен жалпы ара қатынасын зерттеуді білдірсе, радиоэкология қоршаған орта мен табиғи және жасанды радиоактивті элементтердің ара қатынасын зерттеуді білдіреді.
Табигаттағы барлық заттар иондаушы сәуле шығарады және сондай сәулені қабылдайды.
Иондаушы сәулелендіру дегеніміз - ортамен өзара әрекет кезінде түрлі белгілердегі иондар түзетін, зарядталған, зарядталмаған бөлшектер мен фотовдардан түратын сәулелендіру болып табылады.
Радиациялық сәулелену әр түрлі тірі организмге түрліше әсер етеді. Белгілі бір деңгейдегі сәулелену кейбір мамандардың айтуынша қайта пайдалы болып табылады. Ал сәулелену мөлшері қалыпты әсерлі мөлшерден асып кететін болса, ол тірі организмге зиян болып, тіпті оның өмір сүруін тоқтатады.
Адамзат өркениетінің дамуының әр кезеңінде радиациялық сәуленің адам организміне зиянын тигізетін әсерлі мөлшері әр түрлі белгіленіп келді.
Әсерлі мөлшер деңгейі ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты ор кезде өзгеріп отырды. Бұрынғы кездерде радиациялық қауіпсіздіктің негізгі критерилері ретінде (сәуленің органға немесе оның бөліктеріне әсер етуі) баламалы жылдық мөлшер пайдаланылса, ал кейінгі 1998 жылғы "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" заңда алғаш рет радиациялық қауіпсіздіктің негізгі критериі болып әсерлі мөлшер белгіленді. Бұл радиациялық қауіпсіздікті нормалаудың халықаралық дәрежесіне сай келеді.
Әсерлі мөлшер дегеніміз - адам организмі мен оның жекелеген органдарының радиациялық сезімталдығын ескере отырып, олардың сөуле алуының кейіндегі зардаптарының пайда болу қатерінің шамасы ретінде пайдалынатын иондаушы сәулелендірудің сіңірілген энергиясының шамасы.
Яғни өсерлі мөлшер адам организміне ешқандай зиян келтірмейтін әсер етудің шекті деңгейі.
Қоршаган ортаны радиациялық ластанудан кұқықгық қорғау дегеніміз не?
Қоршаган ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау дегеніміз — адамға қолайлы қоршаған ортаның болуын қамтамасыз етуге және оны сақтауға, табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тевдігін сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға байланысты қоршаған ортадағы радиациялық әсерді халықаралық деңгейдегі нормаларға сәйкес сақтауға бағытталған қүқықтық нормалар жиынтығынан түратын шаралар жұйесі болып табылады.
Демек, қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау жалпы қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың қүрамдас бөлігі.
Жоғарыда келтірілген көптеген галымдардың қорытындылары негізінде экологияға, соның ішіыде радиоэкологияға байланысты қүқықтық түрғыдағы көптеген анықтамалардың мазмүндары ашыдды. Бүл еңбектердің нәтижелері соңғы кезде қабылданған бірқатар зандарда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы 1997 жылгы 15-ші шілдсде күшіне енген жәнс Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы 1998 жылғы 26-шы маусымда күшіне енген завдарының 1-ші баптарында көрсетілгендей, экологиялық қауіпсіздік -жеке адамның қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделері мен күқықтарының қоршаған ортаға антропагендік және өзге де әсерлер салдарынан туындайтын кдуіп-қатерден қорғалуының жай-күйі болып табылады.
Қорыта келгенімізде қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғау дегеніміз - адамның өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған орта қалыптастыруға, табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тевдігін сақгауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалануға байланысты белгіленген нормаға сойкес қоршаған ортаға радиациялық осерді шектеуге, реттеуге бағытталған құқықтық нормалар жиынтығьшан тұратын шаралар жүйесі болып табылады.
Қүқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, қүқық - кездейсоқ қүқық нормаларының жиынтығы емес, бүл органикалық бүтін бір құқықгық қүбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Қүқық жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән. Олар жеке дара бір бірінсіз әрекет ете алмайды.
Екіншіден, қүқық жүйесі өзінің мазмүны және қүрылымдық элементтерінің келемі бойынша біртектес емес, көп жақты қүқықтық қүбылыс. Қүқық жүйесі сонымен бірге құқық нормасына, қүқық институтына және қүқық саласына бөлінеді.
Қүқық жүйесі - бүл қүқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты сонымен бірге мемлекеттегі күші бар қүқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның ішкі қүрылымы 38.
В. В. Петровтың пікірінше экология құқығының жүйесі деп экологиялық завдылыққа сойкес белгілі бір тәртіппен орналасқан оның институттарының жиынтығы деп түсіндіріледі 39.
"Жүйе" түсінігіне мынандай сипаттамалық белгілер тән:
1) жүйеде ортақ белгісі бар бірнеше элементтердің болуы.
2) жүйедегі элементтердің мазмүндас болуы. Әртүрлі мазмүндағы элементтер жүйені қүрамайды.
3) жүйе элементтері белгілі бір түрде өзара әсер ететін қосылыстар болып табылады.
4) ортамен өзара әсерде жүйенің әрқашанда бірыңғай сапалық айқындылықта болуы.
5) жүйеге енетін қосылыстардың шартты дербестігінің болуы 40. Қүқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты түжырымға келген жоқ. Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша қүқық жұйесі мен заң жұйесі бір феноменнің көрінісі. Бүган қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар 41.
Заң - қүқықты қорғау және оны айқындаудың формасы. Заң сонымен бірге құқықгың сыртқы формасы. Сондықтан да біздің ойымызша қүқық жүйесі - күқық нормаларының, институттарының және салаларының жиынтығы болып табылады. Қүқық нормалары құқық жүйесі ретінде нормативтік күқықтық актілерден бөлініп қарастырылады да, нормативтік қүқықтық актілер заң жүйесінен көрініс табады. Сондықтан да бүл жүмыста қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын нормалардың орнын заң жүйесінде емес қүқық жүйесівде қарау орынды деп есептейміз.
Қорыта келгенде, нормалар жиынтығы қүқық саласы болуы үшін оның қүқықтық реттеудегі қүрылымдық белгілері, одісі, пәні, принципі және атқаратын қызметі айқын болуы тиіс.
Жалпы қорыта келгенде, Қазақстан Республикасы егемендігін алып, алғашқы экологиялық завдарын қабылдап, қалыптастырғанға дейін, тиісті аумақты радиациямен ластану, оның пайда болатын көздеріне байланысты қатынастар мардымды түрде ешбір қүқықтық нормативтік актімен реттелмеген.
Бүл жөнінде де Тау кен қүқығының негізін қалаушы профессор Н.Б.Мүхитдиновтың еңбектерінде кеңінен талқыланып айтылған 55.
Қайсыбір салауатты қоғамдық қатынасты қүқықтық реттеудің бастауы, көзі - Конституция болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызында жалпыхалықтық референдумда қабылданған (1999жылғы 7-қазанда Қазақстан Республикасы заңымен (N284-1) енгізген өзгерістер мен толықтырулар) Конституциясы қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттің қызметінің багытын, мемлекет саясатының және осыған байланысты негізгі қүқықтық қатынастардағы қүқықтар мен міндеттердің негізін қалыптастырды 56.
Қоршаған ортаның радиациялық ластанудан қорғаудың маңызды күқықтық бастаулары қалыптасқан. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың денсаулығын сақтауға күқылы екендігін (29 бап 1 б.), мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығының қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қоятындығын (31 бап. 1 б.), адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректермен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке океп соғатындығын бекітті.
Қазақстан Республикасының азаматтары сонымен бірге экологиялық міндеттерге де ие. Яғни, Конституцияның 38-ші бабы азаматтардың табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына үқыпты қорғауға міндеттілігін анықтайды. Сонымен бірге Қазақстан
Республиксында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі (12 бап. 1 б.). Конституция талабына сай мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, қүқықтары мен бостандықгары болып табылады. (1 бап 1 б.).
"Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңның кдбылдануы Қазақстанда қоғамның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды мәселелерін - қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттестігі мәселесін шешуде, жалпы экологиялық завдылықтың қалыптасу кезеңінде үлкен жетістікті қадам жасалуы деп санаймыз.
Қоршаған ортаны қорғаудың занда орнықтырылған негізгі принциптері мынаған саяды: адамның өмірі мен денсаулығын сақтау және оның басымдығы; қоршаған ортаны қоргау және қалпына келтіру; әлеуметтік-экономикалық міндеттер мен қоршаған орта мәселелерін шешудің тевдестірілуі.
Аталмыш Заңда қоршаган ортаны қорғаудың экономикалық мәселелері жеткілікті дәрежеде көрініс тапқан, қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингі, қоршаған ортаны қорғаудың кейінге қалдыруға болмайтын міндеттерін шешуді нарықтандыру үшін қорлар қүру, келтірілген зиянды өтеу көзделген. Завда қоршаған ортаны қорғау саласында Конституциялық нормалар дамытылып, азаматтар мен қогамдық бірлестіктердің қүқықтары мен міндеттеріне айтарлықтай назар аударылған.
Бүгінгі танда атом саласында және атоммен байланысты басқа да салаларда мындаған адамдар жүмыс істейді. Атом куатын пайдаланбайтын өндіріс немесе басқа да нысандағы салалар жоқ.
Дамып, өркендеп келе жатқан қоғам және ғылыми әлеует, атомды дамытуға ден қойып отыр. Атомдық радиацияның адам өмірі мен қызметіне, мемлекеттің өркендеуіне байланысты осындай ерекшелігін ескере отырып, сонымен қатар жоғарыда көрсетілген салалардағы қоғамдық қатынастарды реттеу үшін қалыптасқан нормативтік актілер жүйесі негізінде, ғылымның жаңа саласы — атом құқығы қальштасып келеді деп айта аламыз.
Құқықтың бүл саласы туралы кезінде кейбір авторлар да осындай өз пікірлерін келтірген.
Құқықгың мұндай жаңа саласының пайда болуының себептерін, тек қана қажетті қүқықтық материалдың жинақталуымен ғана емес, сонымен бірге сол саладағы қоғамдық қатынастарды реттеуді жетілдірудегі мемлекет пен қоғам мүдделілігімен де сипатталады.
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ
ҚАУІПСІЗДІПН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ
БҮЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТИІМДІЛІПН АРТТЫУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қоғамдағы болып жатқан әрбір құбылыс, әрбір қатынас тиісті завдармен реттеледі. Мүндай ерекшелік халықаралық құбылыстарға және қатынастарға да тән. Яғни, кез келген нормативтік акті тиісті немесе оған сай жауаптылық нормаларынан тұрады. Демек, жауаптылық өте күрделі әлеуметтік-құқықтық институт.
3.1 Радиоэкологиялық құқық бұзушылықгың түсінігі және
кұрамы
Құқықгық мемлекетті орнату бағытындағы негізгі қағидаттардың бірі - ол қоғамда заңдылыкден қүықтық тәртіпті орнату болып табылады. Осыған қол жеткізу түршсындағы, яғни адамдардың мінез-қүлқына, теріс әрекеттеріне әсер етудің негізгі құралы болып завдық жауапкершілік табылады. Заң ғылымы саласында жауапкершілік институты зандылықты сақгаудың негізгі құралы деп саналса да, ол іс жүзінде тиісті нәтюке бермей жаткдндыш анық. Яғни жалпы қүқық жүйесівдегі жауапкершілік институты жетілдіруді талап ететін болса, радиоэкологиялық қүқық бұзушылық үшін жауапкершілік те жан-жақгы зерттеп, талдап нақгы түжырымдар жасауды қажет етеді.
Радиоэкологиялық қүқықтық жауаптылықтың ерекшелігі сонда, басқа экологиялық қүқық бүзушылықгарға қарағанда мүның бірнеше ерекшеліктері бар. Ең алдымен біз радиоэкологиялық қүқық бүзушылықты не екендігін айқындап алайық.
Радиоэкологиялық күқық бүзушылық үшін туындайтын күқықгық жауапкершіліктің негізі - қоршаған ортаның радиациядан ластанудан қорғайтын қүқық нормаларының бұзылуы болып табылады.
Қүқық нормаларының бүзылуы яғни қүқық бүзушылық дегеніміз -бүл адамдардың қүқық нормаларына қарсы бағытталған және қоғамға қауіпті мінез-қүлқы.
Мемлекет және қүқық теориясы ғылымында оның бірнеше белгілері сипатталады:
• біріншіден, қүқық бүзушылық бүл әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болатын адамның мінез-күлқы;
• екіншіден, құқық бүзушылық бүл қүқық нормаларына қайшы келетін адамдардың мінез-қүлқы;
•үшіншіден күқық бүзушылық болу үшін қүқық субьектісінің кінәсінің болуы 119.
Демек қоршаған ортаның радиациялық ластанудан қорғауға байланысты туындаған қүқық бұзушылықта жоғарыда көрсетілген белгілер болуы тиіс.
Радиоэкологиялық қүқық бүзушылықты дүрыс анықтау оның тиісті белгілерінің толық сәйкестігін белгілеу, бүл өз кезегіде қоршаған ортаға радиэкологиялық қауіп төндіретін қогамдық қатынастарды дүрыс анықтап, оған қолданылатын күқықтық жауаптылықты тисті сөйкестілікте қолдануға мүмкіндік береді.
Қандай әрекеттер мен өрекетсіздіктердің қоғамға радиоэкологиялық қауіп төндіретіндігін анықтауда, біздер алдымен ол әрекеттер мен әрекетсіздіктердің қауіптілік белгілерін, оған қойылатын талаптар мен шарттарды яғни қүқыққа қарсы мінез-құлықты білуіміз қажет.
Ә.Стамқрұлы экология зандарын бұзу - белгіленген экологиялық тәртіпті бүзатын және табиғи ортаға зиян келтіретін заңға қайшы келетін кінәлі әрекет немесе өрекетсіздік деп көрсетеді 120.
Экологиялық қүқық бұзушылық қоғам мен табиғат арасындағы қайшылықган туындайды. Адам өзінің экономикалық қажеттілігін қанағаттандыра отырып, қоршаған ортаға ықпал етеді. Ал бұл ықпал ету (мінез-қүлық) әрқашанда табиғат завдылығына сәйкес келе бермейді, Бүдан бір-біріне қарама-қайшылық, яши күқық бүзушылық туындайды. Яғни, біз экологиялық қүқық бүзушылықтың аныктамасын бергенде, экологиялық тәртіпті бүзатын және табиғи ортаға зиян келтіретін заңға қайшы әрекет және әрекетсіздік деп, немесе адам өмірімен денсаулығына қарсы зиян келтіретін, адам мүддесіне қайшы әрекет және әрекетсіздік деп көрсетуіміз қажет. Яғни бұл дегеніміз, қортындылай келгенде экономикалық және экологиялық мүдделіктер қайшылығына экеп соғады. Бүл мәселе қүқық теориясындағы түпкілікті шешілмеген тақырыптардың бірі. Бүл жөнінде кейбір ғалымдардың еңбектерінде қүнды пікірлер айтылған.
Сонымен жоғарыдағы көрсетілген түжырымдарды қорытындылай келгенде радиоэкологиялық қүқық бүзушылық деп халықаралық жэне ұлттық завдармен белгіленген радиоэкологиялық нормаларға қайшы келетін және қоршаған ортаға радиациялық қауіп төндіретін заңға қайшы кінәлі әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз. Бүл жерде халықаралық нормаларды көрсетуіміздің себебі, біріншіден, радиоэкологиялық қүқық бүзушылықтың кең ауқымды алып, оның ешбір шектеумен шектелмейтіндігінде, екіншіден, әлемдегі көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан бірнеше халықаралық радиоэкологиялық шарттардың қатысушысы болып табылады. Бір мемлекетте жасалған радиоэкологиялық қүқық бүзушылық зардабы екінші немесе бірнеше мемлекетте туындауы мүмкін.
Демек, радиоэкологиялық қүқық бүзушылықтың негізгі қүрамдық элементтерінің бірі оның обьектісі.
Жалпы қоршаған ортаны қорғау саласындағы мамандар экологиялық құқық бүзушылықтың обьектісі туралы әр түрлі көз-қарастар білдіреді.
О.Л.Дубовик экологиялық қүқық бүзушылықтың обьектісіне адамның оңтайлы өмір сүруін қамтамасыз ететін күрделі бүтін бір қоғамдық қатынастар кешенін жатқызады122.
С.М.Кравченконың пікірі бойынша табиғат обьектілерін дүрыс пайдаланбаудың салдарынан залал келтіру, яғни қүқық бүзушылықтың обьектісіне табиғатты қорғау нормалары және сол нормалар реттейтін қоғамдық қатынастар жатады 123.
В.В.Петров экологиялық күқық бүзушылықтың обьектісіне заңмен ластанудан, бүлінуден, сарқылудан қорғалатын табиғи орта және адам өмірі мен денсаулығы деп көрсетеді 124.
Б.В.Ерофеев экологиялық қүқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН ҚОРҒАУДЫҢ ТҮСШІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.1. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын құқық нормаларының эколошялық құқық жүйесіндегі орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ ЛАСТАНУДАН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ БҮЗҒАНЫ ҮШШ ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТИІМДІЛІПН АРТТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..70
2.1 Радиоэколошялық құқық бүзушылықтың түсінігі және қүрамы ... ... ... ...71
2.2 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы завдарды бұзғаны үшін қүқықтық жауапкершіліктің түсінігі және ерекшелігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғауды қүқықгық реттеудің жай-күйі, оның тиімділігін арттыру мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 86
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 121
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 135
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. XX ғасырдағы ғылымның ұлы жетістіктерінің бірі - атом энергиясын пайдалануға қол жеткізу болса, бұл бір жағынан адамзат баласының алдындағы көптеген күрделі мәселелердің шешілуіне, ғылым мен техниканың дамуы барысында үлкен бетбұрыс алуына мүмкіндік жасаса, екінші жағынан кейбір аймақтар үшін қасірет, ол әлем үшін қауіп қатер болып отыр.
Біздің еліміз ғылымның осы ұлы жетістігінің пайдасына қарағанда зардабын көп көрді.
Қазақстан - ұлы мемлекеттердің ядролық жанталасушылығынан, шаруашылықты дұрыс ұйымдастырмаудан ең көп қасірет шеккен ел. Елдегі радиациялық жағдай, халықтың қасіреті мен сырқаты, арамызда көбейіп келе жатқан кемтар, жарымжандар катарын көбейтіп, ұлттық гендік негізге қатер төндіріп, жас тәуелсіз мемлекеттің алдына үлкен саяси, әлеуметтік, экономикалық және радиоэкологиялық мәселелер туындатып отыр.
Бұл жағдайды екінші жағынан еліміздің аумағында орналаскан сынақ және жалға алынған аландар мен уран рудасы, басқа да құрамында радиоактивті заттар бар кен қазатын, өндейтін, байытатын кәсіпорындардың жұмыстары және радиоактивті қалдықтар қоры одан әрі ушықтыра түсуде. Осының салдарынан елімізде қолайсыз, ал бірқатар аймақтарда дағдарысты радиоэкологиялық ахуал қалыптасып отыр.
Радиациялық тұрғыдан алғанда Қазақстан территориясы аумағы жағынан да, тұрғындардың жан басына шаққанда да әлемдегі ең лас территория болып табылады. Демек, ел аумағының радиоактивтік ластануы адамзаттың өмір сүруін тоқтататындай жағдайға таяуда 1.
Бүгінгі танда Қазақстан аумағында баршаға мәлім болған деректердің негізінің өзінде, радиоэкологиялық мәселенің ең күрделі, әрі көкейтесті екендігіне көз жеткіземіз.
Дәлірек деректерге сүйенсек, Семей ядролық полигонында 470 ядролық жарылыс жасалған. Оның 90-ауада, 26-сы жер үстінде, ал 354-і жер астында сыналған. Ғалымдардың зерттеуі бойынша, осы жарылыстар салдарынан елімізде 304-мың шаршы шақырымдай аймақ бүлінген 2.
Батыс Қазақстанға әскери-сынақ аймағы орналасқаннан бергі мерзім ішінде Жаңақала мен Орда ауданына қарасты Нарын құмында 29-рет ядролық жарылыс сынағы болды. Оның 19-ы жер астында, 10-ы жер үстінде сыналған. Бұлардан басқа осы Нарында 24-мың ракета жарылысы болып, әскери техниканың 177-түрі сынақтан өткен. РСД-10, СС-20 үлгісіндегі орта және жақын қашықтықтың 619-ракетасы жойылған. Бұл ракеталардың әрқайсысының салмағы 50-тоннаға жуық. Зерттеу жүргізген ғалымдар тек осы ракеталарды жоюдың салдарынан Жаңақала, Орда ауданының ауа кеңістігіне 30-мың тоннадан астам аса улы күл-тозаңның жайылғанын дәлелдеді 3.
Радиоактивті сәулеленудің көлемі жылдан-жылға көбейе түсуде. Әсіресе Қазақстанның радиоактивтік сәулелену жағдайы өте қиын. Қазақстанның қай облысын алсаңыз да радиоэкологиялық апатқа үшырамаған аймақты таба алмайсыз. Қайғы қасіретке толы аудандар көп кездеседі. Өйткені, қазақжерінде әскери-полигон болмаған жер аз.
Қазақстан Республикасының радиациялық жағдайын қиындатып түрғандардың бірі - уран өндірілетін орындар. Бүрынғы Кеңес Одағында өндірілген уранның 40-процентінен астамы қазақ жерінен қазып алынған. Оның қалдықтары күні бүгінге дейін тау-тау болып жер бетінде үйіліп жатыр. Оның үгінділерін, шаң-тозаңдарын Қазақстанның ерсілі-қарсылы соққан желі, нөсер жаңбыры жан-жаққа ағызып және айдап әкетіп жатыр 4.
Қазақстанда радиоэкологиялық ахуалды ушықгырып түрған, әрі болмысынан өзінің нақты шешімін таппаған - радиациялық қалдық мәселесі. Бүл тек Қазақстанға ғана тән емес, жалпы барлық мемлекеттердің, ғылымның алдында түрған күрделі мәселе.
Мәселен, республикадағы радиациялық қалдықтардың белсенділігі 13,2 миллион кюри, ал барлық салмағы 232,7 миллион тоннадан асып отыр. Мүнымен қатар қосымша қордаланып жатқан қалдықтарды залалсыздандыру, есепке алу, және көму мәселелері мүлдем шешілмеген 5. Яғни, қалыптасқан радиациялық ахуал одан орі ушыға түсуде.
Радиоактивтік сәуле алған жарты миллионнан астам қазақстандықтардың денсаулығы ядролық жанталаса қаруланудың қүрбандығына шалынды. Біздің халқымызға келтірілген орасан зор материалдық және моральдық зиянды есептеп шығу мүмкін емес 6.
Бабаларымыздан мұра болып қалған еліміздің тамаша табиғаты, халқымыздың эстетикалық талғамын қанағаттандыратын, оның әлеуетін көтеретін, табиғи сүранысын өтеуге қабілетті, қүрамы қазба байлыққа бай өлкеміздің радиоэкологиялық ахуалы бүгінде осыншалықты күрделі жағдайда қалып отыр.
Мұндай экологиялық ахуал тек кдна Қазақстанда ғана емес, әлемнің көптеген елдерінде қалыптасқан жағдай.
Мұндай экологиялық тығырыққа келудің себебі не? Бұған берілетін түсініктер аз емес: ведомстволық бюрократизм, жетілдірілмеген зандылық, нашар ғылыми техникалық база. Бірақ мұның барлығы тығырықгың пайда болуының негізгі себебі емес, салдары болып табылады. Яғни басты себеп емес 7,18.
Еліміздің бұл жетістігі кешегі кеңес өкіметінің салиқалы саясатының нәтижесі. 80-ші жылдардың бас кезімен салыстырғанда уранның әлемдік рыноктағы бағасы бес есе азайып кетті. Алайда сарапшылардың болжамына қарағанда 2005 жылға қарай уранның бағасы қайта көтеріледі деп күтілуде. Өйткені, дәл қазір уран рудниктерінің саны он есеге азайған. Әлемдегі атом энергиясын пайдаланатын обьектілердің көпшілігінің отындық қоры қайта жаңартуды қажет етеді 8.
Жаңа ғасыр - экологиялық ең тиімді атом ғасыры. Сондықтан да уран өндірісін дамыту әлемге, өз экономикасын көтеруде әлеуметтік, экономикалық жөне экологиялық мәселелерді шешуде Қазақстан үшін қажет.
Қазақстан Республикасы бүгінгі танда өзінің болашақ экономикалық даму бағытында уран өндірісін дамыту, атом энергиясын пайдалануды кеңейтуді жоспарлап отыр. Жетекші басқару органдары Қазақстан 2005 жылға кдрай уран өндіруден әлемдегі алдыңғы мемлекеттердің бірі болады деп жоспарлауда.
Бүгінгі таңда ғылымның бір ағымы, қоғам талабы, адамзаттың күн көрісі үшін табиғат байлығын пайдалануды кеңейтуді қажет деп тапса, келесі бір ағым қоғам талабына, адамзат қажеттілігіне қарама-кдрсы, яғни табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдіктің сақталуы қажеттігін айтады. Демек өндірістік дамудың зиянды жерін азайта отырып, табиғатқа ешбір залал келтірмей, оның өзін-өзі реттеп отыру белсенділігін сақтау деген сөз.
Қоршаған ортаның радиациямен ластануы құқықтық түрғыдан өте аз, әрі толық зерттелмеген тың әрі өзекті мәселе.
Радиоэкологиялық қауіпсіздіктің құқықтық тұрғыдағы теориялық мәселелерін шешуде оның критерилерінің қалыптасуына заңгер-эколог ғалымдар Бектұрғанов Ә.Е., Байсалов С. Байделъдинов Д.Л Еренов А.Е., Мүхитдинов Н.Б., Сахипов М.С., Насырова Л.Р., Тукеев А.Ж., Мороз С.П., Стамқүлүлы Ә., Сүлейменов М.К.,., Хаджиев А.Қ.. Қосанов Ж.Х., Еркінбаева Л.Қ,, Қуандықов Қ.Ж., еңбектерінің маңызы зор.
Осы теориялық еңбектердің қорытындысының негізінде алғаш рет Қазақстанда нақты қоғамдық қатынастардың көрінісі бейнеленген, әрі сол қатынастарды өркениетті деңгейде реттеуге қабілетті заңдар қабылданды. Олар: "Қоршаған ортаны қорғау туралы" (1997 ж. 15-шілде), "Қазақстан Республикасының Үлттық қауіпсіздігі туралы" (1998 ж. 26 маусым), "Атом энергиясын пайдалану туралы" (1997 ж.14-сэуір), "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туральГ (1998 ж. 23 сәуір). т.б.
Зерттеу пәні. Бүл ғылыми зерттеу еңбегінің мақсаты қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғаудың құқықтық негіздерінің теориялық мәселелеріне талдау жасап, оны қалыптастыру, бұл бағыттағы барлық нормативтік актілерді ғылыми тұрғыдан зерттеп, олардың тиімділігін арттырудың негіздерін ашу болып табылады.
Қоршаған ортаны қорғау туралы занда қоршаған ортаның түсінігінде (1. б.) және қоршаған ортаны қорғау объектілерінің түсінігінде (4. б.) әлеуметтік, өндірістік ортаны ендірмегенімен, заңдағы келесі баптарында сол өндірістік, әлеуметтік ортадағы қатынастарға құқықгық түрғыдан шектеулер, талаптар, нүсқаулар және міндеттер қалыптастырады. Бүл дегеніміздің өзі сол орталардағы қоғамдық қатынастарды реттеу болып табылады, және қоршаған орта үғымының қоршаған табиш орта үғымынан кең екендігін қайталап көрсетеді.
Сондықтан да "қоршаған орта" атауы, яғни негізгі заңның "қоршаған ортаны қорғау туралы" деп аталуы дүрыс деп есептейміз. Мәселе радиацияға келгенде біз оның ластау аймағының немесе ортасының ешқандай шексіз екендігіне көз жеткіземіз. Радиациялық ластануға ешқандай шектің болмайтыны дәлелдеуді қажет етпейді. Сондықтан да қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау дегенімізде мұндағы қоршаған орта үғымын кең мағанада қабылдауымыз керек және үсыныс ретінде осы мәселе қоршаған орта немесе қоршаған ортадағы радиациядан қорғау объектілері нақты тиісті занда көрсетілуі керек. Ал бұл мәселе аталған зандарда қарастырылмаған.
2. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан кұқықгық қорғау дегеніміз - адамның өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған орта қалыптастыруға, табигат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тендігін сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалануға байланысты, белгіленген нормаға сәйкес қоршаған ортаға радиациялық әсерді шектеуді реттеуге бағытталған құқықгық нормалар жиынтығынан түратын шаралар жүйесі болып табылады.
Радиациялық әсер немесе залал ешқандай нақты бір объектіні, болмаса шекараны тандамайды. Жоғарыда келтіргеніміздей, оған қарсы түратын ешнорсе жоқ. Ол табиғатта адаммен кдтар басқа да барлық объектілерге бірдей әсер етеді. Тек адамга ғана радиациялық әсерді шектеу мүмкін емес, адам табиғаттың бір бөлігі ретінде оның басқа құрамдармен тығыз байланыста, әрі радиацияның өзіндік ерекшелігі сонда, оның залалы табиғаттың барлық объектілеріне бірдей әсер етеді. Сондықган да занды "Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау туралы" деп, жоғарыда келтірілген нормалармен толықтыруымыз керек.
"Қоршаған ортаны қорғау туралы" завда (57 бап) Қазақстан республикасына басқа мемлекеттерден радиациялық қалдықтар мен материалдарды сақтау немесе көму мақсатында әкелуге тыйым салынатындығы көрсетілген. Бірақ, аталған заңцы радиациялық қалдықтар мен материалдардың басқа мақсаттарда Қазақстан Республикасына әкелуге болатындығы немесе болмайтындығы айтылмаған. Ал "Атом энергиясы туралы" заң бойынша, радиоактивті заттар мен қалдықтардың импорты мен экспорты арнайы заңмен реттелетіндігі айтылған. Мүндай жағдайда қалдықтарға байланысты күрделі қоғамдық қатынастар туындайды. Яғни, бір заң қалдықтардың окелуіне тыйым салса, екіншісі мүмкіндік береді. Қалдықтардың әкелуіне тыйым салынады, егер де ол заттар сақтау жөне көму мақсатында болса. Осыған байланысты Қазақстан Республикасына әкелінетін радиациялық заттар мен қалдықтарды импорт ретінде сақтау және көму мақсатында екендігі, олардың қүқықтық режимі заңдық түрғыдан жан-жақты зерттеліп айқындалуы қажет.
Яғни мұндағы басты қажеттіліктер, олар экономикалық және экологиялық мүдделіліктердің дұрыс шешілуі. Біздің заңгер
ғалымдарымыз бұл екі мүдделіліктерге қүқықтық түрғыдан талдау жасап, олардың теңестіріле шешілуінің қажеттілігіне тоқтаған. Бүл қорытындылар тиісті зандарда көрініс тапқан. Демек, шет мемлекеттердің ядролық кдлдықтарын елімізге алып келіп көму, экономикалық мүдделіліктен туындаса, біз екінші жағынан экологиялық мүдделілікті де ескере отырып, тиісті зандарға өзгеріс енгізу қажеттілігін шешуіміз керек.
1 ҚОРШАРАН ОРТАНЫ РАДИАЦИЯЛЫҚ
ЛАСТАНУДАН ҚҮҚЫҚТЫҚ ҚОРҒАУДЫҢ
ТҮСІНІП ЖӘНЕ ОНЫҢ МӘНІ
Кез-келген ғылыми зерттеу барысында ондағы мәселеге қатысты негізгі үғымдардың мазмұнын ашып алу, зерттеудің нәтижесінде объективті маңызды нәтижеге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Ғылыми зерттеу барысында объективті маңызды нәтюкеге қол жеткізу үшін, сол мәселеге қатысты негізгі үғымдардың мазмүнын ашып алу қажет. Сондықган бұл тарауда қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғауды, қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау нормаларының экологиялық қүқық жүйесіндегі орнын сипаттаута қажетті негізгі үғымдардың мазмүнына талдау жасалып, қорытынды беріледі.
Қоршаған ортаның, оның радиациямен ластануы мен радиациялық ластанудан құқықтық қорғаудың анықтамалары айқындалады. Бүл анықтамалардың мазмүнының ашылуы, өз кезегінде қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғаудың ереіопелігін және оны жеке талдап зерттеуді қажет ететіндігін көрсетеді.
Сонымен бірге зерттеу нәтижесі қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғау нормаларының экологиялық қүқық жүйесіндегі орнын анықтайтын маңызды теориялық мәселені шешуге мүмкіндік береді.
1.1 Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық
қорғаудың түсінігі
Қоршаған орта мен адам арасындағы қатынасты зерттейтін экология ғылымы - бүгінде көп салалы, әрі жан-жақты зерттеуді қажет ететін жалпы ғылымның іргелі салаларының бірі болып отыр. Ал экологиялық ахуалды күқықгық түрғыдан зерттеу, оның негіздерін қалыптастыру және жетілдіру бүгінгі заман талабы, әрі көп аспектілі күрделі моселе.
Солардың бірі - радиоэкологиялық ахуал, яғни қоршаған ортаның радиациялық жай күйін қүқықтық түрғыдан зерттеу.
Құқықтық негізсіз қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау мүмкін емес. Қүқық бүл саладағы қоғамдық қатынастарды реттеуші, әрі осыған байланысты мемлекет саясатының іске асырылуына ең қажстті тетік болып табылады.
Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғау бір-біріне байланысты бірнеше тәсілдермен жүзеге асырылады. Мәселен; табиғи ғылыми, экономикалық, санитарлық-гигениялық, қүқықтық, ұйымдастырушылық - баскдру, мәдени - тәрбиелеу. Осы көрсетілген тәсілдердің ішінде басты орынға ие болатын, әрі негізгісі - қүқықтық тәсіл. Яғни қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау. Мұның басқалардан ерекшелігі: а) табиғи ортаның қорғалатын объектілерін айқындайды, б) радиоэкологиялық қарым-кдтынасты реттеу барысында тыйым салатын, міндеттейтін, қүқық беретін, ерік беретін, өтеу міндетін жүктейтін және таіы басқа нормаларды қалыптастырады, в) мемлекеттік радиоэкологиялық бақылаудың шаралары мен тетіктерін анықтайды, г) радиоэкологиялық қүқық бұзушылық болған жағдайда, келтірілген залалды өтеу және құқықтық жауапкершілік мәселелерін шешеді. Қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау басқа тәсілдермен байланысты болады. Бүл байланыстылықтың екі жағы бар. Біріншісі -құқықтық қорғау, қорғаудың басқа тәсілдерінің шараларын жүзеге асырады немесе оған тетік болады. Яғни қүқық, табиғат қорғаудың санитарлық - гигениялық, экономикалық және тағы басқа түрлері үшін міндетті зандық күшке ие болады. Екінші жағынан қүқықтық қорғау радиоэкологиялық, соған байланысты баскд да талаптардың орындалуына кепіл болады. Бүл ғылыми еңбектерде қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың жалпы және өр түрлі аспектілері зерттелген. Көптеген еңбектер белгілі бір дәрежеде ескіргенімен, олардың теориялық негіздерінің олі де маңызы зор.
Ал қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау -бүл ғылыми еңбектерде зерттелмеген, немесе жалпы негізде қарастырылып өткен. Дегенмен де, радиоэкология жалпы экологияның бір саласы болғандықтан бүлардың қүқықтық түрғыдағы теориялық критерилері үқсас әрі сабақтас болып келеді. Яғни қүқықтық экологияның негіздері күқықтық радиоэкологияның негіздерінен көрініс табады. Сонымен қоршаған орта дегеніміз не?
Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 15 -Іді шілдеде қабылданған "Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңының 1-ші бабында қоршаган орта - табиғи объектілердің, оның ішінде өзара қарам-қатынастағы атмосфералық ауаны, суды, топырақты, жер қойнауын, жануарлар мен өсімдіктер дүниесін, сондай-ақ Іслиматты қоса алғанда, табиғи ресурстардың жанды әрі жансыз жиынтығы деп көрсетеді 11.
Жалпы көптеген ғальшдар өздерінің еңбектерінде қоршаған ортаға ор түрлі анықтамалар бергенімен, олардың түпкілікті мазмүны, үғымы бір болып келеді. Сондықтан да завда берілген анықтама толыққанды деп есептейміз.
Жоғарыда келтірілгендей жасанды, әлеуметтік немесе өндірістік орталардың өзі табиғи ортада пайда болады, әрі онымен тығыз байланыста болады. Ондағы қоғамдық қатынастар пәнін жеке бөліп, қүқықтық режимін қалыптастыру мүмкін емес. Сонымен қатар "қоршаған орта" үгымы, "қоршаған табиғи орта" үғымынан әлдеқайда кең. Бүған қосымша бүгіндегі барлық табиғатты қорғауға байланысты үлттық және халықаралық заң актілерінде, тиісті жасанды, өлеуметтік немесе өндірістік ортада пайда болатын қатынастарды реттейтін нормалар бар. Барлық жасанды орта табиғи ортада болатындықтан, олар қоршаған ортаның кең түсінігіне енеді.
Қоршаған ортаны қорғау туралы занда, қоршаған ортаның түсінігінде (1. б.) және қоршаған ортаны қорғау объектілерінің түсінігінде (4. б.) әлеуметтік, өндірістік ортаны ендірмегенімен, заңдағы келесі баптарында сол өндірістік, әлеуметтік ортадағы қатынастарға құқықтық тұрғыдан шектеулер, талаптар, нұсқаулар және міндеттер қалыптастырады. Бұл дегеніміздің өзі сол орталардағы қоғамдық қатынастарды реттеу болып табылады, және қоршаган орта үғымының қоршаған табиғи орта үғымынан кең екендігін қайталап көрсетеді.
Сонымен "қоршаған ортаның" мәнін ашып алып, енді "қоршаған ортаны қорғау" деген үғымды қарастырайық.
Жоғарыда айтып өткеніміздей, бүл үғым да әр түрлі атау яғни "табиғатты қорғау", "қоршаған ортаны қорғау", "айналадағы ортаны қорғау" деп келтіре отырып, көптеген ғалымдар ол туралы өздерінің пікірлерін қалдырған.
Табиғатты қорғау - өмір сүріп отырған адамдардың, олардың үрпақтарының материалдық және рухани кджеттілігін өтеуге байланысты, Жер ресурстарын және оның айналасындағы космостық кеңістікті тиімді пайдалануға, сақтауга және қалпына келтіруге, өмір сүруге қолайлы жағдай жасауға бағытталған, құқьіқтық, экономикалық, өндірістік-техникалық, әкімшілік-шаруашылық, қоғамдық және мемлекеттік шаралар жүйесі болып табылады 17.
Табиғатты қорғау - таигаттың өзіндік болмысын сақтау немесе оны қалпына келтіру арқылы табиғи ресурстарды ысырапсыз пайдалану үшін құрылған мемлекеттік жүйедегі қоғамдық шара. Ол әр түрлі тәсілдермен жүзеге асырылады. Соның бірі - айналадағы табиғи ортаны қүқықтық қорғау 18.
Қоршаған табиғи ортаны қорғау - мемлекеттің экологиялық қызметінің бір түрі 19, 48 және ол бірнеше жаратылыстану, экономикалық, санитарлық-гигениялық, үйымдық басқару, модени тәрбиелеу әдістері арқылы жүзеге асырылады деп көрсетеді 19, 46.
Қоршаған ортаны қорғаудың көптеген анықтамалары бар. Кең мағанада заңгер емес галымдар қоршаған ортаны қорғауды адамилық бағыттағы, биосфера заңдылығының басымдығы, технологиялық даму, үнемшілдік, экологиялық мәдениет, жүйелілік сияқты әлеуметтік экологиялық принциптерге негізделген қоғамдық өрекеттер жүйесі деп түсіндіріледі 20.
Ал қоршаған ортаны қорғаудың завдық анықтамасы мынандай. Қоршаған ортаны қорғау, бүл "табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылына коршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалану мен молықтыруға бағытталған мемлекеттік және қоғамдық шаралар жүйесі" 21.
Қоршаған ортаны күқықтық қоргаудың мәселелері, оның ішінде ұғымы, объектісі, субъектісі мен мазмүнына байланысты осыдан 40 жылдан астам уақыттан бері заңгер ғалымдар тарабынан зерттеліп, оның көптеген теориялық түйіндері шешіліп, негізгі критерилері қалыптасты.
Әсіресе А.Е.Еренов көптеген ғалымдардың пікірлерін зерттей келе, оларды жүйелеп, таддап, қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың үғымын кеңінен ашып керсетеді.
Оның қорытындысы бойынша, қоршаған ортаны күқықтық қорғау деп адамға қалыпты крршаған ортаны қалыптастыруға, адамның материалдық жоне мәдени қажеттілігін қанағаттандыруға жоне халық шаруашылығын дамыту мақсатында табиғи ресурстарды қорғау және молайту, оларды оңтайлы орі тиімді пайдалануды қамтамасыз етуге бағытталған үйымдық-қүқықтық шаралар және қүқықтық нормалардың жиынтығы деп түсіндіреді 22, 20.
Сонымен бірге табиғатты қорғау - бүл адам мен табиғат арасында қарым-қатьшас бар кезде болатын моңгілік қүбылыс. Ал қорғаудың түрі мен әдісі барлық уақытта ауысып отырады. Бүл жерде табиштты қорғаудың тиімді әрі жетілген одісін жасау адамның рухани келбетінің деңгейіне гана емес, ғылыми-техникалық өркендеуге де байланысты 22, 19.
Алдымен "радиоэкология" және "радиация" деген қандай қүбылыс?
Радиация (лат. гасИаІіоп жарқырау, нүр шашу, жарқыл) -корпускулярлық (альфа-, бета-, гамма-сәуле, нейтрондарының тасқыны) және элоктромагниттік энергия 23.
Радиоактивтік соулеленудің пайда болуы радиоэкологияны ғылымға әкелді: Радиоэкология дегеніміз - латынның гасііш сәуле деген бір сөзі, гректің оіісоз үй, орын және іо§08 - ілім деген екі сөзінен алынған биология ғылымдарының көрнекті салаларының бірі.
Радиациялық экология - биосферада радиоактивті нуклидтердің таралуының концентрациясын, иондауыш сәулелердің организмге олардың популяциясына, биоценозға тигізетін әсерін зерттейтін экология мен радиобиологияның жақын саласы. Радиациялық экологияның негізін 20 ғасырдың 30-ыншы жылдарында радиоактивті заттардъщ биохимиясы туралы еңбегінде В.И. Вернадский қүрды 24.
Адамзат баласы, жан-жануарлар дүниесі, өсімдіктер әлемі өздерінің 4,5 миллиард жыл ішіндегі эволюциялық өсу мен даму кезевдерінде неше түрлі радиациялық аялардан фондардан өткен. Тіршіліктің жер бетінде пайда болуының ең алғашқы сатысында радиоактивті ая әдцеқайда көп болған. Сондықтан да көне заманда пайда болған организмдер (цианобактериялар, саңырауқүлақтар) радиацияға өте төзімді келеді.
А.А.Беккерель 1896 жылы уранның табиғи радиоактивтілігін алғаш ашты. Ал 1904 жылы И.Ф.Жолио-Кюри ядролық реакциялар жасау арқылы жасанды радиоактивтілікті ашты. Сонымен бірге бүлар радиацияның биологиялық объектілерге сонымен қатар адамға зиянды осерін анықтады 25, 35-36.
Адамның қызметіне байланыссыз пайда болатын радиациялық сәуле көздеріне мыналар жатады:
1. Космостық радиациялық сәуле;
2. Жердің радиациялық сәулесі. Бүл жердегі уран, тории, радии, радон сияқты радиоактивті элементтердің болуына байланысты.
Ал адам қызметіне байланысты радиациялық сәуле көздеріне мыналар жатады;
1. Ғаламдық - бұл негізінен ядролық жарылыстардың әсерінен пайда болады;
2. Радиодиагностикалық;
3. Техногендік - бүл өндіріс орындарында жылу және атом электр станцияларының жүмысы нәтижесінде пайда болады 25, 36.
Радиоактивті ыдыраудың ең басты түрлері: альфа-ыдырау, бета-ыдырау, элоктрондық қармау және ядроның өздігінен бөлінуі.
Альфа, бета және гамма сәулелеріне табиғатта қарсы түратын қүдіретті күш жоқ. Олар теревдігі 27 сантиметр судан, қалыңдығы 17,4 сантиметр қорғасыннан өтіп кетеді 26.
Радиоактивті элементтердің қоқыс қалдықтарын Қазақстанның барлық жерлерінен кездестіруге болады. Бүрынғы Талдықорған облысы, Жаркент ауданының территориясында 28 мың тоннадай, Қаратау-Жезқазған жеріндегі өндірістік кенішінің орнында 325 мың тоннадай радиоактивті қалдықгар жатыр. Сол сияқты Алтай өндірістік кенінің 280 тоннадай радиоактивті қалдықтары бар қоқыстар таудай болып үйіліп жатыр 26.
Радиоактивті элементтердің қалдықтары бар қоқыстар үйіндісін Каспий теңізі жағалауларындағы тау-кен орындарынан (Маңғыстау облысы), "южный полиметалл" өндірістік бірлестігінің (Жамбыл, Шымкент, Жезқазған облыстары), "Востокцветмет" өндірістік бірлестігінің (Шығыс Қазақстан облысы), Ақмола тау-кен химиялық комбинатының территориясынан кездестіруге болады 26.
Әлемде ядролық қаруды сынау барысында сощы 45 жылда атмосфераға күштілігі 7 триллион кюриден астам радионуклидтер жіберілді. Стратосферадағы қалыптасқан радиоактивті бұлтты қабат батыстан шыгыскд қарай жылжып жайылады. Бүл кезде радиоактивті соулеленудің ең көп мөлшері солтүстік жарты шардағы 45-ші градусындағы географиялық кеңістіктерге тиесілі болады. Әлемдегі 5 ядролық полигонның 4-еуі солтүстік жарты шарда. Қазақстанның көптеген бөлігі сол солтүстік жарты шардың 45-інші градусына орналасқан. Яғни радионуюшдтердің ғаламдық ластану (атмосферадан қүлау, отыру) орыны және "озондық" тесіктердің пайда болу еншісі Қазақстанға тиеді деген сөз 27.
Сонымен радиацияның қандай қүбылыс екенін және оның зардаптарының қандай болатынына, Қазақстанның радиациялық ахуалымен таныстық.
Енді экология қоғамның қоршаған ортамен жалпы ара қатынасын зерттеуді білдірсе, радиоэкология қоршаған орта мен табиғи және жасанды радиоактивті элементтердің ара қатынасын зерттеуді білдіреді.
Табигаттағы барлық заттар иондаушы сәуле шығарады және сондай сәулені қабылдайды.
Иондаушы сәулелендіру дегеніміз - ортамен өзара әрекет кезінде түрлі белгілердегі иондар түзетін, зарядталған, зарядталмаған бөлшектер мен фотовдардан түратын сәулелендіру болып табылады.
Радиациялық сәулелену әр түрлі тірі организмге түрліше әсер етеді. Белгілі бір деңгейдегі сәулелену кейбір мамандардың айтуынша қайта пайдалы болып табылады. Ал сәулелену мөлшері қалыпты әсерлі мөлшерден асып кететін болса, ол тірі организмге зиян болып, тіпті оның өмір сүруін тоқтатады.
Адамзат өркениетінің дамуының әр кезеңінде радиациялық сәуленің адам организміне зиянын тигізетін әсерлі мөлшері әр түрлі белгіленіп келді.
Әсерлі мөлшер деңгейі ғылым мен техниканың жетістігіне байланысты ор кезде өзгеріп отырды. Бұрынғы кездерде радиациялық қауіпсіздіктің негізгі критерилері ретінде (сәуленің органға немесе оның бөліктеріне әсер етуі) баламалы жылдық мөлшер пайдаланылса, ал кейінгі 1998 жылғы "Халықтың радиациялық қауіпсіздігі туралы" заңда алғаш рет радиациялық қауіпсіздіктің негізгі критериі болып әсерлі мөлшер белгіленді. Бұл радиациялық қауіпсіздікті нормалаудың халықаралық дәрежесіне сай келеді.
Әсерлі мөлшер дегеніміз - адам организмі мен оның жекелеген органдарының радиациялық сезімталдығын ескере отырып, олардың сөуле алуының кейіндегі зардаптарының пайда болу қатерінің шамасы ретінде пайдалынатын иондаушы сәулелендірудің сіңірілген энергиясының шамасы.
Яғни өсерлі мөлшер адам организміне ешқандай зиян келтірмейтін әсер етудің шекті деңгейі.
Қоршаган ортаны радиациялық ластанудан кұқықгық қорғау дегеніміз не?
Қоршаган ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау дегеніміз — адамға қолайлы қоршаған ортаның болуын қамтамасыз етуге және оны сақтауға, табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тевдігін сақтауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға байланысты қоршаған ортадағы радиациялық әсерді халықаралық деңгейдегі нормаларға сәйкес сақтауға бағытталған қүқықтық нормалар жиынтығынан түратын шаралар жұйесі болып табылады.
Демек, қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қүқықтық қорғау жалпы қоршаған ортаны қүқықтық қорғаудың қүрамдас бөлігі.
Жоғарыда келтірілген көптеген галымдардың қорытындылары негізінде экологияға, соның ішіыде радиоэкологияға байланысты қүқықтық түрғыдағы көптеген анықтамалардың мазмүндары ашыдды. Бүл еңбектердің нәтижелері соңғы кезде қабылданған бірқатар зандарда көрініс тапты.
Қазақстан Республикасының қоршаған ортаны қорғау туралы 1997 жылгы 15-ші шілдсде күшіне енген жәнс Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы 1998 жылғы 26-шы маусымда күшіне енген завдарының 1-ші баптарында көрсетілгендей, экологиялық қауіпсіздік -жеке адамның қоғам мен мемлекеттің өмірлік маңызды мүдделері мен күқықтарының қоршаған ортаға антропагендік және өзге де әсерлер салдарынан туындайтын кдуіп-қатерден қорғалуының жай-күйі болып табылады.
Қорыта келгенімізде қоршаған ортаны радиациялық ластанудан құқықтық қорғау дегеніміз - адамның өмір сүруі үшін қолайлы қоршаған орта қалыптастыруға, табиғат пен адамның өзара үйлесімді іс-қимылы мен тепе-тевдігін сақгауға, қоршаған ортаның сапасын жақсартуға, табиғи ресурстарды үтымды пайдалануға байланысты белгіленген нормаға сойкес қоршаған ортаға радиациялық осерді шектеуге, реттеуге бағытталған құқықтық нормалар жиынтығьшан тұратын шаралар жүйесі болып табылады.
Қүқық жүйе ретінде келесі белгілермен сипатталады. Біріншіден, қүқық - кездейсоқ қүқық нормаларының жиынтығы емес, бүл органикалық бүтін бір құқықгық қүбылыс, сонымен бірге ол объективтілігімен сипатталады. Қүқық жүйесіне оны құрушы нормалардың бірлігі және олардың өзара байланысы тән. Олар жеке дара бір бірінсіз әрекет ете алмайды.
Екіншіден, қүқық жүйесі өзінің мазмүны және қүрылымдық элементтерінің келемі бойынша біртектес емес, көп жақты қүқықтық қүбылыс. Қүқық жүйесі сонымен бірге құқық нормасына, қүқық институтына және қүқық саласына бөлінеді.
Қүқық жүйесі - бүл қүқықтың жекелеген бөліктерге бөлінуіне қатысты сонымен бірге мемлекеттегі күші бар қүқық нормаларының бірлігі мен келісімділігін білдіретін оның ішкі қүрылымы 38.
В. В. Петровтың пікірінше экология құқығының жүйесі деп экологиялық завдылыққа сойкес белгілі бір тәртіппен орналасқан оның институттарының жиынтығы деп түсіндіріледі 39.
"Жүйе" түсінігіне мынандай сипаттамалық белгілер тән:
1) жүйеде ортақ белгісі бар бірнеше элементтердің болуы.
2) жүйедегі элементтердің мазмүндас болуы. Әртүрлі мазмүндағы элементтер жүйені қүрамайды.
3) жүйе элементтері белгілі бір түрде өзара әсер ететін қосылыстар болып табылады.
4) ортамен өзара әсерде жүйенің әрқашанда бірыңғай сапалық айқындылықта болуы.
5) жүйеге енетін қосылыстардың шартты дербестігінің болуы 40. Қүқық жүйесі мен заң жүйесінің байланысына, арақатынасына
айырмашылығына байланысты заңгер ғалымдар бір нақты түжырымға келген жоқ. Бірақ жалпы алғанда олардың тұжырымы бойынша қүқық жұйесі мен заң жұйесі бір феноменнің көрінісі. Бүган қосымша тағы да құқық - норма жүйесі, және заң да норма жүйесі деген көзқарастар да бар 41.
Заң - қүқықты қорғау және оны айқындаудың формасы. Заң сонымен бірге құқықгың сыртқы формасы. Сондықтан да біздің ойымызша қүқық жүйесі - күқық нормаларының, институттарының және салаларының жиынтығы болып табылады. Қүқық нормалары құқық жүйесі ретінде нормативтік күқықтық актілерден бөлініп қарастырылады да, нормативтік қүқықтық актілер заң жүйесінен көрініс табады. Сондықтан да бүл жүмыста қоршаған ортаны радиациялық ластанудан қорғайтын нормалардың орнын заң жүйесінде емес қүқық жүйесівде қарау орынды деп есептейміз.
Қорыта келгенде, нормалар жиынтығы қүқық саласы болуы үшін оның қүқықтық реттеудегі қүрылымдық белгілері, одісі, пәні, принципі және атқаратын қызметі айқын болуы тиіс.
Жалпы қорыта келгенде, Қазақстан Республикасы егемендігін алып, алғашқы экологиялық завдарын қабылдап, қалыптастырғанға дейін, тиісті аумақты радиациямен ластану, оның пайда болатын көздеріне байланысты қатынастар мардымды түрде ешбір қүқықтық нормативтік актімен реттелмеген.
Бүл жөнінде де Тау кен қүқығының негізін қалаушы профессор Н.Б.Мүхитдиновтың еңбектерінде кеңінен талқыланып айтылған 55.
Қайсыбір салауатты қоғамдық қатынасты қүқықтық реттеудің бастауы, көзі - Конституция болып табылады.
Қазақстан Республикасының 1995 жылы 30 тамызында жалпыхалықтық референдумда қабылданған (1999жылғы 7-қазанда Қазақстан Республикасы заңымен (N284-1) енгізген өзгерістер мен толықтырулар) Конституциясы қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттің қызметінің багытын, мемлекет саясатының және осыған байланысты негізгі қүқықтық қатынастардағы қүқықтар мен міндеттердің негізін қалыптастырды 56.
Қоршаған ортаның радиациялық ластанудан қорғаудың маңызды күқықтық бастаулары қалыптасқан. Яғни, Қазақстан Республикасының Конституциясы азаматтардың денсаулығын сақтауға күқылы екендігін (29 бап 1 б.), мемлекет адамның өмір сүруі мен денсаулығының қолайлы айналадағы ортаны қорғауды мақсат етіп қоятындығын (31 бап. 1 б.), адамдардың өмірі мен денсаулығына қатер төндіретін деректермен жағдаяттарды лауазымды адамдардың жасыруы заңға сәйкес жауапкершілікке океп соғатындығын бекітті.
Қазақстан Республикасының азаматтары сонымен бірге экологиялық міндеттерге де ие. Яғни, Конституцияның 38-ші бабы азаматтардың табиғатты сақтауға және табиғат байлықтарына үқыпты қорғауға міндеттілігін анықтайды. Сонымен бірге Қазақстан
Республиксында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепілдік беріледі (12 бап. 1 б.). Конституция талабына сай мемлекеттің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, қүқықтары мен бостандықгары болып табылады. (1 бап 1 б.).
"Қоршаған ортаны қорғау туралы" заңның кдбылдануы Қазақстанда қоғамның саяси және әлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды мәселелерін - қоғам мен табиғаттың өзара әрекеттестігі мәселесін шешуде, жалпы экологиялық завдылықтың қалыптасу кезеңінде үлкен жетістікті қадам жасалуы деп санаймыз.
Қоршаған ортаны қорғаудың занда орнықтырылған негізгі принциптері мынаған саяды: адамның өмірі мен денсаулығын сақтау және оның басымдығы; қоршаған ортаны қоргау және қалпына келтіру; әлеуметтік-экономикалық міндеттер мен қоршаған орта мәселелерін шешудің тевдестірілуі.
Аталмыш Заңда қоршаган ортаны қорғаудың экономикалық мәселелері жеткілікті дәрежеде көрініс тапқан, қоршаған орта мен табиғи ресурстардың мемлекеттік мониторингі, қоршаған ортаны қорғаудың кейінге қалдыруға болмайтын міндеттерін шешуді нарықтандыру үшін қорлар қүру, келтірілген зиянды өтеу көзделген. Завда қоршаған ортаны қорғау саласында Конституциялық нормалар дамытылып, азаматтар мен қогамдық бірлестіктердің қүқықтары мен міндеттеріне айтарлықтай назар аударылған.
Бүгінгі танда атом саласында және атоммен байланысты басқа да салаларда мындаған адамдар жүмыс істейді. Атом куатын пайдаланбайтын өндіріс немесе басқа да нысандағы салалар жоқ.
Дамып, өркендеп келе жатқан қоғам және ғылыми әлеует, атомды дамытуға ден қойып отыр. Атомдық радиацияның адам өмірі мен қызметіне, мемлекеттің өркендеуіне байланысты осындай ерекшелігін ескере отырып, сонымен қатар жоғарыда көрсетілген салалардағы қоғамдық қатынастарды реттеу үшін қалыптасқан нормативтік актілер жүйесі негізінде, ғылымның жаңа саласы — атом құқығы қальштасып келеді деп айта аламыз.
Құқықтың бүл саласы туралы кезінде кейбір авторлар да осындай өз пікірлерін келтірген.
Құқықгың мұндай жаңа саласының пайда болуының себептерін, тек қана қажетті қүқықтық материалдың жинақталуымен ғана емес, сонымен бірге сол саладағы қоғамдық қатынастарды реттеуді жетілдірудегі мемлекет пен қоғам мүдделілігімен де сипатталады.
3 ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ РАДИАЦИЯЛЫҚ
ҚАУІПСІЗДІПН САҚТАУ ТУРАЛЫ ЗАНДАРДЫ
БҮЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТИІМДІЛІПН АРТТЫУ МӘСЕЛЕЛЕРІ
Қоғамдағы болып жатқан әрбір құбылыс, әрбір қатынас тиісті завдармен реттеледі. Мүндай ерекшелік халықаралық құбылыстарға және қатынастарға да тән. Яғни, кез келген нормативтік акті тиісті немесе оған сай жауаптылық нормаларынан тұрады. Демек, жауаптылық өте күрделі әлеуметтік-құқықтық институт.
3.1 Радиоэкологиялық құқық бұзушылықгың түсінігі және
кұрамы
Құқықгық мемлекетті орнату бағытындағы негізгі қағидаттардың бірі - ол қоғамда заңдылыкден қүықтық тәртіпті орнату болып табылады. Осыған қол жеткізу түршсындағы, яғни адамдардың мінез-қүлқына, теріс әрекеттеріне әсер етудің негізгі құралы болып завдық жауапкершілік табылады. Заң ғылымы саласында жауапкершілік институты зандылықты сақгаудың негізгі құралы деп саналса да, ол іс жүзінде тиісті нәтюке бермей жаткдндыш анық. Яғни жалпы қүқық жүйесівдегі жауапкершілік институты жетілдіруді талап ететін болса, радиоэкологиялық қүқық бұзушылық үшін жауапкершілік те жан-жақгы зерттеп, талдап нақгы түжырымдар жасауды қажет етеді.
Радиоэкологиялық қүқықтық жауаптылықтың ерекшелігі сонда, басқа экологиялық қүқық бүзушылықгарға қарағанда мүның бірнеше ерекшеліктері бар. Ең алдымен біз радиоэкологиялық қүқық бүзушылықты не екендігін айқындап алайық.
Радиоэкологиялық күқық бүзушылық үшін туындайтын күқықгық жауапкершіліктің негізі - қоршаған ортаның радиациядан ластанудан қорғайтын қүқық нормаларының бұзылуы болып табылады.
Қүқық нормаларының бүзылуы яғни қүқық бүзушылық дегеніміз -бүл адамдардың қүқық нормаларына қарсы бағытталған және қоғамға қауіпті мінез-қүлқы.
Мемлекет және қүқық теориясы ғылымында оның бірнеше белгілері сипатталады:
• біріншіден, қүқық бүзушылық бүл әрекет немесе әрекетсіздік арқылы болатын адамның мінез-күлқы;
• екіншіден, құқық бүзушылық бүл қүқық нормаларына қайшы келетін адамдардың мінез-қүлқы;
•үшіншіден күқық бүзушылық болу үшін қүқық субьектісінің кінәсінің болуы 119.
Демек қоршаған ортаның радиациялық ластанудан қорғауға байланысты туындаған қүқық бұзушылықта жоғарыда көрсетілген белгілер болуы тиіс.
Радиоэкологиялық қүқық бүзушылықты дүрыс анықтау оның тиісті белгілерінің толық сәйкестігін белгілеу, бүл өз кезегіде қоршаған ортаға радиэкологиялық қауіп төндіретін қогамдық қатынастарды дүрыс анықтап, оған қолданылатын күқықтық жауаптылықты тисті сөйкестілікте қолдануға мүмкіндік береді.
Қандай әрекеттер мен өрекетсіздіктердің қоғамға радиоэкологиялық қауіп төндіретіндігін анықтауда, біздер алдымен ол әрекеттер мен әрекетсіздіктердің қауіптілік белгілерін, оған қойылатын талаптар мен шарттарды яғни қүқыққа қарсы мінез-құлықты білуіміз қажет.
Ә.Стамқрұлы экология зандарын бұзу - белгіленген экологиялық тәртіпті бүзатын және табиғи ортаға зиян келтіретін заңға қайшы келетін кінәлі әрекет немесе өрекетсіздік деп көрсетеді 120.
Экологиялық қүқық бұзушылық қоғам мен табиғат арасындағы қайшылықган туындайды. Адам өзінің экономикалық қажеттілігін қанағаттандыра отырып, қоршаған ортаға ықпал етеді. Ал бұл ықпал ету (мінез-қүлық) әрқашанда табиғат завдылығына сәйкес келе бермейді, Бүдан бір-біріне қарама-қайшылық, яши күқық бүзушылық туындайды. Яғни, біз экологиялық қүқық бүзушылықтың аныктамасын бергенде, экологиялық тәртіпті бүзатын және табиғи ортаға зиян келтіретін заңға қайшы әрекет және әрекетсіздік деп, немесе адам өмірімен денсаулығына қарсы зиян келтіретін, адам мүддесіне қайшы әрекет және әрекетсіздік деп көрсетуіміз қажет. Яғни бұл дегеніміз, қортындылай келгенде экономикалық және экологиялық мүдделіктер қайшылығына экеп соғады. Бүл мәселе қүқық теориясындағы түпкілікті шешілмеген тақырыптардың бірі. Бүл жөнінде кейбір ғалымдардың еңбектерінде қүнды пікірлер айтылған.
Сонымен жоғарыдағы көрсетілген түжырымдарды қорытындылай келгенде радиоэкологиялық қүқық бүзушылық деп халықаралық жэне ұлттық завдармен белгіленген радиоэкологиялық нормаларға қайшы келетін және қоршаған ортаға радиациялық қауіп төндіретін заңға қайшы кінәлі әрекет немесе әрекетсіздікті айтамыз. Бүл жерде халықаралық нормаларды көрсетуіміздің себебі, біріншіден, радиоэкологиялық қүқық бүзушылықтың кең ауқымды алып, оның ешбір шектеумен шектелмейтіндігінде, екіншіден, әлемдегі көптеген елдер, соның ішінде Қазақстан бірнеше халықаралық радиоэкологиялық шарттардың қатысушысы болып табылады. Бір мемлекетте жасалған радиоэкологиялық қүқық бүзушылық зардабы екінші немесе бірнеше мемлекетте туындауы мүмкін.
Демек, радиоэкологиялық қүқық бүзушылықтың негізгі қүрамдық элементтерінің бірі оның обьектісі.
Жалпы қоршаған ортаны қорғау саласындағы мамандар экологиялық құқық бүзушылықтың обьектісі туралы әр түрлі көз-қарастар білдіреді.
О.Л.Дубовик экологиялық қүқық бүзушылықтың обьектісіне адамның оңтайлы өмір сүруін қамтамасыз ететін күрделі бүтін бір қоғамдық қатынастар кешенін жатқызады122.
С.М.Кравченконың пікірі бойынша табиғат обьектілерін дүрыс пайдаланбаудың салдарынан залал келтіру, яғни қүқық бүзушылықтың обьектісіне табиғатты қорғау нормалары және сол нормалар реттейтін қоғамдық қатынастар жатады 123.
В.В.Петров экологиялық күқық бүзушылықтың обьектісіне заңмен ластанудан, бүлінуден, сарқылудан қорғалатын табиғи орта және адам өмірі мен денсаулығы деп көрсетеді 124.
Б.В.Ерофеев экологиялық қүқық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz