Қазақ-орыс қарым-қатнастары
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I.ТАРАУ. ҚАЗАҚ.ОРЫС ҚАРЫМ.ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1. Қазақ.орыс қарым.қатнасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II.ТАРАУ. ХУIIІ ғ. екiншi жартысындағы
РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. Қазақстан жерiндегi ХУІII ғ. 30.60 жж.саяси ахуал
Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақ.орыс қатнастарының нығая түсуiнiң
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
III. Орыстардың Ұлы Жүз территориясына келiп қоңыстануы және олардың аймақтағы ұстаған саясаты ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Аймақтағы саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Әкiмшiлiк .территориялық басқарудағы
өзгерiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ...55
I.ТАРАУ. ҚАЗАҚ.ОРЫС ҚАРЫМ.ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.1. Қазақ.орыс қарым.қатнасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
II.ТАРАУ. ХУIIІ ғ. екiншi жартысындағы
РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. Қазақстан жерiндегi ХУІII ғ. 30.60 жж.саяси ахуал
Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақ.орыс қатнастарының нығая түсуiнiң
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
III. Орыстардың Ұлы Жүз территориясына келiп қоңыстануы және олардың аймақтағы ұстаған саясаты ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Аймақтағы саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Әкiмшiлiк .территориялық басқарудағы
өзгерiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ...55
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатнастардың қалыптасуы мен дамуы, екi ел тарихында да ерекше орын алады. Өйткенi ол екi қоғамның да- экономикалық, саяси-әлеуметтiк және мәдени өмiрiнде iз қалдырған тарихи оқиға.
Екi ел арасындағы байланыс сауда қарым-қатанстарымен басталып, Қазақстанның Ресейге қосылуымен аяқталды. Мұның өзi, сонымен қатар, патша үкiметiнiң еркiнен тыс, қазақ жұртшылығының орыс халқымен жақындасуын тездеттi. Бұл екi халықтың езiлген таптарының патша үкiметi мен бай-шоңжарларға қарсы тiзе қосып күресуiне бiрден-бiр қолайлы жағдай туғызады.
Қазақ-орыс қарым-қатнастары проблемасы секiлдi ауқымды мәселенi сөз еткенде қазақ халқының сол кездегi сыртқы, iшкi саяси жағдайын анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Осыған орай бұл жұмыста қазақ хандығының сыртқы саяси өмiрiне көбiрек көңiл бөлiндi. Жоңғар хандығының қазақ жерiн жаулап алу мақсатымен жүргiзген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз бостандығы үшiн күресi осы тұрғыда қазақ хандарының орыс үкiметiмен бiрлiгi, Ресейдiң Сiбiр хандығын жаулап алуы оған Қазақстанның қатысы т.б. мәселелер осы еңбекте азды-көптi өз сипаттамаларын тапты.
Осы тарихи оқиғалардың себебi мен нәтижелерiн зерттеу, яғни қазақ хандығының сол саяси жағдайлар мен iшкi себептердiң нәтижесiне байланысты Ресей қарамағына өтуiн зерттеу жұмыстың басты мақсаты.
Еңбекте негiзiнен сол кездегi тарихи оқиғалар баяндалған. Оған тарихи деректерге байланытрыла отырып баға беруге ұмтылыс жасалынған.
Патша үкiметiнiң реакциялық саясатына қарамастан, Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивтiкте маңызы болды, ол
қазақ және орыс халықтарының арасындағы достықты нығайтуда белдi бiр кезең болып табылады.
Екi ел арасындағы байланыс сауда қарым-қатанстарымен басталып, Қазақстанның Ресейге қосылуымен аяқталды. Мұның өзi, сонымен қатар, патша үкiметiнiң еркiнен тыс, қазақ жұртшылығының орыс халқымен жақындасуын тездеттi. Бұл екi халықтың езiлген таптарының патша үкiметi мен бай-шоңжарларға қарсы тiзе қосып күресуiне бiрден-бiр қолайлы жағдай туғызады.
Қазақ-орыс қарым-қатнастары проблемасы секiлдi ауқымды мәселенi сөз еткенде қазақ халқының сол кездегi сыртқы, iшкi саяси жағдайын анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Осыған орай бұл жұмыста қазақ хандығының сыртқы саяси өмiрiне көбiрек көңiл бөлiндi. Жоңғар хандығының қазақ жерiн жаулап алу мақсатымен жүргiзген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз бостандығы үшiн күресi осы тұрғыда қазақ хандарының орыс үкiметiмен бiрлiгi, Ресейдiң Сiбiр хандығын жаулап алуы оған Қазақстанның қатысы т.б. мәселелер осы еңбекте азды-көптi өз сипаттамаларын тапты.
Осы тарихи оқиғалардың себебi мен нәтижелерiн зерттеу, яғни қазақ хандығының сол саяси жағдайлар мен iшкi себептердiң нәтижесiне байланысты Ресей қарамағына өтуiн зерттеу жұмыстың басты мақсаты.
Еңбекте негiзiнен сол кездегi тарихи оқиғалар баяндалған. Оған тарихи деректерге байланытрыла отырып баға беруге ұмтылыс жасалынған.
Патша үкiметiнiң реакциялық саясатына қарамастан, Қазақстанның Ресейге қосылуының прогрессивтiкте маңызы болды, ол
қазақ және орыс халықтарының арасындағы достықты нығайтуда белдi бiр кезең болып табылады.
1. Асфендияров С.Д. История Казахстана. 1973.
2. Аполлова Н. Присоединение Казахстана в 30-х годах ХУIII века. 1948.
3. Апполова Н. Экономические и политические связи Казахстана с Россией ХУIII в. начале ХIХ в. М., 1960.
4. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. Казахстан, 1964.
5. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХУI-ХУIII вв. Алма-Ата, 1971.
6. Вяткин В. Очерки по истории стран востока. М., Наука, 1990.
7. Казахско-русские отношения в ХУI-ХУII веках ( сборник документов). А.,1961.
8. Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы, 1980.
9. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
10. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
11. Кляшторный В., Султанов И. Летописи трех тысячилетий. Алматы,1992.
12. Қазақстан тарихы журналы. № 1994, 4,61б.
13. Зиманов С. Политический строй в конце ХУII в первой половине ХIХ века. Алмааты, 1960.
14. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХУII-ХУIII вв. Алматы, 1991.
15. Моисеев В.А., Сулейменов Р.Б. Из истории Казахстана ХУIII в. Алматы, 1988.
16. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
17. Шойынбаев Т.Ж. Прогрессивное значение при соединении Казахстана к России. Алматы, 1973.
18. Шунков В.И. Вопросы аграрной истории России. М., 1974.
19. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. Алматы, АНКАЗССР., 1964.
20. Рязанов А. Оренбургский край(исторические очерки). 1923.
21. Толыбеков С. Кочевое общество казахов в ХХ веке.1971.
22. Қ. Көне қазақтарды көргендер. Алматы,1979.
Ұлы бетбұрыс. Алматы,1980.
23. Социалистiк Қазақстан. Нуарыз,№5,1991.
24. Сибирские летописи,323 б.
25. Боршынова З.Я. Население западной сибири до начало русской колонизации. Томск, 1960. 131-бет.
26. Этногенезис и этническая история тюркских народов Сибири и сопредельных территории. Сб. научн. трудов. Омск, 1983.
27. Бахрушин С.В. Очерки по истории колонизации Сибири в ХУI - ХУII вв. м., 1927.
28. Окладников А.П. Открытия Сибири. М., 1979.
29. Дулов В.И. Когда начались присоединение Сибири в исторической литературе ХУII века. М., 1960.
30. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. Алматы, 1994.44с.
31. С.Н.Покровский. Советский власть в Семиречье. А-Ата, 1961.18-бет.
32. История России. М., 2005.-123.
33. Всемирная история. М., 2005.-432.
34. История цивилизации. М., 2004.-154.
2. Аполлова Н. Присоединение Казахстана в 30-х годах ХУIII века. 1948.
3. Апполова Н. Экономические и политические связи Казахстана с Россией ХУIII в. начале ХIХ в. М., 1960.
4. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. Казахстан, 1964.
5. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХУI-ХУIII вв. Алма-Ата, 1971.
6. Вяткин В. Очерки по истории стран востока. М., Наука, 1990.
7. Казахско-русские отношения в ХУI-ХУII веках ( сборник документов). А.,1961.
8. Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы, 1980.
9. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.
10. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.
11. Кляшторный В., Султанов И. Летописи трех тысячилетий. Алматы,1992.
12. Қазақстан тарихы журналы. № 1994, 4,61б.
13. Зиманов С. Политический строй в конце ХУII в первой половине ХIХ века. Алмааты, 1960.
14. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХУII-ХУIII вв. Алматы, 1991.
15. Моисеев В.А., Сулейменов Р.Б. Из истории Казахстана ХУIII в. Алматы, 1988.
16. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.
17. Шойынбаев Т.Ж. Прогрессивное значение при соединении Казахстана к России. Алматы, 1973.
18. Шунков В.И. Вопросы аграрной истории России. М., 1974.
19. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. Алматы, АНКАЗССР., 1964.
20. Рязанов А. Оренбургский край(исторические очерки). 1923.
21. Толыбеков С. Кочевое общество казахов в ХХ веке.1971.
22. Қ. Көне қазақтарды көргендер. Алматы,1979.
Ұлы бетбұрыс. Алматы,1980.
23. Социалистiк Қазақстан. Нуарыз,№5,1991.
24. Сибирские летописи,323 б.
25. Боршынова З.Я. Население западной сибири до начало русской колонизации. Томск, 1960. 131-бет.
26. Этногенезис и этническая история тюркских народов Сибири и сопредельных территории. Сб. научн. трудов. Омск, 1983.
27. Бахрушин С.В. Очерки по истории колонизации Сибири в ХУI - ХУII вв. м., 1927.
28. Окладников А.П. Открытия Сибири. М., 1979.
29. Дулов В.И. Когда начались присоединение Сибири в исторической литературе ХУII века. М., 1960.
30. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. Алматы, 1994.44с.
31. С.Н.Покровский. Советский власть в Семиречье. А-Ата, 1961.18-бет.
32. История России. М., 2005.-123.
33. Всемирная история. М., 2005.-432.
34. История цивилизации. М., 2004.-154.
МАЗМҰНЫ:
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Қазақ-орыс қарым-қатнасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..14
II-ТАРАУ. ХУIIІ ғ. екiншi жартысындағы
РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. Қазақстан жерiндегi ХУІII ғ. 30-60 жж.саяси ахуал
Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақ-орыс қатнастарының нығая түсуiнiң
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
III. Орыстардың Ұлы Жүз территориясына келiп қоңыстануы және олардың
аймақтағы ұстаған саясаты ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Аймақтағы саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Әкiмшiлiк –территориялық басқарудағы
өзгерiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ...55
КIРIСПЕ
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатнастардың қалыптасуы мен
дамуы, екi ел тарихында да ерекше орын алады. Өйткенi ол екi қоғамның да-
экономикалық, саяси-әлеуметтiк және мәдени өмiрiнде iз қалдырған тарихи
оқиға.
Екi ел арасындағы байланыс сауда қарым-қатанстарымен басталып,
Қазақстанның Ресейге қосылуымен аяқталды. Мұның өзi, сонымен қатар,
патша үкiметiнiң еркiнен тыс, қазақ жұртшылығының орыс халқымен жақындасуын
тездеттi. Бұл екi халықтың езiлген таптарының патша үкiметi мен бай-
шоңжарларға қарсы тiзе қосып күресуiне бiрден-бiр қолайлы жағдай туғызады.
Қазақ-орыс қарым-қатнастары проблемасы секiлдi ауқымды мәселенi
сөз еткенде қазақ халқының сол кездегi сыртқы, iшкi саяси жағдайын
анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Осыған орай бұл жұмыста қазақ хандығының
сыртқы саяси өмiрiне көбiрек көңiл бөлiндi. Жоңғар хандығының қазақ жерiн
жаулап алу мақсатымен жүргiзген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз
бостандығы үшiн күресi осы тұрғыда қазақ хандарының орыс үкiметiмен
бiрлiгi, Ресейдiң Сiбiр хандығын жаулап алуы оған Қазақстанның қатысы т.б.
мәселелер осы еңбекте азды-көптi өз сипаттамаларын тапты.
Осы тарихи оқиғалардың себебi мен нәтижелерiн зерттеу, яғни қазақ
хандығының сол саяси жағдайлар мен iшкi себептердiң нәтижесiне байланысты
Ресей қарамағына өтуiн зерттеу жұмыстың басты мақсаты.
Еңбекте негiзiнен сол кездегi тарихи оқиғалар баяндалған. Оған
тарихи деректерге байланытрыла отырып баға беруге ұмтылыс жасалынған.
Патша үкiметiнiң реакциялық саясатына қарамастан, Қазақстанның
Ресейге қосылуының прогрессивтiкте маңызы болды, ол
қазақ және орыс халықтарының арасындағы достықты нығайтуда белдi бiр кезең
болып табылады. Осы достықтың жалғасы бүгiнгi күнi Қазақстан өзiнiң
егемендiгiн алып отырған кезде де одан әрi жалғасын табуда. 2003 жыл
Қазақстанның Ресейдегi жылы болып табылса, ал биыл 2004 жыл Ресейдiң
Қазақстандағы жылы деп жарияланып отыр. Екi ел басшыларының арасындағы және
екi ел халықтары арасындағы қарым-қатнастар саяси, экономикалық, әлеуметтiк
және мәдени байланыстар жылдан жылға дами түсуде.
Тақырыптың зерттелу дәрежесi.
Республикадағы тарихи зерттеулердiң маңызды бағыттарының бiрi-
қазақ халқының Ресей құрамына өтуiнiң алғы шарттары, барысы және
қорытындысын зерделеуге бағытталады. Қазан төңкерiсiнен кейiн революцияға
дейiнгi Қазақстанның саяси тарихына қалам салған авторлардың еңбектерiне
сын көзбен қарау күшейiп, оларға тек мүлдем жансақ позициямен бағалана
бастады.
Кеңес үкiметiнiң алғашқы он жылдығында шыққан кейбiр еңбектерде
революцияға дейiнгi Қазақстан тарихы жөнiндегi дворяндық-буржуазиялық
тарихнаманың отарлық концепциясы сынға алынды. Бiрақ, авторлар ұлттық-
отарлық қанаудың ауыр салдарлары туралы жалпылама қорытындылармен ғана
шектелдi. Мәселен, 1) А.Рязанов өз еңбегiнде Қазақстанның патриархалдық -
феодалдық өткенiн идеяландырып, Ресейге қосылуының прогрессивтiк жақтарын
мүлде жоққа шығарды. Онда Қазақстанның Ресейге қосылуына алып келген iшкi,
сыртқы саяси және экономикалық жағдайларға тиянақты талдаулар болмады,
түпнұсқа деректер пайдаланылмады. Мiне, осылардың барлығы осы мәселенi
зерттеу барысында үлкен қателiктер жiберуге жол бергiздi. Мәселен, 1920-
1930-шы жылдары тарихшылар Ресейге жақын орналасқан халықтардың Орыс
патшалығына қосылуын, әдетте абсолюттiк зло(абсолюттi ыза) есебiнде
қарастырды. Осы
жылдары өлкемiздiң Ресейге қосылуын орыстардың жаулап алуы
тұрғысынан қарастырғандар қатарына А.Рязанов, Г.Тоқжанов, Т.Рысқұлов,
Е.Федоров т.б. болды.
Тарихшы С.Асфандияровтың есiмiмен Қазақстанның Ресейге қосылу
проблемасын зерттеуге деген жаңаша көзқарас қалыптасты. Ол қазақ халқының
дамуындағы 2 кезеңдi атап көрсеттi: патша үкiметiнiң жаулап алғанға
дейiнгi және содан кейiнiгi, Ресей империясының отары ретiнде. Асфандияров
С. қазақ өлкесiнiң қосылуын қазақ феодалдарының жоғарғы тобының халықтың
еркiнен тыс, олардың мүддесiне қайшы, патша үкiметiмен келiсiмi ретiнде
қарайды. Сондай-ақ ХУIII ғасырдың басындағы қалыптасқан халықаралық
жағдайды талдай келе, ол қазақ халқының ортаазиялық феодалдар тарапынан
қысым көргендiгiн әрi Қазақстан территориясына жоңғар әскерлерiнiң баса
көктеп еңгенiн дұрыс атап көрсетедi. Еңбекте Ресейдiң Қазақстандағы
позициясының берген тұсы және қазақ бұхарасының отарлық езгiге қарсы
күрес кезеңдерi айтарлықтай тиянақты баяндалған.
Автор Қазақстанның Ресей құрамына өтуiнiң
ертелi-кеш бәрi-бiр мүмкiн емес құбылыс болғандығын көрсете келiп, патша
үкiметiнiң қазақ бұхарасын жаулап алуы мейiрiмдiлiк, бейбiтшiлiк пен
мәдениеттi әкелген жоқ, ол қайыршылану, тонаушылық және кiсi өлтiруге
әкелдi-деп көрсетедi. Осыған орай ХУIII ғасырдың 30-40 жылдарындағы
Ресейдiң қол астына өту қазақ халқы үшiн тек қана терiс салдары болған
күштеу актысы ретiнде қарастырылады. 40-жылдары тарихи зерттеулердегi
негiзгi құжатты материалдар көлемi көбейе түстi. Мiне, дәл осы кезеңде
бұрынғы кезеңде белең алған Ресейге қосылу нәтижесiнiң қазақ жұртшылығы
тұрмысындағы тек қана терiс өзгерiстерге әкелгендiгi туралы пiкiрден арылу
әрекетi байқалады. Ғалымдар қазақ және орыс халықтары жақындасу
негiзiнде жатқан объективтi факторларға және оның прогрессивтi мәнiне көп
көңiл аудара бастады.
Тиянақты-тарихи материалдарды жинақтау, тарихи зерттеулер көлемiнiң кенеюi
процесi барысында Қазақстанның Ресейге қосылу тарихи туралы бұрынғы
қалыптасқан көзқарас-пiкiрлер өзгере бастады.
М.Вяткиннiң Қазақ ССР тарихының очерктерi кiтабында
осы проблемаға айтарлықтай жаңаша көзқарас байқалып, тақырыптың күрделi
әлеуметтiк- экономикалық және саяси аспектiлерi қарастырылды. Автор,
ХУIII ғасыр басындағы қазақ хандығының, әсiресе кiшi жүздiң iшкi құрылысы
мен халықаралық дағдайын терең талдауға мүмкiндiк берген көлемдi әр түрлi
материалдарды пайдаланды. Бұл оған сондай-ақ патша үкiметiнiң шығыстағы
мақсатын қарастырып, оның басып алушылық болды дей келе, осының негiзiнде
Қазақстанның Ресейге қосылуының объективтiк алғы шарттарының болғандығын
да айтуға мүмкiндiк бердi. Ресейдiң қоластына өтудiң ерiктiлiк сипатын
жоққа шығара отырып, Вяткин сонымен бiрге жаулап алушылық түсiнiгiнен бас
тартты, бұл ақ сүйек, қара сүйектердiң жоғарғы тобының бұхара еркiнен
тыс жүргiзiлген одақ жасау жөнiндегi әрекетi деп түсiндiредi.
ХУIII ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы Қазақстанның iшкi
және сыртқы жағдайларын талдай келе, Вяткин Қазақстанның алдында мiндет
тұрды: бiрi Ресейдiң, екiншiсi Жоңғарияның билiгiн мойындау, шаруашылық
және саяси өмiрдiң бұрынғы түрлерiн сол күйiнде қалдыратын едi- деген
қорытынды жасады. Осыларды есептей келе, ол ХУIII ғасырдың 30-
жылдарындағы Қазақстанның солтүстiк-батыс бөлiгiнiң Ресейге бағынуын,
бiз абсолюттiк емес, мүмкiндiгiнше азғантай қиянат болды деп есептеуiмiз
қажет-дедi. Айтылғандарды қорытындылай келе, Вяткиннiң концепциясының
басты теориялық тұжырымын былайша қортуға болады: ХУIII ғасыр басында
қазақтың игi жақсыларына 2 мүмкiндiктi пайдалануға болатын едi, бұл
қосылу Әбiлхайыр ханмен басқа да феодалдық топтардың саналы талдауының
нәтижесi болды, қазақ халқы үшiн кейiнгi тарихи дамуында келеңсiз
әрекетiмен көзге түсiп, елдiң саяси тәуелсiздiгiне, халықтың екi жақты
езгiге түсуiне алып келдi. Қазақ халқының Ресей құрамына өтуiнiң тарихи
маңызы жөнiндегi бiржақты пiкiрлердiң болуына қарамастан Вяткин
концепциясы үшiн жалпы алғанда ХУII-ХУIII ғасырларда Қазақстанның күрделi
саяси жағдайын объективтi талдау, тиянақты баяндау, жүйелiлiк, логикалық
қисындылық тән болды.
Вяткин концепциясының негiзгi жемiсi 1943 жылы шыққан
Қазақстан тарихы жөнiндегi күрделi еңбекте көрiнiс тапты. Мұнда
Қазақстанның Ресейге қосылуының барлық кезеңдерiндегi оның халықаралық
жағдайына сипаттама берiлiп, барлық көңiл қазақтардың көршi
елдермен сыртқы саяси қиыншылықтары мен қақтығыстарына аударылды,
Әбiлхайыр Орынбор әкiмшiлiгiмен және өзiнiң қарсыластарымен қарым-қатнасы
қарастырылды, патша үкiметiнiң қазақ жүздерiндегi өзiнiң экономикалық
және саяси жағдайын нығайтуға бағытталған әрекеттерi т.б. мәселелер толық
көлемде баяндалады. Кiшi жүз ханының Ресейдiң қол астына алуы туралы
өтiнiш беруiнiң негiзгi себебiн анықтауда авторлар дұрыс тұжырым жасап,
оны қазақ хандығының iшкi жағдайынан iздестiрiп, ақтабан шұбырындыдан
кейiнгi хандық билiктi ң әлсiрегендiгiмен түснiдiредi. Дегенмен,
авторлар коллективi Әбiлхайырдық сыртқы күштер арқылы Қазақстанда бiр
орталыққа бiрiккен хандық құруға жасаған әрекетiнiң негiзсiз екендiгiн
дұрыс атап көрсетедi. Сонда да болса, қазақ хандығының жоғары шен
өкiлдерiнiң сыртқы бағытының қалыптасуына әсер еткен қазақ қоғамының
саяси құрылысының дамуының iшкi және сыртқы факторларының арақатынасын
баяндауда жүйелiлiк жетiспейдi.Жалпы алғанда, еңбекте Қазақстанның
Ресейге қосылу проблемасын баяндаудағы бiр жақты бағадан арылу
болғанмен, қазақ- орыс қатынастары жетiкiлiктi толық әрi объективтi
көрсетiлмедi. Қазақстанның Ресейге косылуы мұнда, бұрынғыдай, қазақ
шонжарлары мен патша үкiметiнiң келiсiмi ретiнде, Ресейдiң Қазақстанды
жаулап алуы тұрғысынан қарастырылды. Мiне, осындай жағыдайда бұрынғы
кезеңге бөлу, яғни Қазақстан тәуелсiздiк жағдайында және отарлық режим
кезеңiнде, сақталып қалды. Кейбiр тұжырымдар әлiде болса екi бағытта
болды. Мәселен, кiтапта Әбiлхайырдың Ресейге қосылу әрекетi , оның кiшi
жүздiң билер кеңесiн қолдауы арқылы болғандығы ретiнде көрсетiледi.
Бұл жерде Вяткиннiң Әбiлхайырдың көптеген батырлармен жақсы қатнасы
болғандығы, Ресейге бағыну мәселесi кезiнде олардың қолдауына сүйене
алатындығы мүмкiн болды деген ескерiлмей қалды.
Сондай- ақ кiтапта халық бұхарасының Ресейдiң қол астына өтуге
қалай қарағандығы туралы күрделi мәселеге тиянақты жауап берiлген жоқ.
Елшi Тевкелевтiң күнделiгiнде жазылған қарсы партия өкiлдерiнiң оған
шабуылы, елшiлiк адресiне бағытталған қорқытулар, т.б. қиыншылықтардың
барлығын авторлар қазақ қоғамының көпшiлiк бөлiгiнiң бағынуға қарсы
наразылығы ретiнде қарастырады. Бiрақ бұл еңбекте қандай-да бiр тиянақты-
тарихи материалдармен дәлелденбейдi.
Авторлар Ресейдiң қол астына өту туралы мәселеде шешушi рөл
атқарған қазақтардың әлеуметтiк-тарихи психологиясы мен саяси сапалылығы
ерекшелiктерi ескерiлмедi, өйткенi қазақтардың бiреудiң қоластына өту
туралы түсiнiгi Еуропалық ортада қалыптасқан түсiнiктен мүлдем басқаша
едi. Қазақ қоғамының түсiнiгi бойынша Ресейдiң қол астына өту туралы ант
беру, олардың кейбiр праволарының (құқықтарының) шектелiп, есесiне күштi
әскери-саяси одақ оны өз қоластына алады дедi. Бұл жағдайда қол сұғуға
мүмкiндiгi жоққа шығарылды. ХУIII ғасырдың басында көшпендiлердiң
көпшiлiгi өздерiнiң ұлттық тәуелсiздiгiнен толықтай айырылатындығын және
патша үкiметiнiң қазақ территориясындағы экспанциялық мүддесiнiң көлемiн
байқай алмады. Мiне, осылардың өзi қазақтардың көпшiлiгiнiң Әбiлхайырмен
басқа да беделдi адамдардың Ресейге қосылу әрекетiне қарсылық тудыра
қоймауына жол бердi. Күрделi еңбектiң авторлары қарсы партия
жақтаушыларының әрекетiнiң әлсiз әрi жүйесiз, жергiлiктi сипатта
болғандығын мойындайды. Олар, сол сияқты осы кезеңдегi қазақ хандығының
қал-жағдайымен аптаған жаудың да болғандығын, мұның өзi орысқа қарсы
болған көңiл-күйдiң түсуiне және қазақ қоғамындағы әртүрлi топтардың
арасындағы Ресеймен жақындасуға деген ұмтылыстың болғандығын да естен
шығарады. Осы еңбек үлкен сынға да ұшырағаны белгiлi.
Соғыстан кейiнгi кезеңде Вяткин, Рожков, Бекмаханов,
Шахматов, Толыбеков, Зиманов т.б. ғалымдар еңбектерi шығып, Қазақстанның
Ресей құрамындағы саяси және әлеуметтiк- экономикалық жағдайының маңызды
аспектiлерiн қарастырады. Бұл жұмыстардың авторлары тиянақты-тарихи
тәсiлмен, жаңа проблемаларды қосумен, көптеген деректердi пайдаланумен,
зерттеу бағаларын мықты дәлелдермен келтiрумен ерекшеленедi.
Проблеманы зерттеудегi алға қойылған зор қадам - Н.П.Аполованың
еңбегiнiң шығуы болды. (Присоединение Казахстана к России в 30-40-х гг.
ХУIII в. А., 1948). Автор елiмiндiң архив қойнауынан алынған көптеген
материалдар тобына тиянақты-тарихи талдау жасау арқылы қазақ жүздерiнiң
Ресейдiң қол астына өтуiнiң iшкi және сыртқы факторлары негiзiнде
қазақтардың орыс мемлекетiмен тарихи байланысын, Ресейдiң билiгiн
мойындау кезiндегi жағдайды көрсеттi. Қазақ қоғамының әр түрлi әлеуметтiк
топтарының Ресеймен жақындасуының себептерi анықталды.
Қосылу концепциясын талдаған кезде Аполлова патша үкiметiнiң
қазақ даласын игеру кезiндегi экономикалық және саяси қызығушылығының
болғандығын, ол кейiнгi он жылдықтарды оның царизмнiң iрi агрессиясымен
ұштасқандығын айтады.
Кейінгi еңбегiнде Н.Г.Апполова ХУIII-ХIХ ғасырдың басындағы
Россияның тiкелей әсерiмен болған қазақтардың экономикасы мен қоғамдық
тiршiлiгiндегi өзгерiстердi қарастырады.
Көтерiлiп отырған проблема тарихнамасы 70-80-шi жылдары шыққан
В.Я.Бас ин, Р.Б.Сүлейменов, Т.Ж.Шойынбаев, Ж.Қ.Қасымбаев еңбектерiмен тығыз
толыға түстi. Авторлар көптеген архивтен алынған деректер негiзiнде қазақ-
орыс қатынасының жаңа қырларын ашып, мұның әуел бастан-ақ бiртiндеп жаулап
алу сипаты болғандығын көрсетедi. Әсiресе, Ж.Қ.Қасымбаев орыс үкiметiнiң
Ертiс өзенiнiң жоғары ағысында бекiнiстер тiзбегiн салу арқылы өзiнiң
отаршылдық саясатын жүргiзгендiгiн және қазақ жерiнiң Азияға терезе мен
дарбаза екендiгiн ескерiп, қандай жолдармен болмасын өз ықпалын нығайтуды
империяның шығыстағы саясатының күре тамыры ретiнде ұстағандығын ашық
баяндайды.
Сонымен, бiз қалам салғалы отырған тақырып, жалпы Қазақстан
тарихнамасында жан-жақты, терең зерттелгендiгiн атап өтуiмiз керек.
Дегенмен, қазiргi кезеңдегi жариялылық, елiмiздiң тәуелсiздiк алуы, тарих
беттерiндегi ақтандақтардың орнын толтыруға зор мүмкiндiктер берiп отыр.
Осы орайда қазақ-орыс қатнасы тарихын баяндауда бұған дейiн барлығы бiрдей
тегiс болды десек, қателескен болар едiк. Өйткенi, кешегi кеңес заманында,
тоталитарлық режим, партиялық идеология, жалпы интернационализм бұл
проблеманы да объективтi, тарих таразысына салып баяндауға әрқашанда
мүмкiндiктер бермеген едi. Олай болса, бүгiнгi зерттеушiлер өткеннiң
қателiктерiн ескерiп, олардың үлесiне тимеген мүмкiндiктердi пайдаланып бұл
проблемаға тағы бiр үңiлуi тиiс. Сондықтан да бiзде осыған талпыныс жасап
отырмыз.
I-ТАРАУ. ОРЫС -ҚАЗАҚ ҚАРЫМ - ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ.
1. Қазақ-орыс қарым-қатнасы.
Кеңес тарихшысы В:В.Мавровиннiң келтiрген дәлелдерi бойынша
Орыс саудагерлерi ХIУ-ХУ ғғ.-да Волга арқылы Каспийге одан Самарқандқа
дейiн барды; 1404 жылдары осы жерде орыс саудагерлерiмен қатар, татар,
индия, қытай саудагерлерi де болғандығы айтылады.[1] Волга және Каспий
тенiздерi арқылы орыс саудагерлерi Азия елдерiне маталар, терi, бал т.б.
тауарлар әкелiп тұрған ос жолдар арқылы керi қарай Ресейге шығыстан тұз,
жiбек маталар, құнды металдардан жасалған бұйымдар, бағалы тастар, iнжу,
болаттан соғылған қару-жарақтар алып қайтып отырған.
Кейбiр зерттеушiлердiң айтулары қарағанда IХ-ХI ғасырлардағы орыс
жылнамаларында түрiк сөздерiнiң ұшырасуы сол кездегi Орта Азиядағы түрiк
тайпалары мен Шығыс Европа славяндарының тарихи байланыстарының ұзақ та
тұрақты болғандығын көрсетедi.
ХII ғасырда қыпшақтар шекарасы шығыста Қазақстанның орталық
облыстарына, Ертiс өзенiне дейiн, ал батыста Днепрге дейiн созылды.
Қыпшақтар оңтүстiктегi iрi князьдық- Тмутораканьдi жаулап алды. Орыс
мемлекетiнiң селендерiне де олар жиi шабуыл жасап тұрған. Алайда, орыс
князьдықтарымен арадағы қатнастар екi жақтың бiр-бiрiне жасаған
шабуылдарымен ғана шектелiп қойған жоқ, қайта олардың қыпшақтармен, басқа
да түрiк тайпаларымен ен алдымен, печенегтермен жақындасу процесi сол
уақыттың өзiнде-ақ жүрiп жатты. Повести временных лет жылнамасының
мәлiмдеуiне қарағанда, пепенегтер Русьте Х ғасырдың орта шеңiнде келедi.
Орыс жылнамаларында печенегтермен половецтерден басқа берендейлер,
түрiктердi кейде бiр атпен Қарақалпақ дегендер де кездеседi. Осы
түрiк тайпаларымен жақындасудың тағы да бiр жолы – орыс шекарасын
қорғау шартымен оларды Виев мемлекетiнiң жерiне апарып
орналастыру әдiсi болатын-ды.
ХI- ғасырдың аяғында және ХII ғасырдың басында орыс князьдары мен
половец князьдарының арасындағы кейбiр жақындасулар болған. Мысалы, ХIII
ғасырдың басында моңғолдардың жаулап алу қаупi туған кезде, орыс әскерi
шапқыншыларға тойтарыс бере отырып, половецтермен одақ құрып майданға
шыққан. 1223 жылы Қалка түбiнде болған ұрыста орыс пен половец отрядтары
бiрiгiп, қанды майданда моңғолдарға қарсы соғысқаны тарихтан мәлiм.
Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым-қатнастар еш уақытта да
үзiлген емес.[2]
Отаршылдық кеңiнен қанат жайып, империяның әмiрi жүрiп жатқан
кезде орыс өндiрiсшiлерi, басыбайлы езгiден қашқан шаруалар ұлан-байтақ
Сiбiр жерiн игеруге кеңiнен қатысты. Осы орайда зерттеушi В.И. Шунковтың
Сiбiр Ресейге қосылуы тiкелей жаулап алудан бастап, өз еркiмен қосылуға
дейiнгi әртүрлi құбылыстардан тұрады -деуi әбден орынды деп бiлемiз.
Алайда, кеңестiк тарих ғылымында осы шындық тек сыңар-жақ күйде, яғни
шет аймақтар Ресейдiң құрамына өз еркiмен қосылды -дей түсiндiрiлiп,
жартыкеш, жалған концепция үстем болып келдi.
Ресей Қазан, Астрахань хандықтарын жаулап алғаннан кейiн, қолды
Сiбiр жерiне салғаны тарихтан белгiл. Сiбiр түркi сөзi, ал Сiбiр жерi
ежелден ғұндардың, кейiннен түркiлердiң атамекенi болған. Тiптi Сiбiрдiң
ең үлкен көлi Байкалдың атауы да белгiлi орыс ғалымдарының бiр ауызды
пiкiрi бойынша түрiктiң бай көл деген сөзiнен шыққан.
Ал, ғұлама ғалым Левшин Көшiм ханның шыққан тегi қазақ екендiгiн
дәлелдеген. Көшiмнiң әскерi құрамында татарлар, қазақ ордасының адамдары,
вогуличтер мен остақтар болғандығын орыс жылнамалары да растайды.
(Сибирские летописи, 323 бет.). Бұдан шығатын қорытынды: Сiбiр хандығының
тарихы, оның жаулануы қазақ халқы тарихының құрамдас бөлiгi болып
табылады. Ендеше, қазақ халқының шежiресiн, оның өз алдына дербес халық
болып тарих аренасынан шығуын, қазақ хандығы мен мемлекетiнiң тарихын
оқшау қарастырмай түбi бiр туыстар тарихымен – Сiбiр, Ноғай, Қазан,
Астрахань, Түмен, Қырым хандығы тарихымен бiрегей бiрлiкте зерттейтiн
уақыт жеттi.
Көшiм хан болса Сiбiрдi жаулап алған жоқ, ол академик
В.В.Бартольдтың айтуы бойынша тек тақтан Едiгердi тайдырды. Кейiн қазақ
халқының этногенезiн құраған арғын, найман, қыпшақ, қаңлы тайпалары
ежелден сiбiр жерiн жайлаған, сол өлкенiң тұрғылықты халықтары болатын.
Ал Сiбiр хандығын орыс мемлекетi жаулаған кезде олар ата жұрты-қазақтарға
келiп қосылып, ханты, манси т.б. өз алдына жеке-жеке халықтар болып
қалыптаса бастады. Осыдан болу керек патша үкiметi Ақмола-Семей
облыстарының қазақтарын ХIХ ғасырда Батыс-Сiбiр генерал-губернаторлығына
қаратты.
Көптеген тарихи еңбектер оның iшiнде жылнамаларында Ермактың
азғана адаммен Сiбiрдi тез жаулап алғанын жазса, ал еркiн далада бетпе-бет
шайқаста Көшiм қолы асқан ерлiкпен шайқасқандығын кейбiр зерттеушiлер
мойындайды. Сiбiр ханы Көшiм туралы әлi де көп зерттеудi қажет ететiн
мәселелер баршылық. Тек ғана бiз оның қазақтарға қатысы мәселесiне ғана
соғып отырмыз.
Қазақ тарихында, халық зердесiнде өшпес өшпес iз қалдырған, елiнiң
даңқын шалғайға шығарған iрi қайраткерлер, хандар мен сұлтандар, батырлар
қатарына Сiбiр ханы Көшiмдi де жатқызғанымыз жөн. Қазақстан тарихындағы
Көшiмнiң орны, оның және ұрпақтарының патшалық Ресейдiң шығыстағы
агрессиялық саясатына алғашқы болып қарсы тұрған, орыс мемлекетiнiң Сiбiр
мен қазақтың солтүстiк даласына енуiн жүз жылдан астам уақытқа
кешеуiлдеткен күш ретiнде айқындалады.
Бiз сол тұстағы Қазақстанды жау қаумалаған қамал түрiнде көзге
елестетсек, оның солтүстiк қабырғасында биiк те берiк, мұнара орнағанын
көрер едiк. Иә, орыс патшалығының басқыншылық саясатының жолында алғаш
көлденең тұрған оның қазақ даласына салар шеңгелiн бiр ғасырдай кейiнге
ығыстырған Көшiм хан болған. Көшiмнiң Қазақстан тарихына қатысы өзiндiк
орны мен ролi осымен айқындала түседi.[3]
Сiбiрдiң шаруашылық мақсатына сай иегру мұнда бiрқатар бекiнiс
қалалардың салынуы, сол арқылы қазақ даласына төте жолдың ашылуы Ресейдiң
қазақ хандығымен сыртқы сауда байланыстарының дамуына жәрдемдеседi.
Қазақтардың Ресеймен екi арадағы саудасының дамуына Тобыл зор роль
атқарады, оған Түркiстанның саудагерлерi үнемi келiп тұрады.
2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық байланыстар
Қазақстан мен Ресей арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар қазақ-орыс қатнастары бiрде биiкке шарыктаса, бiрде төменге
құлдырап отырды.
Орыс халқының Дештi-Қыпшақта болып жатқан уақиғалардан хабарсыз
еместiгiне ешбiр шек келтiруге болмайды. ХIII-ХУ ғасырларда бұл байланыстар
–есейдiң ноғайлармен, татарлар арасындағы байланыстары ретiнде белгiлi
болды. Ал, қазақ хандығы құрылғаннан кейiн көп ұзамастан-ақ екi ел
ортасында дипломатиялық, саяси және шаруашылық қатнастар орнай бастады.
Қазақ хандығының саяси және iшкi және сыртқы жағдайы Қасымхан
тұсында (1511-1523 жж.) едәуiр нығая түскен болатын. Мұның өзi Қазақстанның
көршiлес елдермен байланысын нығайтуға және оның халықаралық беделiн
көтеруге бiрден – бiр себеп болды. Сол кездегi Қасымханның қол астындағы
жерлер орыс мемлекетiнiң территориясымен тiкелей шектеспесе де, оның
шекараларына жақындап қаолы. Қазақстан мен Ресей арасындағы ең алғашқы
байланыстар осы кезеңге жатады. Осында дипломатиялық қатнастардың
болғандығын 1575-1584 жылдары жүргiзiлген патша архивiнiң тiзiмдерiнде
былай көрсетiледi: 38 жәшiкте Қасымханның тұсында қазақ кiтаптары
көшiрмелерi бар.[4]
Бұл Қасымханның патша үкiметiмен ди пломатиялық хат жазулары
болса керек. Архив материалдарының табылмауы салдарынан, орыс мемлекетi
және қазақ хандығының алғашқы келiссөздерi қандай мәселелер жайында
болғандығы және олардың немен аяқталғандығы осы күнге дейiн беймәлiм. Тек
Қасым хан өлгеннен кейiн де патша үкiметi қазақ хандығының iшкi және
сыртқы саяси жағдайымен айналысуды тоқтатпаған.
Россияның Орта Азия және Шығыс мемлекеттерiмен сауда-саттық
жасайтын керуен жолдарының Қазақстан территориясы арқылы өтуiнiң де зор
маңызы болды. Сондықтан да орыс мемлекетiнiң Қазақстанмен достық қарым-
қатнаста болуға талпынуы табиғи нәрсе. Бұл мәселенi Қасымбаев Ж.Қ, Басин
В.Я., Струве т.б. өз еңбектерiнде дәлелдедi, мысалдармен келтiрдi.
Қазақ-орыс қарым-қатнастарының жандандырудың басты құралы
ретiнде негiзгi рөл атқарған екi ел арасындағы сауда қарым-қатнастары
болды.[5] Сауда арқылы Ресейдiң патша үкiметi қазақ даласындағы өзiнiң
үстемдiгiн ныгайта түстi. Оның үстiне патша үкiметi шығыс елдерiне
жiберiлген өз елшiлерiнен Қазақстанның Орта Азия халықтарымен қарым-
қатнасының, оның iшкi жағдайын тексерудi өте-мөте талап етедi. Мұның өзi
орыс елшiлерiнiң өз миссиялары жөнiндегi күнделiктерiнде қазақ хандығының
көршiлес елдермен байланысы, әскери жағдайы туралы жазылған мәлiметтерiнен
көрiнедi. Мәселен, 1534 жылы ногайларға жiберiлген орыс елшiсi Данила Губин
қазақ жасақтарының күштiлiгi, олардың Ташкент қаласы үшiн соғысып, жеңiске
жеткендiгi туралы IУ Иванға хабарлаған. Сол елшiнiң мәлiметiне қарағанда,
қазақ хандығының Сiбiр хандығы тарапынан болып жатқан шабуылдарды қару
күшiмен болса да тоқтатуға әзiр екендiгiн атап көрсеткен.[6]
Қазақ хандығының Ноғай ордасымен қарым-қатнастары туралы, осы
елдiң ортасында болған соғыстар, қақатығыстар жөнiнде орыс елшiлерi Семен
Мальцев, Борис Доможировтар өз үкiметiне тәптәштеп жеткiзiп отырған.
Қазақстан мен Россия арасындағы саяси қатнастар ХУI ғасырдың
екiншi жартысында қайта жанданды. Осы кезде орыс мемлекетi Қазақ
хандығы мен Астрахань хандығын өзiне қаратқан болатын. Екiншi жағынан
Хақназар билеген қазақ хандығының территориясы ұлғайып, Ресей мен
Қазақстанның шекарасы жақындай түсiп, екi мемлекеттiң экономикалық және
саяси байланысының күшеюiне жағдай жасала басталған-ды. Хақназар тұсындағы
қазақ хандығының батысқа қарай ұлғаюына Ноғай ордасының iштей әлсәреуi,
Астрахань хандығының құлауы себеп болды. ХУI ғасырдың 50 жылдарында қатты
күйзеушiлiкке ұшыраған Ноғай ордасы ағылшын көпесi, әрi Москва үкiметiнiң
агентi Дженкинсонға қаңыраған елсiз дала сияқты көрiнген. 1573 жылы орыс
патшасы Иван Грозный қазақ ханы Хақназарға өзiнiң алғашқы елшiсi Третья
Чебуковты жiбердi. Орыс елшiсiнiң алдында қазақ хандығымен тығыз байланыс
жасау мiндетi ғана емес, сонымен бiрге қазақ ханы Хақназарды Сiбiр
хандығының Көшiмге қарсы әскери одақ жасауға көндiру мақсаты қойылған
болатын. Бiрақ бұл елшiлiк сәтсiз аяқталды. Себебi, орыс елшiсi Третьяк
Чебуковты Көшiм ханның туысқаны Мәмбетқұл тұтқынға алып, қазақ хандығына
өткiзбей қояды. Өйткенi, Сiбiр ханы Көшiм Хақназардың орыс мемлекетiмен
одақ құрып, күшейiп кетуiнен қауiптенген. Сөйтiп, Қазақстан мен Россияның
әскери одақ құрудағы бiрiншi дипломатиялық адымы нәтижесiз аяқталды. Орыс
елшiлiгiнiң бiрiгуi, сәтсiздiгi Қазақстан мен Россяи арасындағы
дипломатиялық қатнастарды тоқтата алмайды.
Орыс мемлекетiнiң Қазақстанмен берiк байланыста болуы - Орта Азия
мен Шығыс елдерiне әрi төте, әрi қауiпсiз жол ашты. Мұның өзi Ресейдiң
қазақ хандығымен де тiкелей екi жаққа тиiмдi сауда жүргiзуiне қолайлы
жағдай жасады. Мәселен, орыс патшасы IУ Иван 1574 жылы Кама бойының бiраз
жерлерiн билеген Строгоновтар әулетiне қазақтармен емiн-еркiн сауда жасауға
грамота қағаз берген. Бұл документтiң мәлiметтерiне қарағанда, қазақ
саудасының басты саласы
жылқы болған. Строгоновтарға берiлген грамота қағазда Қазақстанның,
Бұхарадан келген саудагерлермен олардың баж салығынсыз сауда жасауына
патшаның ризалығы мен рұқсаты берiлген. Мұндағы негiзгi мақсат, қатйткен
күнде де қазақ даласымен байланысты үзбеу болатын.
Ресейдiң алға қойған негiзгi мiндеттерiнiң бiрi: өзiн Орта Азия
және басқа да шығыс мемлекеттерiмен байланыстыратын, қазақ даласы арқылы
өтетiн сауда жолдарының қауiпсiздiгiн сақтау едi. Осыны iске асыру жолында
Қазақстан мен Ресей арасындағы байланысты нығайтуда бiрнеше шараларды iске
асырды.
Ресей үкiметi өздерiнiң тарапынан жiберiлген елшiлерiне
(Қазақстанмен көршiлес елдерге) қазақ даласындағы жағдайды жан-жақты
анықтауды тапсырып отырған. Яғни қазақтардың сыртқы саясаты, қазақ елi шын
мәнiнде тәуелсiз ел ме, әлде бiреулердiң вассалы ма, қоластында ма,
бағынышты ма? Орта Азия хандықтарымен қарым-қатнасы қалай т.б. Ресей
елшiлерiнiң өз мәлiметтерiнде (статейных списках) қазақ хандығының әскери
жағдайына басты назар аударуы тегiн емес.[7]
Азияны терең зерттеп, танып, бiлуге деген құштарлық Ресей
елшiлерiнiң мiндеттерiнен анық байқалды,- деп жазды Н.И.Веселовский, -Олар
елшiлiктен оралғанда өздерi барып қайтқан елдер жайында нақты есеп берiп
отырды... Оған қоса елшiнi белгiлi бiр елге жiбермес бұрын оны алдыңғы
елшiнiң сол ел туралы қандай мәселелердi зертегенiмен таныстырып отырған.
Ресей мен Қазақстанның сауда-саттық байланысы түзелгеннен кейiн
екi елдiң арасындағы саяси байланыстар да жақсара бастаған. 70-шi жылдардың
аяғында қазақ ханы Хақназар өзiнiң патшамен ұлы князьбен тату екенiн
айтқан. Бiрақ осы сауда және саяси қарым - қатнастардың одан әрi
өркендеуiне Сiбiр хандығы көп тосқауыл жасады. ХУI ғ.70- жылдарында Ресей
мен Сiбiр хандығының өзара қақтығыстары шиеленiстi. Сондықтан да Ресей
үкiметi Сiбiр хандығына қарсы күресте сенiмдi одақтас iздей бастады.
Осындай одақтас қазақ хандығы болатын. 1594 жылы Орыс мемлекетi Қазақстан
арқылы Сiбiрмен байланыс жасау әрекетiне кiрiстi. Осы мезгiлде Ертiс саласы
Тара өзенiнiң бойында оңтүстiкке көшiп кеткен Көшiм ханның Тобольск
бекiнiсiне жасаған шабуылдарын тоқтату мақсатымен Тары қаласы салынған
болатын. Одан бұрын орыстар Ертiс өзенiң бойлап едәуiр алға жылжыған.
Олар Ямыш көлiне дейiн келiп, кiшкене кемелермен тұз алып тұрған. Тарихи
зерттеулерге қарағанда, орыстардың кiшкене қайықтардан құралған керуендерi
Ертiстен жоғары өрлеп Қазақстанға, ал Орта Азия сауда керуендерi қазақ
далалары арқылы Ресейдiң Астрахань, Самара т.б. қалаларына қатынап тұрған.
Бұхарадан шыққан сауда керуендерi Ертiс бойын жағадап Сiбiрге барып, бұл
жерде олар өздерiмен бiрге алып келген мата, кептiрiлген жемiс
т.б.товарларын астыққа, аң терiлерiне айырбастап, кейiн қайтатын болған.
Ал, Тобольскiден шығатын сауда жолы Орта Азияға қарай Ертiс, Есiл өзендерi
арқылы өтiп, одан әрi Ұлытаудан Сарысу өзенiн бойлап Түркiстан қаласына
дейiн баратын. Бұл жерден Сырдария өзенi арқылы Бұхараға барып тiрелген.
Қарастырып отырған тарихи кезеңде Ресейден Қазақстанға дипломатиялық миссия
мен топтар ағылып жатты, ал қайтарда олар көп мөлшерде товар тиелген
көпестiк керуендермен қайтатын едi. Егер ХУI ғ. елшi-сауда керуендерi тек
Москвада ғана қабылданатын болса, ХУII ғасырда және одан кейiнгi уақыттарда
Самара, Саратов, Қазан, Ярославль, Тобольск сияқты iрi сауда орталықтарында
қабылданатын болды. Орта Азия хандықтарына Қазақстан арқылы өтетiн
транзиттi сауда керуендерiнiң қауiпсiздiгiн сақтау үшiн де екi ел
арасындағы дипломатиялық қатнас қажет болды. Орыс елшiлерi Қазақстан жерiне
ағыла бастады. Қазақ хандары да сауда қатнастарын нығайтуға мүдделi болды.
1687 жылы Ресейге елшi жiбере отырып Тәуке хан былай деп жазды: Подданым
людям подобно покой, и послы и торговые люди межнами ездили, добрая, слава
межнами хорошая будет.[8] 1667 жылы Тәуке хан Тобольскiге Башим батырды
жiбередi. Ондағы мақсаты орыс көпестерiн шақырту едi. Ресей мен Қазақстан
арасындағы сауда қаоым-қатнастарының нығаюына әсерiн тигiзген бiрiншiден,
ХУI ғ. аяғындағы Сiбiр қалалары: Тюмень, Тобольск, Верхотуры, Тары және
Томскiнiң салынуы, екiншiден қамалдарының: Омск (1716), Железинск(1717),
Семипалатинск(1718), одан кейiнiрек Усть-Каменогорск тағы басқаларының
салынуына байланысты.
I Петр қайтыс болғаннан кейiн қазақ хандарымен келiссөз
үзiлдi де ХУIII ғ. 20-30 жж. қайта жанданды. Оның себебi, бiрiншiден екi
елдiң өз iшiндегi жағдайлардың шиеленiсуi болса, екiншiден торғауыт-
қалмақтардың батысқа қарай жылжуы да әсер еттi.Олардың жайлаулары жаздыгүнi
Ырғыз, Елек және жем өзендерiнiң бойларында болатын. Ал, қыс айларында
Жайық өзенiмен өтiп үлкен және кiшi өзенмен Самара өзенiнiң жоғары жағына
барып қыстайтын. Осы жерлердi қалмақтардың басып алуы себептi құрғақ жолдың
жабылуы, сөз жоқ қазақ-орыс елшiлiк қатнастарының одан әрi нығаюына уақытша
болса да кедергi жасаған.
Ресей мен Қазақстан арасындағы қатнастардың дамуына себеп болған
жағдайлардың бiрi- Жоңғар феодалдарының агрессияшыл пиғылдар болды. Осы
арада Тауке ханның рөлi зор. М.Трошиннiң 1694 жылғы елшiлiгi табысқа жете
алмады, бұл елшiлiк тұтқындағы орыстарды қайтару және шекарадағы
жанжалдарды тоқтату туралы талап қоюды мақсат тұтқан едi.[9] Бұған
қарамастан Тәуке хан өзiнiң саясатында орыстар деп қазақтардың жақындасуы
үшiн табандылықпен көптеген әрекеттер жасады, 1686-93 жылдары Сiбiрге 5 рет
елшiлiк жiбердi. Ресей де қарым-қатнас орнатуға мүдделi болды. Қажеттi алғы
шарттар жасау үшiн өз тылын нығайтып шекарасын жоңғарлардың шапқыншылығынан
қауiпсiздендiру керек болды. Жоңғар шапқыншылығының жиiлеуiне байланысты
Ресеймен қарым-қатнасты жақсарту ХУII ғ. басынан бастап қазақ хандықтарының
өмiрiндегi мiндетiне айналды. Елшiлердiң алмасуы жиiледi. Елшiлiктер
қызметi нәтижесiнде Ресей әкiмдерi мен қазақ билеушiлерi арасында жоңғарға
қарсы бiрлесiп күресу туралы келiсiмге нақты мүмкiндiк туды.Бiрсыпыра
жағдайларға байланысты қазақ хандарымен жүргiзiлген келiссөздердiң бiрдi-
бiрi аяғына дейiн жеткiзiлмедi, бiрақ осы келiссөздер маңызды болды.
Қазақстар үшiн Ресеймен жақындасудың қажеттiгi саяси жағынан қарағанда
сыртқы шабуылдан қорғану әрi экономикалық қатынасты дамыту мәселесiне
байланысты болды. Патша үкiметi Орта Азия қалалары мен Сiбiр ортасындағы
керуен жолдарын билеп тұрған қазақ ханы Таукемен байланысты күшейтуге
әрекет жасаған. Тауке хан мен Ресей елшiлiк қатнастарды нығайта беру
мақсатымен 1696 жылы өз елшiлiгiн орыс патшасына сыйлық ретiнде ат берiп
жiбередi. Қазақ елшiсi құрметпен қабылданып, орыс елшiлерi Шношке
Шапошников және Назир Надировпен бiрге қайта оралады. Орыс елшiлерi
Түркiстанға тоқтап Тауке ханмен кездесуге және орыс патшасының оған
жiберген грамота қағазы мен сыйлығын тапсыруға тиiстi болды. Олар осы
тапсырманы орындағаннан кейiн қазақ хандарының астанасы Түркiстан қаласынан
Бұхараға аттанады. Онда екi ай болып оралғанда Тауке өзiнiң Тұғынай және
Қарашай деген елшiлерiн қосып Сiбiрге аттандырған. Қазақ елшiлерi орыс
патшасының атына жазылған хат және оған арналған садақ, жiбек, кездеме
т.б.сыйлықтар ұсынған.[10] Осы қатнастардың табиғи жалғасы болып
табылатын ХУII ғ.90-шы жылдарындағы екi ел арасындағы елшiлiктер едi. Сол
кездегi елшiлiктер өзi бiр жағынан, сауда –саттықпен айналысқанын байқауға
болады. Басқаша бұл елшiлiктер кiшi-герль сауда керуенi деп атаса да
болады. Қазақ елшiсiмен келген түркiстандық саудагер Елсейiт Шүкiров( Қазақ
елшiсi 1694 жылы октябрьде хан Тауке Ресейге жiберген Қолтубай Аталықов)
екеуi алып келген төрт тең сауда жүктiң iшiнде бұхаралық маталар, әр түрлi
кездемелер болған. Бұл салт сол елшiлiктi жiберген елдiң көршiмен достық
қарым-қатнаста екендiгiн растайтын белгiсi болса керек. Орыс елшiлiгiн
Феодр Скибин мен Матвей Трошиндер басқарған. Олар 2,5 мың км жер жүрiп
Тауке ханның ордасы Түркiстан қаласында болып онымен келiссөздер жүргiзген.
Бұл келiссөздердiң мақсаты- Қазақстан мен Ресейдiң қарым-қатнастарын
жақсарту, екi елдiң арасындағы дипломатиялық байланыстарды нығайту. Орыс
үкiметi өз елшiлерi арқылы Тауке ханға қазақ феодалдарының орыс мекендерiне
шабуыл жасауын тию туралы талап қойғанда Тауке хан орыс селендерiне шабуыл
жасап жүргендердiң хан ордасынан алыстағы рулардың өкiлдерi екендiгiн,
оларға тиым салу салу қолынан келмейтiндiгiн айтқан. Орыс мемлекетiмен
алдағы болатын қарым-қатнас мәселесiн Тауке хан билер кеңесiне салған кезде
олардың көпшiлiгi Ресеймен соғысуды қолдаған. Қазақ шоңжарлары Ресеймен
бейбiт қатнаста болудың екi ел үшiн де тиiмдiлiгiн түсiнгендiктен орыс
елшiлерi Ф.Скибин мен М.Трошиндi соғыс тұтқындары ретiнде Түркiстан
қаласында қалдырған. Тауке хан бұл iстiң қолайсыздығын түсiнген болуы
керек, әйтпесе Трошин мен Скибиннiң тез арада Бұқараға қашып кетуiн
түсiндiру қиын-ақ. Олар аман-есен 1697 жылы Тобольск қаласына оралған.
Қазақстандағы географиялық зерттеу iсiне орыс елшiлерiнiң атқарған қызметi
айтарлықтай. Мәселен, Скибин мен М.Трошиннiң мәлiметтерiне сүйенiп, ХУII
ғасырдың соңында карта жасалынды. Бұл картада Скибин мен Трошин бастаған
елшiлiктiң Тобольскiден Түркiстанға дейiнгi жолы кiрген. Осы кiтаптың
негiзiнде 1701 жылы Семен Ремезов өзiнiң Чертежная книга Сибири атты
еңбегiн жазды. Бұл кiтапта қазақтың үш жүзiнiң территориясы да көрсетiлген.
ХУII ғасырдың аяғына дейiн болған қазақ-орыс саяси
қатынастарының жалпы шолуын бере отырып, одан шығатын қорытындыларға
тоқталсақ. Бiрiншiден, Қазақстан мен Ресей арасындағы тарихи қатнастар
iлiгерiден басталып, мейлi дипломатиялық, мейлi шаруашылық немесе сауда-
саттық түрде болсын, барлық жағдайда, әр кезеңде үзiлместен сақталып
отырған.
Екiншiден, ХУII ғасырдағы елшiлiк қатнастар Қазақстан мен
Ресейдiң саяси-экономикалық байланыстарын нығаюына ықпал етiп, екi ел бiрiн-
бiрi шаруашылық, саяси-әлеуметтiк және географиялық жағынан таныған.
II-тарау. ХУII ҒАСЫРДЫҢ ЕКIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН
2.1 Қазақстан жерiндегi ХУII ғасырдың 30-60 жылдарындағы
саяси ахуал. Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы.
Жоңғариямен күрес қазақ хандығының Россиямен жақындасуын тездеттi.
ХУII ғасырдың аяқ шенiнде солтүстiкте, Сiбiрде қазақ қоңыстары орыс
мемлекетiнiң шекарасымен iргелесiп қона бастады. Мұның өзi Россия мен
Қазақстанның сауда және саяси қатнастарын нығайтуға қолайлы жағдай
туғызды. Сөзiмiздi дәлелдеу үшiн Тауе ханның 1691 жылы орыс патшасына
жазған хатына тоқтала кетейiк: Сiздiң бабаларынңыз бен әкеңiз сол кездерде
(ХУII ғ.30-60 жылдары туралы айтылып отыр) өз адамдарын бiзге жiберiп, ал
бiздiң елшiлер сiзге барып тұратын едi. Екi елдiң арасындағы сауда адамдары
бiр-бiрiмен кеңесте болып, достық қатынаста болатын.[11] Келтiрiлген
үзiндiге қарағанда, екi мемлекеттiң арасындағы саяси-дипломатиялық қарым-
қатнастардың бiрден-бiр өлшемi болып есептелетiн сауда байланыстарының ХУII
ғасырдың 30-60 жылдарында үзiлмегендiгi байқалады.
Сауда - саттық қатынастардың бұдай былай да үзбей жалғастыра
берудiң қажет екендiгi екi елдiң де мемлекеттiк қайраткерлерi жақсы
түсiнген. Мысалы, Тауке хан 1694 жылы октябрьде өз елiшiсi Қолтубай
Аталықов арқылы орыс патшасы 1 Петрге Россиямен достық қарым – қатнасты
қалпына келтiруге, сауда байланыстарын жүргiзуге дайын екендiгi туралы
хабарлаған. Елшi Аталықов Тауке ханның бұл бағытта қандай келiсiмдерге
болса да баратыны жөнiндегi және өткен кездегi достық қарым-қатнастарды
қайтадан жандандыруға дайындығын орыс өкiметiне жеткiзген.
Елшi Аталықовқа Тауке ханның екiншi тапсырмасы –ХУII ғасырдың 80-жылдарында
қазақ феодалдарының Сiбiр селендерiне жасаған бiр шабуылы кезiнде орыстар
қазақтың Келдi деген атақты мырзасын тұтқынға алып қалған болатынды.
Тұтқыннан босату үшiн қазақ шоңжарлары бiраз iрекеттер жасағанмен,
нәтижесiз қалғанды. Ендi Тауке хан Келдi жөнiнде орыс патшасы I Петрге хат
жазып, оның босатылуын сұраған.
Қазақ елшiсiнiң сөзiне қарағанда, Тауке хан өз сұлтандары мен
билерiн талай рет жинап алып, оларға орыс шекараларына тұтқиылдан шабуыл
жасауын тиюларын талап еткен.[12] Екi елдiң арасында анда-санда болып
тұратын осындай тиiмсiз қатынастар туралы айта келiп, Тауке хан олардың екi
жақ үшiн де қайырымсыз iс екенiн, бұдан бұлай оларға жол бермеу
керектiгiн көрсеткен.
Бiрақ ханның бұл талаптарына өарамастан, қазақтың ру басылары
орыстың соғыс бекiнiстерi тым жақын болғандықтан Россияға онша сене
қоймайтын. Дегенмен, Жоңғариының қауiп төңдiруi және онымен күресу орыс
мемлекетiмен қалайда жақындасуды талап еттi. Жоңғар отрядының орыстың
Сiбiрдегi селендерiне шабуылын тоқтатпауы Сiбiрдегi орыс әкiмшiлiгiнiң де
мазасын алып, ендi Қазақстан мен Россия арасындағы одақ екi жаққа да тиiмдi
болп көрiндi. Оның үстiне патша үкiметi қазақ жерлерiн шығыстың бай
елдерiне- Орта Азия мен Үндiстанға өтетiн қақпа деп танып, Қазақстанмен ара-
қатнасты бұзбауға тырысты. Сондықтан орыс үкiметi 1694 жылы өз елшiлерiн
жiберiп, екi мемлекет ортасындағы қарым-қатнастарды реттеу мәселесiн қойды.
Оқиғалардың бұдан кейiнгi барысы байланыстардың нығайып, дамуына
жәрдемдестi. Ресейдiң және қазақ хандығының шекараларына жоңғарлардың қауiп
туғызуы бұл ретте аз роль атқарған жоқ. Жоңғар билеушiлерiнiң агрессиялық
iрекеттерi қазақ хандарының сондай-ақ орыс өкiметiнiң өздерiнiң күштерiн
де "орат қатерiне" арсы бiрiктiруге ұмтылдырды. 1616 жылдың өзiнде-ақ
Тобыл воеводасы Куракинге шекараны қорғауға және жоңғарлардың Ертiстi
бойлай iлгерлеуiне, Сiбiр қалаларына қарай жақындасуына жол бермеу үшiн
қазақ хандығымен бiрлесiп шара қолдану тапсырылған. 1630 жылы Қалмақ
тайпаларының орыс азаматтылығына өтуi, оларға қазақ хандығымен башқұрт
жерлерiне өтпеуге, өздерiнiң көшiп-қонатын жерлерiн ғана мекендеуге шарт
қойылды. Бұл шара қазақтарды Ресей жағында ұстап тұруға әрi жоңғарлармен
соқтығыс бола қалған күнде қазақтармен серiктесу үшiн жасалған едi. Тарихи
тәжiрибеге қарағанда, жоңғар хандығының күшеюiне мүдделi болмаған Ресей
қазақтардың жоңғарларға қарсы күресiне жәрдемге келуге мүдделi едi. Оның
үстiне көреген қазақ билерi де Ресейге сүйенбейiнше сыртқы қауiптi жоюға
болмайтының да түсiндi. Сонымен қатар шекарасын сырттан қорғайтын қазақ
хандығымен достық инетте болуды қолдады.
Жоңғарлар- Жұңғоның жазба деректерiнде батыс моңғолдар деп аталады.
Батыс Моңғолияны мекен еткен ойрат тайпалары едi. Ойраттар туралы алғашқы
деректер 1204 жылдан бастап тарихи деректерде берiлдi. 1206 жылы Моңғолияда
құрылған Шыңғысханның әскерлерiнiң сол қанатына қосылды. Сол қанат моңғол
тiлiнде-сол қол деп аталады. Жоңғар, жоңғария деген атаудың арғы тегi
осы моңғол тiлiндегi сол қанат яки сол қол әскер дегеннен шыққан. 1368
жылы Жоңғаны билеген Иуан патшалығы құлаған соң Моңғолияда өзара қырқыс
туады. Шығыс моңғол жоңжарлары мен Батыс моңғол билеушiлерi Жоңғоның iшкi
өлкелерiне келетiн керуен жолын билеуге таласты. ХУ ғ. алғашқы жартысында
батыс моңғол ойрат билеушiлерi Тогон (1418-1440), Есен(1440-1455) жеңiске
жетiп, бүкiл моңғолияға билiк етедi. Алайда ойраттар билiгi онша ұзаққа
созылған жоқ. ХУ ғ. екiншi жартысында Моңғолиядағы билiгiнен айрылды.
Жоңғонның iшкi өлкелерiндегi базарлармен байланысы үзiлдi. Мұның өзi ойрат
қоғамының экономикасына зардабын тигiзбей қоймады.[13] Шығыс моңғолдың
қалқа тайпаларынан жеңiлiп батыс моңғолдардың ойрат тайпалары бұрынңы өрыс
қоңыстарынан айрылып, тоз-тоз болып қоңы аудара бастады. Олар қазақ
далаларына және моңғолстан қарамағындағы Жетiсу өңiрiне ене бастады. Бұл
жердегi жайылымдық жерлер үшiн көшпелi тайпалармен қақтығысты. Бұл кезде
бытыраңқы ойрат тайпалары моңғолстан хандарының және қазақ хандарының
шапқыншылығына ұшырады. Өздерiнiң алғашқы шабуылыныда сәтсiздiкке ұшырап,
қазақ хандығынан жеңiлген ойрат тайпаларының бiр бөлiгi ХУI ғасырда қазақ
хандығына бағынып, тәуелдi болды. Орыс патшасы IУ Иван –ның ноғай
ұлыстарына жiберген елшiсi Данила Губин 1536 жылы Москваға қазақтардың
күштiлiгi және олардың ойраттарды бағындырғандығы жөнiнде хабарлаған. [14]
И.Я.Златкиннiң зерттеулерiнде келтiрiлген дәлелдерге қарағанда,
ойрат тайпаларының қазақ қол астына қарасты жерлерге жақын көшiп қонып
жүрген бiр бөлiгi ғана қазақ хандығына қарады. Ал басқа ойрат тайпалары өз
дербестiгiн сақтады-делiнген.
1598 - 1599 жж. Орта Азияға жасаған кезектi жорықтарында
ойраттар өздерiнiң қазақтардың билiгiнде болғандығын мойындамаған, оған
қосымша дәлел 1603 жылы ойраттардың Хорезмге жасаған жорығы туралы хабарлау
мол әрi оқиғаның замандасы Әбiлғажы өзiнiң дерегiнде ойрат тайпаларының
қазақ хандығына тәуелдiлiгi туралы ешнәрсе айтпайды. [15]
ХУII ғасырдың басында шығыстан жаңа көшпелiлер тобының келуiне
байланысты ойраттар күшейiп, олар қазақ билеушiлерiне ашықтан-ашық жауласа
бастайды. Бұл кезде ойрат тайпалары бытыраңқы, ал қазақтар жұм, күш қуаты
мығым болатын. Бiрiккен қазақ хандығына соқтыққан бытыраңқа ойрат иелiктерi
жеңiлiске ұшырапт отырады. ХУII ғ. 20-шы жылдарында ноғайлармен күш
бiрiктiрген қазақ хандары мен сұлтандары ойраттарды Жетiсудың бүкiл ең
бойынан қуып шығуға күш салған. Бұл жолғы шайқастың аяғы тыныштықпен
шешiлген. Тобыл воеводасының елшiсi Яков Буголаковтың айтуына қарағанда,
ойрат тайпаларына 1624 жылы қазақтың Тұрсын мен Есiм хандарынан келiсiмге
келiп, бiтiм жасауға елшiлер келген.
ХУI ғ. аяғы мен ХУII ғ. басында iшкi-сыртқы қиын-қыстау жағдайға
душар болып, ауыр дағдарысқа ұшыраған ойрат халқы өздерiнiң бытыраңқылығын
жою үшiн бiр орталыққа бағынған феодалдық хандық құруға ұмтылды.
ХУII ғ. 20-ж. ақыры мен 30-ж. басында шорс тайпасының басшысы
харахулай майданға шықты. Ол iшкi жақтан ойрат тайпаларын бiрте-бiрте
бiрiктiрдi, сыртқы жақта қалқы, моңкол тайпаларының билеушiсi Алтан ханға
және моңғолсатн хандары мен қазақ хандарының шапқыншылығына қарсы күрестi,
барлық соғыстар мен жорықтарда өзi шеру тартып қол бастады. Мұның өзi ауыр
ауыр жағдайға ұшыраған ойрат тайпасының хал-жағдайын жеңiлдете бастады.
Харахулайдың баласы Батұрдың(1635-16353) тұсында ойраттар күшейдi. 1635
жылы ойрат тайпаларының одағы қалыптасты. Бұл тарихта жоңғарлар деген
атпен белгiлi болды.
1640 жылы Тарбағатай маңында (Жоңғарияда) моңғол және ойрат
иелiктерi өкiлдерiнiң құрылтайы болып, моңғол-ойрат заңын Саажин билiгi
қабылдады. Бұл заңның мақсаты-сырттан қауiп төңген жағдайда оған қарсы күш
бiрiктiру және шоңжарлардың халық бұхарасына деген үстемдiгiн күшейту
болды. Осы мезгiлден бастап жоңғарлар күшейе түстi. Бұл кезде моңғолстанның
жеке-жеке иелiктерге бөлшектенiп кетуi ойраттардың батыс пен оңтүстiктен
төнген қауiптi бәсендеттi. Тауекел ханның мұрагерлерi Есiм хан мен Тұрсын
хан арасындағы алаауыздық қазақ хандығын әлсiретiп, жоңғарларға батыстан
төнетiн қауiптi жеңiлдеттi. Ойрат-жоңғар одағының ең жоғарғы билеушiсi
Хұнтайжы деп аталды. Оның қол астында тайшалар, нояндар, жайсандар деп
аталатын әскери феодал шоңжарлар болды. Жоңғар хунтайжылары өздерiнiң
жұңғонның құрамдас бөлiгi екендiгiн, бұлар билеген территориясының Чин
патшалығына тәуелдiлiгiн мойындап, Ежен ханға (Чин патшалығының патшасы)
үнемi алым-салық төлеп және маңызды саяси-әскери мәселелердi шешуде Ежен
ханнан нұсқау сұрат отырды.
1698 жылы қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы соғыс болғанда,
жоңғарлардың хұнтайшысы Суан Рабдан Канчи патшаға мәлiмет жолдап: Қазақтың
Тауке ханы ойрат халқын қырып-жайып, тонап жатыр. Ойраттарға қарасты
ұранқайларға талан-таранжыға ұшыратты, қызметкерлерiңiздiң шеру тартып,
оларға қарсы аттанатының ұлы мәртебеңiзге мәлiмдеп, бұйрық күтемiн-деп
өтiнген болатын.[16] Жоңғарлар ХУII ғасырдың екiншi жартысы мен ХУIII ғ.
әскерлерiн жасақтап әбден күшейдi. Олар Сiбiрдегi орыс қалалары мен
бекiнiстерiне айырбас сауда жасап, олардан қару-жарақтар сатып алып отырды.
Жоңғар iскерлерi жорық кездерiнде жүх мың адамға дейiн жеттi, бұлардың
әскерлерiнде қолға түскен тұтқындардан болған құлдар пайдаланылды. Әскер
iшiнде қатаң тәртiп сақталды, тәртiптi бұзғандар қатаң жазаланды. Жоңғар
феодалдары өздерiнiң әскери күшiне сене отырып, қазақ хандығының
жоңғарларға iргелес жатқан өңiрлерiндегi ұлан байтақ жайылымдарын иелендi.
ХУII ғ. ақырында ойрат-жоңғар тайпаларының бiразы қазақ хандығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I-ТАРАУ. ҚАЗАҚ-ОРЫС ҚАРЫМ-ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1. Қазақ-орыс қарым-қатнасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..11
1.2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..14
II-ТАРАУ. ХУIIІ ғ. екiншi жартысындағы
РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...22
2.1. Қазақстан жерiндегi ХУІII ғ. 30-60 жж.саяси ахуал
Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы ... ... ... ... ... ... ..22
2.2 Қазақ-орыс қатнастарының нығая түсуiнiң
алғы шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
III. Орыстардың Ұлы Жүз территориясына келiп қоңыстануы және олардың
аймақтағы ұстаған саясаты ... ... ... ... ... ... ..39
3.1 Аймақтағы саяси жағдай ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3.2 Әкiмшiлiк –территориялық басқарудағы
өзгерiстер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... .52
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI ... ... ... ... ... ...55
КIРIСПЕ
Қазақстан мен Ресей арасындағы қарым-қатнастардың қалыптасуы мен
дамуы, екi ел тарихында да ерекше орын алады. Өйткенi ол екi қоғамның да-
экономикалық, саяси-әлеуметтiк және мәдени өмiрiнде iз қалдырған тарихи
оқиға.
Екi ел арасындағы байланыс сауда қарым-қатанстарымен басталып,
Қазақстанның Ресейге қосылуымен аяқталды. Мұның өзi, сонымен қатар,
патша үкiметiнiң еркiнен тыс, қазақ жұртшылығының орыс халқымен жақындасуын
тездеттi. Бұл екi халықтың езiлген таптарының патша үкiметi мен бай-
шоңжарларға қарсы тiзе қосып күресуiне бiрден-бiр қолайлы жағдай туғызады.
Қазақ-орыс қарым-қатнастары проблемасы секiлдi ауқымды мәселенi
сөз еткенде қазақ халқының сол кездегi сыртқы, iшкi саяси жағдайын
анықтаудың айтарлықтай маңызы бар. Осыған орай бұл жұмыста қазақ хандығының
сыртқы саяси өмiрiне көбiрек көңiл бөлiндi. Жоңғар хандығының қазақ жерiн
жаулап алу мақсатымен жүргiзген шапқыншылық саясаты, қазақ халқының өз
бостандығы үшiн күресi осы тұрғыда қазақ хандарының орыс үкiметiмен
бiрлiгi, Ресейдiң Сiбiр хандығын жаулап алуы оған Қазақстанның қатысы т.б.
мәселелер осы еңбекте азды-көптi өз сипаттамаларын тапты.
Осы тарихи оқиғалардың себебi мен нәтижелерiн зерттеу, яғни қазақ
хандығының сол саяси жағдайлар мен iшкi себептердiң нәтижесiне байланысты
Ресей қарамағына өтуiн зерттеу жұмыстың басты мақсаты.
Еңбекте негiзiнен сол кездегi тарихи оқиғалар баяндалған. Оған
тарихи деректерге байланытрыла отырып баға беруге ұмтылыс жасалынған.
Патша үкiметiнiң реакциялық саясатына қарамастан, Қазақстанның
Ресейге қосылуының прогрессивтiкте маңызы болды, ол
қазақ және орыс халықтарының арасындағы достықты нығайтуда белдi бiр кезең
болып табылады. Осы достықтың жалғасы бүгiнгi күнi Қазақстан өзiнiң
егемендiгiн алып отырған кезде де одан әрi жалғасын табуда. 2003 жыл
Қазақстанның Ресейдегi жылы болып табылса, ал биыл 2004 жыл Ресейдiң
Қазақстандағы жылы деп жарияланып отыр. Екi ел басшыларының арасындағы және
екi ел халықтары арасындағы қарым-қатнастар саяси, экономикалық, әлеуметтiк
және мәдени байланыстар жылдан жылға дами түсуде.
Тақырыптың зерттелу дәрежесi.
Республикадағы тарихи зерттеулердiң маңызды бағыттарының бiрi-
қазақ халқының Ресей құрамына өтуiнiң алғы шарттары, барысы және
қорытындысын зерделеуге бағытталады. Қазан төңкерiсiнен кейiн революцияға
дейiнгi Қазақстанның саяси тарихына қалам салған авторлардың еңбектерiне
сын көзбен қарау күшейiп, оларға тек мүлдем жансақ позициямен бағалана
бастады.
Кеңес үкiметiнiң алғашқы он жылдығында шыққан кейбiр еңбектерде
революцияға дейiнгi Қазақстан тарихы жөнiндегi дворяндық-буржуазиялық
тарихнаманың отарлық концепциясы сынға алынды. Бiрақ, авторлар ұлттық-
отарлық қанаудың ауыр салдарлары туралы жалпылама қорытындылармен ғана
шектелдi. Мәселен, 1) А.Рязанов өз еңбегiнде Қазақстанның патриархалдық -
феодалдық өткенiн идеяландырып, Ресейге қосылуының прогрессивтiк жақтарын
мүлде жоққа шығарды. Онда Қазақстанның Ресейге қосылуына алып келген iшкi,
сыртқы саяси және экономикалық жағдайларға тиянақты талдаулар болмады,
түпнұсқа деректер пайдаланылмады. Мiне, осылардың барлығы осы мәселенi
зерттеу барысында үлкен қателiктер жiберуге жол бергiздi. Мәселен, 1920-
1930-шы жылдары тарихшылар Ресейге жақын орналасқан халықтардың Орыс
патшалығына қосылуын, әдетте абсолюттiк зло(абсолюттi ыза) есебiнде
қарастырды. Осы
жылдары өлкемiздiң Ресейге қосылуын орыстардың жаулап алуы
тұрғысынан қарастырғандар қатарына А.Рязанов, Г.Тоқжанов, Т.Рысқұлов,
Е.Федоров т.б. болды.
Тарихшы С.Асфандияровтың есiмiмен Қазақстанның Ресейге қосылу
проблемасын зерттеуге деген жаңаша көзқарас қалыптасты. Ол қазақ халқының
дамуындағы 2 кезеңдi атап көрсеттi: патша үкiметiнiң жаулап алғанға
дейiнгi және содан кейiнiгi, Ресей империясының отары ретiнде. Асфандияров
С. қазақ өлкесiнiң қосылуын қазақ феодалдарының жоғарғы тобының халықтың
еркiнен тыс, олардың мүддесiне қайшы, патша үкiметiмен келiсiмi ретiнде
қарайды. Сондай-ақ ХУIII ғасырдың басындағы қалыптасқан халықаралық
жағдайды талдай келе, ол қазақ халқының ортаазиялық феодалдар тарапынан
қысым көргендiгiн әрi Қазақстан территориясына жоңғар әскерлерiнiң баса
көктеп еңгенiн дұрыс атап көрсетедi. Еңбекте Ресейдiң Қазақстандағы
позициясының берген тұсы және қазақ бұхарасының отарлық езгiге қарсы
күрес кезеңдерi айтарлықтай тиянақты баяндалған.
Автор Қазақстанның Ресей құрамына өтуiнiң
ертелi-кеш бәрi-бiр мүмкiн емес құбылыс болғандығын көрсете келiп, патша
үкiметiнiң қазақ бұхарасын жаулап алуы мейiрiмдiлiк, бейбiтшiлiк пен
мәдениеттi әкелген жоқ, ол қайыршылану, тонаушылық және кiсi өлтiруге
әкелдi-деп көрсетедi. Осыған орай ХУIII ғасырдың 30-40 жылдарындағы
Ресейдiң қол астына өту қазақ халқы үшiн тек қана терiс салдары болған
күштеу актысы ретiнде қарастырылады. 40-жылдары тарихи зерттеулердегi
негiзгi құжатты материалдар көлемi көбейе түстi. Мiне, дәл осы кезеңде
бұрынғы кезеңде белең алған Ресейге қосылу нәтижесiнiң қазақ жұртшылығы
тұрмысындағы тек қана терiс өзгерiстерге әкелгендiгi туралы пiкiрден арылу
әрекетi байқалады. Ғалымдар қазақ және орыс халықтары жақындасу
негiзiнде жатқан объективтi факторларға және оның прогрессивтi мәнiне көп
көңiл аудара бастады.
Тиянақты-тарихи материалдарды жинақтау, тарихи зерттеулер көлемiнiң кенеюi
процесi барысында Қазақстанның Ресейге қосылу тарихи туралы бұрынғы
қалыптасқан көзқарас-пiкiрлер өзгере бастады.
М.Вяткиннiң Қазақ ССР тарихының очерктерi кiтабында
осы проблемаға айтарлықтай жаңаша көзқарас байқалып, тақырыптың күрделi
әлеуметтiк- экономикалық және саяси аспектiлерi қарастырылды. Автор,
ХУIII ғасыр басындағы қазақ хандығының, әсiресе кiшi жүздiң iшкi құрылысы
мен халықаралық дағдайын терең талдауға мүмкiндiк берген көлемдi әр түрлi
материалдарды пайдаланды. Бұл оған сондай-ақ патша үкiметiнiң шығыстағы
мақсатын қарастырып, оның басып алушылық болды дей келе, осының негiзiнде
Қазақстанның Ресейге қосылуының объективтiк алғы шарттарының болғандығын
да айтуға мүмкiндiк бердi. Ресейдiң қоластына өтудiң ерiктiлiк сипатын
жоққа шығара отырып, Вяткин сонымен бiрге жаулап алушылық түсiнiгiнен бас
тартты, бұл ақ сүйек, қара сүйектердiң жоғарғы тобының бұхара еркiнен
тыс жүргiзiлген одақ жасау жөнiндегi әрекетi деп түсiндiредi.
ХУIII ғасырдың 30-40-шы жылдарындағы Қазақстанның iшкi
және сыртқы жағдайларын талдай келе, Вяткин Қазақстанның алдында мiндет
тұрды: бiрi Ресейдiң, екiншiсi Жоңғарияның билiгiн мойындау, шаруашылық
және саяси өмiрдiң бұрынғы түрлерiн сол күйiнде қалдыратын едi- деген
қорытынды жасады. Осыларды есептей келе, ол ХУIII ғасырдың 30-
жылдарындағы Қазақстанның солтүстiк-батыс бөлiгiнiң Ресейге бағынуын,
бiз абсолюттiк емес, мүмкiндiгiнше азғантай қиянат болды деп есептеуiмiз
қажет-дедi. Айтылғандарды қорытындылай келе, Вяткиннiң концепциясының
басты теориялық тұжырымын былайша қортуға болады: ХУIII ғасыр басында
қазақтың игi жақсыларына 2 мүмкiндiктi пайдалануға болатын едi, бұл
қосылу Әбiлхайыр ханмен басқа да феодалдық топтардың саналы талдауының
нәтижесi болды, қазақ халқы үшiн кейiнгi тарихи дамуында келеңсiз
әрекетiмен көзге түсiп, елдiң саяси тәуелсiздiгiне, халықтың екi жақты
езгiге түсуiне алып келдi. Қазақ халқының Ресей құрамына өтуiнiң тарихи
маңызы жөнiндегi бiржақты пiкiрлердiң болуына қарамастан Вяткин
концепциясы үшiн жалпы алғанда ХУII-ХУIII ғасырларда Қазақстанның күрделi
саяси жағдайын объективтi талдау, тиянақты баяндау, жүйелiлiк, логикалық
қисындылық тән болды.
Вяткин концепциясының негiзгi жемiсi 1943 жылы шыққан
Қазақстан тарихы жөнiндегi күрделi еңбекте көрiнiс тапты. Мұнда
Қазақстанның Ресейге қосылуының барлық кезеңдерiндегi оның халықаралық
жағдайына сипаттама берiлiп, барлық көңiл қазақтардың көршi
елдермен сыртқы саяси қиыншылықтары мен қақтығыстарына аударылды,
Әбiлхайыр Орынбор әкiмшiлiгiмен және өзiнiң қарсыластарымен қарым-қатнасы
қарастырылды, патша үкiметiнiң қазақ жүздерiндегi өзiнiң экономикалық
және саяси жағдайын нығайтуға бағытталған әрекеттерi т.б. мәселелер толық
көлемде баяндалады. Кiшi жүз ханының Ресейдiң қол астына алуы туралы
өтiнiш беруiнiң негiзгi себебiн анықтауда авторлар дұрыс тұжырым жасап,
оны қазақ хандығының iшкi жағдайынан iздестiрiп, ақтабан шұбырындыдан
кейiнгi хандық билiктi ң әлсiрегендiгiмен түснiдiредi. Дегенмен,
авторлар коллективi Әбiлхайырдық сыртқы күштер арқылы Қазақстанда бiр
орталыққа бiрiккен хандық құруға жасаған әрекетiнiң негiзсiз екендiгiн
дұрыс атап көрсетедi. Сонда да болса, қазақ хандығының жоғары шен
өкiлдерiнiң сыртқы бағытының қалыптасуына әсер еткен қазақ қоғамының
саяси құрылысының дамуының iшкi және сыртқы факторларының арақатынасын
баяндауда жүйелiлiк жетiспейдi.Жалпы алғанда, еңбекте Қазақстанның
Ресейге қосылу проблемасын баяндаудағы бiр жақты бағадан арылу
болғанмен, қазақ- орыс қатынастары жетiкiлiктi толық әрi объективтi
көрсетiлмедi. Қазақстанның Ресейге косылуы мұнда, бұрынғыдай, қазақ
шонжарлары мен патша үкiметiнiң келiсiмi ретiнде, Ресейдiң Қазақстанды
жаулап алуы тұрғысынан қарастырылды. Мiне, осындай жағыдайда бұрынғы
кезеңге бөлу, яғни Қазақстан тәуелсiздiк жағдайында және отарлық режим
кезеңiнде, сақталып қалды. Кейбiр тұжырымдар әлiде болса екi бағытта
болды. Мәселен, кiтапта Әбiлхайырдың Ресейге қосылу әрекетi , оның кiшi
жүздiң билер кеңесiн қолдауы арқылы болғандығы ретiнде көрсетiледi.
Бұл жерде Вяткиннiң Әбiлхайырдың көптеген батырлармен жақсы қатнасы
болғандығы, Ресейге бағыну мәселесi кезiнде олардың қолдауына сүйене
алатындығы мүмкiн болды деген ескерiлмей қалды.
Сондай- ақ кiтапта халық бұхарасының Ресейдiң қол астына өтуге
қалай қарағандығы туралы күрделi мәселеге тиянақты жауап берiлген жоқ.
Елшi Тевкелевтiң күнделiгiнде жазылған қарсы партия өкiлдерiнiң оған
шабуылы, елшiлiк адресiне бағытталған қорқытулар, т.б. қиыншылықтардың
барлығын авторлар қазақ қоғамының көпшiлiк бөлiгiнiң бағынуға қарсы
наразылығы ретiнде қарастырады. Бiрақ бұл еңбекте қандай-да бiр тиянақты-
тарихи материалдармен дәлелденбейдi.
Авторлар Ресейдiң қол астына өту туралы мәселеде шешушi рөл
атқарған қазақтардың әлеуметтiк-тарихи психологиясы мен саяси сапалылығы
ерекшелiктерi ескерiлмедi, өйткенi қазақтардың бiреудiң қоластына өту
туралы түсiнiгi Еуропалық ортада қалыптасқан түсiнiктен мүлдем басқаша
едi. Қазақ қоғамының түсiнiгi бойынша Ресейдiң қол астына өту туралы ант
беру, олардың кейбiр праволарының (құқықтарының) шектелiп, есесiне күштi
әскери-саяси одақ оны өз қоластына алады дедi. Бұл жағдайда қол сұғуға
мүмкiндiгi жоққа шығарылды. ХУIII ғасырдың басында көшпендiлердiң
көпшiлiгi өздерiнiң ұлттық тәуелсiздiгiнен толықтай айырылатындығын және
патша үкiметiнiң қазақ территориясындағы экспанциялық мүддесiнiң көлемiн
байқай алмады. Мiне, осылардың өзi қазақтардың көпшiлiгiнiң Әбiлхайырмен
басқа да беделдi адамдардың Ресейге қосылу әрекетiне қарсылық тудыра
қоймауына жол бердi. Күрделi еңбектiң авторлары қарсы партия
жақтаушыларының әрекетiнiң әлсiз әрi жүйесiз, жергiлiктi сипатта
болғандығын мойындайды. Олар, сол сияқты осы кезеңдегi қазақ хандығының
қал-жағдайымен аптаған жаудың да болғандығын, мұның өзi орысқа қарсы
болған көңiл-күйдiң түсуiне және қазақ қоғамындағы әртүрлi топтардың
арасындағы Ресеймен жақындасуға деген ұмтылыстың болғандығын да естен
шығарады. Осы еңбек үлкен сынға да ұшырағаны белгiлi.
Соғыстан кейiнгi кезеңде Вяткин, Рожков, Бекмаханов,
Шахматов, Толыбеков, Зиманов т.б. ғалымдар еңбектерi шығып, Қазақстанның
Ресей құрамындағы саяси және әлеуметтiк- экономикалық жағдайының маңызды
аспектiлерiн қарастырады. Бұл жұмыстардың авторлары тиянақты-тарихи
тәсiлмен, жаңа проблемаларды қосумен, көптеген деректердi пайдаланумен,
зерттеу бағаларын мықты дәлелдермен келтiрумен ерекшеленедi.
Проблеманы зерттеудегi алға қойылған зор қадам - Н.П.Аполованың
еңбегiнiң шығуы болды. (Присоединение Казахстана к России в 30-40-х гг.
ХУIII в. А., 1948). Автор елiмiндiң архив қойнауынан алынған көптеген
материалдар тобына тиянақты-тарихи талдау жасау арқылы қазақ жүздерiнiң
Ресейдiң қол астына өтуiнiң iшкi және сыртқы факторлары негiзiнде
қазақтардың орыс мемлекетiмен тарихи байланысын, Ресейдiң билiгiн
мойындау кезiндегi жағдайды көрсеттi. Қазақ қоғамының әр түрлi әлеуметтiк
топтарының Ресеймен жақындасуының себептерi анықталды.
Қосылу концепциясын талдаған кезде Аполлова патша үкiметiнiң
қазақ даласын игеру кезiндегi экономикалық және саяси қызығушылығының
болғандығын, ол кейiнгi он жылдықтарды оның царизмнiң iрi агрессиясымен
ұштасқандығын айтады.
Кейінгi еңбегiнде Н.Г.Апполова ХУIII-ХIХ ғасырдың басындағы
Россияның тiкелей әсерiмен болған қазақтардың экономикасы мен қоғамдық
тiршiлiгiндегi өзгерiстердi қарастырады.
Көтерiлiп отырған проблема тарихнамасы 70-80-шi жылдары шыққан
В.Я.Бас ин, Р.Б.Сүлейменов, Т.Ж.Шойынбаев, Ж.Қ.Қасымбаев еңбектерiмен тығыз
толыға түстi. Авторлар көптеген архивтен алынған деректер негiзiнде қазақ-
орыс қатынасының жаңа қырларын ашып, мұның әуел бастан-ақ бiртiндеп жаулап
алу сипаты болғандығын көрсетедi. Әсiресе, Ж.Қ.Қасымбаев орыс үкiметiнiң
Ертiс өзенiнiң жоғары ағысында бекiнiстер тiзбегiн салу арқылы өзiнiң
отаршылдық саясатын жүргiзгендiгiн және қазақ жерiнiң Азияға терезе мен
дарбаза екендiгiн ескерiп, қандай жолдармен болмасын өз ықпалын нығайтуды
империяның шығыстағы саясатының күре тамыры ретiнде ұстағандығын ашық
баяндайды.
Сонымен, бiз қалам салғалы отырған тақырып, жалпы Қазақстан
тарихнамасында жан-жақты, терең зерттелгендiгiн атап өтуiмiз керек.
Дегенмен, қазiргi кезеңдегi жариялылық, елiмiздiң тәуелсiздiк алуы, тарих
беттерiндегi ақтандақтардың орнын толтыруға зор мүмкiндiктер берiп отыр.
Осы орайда қазақ-орыс қатнасы тарихын баяндауда бұған дейiн барлығы бiрдей
тегiс болды десек, қателескен болар едiк. Өйткенi, кешегi кеңес заманында,
тоталитарлық режим, партиялық идеология, жалпы интернационализм бұл
проблеманы да объективтi, тарих таразысына салып баяндауға әрқашанда
мүмкiндiктер бермеген едi. Олай болса, бүгiнгi зерттеушiлер өткеннiң
қателiктерiн ескерiп, олардың үлесiне тимеген мүмкiндiктердi пайдаланып бұл
проблемаға тағы бiр үңiлуi тиiс. Сондықтан да бiзде осыған талпыныс жасап
отырмыз.
I-ТАРАУ. ОРЫС -ҚАЗАҚ ҚАРЫМ - ҚАТНАСТАРЫНЫҢ
АЛҒЫ ШАРТТАРЫ.
1. Қазақ-орыс қарым-қатнасы.
Кеңес тарихшысы В:В.Мавровиннiң келтiрген дәлелдерi бойынша
Орыс саудагерлерi ХIУ-ХУ ғғ.-да Волга арқылы Каспийге одан Самарқандқа
дейiн барды; 1404 жылдары осы жерде орыс саудагерлерiмен қатар, татар,
индия, қытай саудагерлерi де болғандығы айтылады.[1] Волга және Каспий
тенiздерi арқылы орыс саудагерлерi Азия елдерiне маталар, терi, бал т.б.
тауарлар әкелiп тұрған ос жолдар арқылы керi қарай Ресейге шығыстан тұз,
жiбек маталар, құнды металдардан жасалған бұйымдар, бағалы тастар, iнжу,
болаттан соғылған қару-жарақтар алып қайтып отырған.
Кейбiр зерттеушiлердiң айтулары қарағанда IХ-ХI ғасырлардағы орыс
жылнамаларында түрiк сөздерiнiң ұшырасуы сол кездегi Орта Азиядағы түрiк
тайпалары мен Шығыс Европа славяндарының тарихи байланыстарының ұзақ та
тұрақты болғандығын көрсетедi.
ХII ғасырда қыпшақтар шекарасы шығыста Қазақстанның орталық
облыстарына, Ертiс өзенiне дейiн, ал батыста Днепрге дейiн созылды.
Қыпшақтар оңтүстiктегi iрi князьдық- Тмутораканьдi жаулап алды. Орыс
мемлекетiнiң селендерiне де олар жиi шабуыл жасап тұрған. Алайда, орыс
князьдықтарымен арадағы қатнастар екi жақтың бiр-бiрiне жасаған
шабуылдарымен ғана шектелiп қойған жоқ, қайта олардың қыпшақтармен, басқа
да түрiк тайпаларымен ен алдымен, печенегтермен жақындасу процесi сол
уақыттың өзiнде-ақ жүрiп жатты. Повести временных лет жылнамасының
мәлiмдеуiне қарағанда, пепенегтер Русьте Х ғасырдың орта шеңiнде келедi.
Орыс жылнамаларында печенегтермен половецтерден басқа берендейлер,
түрiктердi кейде бiр атпен Қарақалпақ дегендер де кездеседi. Осы
түрiк тайпаларымен жақындасудың тағы да бiр жолы – орыс шекарасын
қорғау шартымен оларды Виев мемлекетiнiң жерiне апарып
орналастыру әдiсi болатын-ды.
ХI- ғасырдың аяғында және ХII ғасырдың басында орыс князьдары мен
половец князьдарының арасындағы кейбiр жақындасулар болған. Мысалы, ХIII
ғасырдың басында моңғолдардың жаулап алу қаупi туған кезде, орыс әскерi
шапқыншыларға тойтарыс бере отырып, половецтермен одақ құрып майданға
шыққан. 1223 жылы Қалка түбiнде болған ұрыста орыс пен половец отрядтары
бiрiгiп, қанды майданда моңғолдарға қарсы соғысқаны тарихтан мәлiм.
Ресей мен Қазақстан арасындағы қарым-қатнастар еш уақытта да
үзiлген емес.[2]
Отаршылдық кеңiнен қанат жайып, империяның әмiрi жүрiп жатқан
кезде орыс өндiрiсшiлерi, басыбайлы езгiден қашқан шаруалар ұлан-байтақ
Сiбiр жерiн игеруге кеңiнен қатысты. Осы орайда зерттеушi В.И. Шунковтың
Сiбiр Ресейге қосылуы тiкелей жаулап алудан бастап, өз еркiмен қосылуға
дейiнгi әртүрлi құбылыстардан тұрады -деуi әбден орынды деп бiлемiз.
Алайда, кеңестiк тарих ғылымында осы шындық тек сыңар-жақ күйде, яғни
шет аймақтар Ресейдiң құрамына өз еркiмен қосылды -дей түсiндiрiлiп,
жартыкеш, жалған концепция үстем болып келдi.
Ресей Қазан, Астрахань хандықтарын жаулап алғаннан кейiн, қолды
Сiбiр жерiне салғаны тарихтан белгiл. Сiбiр түркi сөзi, ал Сiбiр жерi
ежелден ғұндардың, кейiннен түркiлердiң атамекенi болған. Тiптi Сiбiрдiң
ең үлкен көлi Байкалдың атауы да белгiлi орыс ғалымдарының бiр ауызды
пiкiрi бойынша түрiктiң бай көл деген сөзiнен шыққан.
Ал, ғұлама ғалым Левшин Көшiм ханның шыққан тегi қазақ екендiгiн
дәлелдеген. Көшiмнiң әскерi құрамында татарлар, қазақ ордасының адамдары,
вогуличтер мен остақтар болғандығын орыс жылнамалары да растайды.
(Сибирские летописи, 323 бет.). Бұдан шығатын қорытынды: Сiбiр хандығының
тарихы, оның жаулануы қазақ халқы тарихының құрамдас бөлiгi болып
табылады. Ендеше, қазақ халқының шежiресiн, оның өз алдына дербес халық
болып тарих аренасынан шығуын, қазақ хандығы мен мемлекетiнiң тарихын
оқшау қарастырмай түбi бiр туыстар тарихымен – Сiбiр, Ноғай, Қазан,
Астрахань, Түмен, Қырым хандығы тарихымен бiрегей бiрлiкте зерттейтiн
уақыт жеттi.
Көшiм хан болса Сiбiрдi жаулап алған жоқ, ол академик
В.В.Бартольдтың айтуы бойынша тек тақтан Едiгердi тайдырды. Кейiн қазақ
халқының этногенезiн құраған арғын, найман, қыпшақ, қаңлы тайпалары
ежелден сiбiр жерiн жайлаған, сол өлкенiң тұрғылықты халықтары болатын.
Ал Сiбiр хандығын орыс мемлекетi жаулаған кезде олар ата жұрты-қазақтарға
келiп қосылып, ханты, манси т.б. өз алдына жеке-жеке халықтар болып
қалыптаса бастады. Осыдан болу керек патша үкiметi Ақмола-Семей
облыстарының қазақтарын ХIХ ғасырда Батыс-Сiбiр генерал-губернаторлығына
қаратты.
Көптеген тарихи еңбектер оның iшiнде жылнамаларында Ермактың
азғана адаммен Сiбiрдi тез жаулап алғанын жазса, ал еркiн далада бетпе-бет
шайқаста Көшiм қолы асқан ерлiкпен шайқасқандығын кейбiр зерттеушiлер
мойындайды. Сiбiр ханы Көшiм туралы әлi де көп зерттеудi қажет ететiн
мәселелер баршылық. Тек ғана бiз оның қазақтарға қатысы мәселесiне ғана
соғып отырмыз.
Қазақ тарихында, халық зердесiнде өшпес өшпес iз қалдырған, елiнiң
даңқын шалғайға шығарған iрi қайраткерлер, хандар мен сұлтандар, батырлар
қатарына Сiбiр ханы Көшiмдi де жатқызғанымыз жөн. Қазақстан тарихындағы
Көшiмнiң орны, оның және ұрпақтарының патшалық Ресейдiң шығыстағы
агрессиялық саясатына алғашқы болып қарсы тұрған, орыс мемлекетiнiң Сiбiр
мен қазақтың солтүстiк даласына енуiн жүз жылдан астам уақытқа
кешеуiлдеткен күш ретiнде айқындалады.
Бiз сол тұстағы Қазақстанды жау қаумалаған қамал түрiнде көзге
елестетсек, оның солтүстiк қабырғасында биiк те берiк, мұнара орнағанын
көрер едiк. Иә, орыс патшалығының басқыншылық саясатының жолында алғаш
көлденең тұрған оның қазақ даласына салар шеңгелiн бiр ғасырдай кейiнге
ығыстырған Көшiм хан болған. Көшiмнiң Қазақстан тарихына қатысы өзiндiк
орны мен ролi осымен айқындала түседi.[3]
Сiбiрдiң шаруашылық мақсатына сай иегру мұнда бiрқатар бекiнiс
қалалардың салынуы, сол арқылы қазақ даласына төте жолдың ашылуы Ресейдiң
қазақ хандығымен сыртқы сауда байланыстарының дамуына жәрдемдеседi.
Қазақтардың Ресеймен екi арадағы саудасының дамуына Тобыл зор роль
атқарады, оған Түркiстанның саудагерлерi үнемi келiп тұрады.
2. Екi ел арасындағы саяси және дипломатиялық байланыстар
Қазақстан мен Ресей арасындағы саяси және дипломатиялық
байланыстар қазақ-орыс қатнастары бiрде биiкке шарыктаса, бiрде төменге
құлдырап отырды.
Орыс халқының Дештi-Қыпшақта болып жатқан уақиғалардан хабарсыз
еместiгiне ешбiр шек келтiруге болмайды. ХIII-ХУ ғасырларда бұл байланыстар
–есейдiң ноғайлармен, татарлар арасындағы байланыстары ретiнде белгiлi
болды. Ал, қазақ хандығы құрылғаннан кейiн көп ұзамастан-ақ екi ел
ортасында дипломатиялық, саяси және шаруашылық қатнастар орнай бастады.
Қазақ хандығының саяси және iшкi және сыртқы жағдайы Қасымхан
тұсында (1511-1523 жж.) едәуiр нығая түскен болатын. Мұның өзi Қазақстанның
көршiлес елдермен байланысын нығайтуға және оның халықаралық беделiн
көтеруге бiрден – бiр себеп болды. Сол кездегi Қасымханның қол астындағы
жерлер орыс мемлекетiнiң территориясымен тiкелей шектеспесе де, оның
шекараларына жақындап қаолы. Қазақстан мен Ресей арасындағы ең алғашқы
байланыстар осы кезеңге жатады. Осында дипломатиялық қатнастардың
болғандығын 1575-1584 жылдары жүргiзiлген патша архивiнiң тiзiмдерiнде
былай көрсетiледi: 38 жәшiкте Қасымханның тұсында қазақ кiтаптары
көшiрмелерi бар.[4]
Бұл Қасымханның патша үкiметiмен ди пломатиялық хат жазулары
болса керек. Архив материалдарының табылмауы салдарынан, орыс мемлекетi
және қазақ хандығының алғашқы келiссөздерi қандай мәселелер жайында
болғандығы және олардың немен аяқталғандығы осы күнге дейiн беймәлiм. Тек
Қасым хан өлгеннен кейiн де патша үкiметi қазақ хандығының iшкi және
сыртқы саяси жағдайымен айналысуды тоқтатпаған.
Россияның Орта Азия және Шығыс мемлекеттерiмен сауда-саттық
жасайтын керуен жолдарының Қазақстан территориясы арқылы өтуiнiң де зор
маңызы болды. Сондықтан да орыс мемлекетiнiң Қазақстанмен достық қарым-
қатнаста болуға талпынуы табиғи нәрсе. Бұл мәселенi Қасымбаев Ж.Қ, Басин
В.Я., Струве т.б. өз еңбектерiнде дәлелдедi, мысалдармен келтiрдi.
Қазақ-орыс қарым-қатнастарының жандандырудың басты құралы
ретiнде негiзгi рөл атқарған екi ел арасындағы сауда қарым-қатнастары
болды.[5] Сауда арқылы Ресейдiң патша үкiметi қазақ даласындағы өзiнiң
үстемдiгiн ныгайта түстi. Оның үстiне патша үкiметi шығыс елдерiне
жiберiлген өз елшiлерiнен Қазақстанның Орта Азия халықтарымен қарым-
қатнасының, оның iшкi жағдайын тексерудi өте-мөте талап етедi. Мұның өзi
орыс елшiлерiнiң өз миссиялары жөнiндегi күнделiктерiнде қазақ хандығының
көршiлес елдермен байланысы, әскери жағдайы туралы жазылған мәлiметтерiнен
көрiнедi. Мәселен, 1534 жылы ногайларға жiберiлген орыс елшiсi Данила Губин
қазақ жасақтарының күштiлiгi, олардың Ташкент қаласы үшiн соғысып, жеңiске
жеткендiгi туралы IУ Иванға хабарлаған. Сол елшiнiң мәлiметiне қарағанда,
қазақ хандығының Сiбiр хандығы тарапынан болып жатқан шабуылдарды қару
күшiмен болса да тоқтатуға әзiр екендiгiн атап көрсеткен.[6]
Қазақ хандығының Ноғай ордасымен қарым-қатнастары туралы, осы
елдiң ортасында болған соғыстар, қақатығыстар жөнiнде орыс елшiлерi Семен
Мальцев, Борис Доможировтар өз үкiметiне тәптәштеп жеткiзiп отырған.
Қазақстан мен Россия арасындағы саяси қатнастар ХУI ғасырдың
екiншi жартысында қайта жанданды. Осы кезде орыс мемлекетi Қазақ
хандығы мен Астрахань хандығын өзiне қаратқан болатын. Екiншi жағынан
Хақназар билеген қазақ хандығының территориясы ұлғайып, Ресей мен
Қазақстанның шекарасы жақындай түсiп, екi мемлекеттiң экономикалық және
саяси байланысының күшеюiне жағдай жасала басталған-ды. Хақназар тұсындағы
қазақ хандығының батысқа қарай ұлғаюына Ноғай ордасының iштей әлсәреуi,
Астрахань хандығының құлауы себеп болды. ХУI ғасырдың 50 жылдарында қатты
күйзеушiлiкке ұшыраған Ноғай ордасы ағылшын көпесi, әрi Москва үкiметiнiң
агентi Дженкинсонға қаңыраған елсiз дала сияқты көрiнген. 1573 жылы орыс
патшасы Иван Грозный қазақ ханы Хақназарға өзiнiң алғашқы елшiсi Третья
Чебуковты жiбердi. Орыс елшiсiнiң алдында қазақ хандығымен тығыз байланыс
жасау мiндетi ғана емес, сонымен бiрге қазақ ханы Хақназарды Сiбiр
хандығының Көшiмге қарсы әскери одақ жасауға көндiру мақсаты қойылған
болатын. Бiрақ бұл елшiлiк сәтсiз аяқталды. Себебi, орыс елшiсi Третьяк
Чебуковты Көшiм ханның туысқаны Мәмбетқұл тұтқынға алып, қазақ хандығына
өткiзбей қояды. Өйткенi, Сiбiр ханы Көшiм Хақназардың орыс мемлекетiмен
одақ құрып, күшейiп кетуiнен қауiптенген. Сөйтiп, Қазақстан мен Россияның
әскери одақ құрудағы бiрiншi дипломатиялық адымы нәтижесiз аяқталды. Орыс
елшiлiгiнiң бiрiгуi, сәтсiздiгi Қазақстан мен Россяи арасындағы
дипломатиялық қатнастарды тоқтата алмайды.
Орыс мемлекетiнiң Қазақстанмен берiк байланыста болуы - Орта Азия
мен Шығыс елдерiне әрi төте, әрi қауiпсiз жол ашты. Мұның өзi Ресейдiң
қазақ хандығымен де тiкелей екi жаққа тиiмдi сауда жүргiзуiне қолайлы
жағдай жасады. Мәселен, орыс патшасы IУ Иван 1574 жылы Кама бойының бiраз
жерлерiн билеген Строгоновтар әулетiне қазақтармен емiн-еркiн сауда жасауға
грамота қағаз берген. Бұл документтiң мәлiметтерiне қарағанда, қазақ
саудасының басты саласы
жылқы болған. Строгоновтарға берiлген грамота қағазда Қазақстанның,
Бұхарадан келген саудагерлермен олардың баж салығынсыз сауда жасауына
патшаның ризалығы мен рұқсаты берiлген. Мұндағы негiзгi мақсат, қатйткен
күнде де қазақ даласымен байланысты үзбеу болатын.
Ресейдiң алға қойған негiзгi мiндеттерiнiң бiрi: өзiн Орта Азия
және басқа да шығыс мемлекеттерiмен байланыстыратын, қазақ даласы арқылы
өтетiн сауда жолдарының қауiпсiздiгiн сақтау едi. Осыны iске асыру жолында
Қазақстан мен Ресей арасындағы байланысты нығайтуда бiрнеше шараларды iске
асырды.
Ресей үкiметi өздерiнiң тарапынан жiберiлген елшiлерiне
(Қазақстанмен көршiлес елдерге) қазақ даласындағы жағдайды жан-жақты
анықтауды тапсырып отырған. Яғни қазақтардың сыртқы саясаты, қазақ елi шын
мәнiнде тәуелсiз ел ме, әлде бiреулердiң вассалы ма, қоластында ма,
бағынышты ма? Орта Азия хандықтарымен қарым-қатнасы қалай т.б. Ресей
елшiлерiнiң өз мәлiметтерiнде (статейных списках) қазақ хандығының әскери
жағдайына басты назар аударуы тегiн емес.[7]
Азияны терең зерттеп, танып, бiлуге деген құштарлық Ресей
елшiлерiнiң мiндеттерiнен анық байқалды,- деп жазды Н.И.Веселовский, -Олар
елшiлiктен оралғанда өздерi барып қайтқан елдер жайында нақты есеп берiп
отырды... Оған қоса елшiнi белгiлi бiр елге жiбермес бұрын оны алдыңғы
елшiнiң сол ел туралы қандай мәселелердi зертегенiмен таныстырып отырған.
Ресей мен Қазақстанның сауда-саттық байланысы түзелгеннен кейiн
екi елдiң арасындағы саяси байланыстар да жақсара бастаған. 70-шi жылдардың
аяғында қазақ ханы Хақназар өзiнiң патшамен ұлы князьбен тату екенiн
айтқан. Бiрақ осы сауда және саяси қарым - қатнастардың одан әрi
өркендеуiне Сiбiр хандығы көп тосқауыл жасады. ХУI ғ.70- жылдарында Ресей
мен Сiбiр хандығының өзара қақтығыстары шиеленiстi. Сондықтан да Ресей
үкiметi Сiбiр хандығына қарсы күресте сенiмдi одақтас iздей бастады.
Осындай одақтас қазақ хандығы болатын. 1594 жылы Орыс мемлекетi Қазақстан
арқылы Сiбiрмен байланыс жасау әрекетiне кiрiстi. Осы мезгiлде Ертiс саласы
Тара өзенiнiң бойында оңтүстiкке көшiп кеткен Көшiм ханның Тобольск
бекiнiсiне жасаған шабуылдарын тоқтату мақсатымен Тары қаласы салынған
болатын. Одан бұрын орыстар Ертiс өзенiң бойлап едәуiр алға жылжыған.
Олар Ямыш көлiне дейiн келiп, кiшкене кемелермен тұз алып тұрған. Тарихи
зерттеулерге қарағанда, орыстардың кiшкене қайықтардан құралған керуендерi
Ертiстен жоғары өрлеп Қазақстанға, ал Орта Азия сауда керуендерi қазақ
далалары арқылы Ресейдiң Астрахань, Самара т.б. қалаларына қатынап тұрған.
Бұхарадан шыққан сауда керуендерi Ертiс бойын жағадап Сiбiрге барып, бұл
жерде олар өздерiмен бiрге алып келген мата, кептiрiлген жемiс
т.б.товарларын астыққа, аң терiлерiне айырбастап, кейiн қайтатын болған.
Ал, Тобольскiден шығатын сауда жолы Орта Азияға қарай Ертiс, Есiл өзендерi
арқылы өтiп, одан әрi Ұлытаудан Сарысу өзенiн бойлап Түркiстан қаласына
дейiн баратын. Бұл жерден Сырдария өзенi арқылы Бұхараға барып тiрелген.
Қарастырып отырған тарихи кезеңде Ресейден Қазақстанға дипломатиялық миссия
мен топтар ағылып жатты, ал қайтарда олар көп мөлшерде товар тиелген
көпестiк керуендермен қайтатын едi. Егер ХУI ғ. елшi-сауда керуендерi тек
Москвада ғана қабылданатын болса, ХУII ғасырда және одан кейiнгi уақыттарда
Самара, Саратов, Қазан, Ярославль, Тобольск сияқты iрi сауда орталықтарында
қабылданатын болды. Орта Азия хандықтарына Қазақстан арқылы өтетiн
транзиттi сауда керуендерiнiң қауiпсiздiгiн сақтау үшiн де екi ел
арасындағы дипломатиялық қатнас қажет болды. Орыс елшiлерi Қазақстан жерiне
ағыла бастады. Қазақ хандары да сауда қатнастарын нығайтуға мүдделi болды.
1687 жылы Ресейге елшi жiбере отырып Тәуке хан былай деп жазды: Подданым
людям подобно покой, и послы и торговые люди межнами ездили, добрая, слава
межнами хорошая будет.[8] 1667 жылы Тәуке хан Тобольскiге Башим батырды
жiбередi. Ондағы мақсаты орыс көпестерiн шақырту едi. Ресей мен Қазақстан
арасындағы сауда қаоым-қатнастарының нығаюына әсерiн тигiзген бiрiншiден,
ХУI ғ. аяғындағы Сiбiр қалалары: Тюмень, Тобольск, Верхотуры, Тары және
Томскiнiң салынуы, екiншiден қамалдарының: Омск (1716), Железинск(1717),
Семипалатинск(1718), одан кейiнiрек Усть-Каменогорск тағы басқаларының
салынуына байланысты.
I Петр қайтыс болғаннан кейiн қазақ хандарымен келiссөз
үзiлдi де ХУIII ғ. 20-30 жж. қайта жанданды. Оның себебi, бiрiншiден екi
елдiң өз iшiндегi жағдайлардың шиеленiсуi болса, екiншiден торғауыт-
қалмақтардың батысқа қарай жылжуы да әсер еттi.Олардың жайлаулары жаздыгүнi
Ырғыз, Елек және жем өзендерiнiң бойларында болатын. Ал, қыс айларында
Жайық өзенiмен өтiп үлкен және кiшi өзенмен Самара өзенiнiң жоғары жағына
барып қыстайтын. Осы жерлердi қалмақтардың басып алуы себептi құрғақ жолдың
жабылуы, сөз жоқ қазақ-орыс елшiлiк қатнастарының одан әрi нығаюына уақытша
болса да кедергi жасаған.
Ресей мен Қазақстан арасындағы қатнастардың дамуына себеп болған
жағдайлардың бiрi- Жоңғар феодалдарының агрессияшыл пиғылдар болды. Осы
арада Тауке ханның рөлi зор. М.Трошиннiң 1694 жылғы елшiлiгi табысқа жете
алмады, бұл елшiлiк тұтқындағы орыстарды қайтару және шекарадағы
жанжалдарды тоқтату туралы талап қоюды мақсат тұтқан едi.[9] Бұған
қарамастан Тәуке хан өзiнiң саясатында орыстар деп қазақтардың жақындасуы
үшiн табандылықпен көптеген әрекеттер жасады, 1686-93 жылдары Сiбiрге 5 рет
елшiлiк жiбердi. Ресей де қарым-қатнас орнатуға мүдделi болды. Қажеттi алғы
шарттар жасау үшiн өз тылын нығайтып шекарасын жоңғарлардың шапқыншылығынан
қауiпсiздендiру керек болды. Жоңғар шапқыншылығының жиiлеуiне байланысты
Ресеймен қарым-қатнасты жақсарту ХУII ғ. басынан бастап қазақ хандықтарының
өмiрiндегi мiндетiне айналды. Елшiлердiң алмасуы жиiледi. Елшiлiктер
қызметi нәтижесiнде Ресей әкiмдерi мен қазақ билеушiлерi арасында жоңғарға
қарсы бiрлесiп күресу туралы келiсiмге нақты мүмкiндiк туды.Бiрсыпыра
жағдайларға байланысты қазақ хандарымен жүргiзiлген келiссөздердiң бiрдi-
бiрi аяғына дейiн жеткiзiлмедi, бiрақ осы келiссөздер маңызды болды.
Қазақстар үшiн Ресеймен жақындасудың қажеттiгi саяси жағынан қарағанда
сыртқы шабуылдан қорғану әрi экономикалық қатынасты дамыту мәселесiне
байланысты болды. Патша үкiметi Орта Азия қалалары мен Сiбiр ортасындағы
керуен жолдарын билеп тұрған қазақ ханы Таукемен байланысты күшейтуге
әрекет жасаған. Тауке хан мен Ресей елшiлiк қатнастарды нығайта беру
мақсатымен 1696 жылы өз елшiлiгiн орыс патшасына сыйлық ретiнде ат берiп
жiбередi. Қазақ елшiсi құрметпен қабылданып, орыс елшiлерi Шношке
Шапошников және Назир Надировпен бiрге қайта оралады. Орыс елшiлерi
Түркiстанға тоқтап Тауке ханмен кездесуге және орыс патшасының оған
жiберген грамота қағазы мен сыйлығын тапсыруға тиiстi болды. Олар осы
тапсырманы орындағаннан кейiн қазақ хандарының астанасы Түркiстан қаласынан
Бұхараға аттанады. Онда екi ай болып оралғанда Тауке өзiнiң Тұғынай және
Қарашай деген елшiлерiн қосып Сiбiрге аттандырған. Қазақ елшiлерi орыс
патшасының атына жазылған хат және оған арналған садақ, жiбек, кездеме
т.б.сыйлықтар ұсынған.[10] Осы қатнастардың табиғи жалғасы болып
табылатын ХУII ғ.90-шы жылдарындағы екi ел арасындағы елшiлiктер едi. Сол
кездегi елшiлiктер өзi бiр жағынан, сауда –саттықпен айналысқанын байқауға
болады. Басқаша бұл елшiлiктер кiшi-герль сауда керуенi деп атаса да
болады. Қазақ елшiсiмен келген түркiстандық саудагер Елсейiт Шүкiров( Қазақ
елшiсi 1694 жылы октябрьде хан Тауке Ресейге жiберген Қолтубай Аталықов)
екеуi алып келген төрт тең сауда жүктiң iшiнде бұхаралық маталар, әр түрлi
кездемелер болған. Бұл салт сол елшiлiктi жiберген елдiң көршiмен достық
қарым-қатнаста екендiгiн растайтын белгiсi болса керек. Орыс елшiлiгiн
Феодр Скибин мен Матвей Трошиндер басқарған. Олар 2,5 мың км жер жүрiп
Тауке ханның ордасы Түркiстан қаласында болып онымен келiссөздер жүргiзген.
Бұл келiссөздердiң мақсаты- Қазақстан мен Ресейдiң қарым-қатнастарын
жақсарту, екi елдiң арасындағы дипломатиялық байланыстарды нығайту. Орыс
үкiметi өз елшiлерi арқылы Тауке ханға қазақ феодалдарының орыс мекендерiне
шабуыл жасауын тию туралы талап қойғанда Тауке хан орыс селендерiне шабуыл
жасап жүргендердiң хан ордасынан алыстағы рулардың өкiлдерi екендiгiн,
оларға тиым салу салу қолынан келмейтiндiгiн айтқан. Орыс мемлекетiмен
алдағы болатын қарым-қатнас мәселесiн Тауке хан билер кеңесiне салған кезде
олардың көпшiлiгi Ресеймен соғысуды қолдаған. Қазақ шоңжарлары Ресеймен
бейбiт қатнаста болудың екi ел үшiн де тиiмдiлiгiн түсiнгендiктен орыс
елшiлерi Ф.Скибин мен М.Трошиндi соғыс тұтқындары ретiнде Түркiстан
қаласында қалдырған. Тауке хан бұл iстiң қолайсыздығын түсiнген болуы
керек, әйтпесе Трошин мен Скибиннiң тез арада Бұқараға қашып кетуiн
түсiндiру қиын-ақ. Олар аман-есен 1697 жылы Тобольск қаласына оралған.
Қазақстандағы географиялық зерттеу iсiне орыс елшiлерiнiң атқарған қызметi
айтарлықтай. Мәселен, Скибин мен М.Трошиннiң мәлiметтерiне сүйенiп, ХУII
ғасырдың соңында карта жасалынды. Бұл картада Скибин мен Трошин бастаған
елшiлiктiң Тобольскiден Түркiстанға дейiнгi жолы кiрген. Осы кiтаптың
негiзiнде 1701 жылы Семен Ремезов өзiнiң Чертежная книга Сибири атты
еңбегiн жазды. Бұл кiтапта қазақтың үш жүзiнiң территориясы да көрсетiлген.
ХУII ғасырдың аяғына дейiн болған қазақ-орыс саяси
қатынастарының жалпы шолуын бере отырып, одан шығатын қорытындыларға
тоқталсақ. Бiрiншiден, Қазақстан мен Ресей арасындағы тарихи қатнастар
iлiгерiден басталып, мейлi дипломатиялық, мейлi шаруашылық немесе сауда-
саттық түрде болсын, барлық жағдайда, әр кезеңде үзiлместен сақталып
отырған.
Екiншiден, ХУII ғасырдағы елшiлiк қатнастар Қазақстан мен
Ресейдiң саяси-экономикалық байланыстарын нығаюына ықпал етiп, екi ел бiрiн-
бiрi шаруашылық, саяси-әлеуметтiк және географиялық жағынан таныған.
II-тарау. ХУII ҒАСЫРДЫҢ ЕКIНШI ЖАРТЫСЫНДАҒЫ РЕСЕЙ МЕН ҚАЗАҚСТАН
2.1 Қазақстан жерiндегi ХУII ғасырдың 30-60 жылдарындағы
саяси ахуал. Кiшi Жүз қазақтарының Ресейге қосылуы.
Жоңғариямен күрес қазақ хандығының Россиямен жақындасуын тездеттi.
ХУII ғасырдың аяқ шенiнде солтүстiкте, Сiбiрде қазақ қоңыстары орыс
мемлекетiнiң шекарасымен iргелесiп қона бастады. Мұның өзi Россия мен
Қазақстанның сауда және саяси қатнастарын нығайтуға қолайлы жағдай
туғызды. Сөзiмiздi дәлелдеу үшiн Тауе ханның 1691 жылы орыс патшасына
жазған хатына тоқтала кетейiк: Сiздiң бабаларынңыз бен әкеңiз сол кездерде
(ХУII ғ.30-60 жылдары туралы айтылып отыр) өз адамдарын бiзге жiберiп, ал
бiздiң елшiлер сiзге барып тұратын едi. Екi елдiң арасындағы сауда адамдары
бiр-бiрiмен кеңесте болып, достық қатынаста болатын.[11] Келтiрiлген
үзiндiге қарағанда, екi мемлекеттiң арасындағы саяси-дипломатиялық қарым-
қатнастардың бiрден-бiр өлшемi болып есептелетiн сауда байланыстарының ХУII
ғасырдың 30-60 жылдарында үзiлмегендiгi байқалады.
Сауда - саттық қатынастардың бұдай былай да үзбей жалғастыра
берудiң қажет екендiгi екi елдiң де мемлекеттiк қайраткерлерi жақсы
түсiнген. Мысалы, Тауке хан 1694 жылы октябрьде өз елiшiсi Қолтубай
Аталықов арқылы орыс патшасы 1 Петрге Россиямен достық қарым – қатнасты
қалпына келтiруге, сауда байланыстарын жүргiзуге дайын екендiгi туралы
хабарлаған. Елшi Аталықов Тауке ханның бұл бағытта қандай келiсiмдерге
болса да баратыны жөнiндегi және өткен кездегi достық қарым-қатнастарды
қайтадан жандандыруға дайындығын орыс өкiметiне жеткiзген.
Елшi Аталықовқа Тауке ханның екiншi тапсырмасы –ХУII ғасырдың 80-жылдарында
қазақ феодалдарының Сiбiр селендерiне жасаған бiр шабуылы кезiнде орыстар
қазақтың Келдi деген атақты мырзасын тұтқынға алып қалған болатынды.
Тұтқыннан босату үшiн қазақ шоңжарлары бiраз iрекеттер жасағанмен,
нәтижесiз қалғанды. Ендi Тауке хан Келдi жөнiнде орыс патшасы I Петрге хат
жазып, оның босатылуын сұраған.
Қазақ елшiсiнiң сөзiне қарағанда, Тауке хан өз сұлтандары мен
билерiн талай рет жинап алып, оларға орыс шекараларына тұтқиылдан шабуыл
жасауын тиюларын талап еткен.[12] Екi елдiң арасында анда-санда болып
тұратын осындай тиiмсiз қатынастар туралы айта келiп, Тауке хан олардың екi
жақ үшiн де қайырымсыз iс екенiн, бұдан бұлай оларға жол бермеу
керектiгiн көрсеткен.
Бiрақ ханның бұл талаптарына өарамастан, қазақтың ру басылары
орыстың соғыс бекiнiстерi тым жақын болғандықтан Россияға онша сене
қоймайтын. Дегенмен, Жоңғариының қауiп төңдiруi және онымен күресу орыс
мемлекетiмен қалайда жақындасуды талап еттi. Жоңғар отрядының орыстың
Сiбiрдегi селендерiне шабуылын тоқтатпауы Сiбiрдегi орыс әкiмшiлiгiнiң де
мазасын алып, ендi Қазақстан мен Россия арасындағы одақ екi жаққа да тиiмдi
болп көрiндi. Оның үстiне патша үкiметi қазақ жерлерiн шығыстың бай
елдерiне- Орта Азия мен Үндiстанға өтетiн қақпа деп танып, Қазақстанмен ара-
қатнасты бұзбауға тырысты. Сондықтан орыс үкiметi 1694 жылы өз елшiлерiн
жiберiп, екi мемлекет ортасындағы қарым-қатнастарды реттеу мәселесiн қойды.
Оқиғалардың бұдан кейiнгi барысы байланыстардың нығайып, дамуына
жәрдемдестi. Ресейдiң және қазақ хандығының шекараларына жоңғарлардың қауiп
туғызуы бұл ретте аз роль атқарған жоқ. Жоңғар билеушiлерiнiң агрессиялық
iрекеттерi қазақ хандарының сондай-ақ орыс өкiметiнiң өздерiнiң күштерiн
де "орат қатерiне" арсы бiрiктiруге ұмтылдырды. 1616 жылдың өзiнде-ақ
Тобыл воеводасы Куракинге шекараны қорғауға және жоңғарлардың Ертiстi
бойлай iлгерлеуiне, Сiбiр қалаларына қарай жақындасуына жол бермеу үшiн
қазақ хандығымен бiрлесiп шара қолдану тапсырылған. 1630 жылы Қалмақ
тайпаларының орыс азаматтылығына өтуi, оларға қазақ хандығымен башқұрт
жерлерiне өтпеуге, өздерiнiң көшiп-қонатын жерлерiн ғана мекендеуге шарт
қойылды. Бұл шара қазақтарды Ресей жағында ұстап тұруға әрi жоңғарлармен
соқтығыс бола қалған күнде қазақтармен серiктесу үшiн жасалған едi. Тарихи
тәжiрибеге қарағанда, жоңғар хандығының күшеюiне мүдделi болмаған Ресей
қазақтардың жоңғарларға қарсы күресiне жәрдемге келуге мүдделi едi. Оның
үстiне көреген қазақ билерi де Ресейге сүйенбейiнше сыртқы қауiптi жоюға
болмайтының да түсiндi. Сонымен қатар шекарасын сырттан қорғайтын қазақ
хандығымен достық инетте болуды қолдады.
Жоңғарлар- Жұңғоның жазба деректерiнде батыс моңғолдар деп аталады.
Батыс Моңғолияны мекен еткен ойрат тайпалары едi. Ойраттар туралы алғашқы
деректер 1204 жылдан бастап тарихи деректерде берiлдi. 1206 жылы Моңғолияда
құрылған Шыңғысханның әскерлерiнiң сол қанатына қосылды. Сол қанат моңғол
тiлiнде-сол қол деп аталады. Жоңғар, жоңғария деген атаудың арғы тегi
осы моңғол тiлiндегi сол қанат яки сол қол әскер дегеннен шыққан. 1368
жылы Жоңғаны билеген Иуан патшалығы құлаған соң Моңғолияда өзара қырқыс
туады. Шығыс моңғол жоңжарлары мен Батыс моңғол билеушiлерi Жоңғоның iшкi
өлкелерiне келетiн керуен жолын билеуге таласты. ХУ ғ. алғашқы жартысында
батыс моңғол ойрат билеушiлерi Тогон (1418-1440), Есен(1440-1455) жеңiске
жетiп, бүкiл моңғолияға билiк етедi. Алайда ойраттар билiгi онша ұзаққа
созылған жоқ. ХУ ғ. екiншi жартысында Моңғолиядағы билiгiнен айрылды.
Жоңғонның iшкi өлкелерiндегi базарлармен байланысы үзiлдi. Мұның өзi ойрат
қоғамының экономикасына зардабын тигiзбей қоймады.[13] Шығыс моңғолдың
қалқа тайпаларынан жеңiлiп батыс моңғолдардың ойрат тайпалары бұрынңы өрыс
қоңыстарынан айрылып, тоз-тоз болып қоңы аудара бастады. Олар қазақ
далаларына және моңғолстан қарамағындағы Жетiсу өңiрiне ене бастады. Бұл
жердегi жайылымдық жерлер үшiн көшпелi тайпалармен қақтығысты. Бұл кезде
бытыраңқы ойрат тайпалары моңғолстан хандарының және қазақ хандарының
шапқыншылығына ұшырады. Өздерiнiң алғашқы шабуылыныда сәтсiздiкке ұшырап,
қазақ хандығынан жеңiлген ойрат тайпаларының бiр бөлiгi ХУI ғасырда қазақ
хандығына бағынып, тәуелдi болды. Орыс патшасы IУ Иван –ның ноғай
ұлыстарына жiберген елшiсi Данила Губин 1536 жылы Москваға қазақтардың
күштiлiгi және олардың ойраттарды бағындырғандығы жөнiнде хабарлаған. [14]
И.Я.Златкиннiң зерттеулерiнде келтiрiлген дәлелдерге қарағанда,
ойрат тайпаларының қазақ қол астына қарасты жерлерге жақын көшiп қонып
жүрген бiр бөлiгi ғана қазақ хандығына қарады. Ал басқа ойрат тайпалары өз
дербестiгiн сақтады-делiнген.
1598 - 1599 жж. Орта Азияға жасаған кезектi жорықтарында
ойраттар өздерiнiң қазақтардың билiгiнде болғандығын мойындамаған, оған
қосымша дәлел 1603 жылы ойраттардың Хорезмге жасаған жорығы туралы хабарлау
мол әрi оқиғаның замандасы Әбiлғажы өзiнiң дерегiнде ойрат тайпаларының
қазақ хандығына тәуелдiлiгi туралы ешнәрсе айтпайды. [15]
ХУII ғасырдың басында шығыстан жаңа көшпелiлер тобының келуiне
байланысты ойраттар күшейiп, олар қазақ билеушiлерiне ашықтан-ашық жауласа
бастайды. Бұл кезде ойрат тайпалары бытыраңқы, ал қазақтар жұм, күш қуаты
мығым болатын. Бiрiккен қазақ хандығына соқтыққан бытыраңқа ойрат иелiктерi
жеңiлiске ұшырапт отырады. ХУII ғ. 20-шы жылдарында ноғайлармен күш
бiрiктiрген қазақ хандары мен сұлтандары ойраттарды Жетiсудың бүкiл ең
бойынан қуып шығуға күш салған. Бұл жолғы шайқастың аяғы тыныштықпен
шешiлген. Тобыл воеводасының елшiсi Яков Буголаковтың айтуына қарағанда,
ойрат тайпаларына 1624 жылы қазақтың Тұрсын мен Есiм хандарынан келiсiмге
келiп, бiтiм жасауға елшiлер келген.
ХУI ғ. аяғы мен ХУII ғ. басында iшкi-сыртқы қиын-қыстау жағдайға
душар болып, ауыр дағдарысқа ұшыраған ойрат халқы өздерiнiң бытыраңқылығын
жою үшiн бiр орталыққа бағынған феодалдық хандық құруға ұмтылды.
ХУII ғ. 20-ж. ақыры мен 30-ж. басында шорс тайпасының басшысы
харахулай майданға шықты. Ол iшкi жақтан ойрат тайпаларын бiрте-бiрте
бiрiктiрдi, сыртқы жақта қалқы, моңкол тайпаларының билеушiсi Алтан ханға
және моңғолсатн хандары мен қазақ хандарының шапқыншылығына қарсы күрестi,
барлық соғыстар мен жорықтарда өзi шеру тартып қол бастады. Мұның өзi ауыр
ауыр жағдайға ұшыраған ойрат тайпасының хал-жағдайын жеңiлдете бастады.
Харахулайдың баласы Батұрдың(1635-16353) тұсында ойраттар күшейдi. 1635
жылы ойрат тайпаларының одағы қалыптасты. Бұл тарихта жоңғарлар деген
атпен белгiлi болды.
1640 жылы Тарбағатай маңында (Жоңғарияда) моңғол және ойрат
иелiктерi өкiлдерiнiң құрылтайы болып, моңғол-ойрат заңын Саажин билiгi
қабылдады. Бұл заңның мақсаты-сырттан қауiп төңген жағдайда оған қарсы күш
бiрiктiру және шоңжарлардың халық бұхарасына деген үстемдiгiн күшейту
болды. Осы мезгiлден бастап жоңғарлар күшейе түстi. Бұл кезде моңғолстанның
жеке-жеке иелiктерге бөлшектенiп кетуi ойраттардың батыс пен оңтүстiктен
төнген қауiптi бәсендеттi. Тауекел ханның мұрагерлерi Есiм хан мен Тұрсын
хан арасындағы алаауыздық қазақ хандығын әлсiретiп, жоңғарларға батыстан
төнетiн қауiптi жеңiлдеттi. Ойрат-жоңғар одағының ең жоғарғы билеушiсi
Хұнтайжы деп аталды. Оның қол астында тайшалар, нояндар, жайсандар деп
аталатын әскери феодал шоңжарлар болды. Жоңғар хунтайжылары өздерiнiң
жұңғонның құрамдас бөлiгi екендiгiн, бұлар билеген территориясының Чин
патшалығына тәуелдiлiгiн мойындап, Ежен ханға (Чин патшалығының патшасы)
үнемi алым-салық төлеп және маңызды саяси-әскери мәселелердi шешуде Ежен
ханнан нұсқау сұрат отырды.
1698 жылы қазақтар мен жоңғарлардың арасындағы соғыс болғанда,
жоңғарлардың хұнтайшысы Суан Рабдан Канчи патшаға мәлiмет жолдап: Қазақтың
Тауке ханы ойрат халқын қырып-жайып, тонап жатыр. Ойраттарға қарасты
ұранқайларға талан-таранжыға ұшыратты, қызметкерлерiңiздiң шеру тартып,
оларға қарсы аттанатының ұлы мәртебеңiзге мәлiмдеп, бұйрық күтемiн-деп
өтiнген болатын.[16] Жоңғарлар ХУII ғасырдың екiншi жартысы мен ХУIII ғ.
әскерлерiн жасақтап әбден күшейдi. Олар Сiбiрдегi орыс қалалары мен
бекiнiстерiне айырбас сауда жасап, олардан қару-жарақтар сатып алып отырды.
Жоңғар iскерлерi жорық кездерiнде жүх мың адамға дейiн жеттi, бұлардың
әскерлерiнде қолға түскен тұтқындардан болған құлдар пайдаланылды. Әскер
iшiнде қатаң тәртiп сақталды, тәртiптi бұзғандар қатаң жазаланды. Жоңғар
феодалдары өздерiнiң әскери күшiне сене отырып, қазақ хандығының
жоңғарларға iргелес жатқан өңiрлерiндегi ұлан байтақ жайылымдарын иелендi.
ХУII ғ. ақырында ойрат-жоңғар тайпаларының бiразы қазақ хандығына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz