Балалар қабылдауы мен ерекшеліктері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қабылдау және оған психофизиологиялық сипаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Балалар қабылдау түрлеріне тән негізгі ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... 11
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму көріністері ... ... ... ... ... 19
2.1 Балалар қабылдау түрлерінің даму көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қабылдау қасиеттерін балаларда дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қабылдау және оған психофизиологиялық сипаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Балалар қабылдау түрлеріне тән негізгі ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... 11
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму көріністері ... ... ... ... ... 19
2.1 Балалар қабылдау түрлерінің даму көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қабылдау қасиеттерін балаларда дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..44
Егер түйсіктер нәтижесінде адам заттың жеке қасиеттері, сапалары туралы (маған суық бір нәрсе жанасты, аяғымнан жылпылдақ бір нәрсе жорғалап өтті, алдымнан бір нәрсе жалт етті) білім алатын болса, қабылдау зат немесе құбылыстардың тұтас бейнесін (жарық, ойнап жүрген сәби) береді.
Түйсіктердін арқасында үлкен ми сыңарларынан заттардың жеке сапалары (түс, дыбыс, қаттылығы т. б.) бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы дүниедегі әрбір затта немесе құбылыста әр түрлі сапалар мен қаситтердің тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Айнала қоршаған дүние туралы білімді біз олармен тікелей қатыста түйсіктер арқылы ғана емес, қабылдау арқылы да аламыз. Бейнелендірудің бұл екі түрі сезімдік танудың тұтас процесінің звенолары болып саналады. Олар өзара ажырамастай байланыста, бірақ әрқайсысының өзіне тән өзгеше ерекшеліктері бар.
(түйсікке қарағанда Қабылдау — шындықты бейнелеудің неғүрлым жоғары формасы)
Қабылдауда заттар мен құбылыстар түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді . қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды, немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды.Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау.Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Түйсіктердін арқасында үлкен ми сыңарларынан заттардың жеке сапалары (түс, дыбыс, қаттылығы т. б.) бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы дүниедегі әрбір затта немесе құбылыста әр түрлі сапалар мен қаситтердің тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Айнала қоршаған дүние туралы білімді біз олармен тікелей қатыста түйсіктер арқылы ғана емес, қабылдау арқылы да аламыз. Бейнелендірудің бұл екі түрі сезімдік танудың тұтас процесінің звенолары болып саналады. Олар өзара ажырамастай байланыста, бірақ әрқайсысының өзіне тән өзгеше ерекшеліктері бар.
(түйсікке қарағанда Қабылдау — шындықты бейнелеудің неғүрлым жоғары формасы)
Қабылдауда заттар мен құбылыстар түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді . қабылдау процесінде адамның өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды, немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы тани алмайды.Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы селқос үңілу емес, белсенді қабылдау.Белсенді қабылдау ғана дүниені тереңірек тануға мүмкіндік береді.
1.Энгельс. Ф. Маймылдың адамға айналу процесіндегі енбектің ролі. 2.К.Маркс пен Ф. Э н ге л ь с. Шығармалар, 20-том.
3.Дешбовский Ян. «Жануарлар психологиясы» (поляк тілінен аударыл-
ған). ЛТ., «Иностранная лптература», 1959.
4.Ладыгина-Котс Н.Н. Организмдердің жетілуі процесіндегі психи-
каның дамуы. М., «Мысль», 1965.
5.Рогинский Я.Я. Онтогенездің қазіргі проблемалары. М., «Знание»,1969
6.Спиркин А. Г. Сананың пайда болуы. М., Мемлекеттік саяси әдебиет баспасы, 1960.
7.Ф.Гоноболин «Психология»
8. Алдамұратов «Жалпы психология» 1996 Алм
9. Богословский, Ковалев, Степанов, Шобалиннің редакциясы«Жалпы психология»
10. Жарықбаев Қ. «Жантану негіздері» Алматы 2002ж.
11. Жарықбаев Қ. « Жалпы психология» алм 1982
12. Немов Р.С. « Психология » 1999ж.
13.Сәбит Бап-Баба «Жантану негіздері»
14.Лурия А.Р «Ощущение и восприятие» М:МГУ,1975 40-33 ст.
15.Намазбаева Ж.И. «Психология» Алматы 2005 ж. 50 б
16.Богословский В.В. «Жалпы психология» Алматы. 1980 77ст.
17.Гуревич П.С «Психология» М,1999 55-77 ст.
18.Психологический словарь\под ред. В.Копоруиной. М.2003 г.
19.Горбатенко А. «Общая, прикладная психология» М. 2002 г.
20.Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Алматы 1993ж 22-38 б.
21. Намазбаева Ж.И и сәрсенбаева Л.О «специальная психология» Алматы.1997г.
22.Бодаев А.А «Восприятие человека» М,1982.55-63 ст.
3.Дешбовский Ян. «Жануарлар психологиясы» (поляк тілінен аударыл-
ған). ЛТ., «Иностранная лптература», 1959.
4.Ладыгина-Котс Н.Н. Организмдердің жетілуі процесіндегі психи-
каның дамуы. М., «Мысль», 1965.
5.Рогинский Я.Я. Онтогенездің қазіргі проблемалары. М., «Знание»,1969
6.Спиркин А. Г. Сананың пайда болуы. М., Мемлекеттік саяси әдебиет баспасы, 1960.
7.Ф.Гоноболин «Психология»
8. Алдамұратов «Жалпы психология» 1996 Алм
9. Богословский, Ковалев, Степанов, Шобалиннің редакциясы«Жалпы психология»
10. Жарықбаев Қ. «Жантану негіздері» Алматы 2002ж.
11. Жарықбаев Қ. « Жалпы психология» алм 1982
12. Немов Р.С. « Психология » 1999ж.
13.Сәбит Бап-Баба «Жантану негіздері»
14.Лурия А.Р «Ощущение и восприятие» М:МГУ,1975 40-33 ст.
15.Намазбаева Ж.И. «Психология» Алматы 2005 ж. 50 б
16.Богословский В.В. «Жалпы психология» Алматы. 1980 77ст.
17.Гуревич П.С «Психология» М,1999 55-77 ст.
18.Психологический словарь\под ред. В.Копоруиной. М.2003 г.
19.Горбатенко А. «Общая, прикладная психология» М. 2002 г.
20.Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Алматы 1993ж 22-38 б.
21. Намазбаева Ж.И и сәрсенбаева Л.О «специальная психология» Алматы.1997г.
22.Бодаев А.А «Восприятие человека» М,1982.55-63 ст.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Балалар қабылдауы мен ерекшеліктері
Жетекшісі: Үсембаева Р.Б
Орындаған: :
ФК-08-3к2 топ студенті
Молдашева
Шымкент 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қабылдау және оған психофизиологиялық
сипаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Балалар қабылдау түрлеріне тән негізгі
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму
көріністері ... ... ... ... ... 19
2.1 Балалар қабылдау түрлерінің даму
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қабылдау қасиеттерін балаларда
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
Курстық жұмыс тақырыбы: Балалар қабылдауы мен ерекшеліктері
Курстық жұмыстың мақсаты: Қабылдау ерекшелігі мен дамуын теориялық
тұрғыда негіздеп, тәжірибелікте оны тексерілуін айқындау
Курстық жұмыстың міндеті: Адам қабылдау ерекшеліктері мен даму жолдарын
айқындап көрсету
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен ерекшелігі
1.1 Қабылдау және оның психофизиологиялық сипаттары
Егер түйсіктер нәтижесінде адам заттың жеке қасиеттері, сапалары туралы
(маған суық бір нәрсе жанасты, аяғымнан жылпылдақ бір нәрсе жорғалап өтті,
алдымнан бір нәрсе жалт етті) білім алатын болса, қабылдау зат немесе
құбылыстардың тұтас бейнесін (жарық, ойнап жүрген сәби) береді.
Түйсіктердін арқасында үлкен ми сыңарларынан заттардың жеке сапалары
(түс, дыбыс, қаттылығы т. б.) бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы
дүниедегі әрбір затта немесе құбылыста әр түрлі сапалар мен қаситтердің
тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін
жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе
құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Айнала қоршаған дүние туралы білімді біз олармен тікелей қатыста түйсіктер
арқылы ғана емес, қабылдау арқылы да аламыз. Бейнелендірудің бұл екі түрі
сезімдік танудың тұтас процесінің звенолары болып саналады. Олар өзара
ажырамастай байланыста, бірақ әрқайсысының өзіне тән өзгеше ерекшеліктері
бар.
(түйсікке қарағанда Қабылдау — шындықты бейнелеудің неғүрлым жоғары
формасы)
Қабылдауда заттар мен құбылыстар түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б
қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді . қабылдау процесінде адамның
өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз
ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды,
немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы
тани алмайды.Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы
селқос үңілу емес, белсенді қабылдау.Белсенді қабылдау ғана дүниені
тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Қабылдау- аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі
белсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі
жәйттардан көрінеді: Ең алдымен, ақпарат ағымы- бұл сезім мүшелері жәй
тітіркенуінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдаушы мүшелерден миға жетуі
ғана емес. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді
тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу,
дауыс ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті дыбыстарды
әуендеп не күбірлей қайталау ) Сондықтан да психикалық қабылдау процесін
субъектінің затты тануға бағытталған тікелей іс-әрекеті деп қарастырған
жөн.
Сонымн бірге, қабылдау өткен тәжірибе іздерін жаңғыртуға да
байланысты. Осыған орай субъекті өзіне келіп жеткен ақпаратты бұрыннан бар
біліктермен салыстырады. Мәнді белгілерін айырады, жаңа ақпараттың болар
маңызы жөнінде болжам жасайды, қабылданған затты тиісті категориялар тобына
жатқызу жөнінде ұйғарым қабылдайды. Былайша айтқанда, субъектінің танымдық
іс-әрекеті көрнекілік пен ойластыру негізінде өтіп , қабылданатын объекті
неғұрлым бейтаныс әрі күрделі болса , ондағы көрнекілік басымдау келеді.
Міне, сондықтан да, қабылдау барысындағы іс-әрекет ешқашан да бір сезім
қызметінің аймағынан шектелмей, бірнеше сезім мүшелерінің жұмысы
нәтижесінде қалыптасады.
Қабылдау- ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің
нәтижесі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — үлкен ми сыңарлары қыртысындағы
күрделі шартты рефлекторлың байланыстар, мұнда сыртқы тітіркендіргіштерден
келетін қозулардың синтезі (бірігуі) жүзеге асады.Қабылдауда бірнеше
аналиаторлардың келісімді бағдары, организмнің тітіркендіргіштердің тұтас
комплексіне жауап реакциясы жүзеге асады.Мысалы біз раушан гүлін
қабылдағанда, сонымен қатар оның әдемі формасы, тамаша түсін көреміз,
гүлдің сүйкімді иісін иіскеп кеудемізге жұтамыз, абайлап гүлге қол тигізіп,
оның жапырақтарының т. б. нәзік жұмсақ екенін сипап сезінеміз. Міне осы
жеке түйсіктердің бәрі мидың қыртысында қосылып, біртұтас комплекс болып
бірігеді. Оның үстіне біз бұл заттың раушан гүлі екенін білеміз, яғни мұнда
ес процестері де орын алады. Гүлдің иісі бізді рахаттандырады, сүйкімді
сезім туғызады. Ақырында қабылдау процесіне ойлау да кіреді: біз мұның
раушан гүлінің қай сортына жататынын ойланамыз, бастапқы қарапайым
қорытынды жа-салады.Қабылдауда қай анализатордың басым болуына байланысты
көру, есту, иіс, дәм, сипай сезу және кинестетикалық қабылдаулар болып
айырылады..
Гештальт-психологтар қабылдау тұтастығын заттармен құбылыстардың
объективті тұтастық қасиеттерінен емес, рухтық ішкі қасиеттерінен, оның
ең бастапқы тұтастық құрылымынан деп түсіндіреді. Олар қабылдау актінде
өзіндік түр құрау атқарылады, бейнеленетін заттарға тұтастық және
құрылымдық сипат беріледі дейді.Олар тұтастықты бейнелену әрекетінде пайда
болатын субъективті сапа деп қана қарайды. Гештальт-психологиялық көзқарас
бойынша қабылдау процесінде дүниедегі қым-қуыт ретсіздік белгілі бір
құрылымға ауысып, белгілі түрге енеді, соның нәтижесінде заттар тұтастанып
көрінеді.Қабылдау дегеніміз дүниені қайта құру дейді гештальт-
психологтар. Бұл идеалистік теория қабылдауды спонтанды, яғни іштен пайда
болатын процесс деп түсіндіреді де, бізді қоршаған объективтік дүние
заттары және құбылыстарының жеке сапалары мен қасиеттерінің тікелей бейнесі
болып саналатын түйсіктердің болуын іс жүзінде жоққа шығарады.
Сонымен Қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері және
бөлшектері жиынтығымен қосылып сезім мүшелеріне тікелей әсер ету кезінде
бейнелену.
Айнала қоршаған дүниедегі белгілі заттар мен құбылыстардың біздегі сезім
мүшелеріне әсері нәтижесінде қабылдаудың заттылығы қалыптасады.Қабылдаудың
көрнекі бейнесі сыртқы дүниенің белгілі затына қатысты болады. Осы
арақатынас біздің мінез-құлқымыз бен іс-әрекетіміздің бағдарлау қызметінің
негізі болып есептеледі. Қабылдаудың толықтығы мен дәлдігін қоғамдық,
практика мен адамдардың тәжірибесіне,заттардың белгілері мен қасиеттері
жөніндегі жпнақталған білімдерге тәуелді. Танымдық әрекет барысында адам
білім алып, оны тексереді, кеңейтеді, өз білімін қоғамға белгілі
білімдермен салыс-тырады.
Практика адам білімдерінің қайнар көзі болуымен бірге, игерілетін
білімдерге де өз өзгерістерін енгізеді. Қарапайым практикалық тексеру бұл
иллюзияны жоққа шығарады. Пайда болған қабылдау бейнесі қабылдау заты
қасиеттерімен сәйкестендіріледі.
Химия сабақтарында оқушы түрлі хпмиялық элементтердің қасиеттері туралы
білімдер алып, олардың әрқайсысының сыбағалы салмағын, валенттілігін,
түсінқүрамын, иісін және басқа қасиеттерін танып біледі. Осындай
жекеленген химиялық қасиеттерден белгілі бір тұтас білім құрастырылады.
Өзіне тән қаспеттерді біріктірген химиялық элементтің тұтас қабылдануы
қалыптасады. Демек, қабылдау тұтастығымен сппатталады.
Қабылдау бейнесіне әр кіретін бөлік тұтастықпен арақатыс арқылы ғана
мәнге ие болады жәпе сонымен анықталады. Қабылдау бейнесінің өзі де оны
құрастыратын бөлшектердің ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді. Мәселен,
жаңа оқу материалын қабылдау үстінде оқушы мұғалім сөзінің мазмұнын
қадағалайды. Материалды ой елегінен өткізіп, тұтас қабылдау үшін оқушыға
сөздер, фразалар арақатысын аңғара білудің маңызы үлкен. Оқушы жауабының
тұтас қабылдануы да, ол өз білімін сөз арқылы жеткізген соң туады.
Мұғалімнің түсіндіруі де, оқушының жауабы да бұлардың сөзін құрайтын
жеке дыбыстар немесе сөздердің ешқайсысына тән емес белгілі бір мағыналы
мәнге ие болады.
Затты қабылдағанда біз оны белгілі құрамға ие бір тұтас зат деп
түсінеміз.Телефон арқылы сөйлескенде кей дыбыстарды шала естісек те
әңгіменің мағынасын түсінеміз. Ауызекі сөйлесуде сөздің барлық дыбыстары
түгел айтылмайды, олардың кейбіреулері жұтылады. Сонда да айтылмай қалған
фразалар қорытылады да, біз оны аяқталған ой ретінде қабылдаймыз.
Сөйтіп бар тәжірибе, білім негізінде адам қабылдау процесінде жеке
элементтерді тұтас бейне етіп біріктіреді, оларға белгілі бір құрылымдық
береді.
Қабылдау — адамнын бағдаріне тығыз байланысты активті процесс.Егер біз
салынған суреттің қасында тыпыр етпестен тұрып, оны қарап сүйсінсек де,
бәрібір қандай да бір оймен шұғылданамыз, әйтпесе ешнәрсе біле алмас едік,
қарап тұрған затымызды айтарлықтай көре де алмаған болар едік.
Әдетте біздің саналы Қабылдауымыз пассивті сырттай қарау емес, нақты
танымдық сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Мұны ерекше перцептивтік
бағдар деуге болады. Кез келген объектіні қабылдау әдетте оны қоршаған
фонда жүзеге асады.Сабақ басталарда мұғалім бүкіл класқа, парталарда
отырған көп балаларға қарайды делік. Біраз уақыттан кейін ол бұл ондаған
балалардың ішінен бір баланы бөліп алып, соны қадағалап қарайды. Бұл оқушы
мүғалім қабылдауының объектісі болады да, қалған бүкіл класс сол объектінің
фоны болады.
Кейде объекті мен фон орын алмастырады. Бұл 4, а, б, в, г, суреттерінде
ерекше байқалады. Егер Қабылдау объектісі 4, а, суретінің ортасына салынған
болса, біз қара фондағы ақ вазаны көреміз. Егер суретте қара түспен
сызықталғаннан бейнені табуға тырыссақ, онда ақ фонда екі адамның кескіні
көрінеді.
4, б суретінен қоянды, не үйрек балапанын 4 в суретінен кемпірді
немесе жас әйелді көруге болады.
4, г суретінен жоғарғы жағы көрерменге қаратылған екі жарылып алынған
пирамиданы немесе екі жақ қабырғасы бар бөлменің ішкі жағын, еденін,
төбесін және артқы қабырғасын көруге болады. Мұндай суреттерді кейде екі
жақты сурет деп атайды.
Қабылдаудың таңдап алынуы міне осындай, мұнда біздің аналиизаторымызға
келіп түсетін көптеген қоздырғыштардын ішінен бұл ретте біз өзіміз зейін
аударғанымызды ғана қабылдаймыз. Зейін әдетте өзімізге қандайда болса бір
маңызы барға, ықылас қойғанымызға ауады және адамның психикалық өмірінін
жалпы мазмұнына, оның ішінде өткендегі тәжірибеге байланысты болады.
Қабылдаудың өткендегі тәжірибеге байланысты болуын апперцепция деп
атайды. Әр түрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр түрлі Қабылдайды.
Мысалы, даладан жұлып алынған гүлге қарап, суретші ондағы бояулардың
түрлеріне көңіл аударады; ботаник гүлге өсімдіктсрдің бір класының өкілі
ретінде қарайды; агроном оған жем-шөпке қатысы түрғысынан қарайды.
Қабылдау процесінде біз әдетте заттың элементтерін біртұтастыққа
біріктіреміз. Мұнда көбінесе олардың орналасуынан.Бір-біріне жақындығы
маңыз алмайды, белгілі бір затқа қатысы маңыз алады. Біз қатар тұрған
ағаштан жасаған екі аяқты көріп тұрмыз екен делік: ол екеуі де бір
материалдан жасалған және бір бояумен сырланған. Бірақ та біз оларды
біртұтастыққа біріктірмейміз, қайта оларды біреуі столдың аяғы, екіншісі
оның қасында тұрған столдың аяғы деп ойша айырамыз.
Біздің бұлай ететін себебіміз — бұл заттарды білеміз және оларды
қабылдауға ойланып қараймыз.
1.2 Қабылдаудың психифофизиолгиялық сипаты
Қазіргі заманғы психофизиологиялық зерттеулер қабылдау актінде әрекетке
басшылық басталатынын көрсетіп отыр. Сенсомоторлық процестер әсер етуші
заттардың ерекшеліктері жөнінде хабарлар беріп отырады.
Қабылдаудың барлық түрінде қимылдың компонент объектіні айналасындағы
фоннан ажыратуға көмектеседі. Мәселен, көріп қабылдау көру-қозғалыс
үйлесімділігімен байланысты болса, естіп қабылдау есту талдағышын дыбыс
кезіне бұру жолымен тітіркендіргіштерді іске қосудан басталады, ал сипай
қабылдауға келсек ол қимыл талдағыштары жұмысының реттелуімен анықталады.
П. М. Сеченов сенсорлық. және қимылдық аппараттардың тәжірибе игеру
үстінде біртұтас бейнелеу жүйесіне бірігетінін атап көрсетті.
Түйсік пеп Қабылдау өзара тығыз байланысңан жан ңүбылыс-тары. Бұлардын
екеуі де біздің санамыздан тәуелсіз жасап, гүйсің мүпіелеріміздің
әсерленуінен туындайтын объектив шындыңтың сезімдің бейнесі. Бұл тараптан
түйсік пен Қабылдау өзара жақын келеді. Бірақ қабылдау - нақты затты немссе
құбылысты сезімдік тануға негізделеді. Қабылдауда біз көз алдымыға белгілі
мағынаға толы адамдар:заттар, құбылыстар әлемін келтіреміз және олардын
бәрінің де өзара күрделі әрқилы қатынастарға ітүсетінін байқап, білеміз.
Осы қатынастар арқасында куәсі мсн қатысушысы өзіміз болған мәнді де
маңызды жағдайлар түзіледі.
Қабылдаудың алғы шарты әр түрлі түйсіктер және түйсіктермен бірге жүзеге
асады, бірақ оны солардың қосындысы деуге болмайды.
Қабылдау түйсіктер арасындағы белгілі қатынастарға тәуелді, ал енді
олардын, өзара байланысы зат немесе құбылыс құрамына енетін сапа, ңасиет,
түрлі бөлшектер байланысы мен қатынастарына тәуелді.
А. С. Пушкин Полтава соғысы жайында жазғанда орасан зор ұрыстың
суретін береді:
От нөсер құйып үстен, жалдап жалын,
Үйілеқұлағанқолүстінбасып,
Жана күш жатты айқасып, найзаласып,
Атты әскер ауыр бұлттай түскен жерге,
Айқасып, аласұрған сергелдеңде,
Шықылдап қылыш дауысы бір тынбастан,
Екі жақ кескілесе қырғын ашқан.
Шарқ ұрып шойын шарлар, қырып жойып .
Тепсіне түскен жерін түседі ойып
Соғыстың өзара байланыс, өзара қатынаста берілген жеке көріністерінің
жиынтығы жойқын ұрыстың көрінісін қабылдауды туғызады.
Түйсіксіз қабылдаудың болуы мүмкін емес. Дегенмен қабылдау құрамына
түйсіктен басқа адамның өткен тәжірибелері елес және білім түрінде енеді.
Қабылданатын зат, мәселен,электрондық есеп машинасының жаңа варианты, түрлі
сондай, бірақ бұрыннан таныс заттармен салыстырылады.
Қабылдау процесі жеке адамның басқа да психикалық процестері: ой (біз
алдымызда не тұрғанын аңғарамыз), сөз (Қабылдайтын затты атаймыз), сезім
(қабылдайтын затпен белгілі қатыста боламыз), ерікпен (қабылдау процесін
белгілі дәрежеде ырықты ұйымдастырамыз) байланысты жүзеге асады.
Ал түйсік болса қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық жетілмеген,
нақты заттың кейіпіне келмеген жеке сезімдік қасиеттердің бейнеленуі. Бұл
тұргыдан түйсік пен қабылдау сананың екі әртүрлі формалары немесе заттың
дүниеге деген еңі бір-бірінс үқсамаған қатынастарын білдіреді. Осыдан,
түйсік пен қабылдау өзара бірлікте де сондай-ақ өзіндік ерекшеліктеріне
де. Олар психикалық бейнелеудің сенімдік қабылдау деңгейін құрайды. Бұл
деңгейде әңгіме біздің сезім мүшелерімізге заттар мен құбылыстардың тікелей
әсер етуінен пайда болатын бейнелер жөнінде болуы мүмкін.
Адамдардың барлығы біркелкі қабылдай бермейді . кейбір адамдар қабылдау
кезінде заттың өзіне,жеке тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударуға бейім
болады , олар көргенін баяндауды ғана мақсат етеді. Енді біреулер сол
заттың мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты түсіндіріп беруді
қажетсінеді.
Қабылдау саласында адамдар объективтік және субъективтік типтер болып
бөлінеді. Бірінші типтің өкілдері заттар мен құбылыстарды дәл, айқын ,
ешбір қоспасыз , сол қалпында қабылдайды , өз жағынан ештеңе қоспайды.
Мұндайда қабылданатын заттан гөрі ерекше әсер ететін болады. Мұндайда
қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері ( үміт, қорқыныш, алдану
т.б) ерекше әсер ететін болады.
Қабылдау синтездік және анализдік болып та бөлінеді. Халық арасында
осының біріншісі бойынша көрмес түйені де көрмес десе, екіншісін
түймедейді түйедей ететіндер дейді.
Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің дамуымен бірге
жүріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз.
Сондықтан , олар заттарды көбінесе үстірт қабылдайды.
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді, жылдың
төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанмен, бүгін ертеңді, кешегі мен
бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне байланысты және эмоциялық
, бояуларға бай болып келеді. Мысалы, олардың қозғалмалы, бояулы заттарға
тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы нәрселерге ерекше құмартатыны да
сондықтан.
Мектепте жүретін барлық сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше
рөлін ескере рөлін ескере келіп, әрбір мұғалім мына төмендегі шарттарды
орындап отыруы тиіс
1) Көрнекті құралдарды ( модельдер, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшелігін мұқият ескеру жөн.
2) Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын ұғынып, қабылданатын заттар мен
құбылыстардың мәнісіне қалай да түсінгені дұрыс.
3) Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдерімен үнемі байланыстырып
отыруға, әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен жеке мәселелерді
түсініп, айыра алуына қатты зер салуы керек.
4) Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, ауыр-қиындығы еске алынып бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5) Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу үнемі есте болғаны жөн.
Қабылдау мен бақылаудың, дәлдігін тәрбиелегенде баланың ауызша
сөзіндегі немесе жазғандағы қателерін өзіне түзеттіріп, оны қайтадан
дұрыс қабылдап дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру қажет.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — талдағыштар жүйесінің комплекстік
қызметі болып табылады. Рецепторларда болатын алғашқы талдау
талдағыштардың ми бөлімдерінің күрделі анализдік — синтездің қызметімен
толықтырылады.
Лекцияны қабылдау үстінде студент оқытушыны көріп,
оның сөзін естиді, лекцияның негізгі мазмұнын жазып отырады.
Әсер етуші тітіркендіргіштер комплексі көру, есту, қозғалыс
рецепторларының қозуын туғызады. Пайда болған қозу ми қа-
бығы орталықтарына беріледі. Осының нәтижесінде қабылдау-
дың тұтастығын анықтайтын уақытша нервтік байланыстардың,
күрделі жүйесі жасалады.
Кез-келген жаңа затты қабылдау адамда бұрыннан бар тәжірибе, білім
негізінде жүзеге асады. Сондықтан қабылдау процесінде бұрын қалыптасқан
уақытша байланыстардың кейбіреулері жанданып отырады. Соның салдарынан
шиеленісті де күрделі нервтік процестер пайда болады. Оның қүрамына әрекет
үстіндегі комплексті тітіркендіргіштерден туған қозу мен адамның осыған
сәйкес тәжірибесінің уақытша нервтік байланысының, жандануы енеді.
Кез келген зат немесе құбылысты адам белгілі бір бөлшектер қатысы арқылы
қабылдайды. Кей жағдайларда құрамды бөлшектердің өздері емес, олардың
арасындағы өзара қатынас маңызды болып шығады.
Мәселен, қосудың ауыстырымдылық және терімділік қасиеттері мысалдарын
қабылдауда, қосылғыштардың сандық мөлшерінен гөрі әрекет компоненттерінің
ара-сындағы белгілі тәуелділіктер маңыздырақ болып саналады.
Дыбыстар арасындағы үйлесімді қатынас дұрыс сақталса, орындаушының
әншілік ерекшелігіне қарамастан ән, романс, ария таныс болып қабылданады.
Қаралған фактілердің физиологиялық негізі П.П. Павлов ашқан қатынасқа
деген рефлекс болады, Павлов белгілі құбылыстарды қабылдау кезінде
тітіркендіргіштердің сапаларынан гөрі олардың арасындағы қатынастар
ерекшелігінің сигналдық маңызы болатынын және сондықтан рефлекс көбіне
тітіркендіргіштер арасындағы жауап ретінде туатындығын тәжірибе жүзінде
көрсетті.
Адамның қабылдау процесінде екінші сигнал жүйесі маңызды міндет
атқарады. Ол адамға тән қабылдаудың мазмұнын анықтайды. Сөзбен ойлау
арқасында адам қабылдауы жануарлар қабылдауынан өзгеше.
Ой қабылдау актісіне енеді, қабылданатын зат сөзбен аталады. Екінші
сигнал жүйесі қабылданатын затты сөздік сигналға айналдырады, бірінші
сигналдық ті-тіркендіргіштердің түсінікті болуына жол ашады, адамға тән
қабылдауға ырықтылық сипат береді, қабылдауды жеңе адам белсенділігімен
ұштастырады.
Қабылдау да түйсік секілді рефлекторлы процесс. Оның негізінде қоршаган
орта заттары мен құбылыстарының рецепторларға әсер етуінен үлкен ми
сыңарлары қабығында пайда болған шартты рефлекстер мен уақытша жүйке
байланыстары жатыр. Ми қабығы бөліктеріне келіп түскен құрамды
тітіркендіргіштер күрделі талдаудан өтіп, бірігіп жатады. Қабылдау нысаны
талдау арқылы жалпы ортадан (фон) бөліп алынады, сонымен бірге оның барша
қасиеттері біртұтас сапалық бейнеге біріктіріледі.
Түйсікпен салыстырғанда Қабылдау процесі ми қызметінің ең жоғары талдану
бірігу формасы. Талдау болмай, Қабылданатын зат не құбылыстың мән жайына
жету мүмкін емес. Мысалы, түсініксіз тілдегі ауызша баянныңбасы мен аяғын
аңдау мүмкін емес, тұтасқан дыбыстың сарын. Ал енді осы баянды түсініп,
Қабылдау үшін оны бөлек тіркестер мен сөздерге мағынасына орай жіктеу
қажет, яғни естіп тұрганымызды дұрыс Қабылдауымыз үшін талдаумен бір
уақытта біріктіру әрекеті де жүріп жатады. Осының арқасында біз дараланған
дыбыстарды ғана Қабылдап қоймастан, тұтас сөздер мен сөзтіркестерін ұғамыз.
Мұндагы бірігіп уақытша жүйке байланыстарының түзілуімен жасалып отыр.
Жалпы қабылдау жүйке байланыстарының кең түріне негізделген: бірінші
байланыс түрі талдағыш төңірегінде түзілген де, екіншісіне - таңдағыштар
арасындагы байланыстар себепті. Бірінші жүйке байланысы ағзаға біртекті
құрамдьі тітіркендіргіштердің әсер етуінен болады, мысалы, есту талдағышына
әсер етуші жеке дыбыстардың ерекше бірікпесінен пайда болған ән-күй
біртұтас күрделі тітіркендіргіш ретінде Қабылданады. Бұл үлкен ми
сыңарларында өтетін бірігу процесі мен күрделі синтездің болуынан.
Құрамды тітіркендіргіштердің әсерінен түзілетін жүйке байланыстарының
екінші түрі -әртүрлі талдағыштардың аралық байланысынан заттар немесе
кеңістікті Қабылдау, көру,қозғалыс, сипап-сезу және басқа да түйсіктердің
өзара байланысынан жүзеге келеді (П. П. Сеченев). Адамдагы бұл
ассоциацияларға нақты зат не кеңістіктегі қатынастарды белгілейтін связдің
дыбыстық бейнесі қосылады. Заттардың көлемі мен жайласу аралығын Қабылдауда
көру түйсігі бұлшық еттер түйсігімен байланыспай болмайды.
Қабылдау негізінде жатқан уақытша жүйке байланыстары обьектив дүние
заттары мсн құбылыстарының шындық арақатынастарының болуынан туындайды.
Әртүрлі талдағыштар арасында орныққан байланыстардың жәрдемімен біз арнайы
талдағышты болмаган заттар мен қүбылыстар қасиеттерін де қабылдап бейнелей
аламыз (мысалы зат аумағы. меншікті салмақ және т.6.). Түйсікке қарағанда
Қабылдау барысында біздің дүниені тереңірек қабылдап, дәлірек тануымыз
осыдан.
Сонымен, Қабылдау сынды бейнетүзуші күрделі процесс негізінде бір
талдағыштың өзіндегі және талдағыштар аралық байланыстар жататынын андадық.
Осы байланыстар арқылы біз тітіркендіргіштерді жете танып, күрделі
тұтастық құраған зат қасиеттерінің өзара ықпалды әрекеттерін ескереміз
Бақылау - адамның қоршаган дүниені сезімдік тануының белсенді формасы.
Дербес бағдарлы мақсаты бар іс-әрекет ретінде бақылау алғашқыдан-ақ оның
бағытын айқындайтын мақсаты мен міндеттерін сөзбен өрнектеуден басталады.
Бақылаудың табысты болуы оның алдына қойылған міндеттің өте анық әрі
түсінікті болуына тәуелді. Жоспарлы ниеттеліп, ұзақ мерзімге
созылатындықтан және танымдық мақсатты қабылдау болғандықтан бақылау
жұмыстары арнайы дайындықты керек етеді (бақыланатын матерпалмсн алдын ала
танысу, суреттерін коздеп өткізу, заттың сипаттамасымен танысу т.б.).
Дайындық барысында аса қажет жұмыстартар: бақылау міндетін түсініп алу,
бақылау барысында орындалатын талаптарды жете тану, күні бұрын бақылаудың
жоспары мен әдістерін анықтап алу. Бақылау белсенділігі, яғни бақылаушының
зерттеу барысындагы ойлау қабілеті мен жедел қимыл әрекеті үлкен маңызға
ие. Затпен айналыса, оған араласа, қатынас жасай отырып, адам бақылаудағы
нысанның кең қырлары мен сырларын түбегейлі біле алады. Әрине мұндай
жұмыстың жоспарлы әрі бірізді, үздіксіз болғаны және.
Затты жан-жақты әрі кең бақылау нәтижесінде зерттеуші анық сонымен бірге
жүйелі жұмыстар белгілеп, бақылауындагы нысанның әрі бөлігін белгілі
тәртіпте бірінен соң бірін қарастыру мүмкіндігіне жетіседі, осыдан ешнәрсе
көзден таса қылмайды, бұрын қабылдау танығанына қайта оралып, уақыт
оздырмайды.
Бақылау ісіне болган адам қатынасы үлкен мәнге пе. Ұзақ жаттығудың
арқасында бақылагыштың қабілет дамиды, яғни адам бір көргенге көзге
түспейтін, ойша қажет еместей көрінетін заттың майда ерекшеліктерін
байқауга үйренеді. Бақылағыштық қасиетті дарыту мақсатында келесі
жаттығуларды орындау қажет: әртүрлі заттарды жэне олардың тарап-тарын
салыстыру; зат бөліктері арасындагы байланыс пен өзара ықпалына назар
аудару; бір қарағаннан заттар мен құбылыстардың көбірек қасиет сапаларын
қамту,елеусіз өзгерістерге де мән беріп,назар аудару, қабылданатын заттың
мәнді тараптарын айыру.
Бақылағаштық қабілетті дамыту үшін қабылдаудың нәтижелі болуына қажетті
келесі шарттар орындалып болуы тиіс міндет анықтығы;алдын ала
дайындық;жүйелілік ;жоспарлы болуы т.б Адам өмірі мен қызметінің барша
саласында бақылағыштықтың маңызы үлкен. Ал адамның бұл қасиетінің қажетті
деңгейде болуы үшін оны балалық жастан ойын мен оқу барысында тәрбиелеп
беру керек.
Қабылдау ниеттелмеген (ырықсыз) және ниеттелген (ырықты) болып екіге
бөлінеді. Ниеттелмеген қабылдауда алдын ала белгіленген мақсат не міндетті
көздемейміз. ол сыртқы орта ықпалынан туындайды. Ал ниеттелген қабылдау,
керісінше, әуел бастан алға қойылган міндетпен реттеліп, қажетті зат немесе
құбылысқа назар аудару мақсаты қойылады. Ниетті қабылдау қандай да іс-
әрекетке қосылып оның орындалу барысында жүзеге асады. Бірақ кейде қабылдау
өз бетінше біршама дербес әрекет сипатына да ие болуы мүмкін.
Өз алдына қабылдау дербес бағдар түрінде бақылау процесінде көрінеді.
Бақылау - бұл Қабылдау объектісіне түскен құбылысты немесе онда жүріп
жатқан озгерістерді белгілі мақсатпен, жоспарлы және ұзақ уақыт аралығында
назарда ұстап, зерттеп беру.
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму көріністері
2.1 Балалар қабылдау формаларының даму көріністері
''Ғылым, болмыс жасауынын екі түрлі формасы бар деп санайды. Олар -
кеңістік пеп уақыт. Бұл формалар шексіз. Уақыт пен кеңістікті түйсіну
адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап, дұрыс бағдар көрсетеді.Сол
арқылы адам объектив дүниені бейнелегенде өзінің өмір сүретін ортасы
жайында қажетті мәліметтерді біліп, тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістік нысандарын Қабылдау - күрделі процесс. Дүниедегі заттардың
барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр-тұрпаты
бар: үзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа, үлкен-кіші т.б. Олар бізден түрлі
қашықтықта орналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін бір көзбен
монокулярлық – көру нәрселердің тереңдігі жөнінде мол мағұлмат бере
алмайды. Бинокулярлық көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің
бедері айқын сезіліп. бір кескінге айналады. Осылайша көріп, Қабылдауда
заттар тутасып, олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр-түсі, рельеф
бедері әртарапты байқалып, анық та нақты бейнеге түседі.
Қашықтық пен заттар көлемін Қабылдауда көздің конвергенциясы, яғни екі
көзбен коретін затқа бір көздей болып әрекет етіп, жақын жердегі
нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы нәрселерге қарауда олардың
екі бөлініп кетуі дивергенция делінеді. Көздің түрліше қашықтықтағы
заттарды көруге бейімделу қабілеті аккомодация (көз үйрену) деп аталынады.
Қашықтықтағы нәрселерді Қабылдау адамның өмір тәжірибесімен байланысты.
Кеністікті Қабылдау жас кезден басталады. Бұл ретте, орман ішінде өскен
бала мен кең далада оскен баланың кеңістікті қабылдауы түрліше болып
келеді.
Заттың бағытын Қабылдау көздін торлы қабығындагы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып, не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс
қабылдаудың көлік жургізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен
әскери қызметкерлер, дәлдік аппарат жасайтын мамандар ушін маңызы зор.
Уақыт та - материя өмір сүруінің объектив формасы. Дуниедегі материя мен
заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде қозғалыста болып, оларда
қабылдау бірнеше құүрылым бірліктері арқылы, құбылыстың белгілі бір
ырғағымен өтеді, қарқын дәрежесімен өлшенеді. Қарқын - уақыттың бірізді
теңдігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақытты қабылдауда субъективті мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезен ғасыр, жылдармен
өлшейді. Соған орай өткен уақиғалар көмеекі болып қабылданады. Осы шақта
ғасыр, жыл, ай, құм, сағат пен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
Өткен шақтың тез өтуі. Келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъектив
жағдайларға байланысты. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса,
ұзаққа созылады.Қабылдау бейнелеу әрекетіндегі талдағыштың бірінің, немесе
тағы басқасының ролінің басымдығына байланысты түрлер бойынша ажыратылады.
Көріп қабылдау (суретті скульптураны, көрмені көріп, қарау), естіп
қабылдау (әңгіме, ән немесе аспаптың концерт тыңдау),
сипап қабылдау (заттың оның бөлшектерінің сипау арқылы) туралы айтуға
болады.
Кез келген Қабылдау перңептивтік жүйенің, яғни біреу емес, бірнеше
талдағыштың қызметімен анықталады. Олардың мәні біркелкі бола бермейді,
талдағыштардың кейбіреуі жетеңші болып табылады, енді біреулері зат немесе
құбылысты қабылдауды толықтырады. Мәселен, мүғалімді тыңдау кезінде есту
талдағышы жетекші болып есептеледі. Сонымен бірге оқушы мүғалімді көріп
отырады, оның класс тақтасындағы жұмыстарын қадағалайды, дидактикалық
материалды пайдаланады, ой қорытындыларын дәптеріне жазады, оқулықтағы
қажетті схемаларға зер салады. Есту талдағышы жетекшілік роль атқарған бұл
жағдайда көру, қимыл-қозғалыс, тері кинестезиялық және басқа талдағыштардың
қызметі жанданады да психикалық әрекет негізінен есту қабылдауы түрінде
болады.
Әрекет үшін түрлі, бірнеше талдағыш біркелкі қарқынмен жұмылдырылса,
қабылдаудың күрделі түрлерінің жарыққа шығуы байқалады. Мәселен,
телевизиялық сабақ кезінде немесе оқу кинофильмдерін көрсеткенде оқушыларда
көріп-есту қабылдауы пайда болады. Дене шынықтыру сабақтарындағы
жаттығуларды орындау үстінде көру-қозғалыстық күрделі қа-былдау жиі пайда
болады. Музыкалық этюдтарды жаттап үйрену есту-қозғалыс қабылдаулары
қалыптасуының алғы шарты. Қабылдаудың күрделі түрлерінде ең маңызды роль
қимыл-қозғалыс үлесіне тиеді. Мысалы, заттарды шолып қарағанда көз көп
қимыл жасайды; сипап қабылдауда қол қимылдары жетекшілік етеді.
Қабылдау қабылдайтын объектіге байланысты да түр-түрге бөлінеді.
Кеңістікті, уақытты, қозғалысты, затты, сөзді, музыканы, адамды адамның.
қабылдауы жайлы сөз қозғалады.
Егер заттардың кеңістіктік ерекшеліктсрі мен жалпы кеңістіктің өзін
танымның арнайы объектісі ретінде баса көрсету қиын болса, онда балалар
ушін, көзбен көріп, қолмен ұстарлыктан ешбір белгісі жок уакытты қабылдау,
анағұрлым киындық етеді. Уақытты қабылдау, үшін арнайы анализатор жок.
Уақытты тоқтатуға болмайды: ертеңге белгіленген нәрсе, ке-
лесі күннен кейін бүгінгі, ал ертеңінде кешегі болып шыға-
ды. Егер, кеңістікті өлшеуге болса онда бірдеменің ұзақтық
бірлігін көзбен көруге болмайды және бала үшін белгісіз болып қалады. Уақыт
бірлігін бірден қабылдауға болмайды, себе-
бі сағаттың басталған сәтін белгілеп қойганмен, адам оның соңын көре
алмайды,аяқталған сәтін белгілей, анықтағысы келген соң басталу аралығынан
айрылып калады.
Оның үстіне өлшем бірлігі ретінде уақыттың кез-келген бір бөлігіне
берілген баға мейлінше, субъективті.
Сағат пен минут, егер қызықты бір іспен айналысса, ересек адамға да өте
қысқа болып көрінеді. Адам бір нәрсені күтіп немесе әрекетсіз отырғанда,
уақыттың дәл сол бір бөлігі иланғысыз ұзақ болып көрінеді.
4—6 жастардағы бала уақыт ұзақтығын өмірде унемі жүйелілікпен
қайталанатын оқиғалар немесе белгілі бір практикалық істердің арасында
өткен мерзім арқылы бақылап, анықтайды. Осыңдай күнделікті істер бойынша
балалар ең алдымен күннің, тәуліктің мезгілдеріне бағдар жасайды (Әлі
таңертеңгілік мезгіл, -біз ертеңгі асты қазір іштік, қазір кеш түсті,
көп ұзамай бізді уйге әкетуге келеді).
Окушы үшін табиғат құбылыстары уақытка нысана бола алады: тансәрі—күн
жарық, күн көтеріліп калған, түн- караңғылық түседі, ай сәулесін
түсіреді.
Әрине, мүндай нысаналаулар кішкентай бақылаушыларды жиі шатастырады:
себебі күз бен қыстыгүні таңсәріде әлі де қараңғы болғандықтан , шам
жағуға тура келеді, ал көктемде солтүстік аудандардың түні де күндізгідей
жарық болады.
Бастауыш мектеп оқушылары ушін уақытты бағдарлауға олардың уақыт жағынан
қатал тәртіпке келтірілген мектеп өмірінің мәні орасан. Ең алдымен сабақтың
ұзақтығы — өзгермейтін бағдарлаушы. Мектепте окыған алғашкы жарты
жылдықтың аяғында-ақ балалар сабакты(45 мин) көп ұзамай бітетіндігін сезе
бастайды.
Осы турғыдан Л. А. Ефимова қызықты мағұлматтарды келтіреді. Ол жекелеген
сабақтың ұзақтығын әдейі қысқарта отырып, тәжірибе жасаудың нәтижесінде,
сабақ әдеттегідей 2з есе қысқарса да, бірінші класс окушылары алғашқы
аптада мұны тіпті байқамаған. Сабақ әдеттегі 45 минуттың орнына 15 минут
қана жүргізілген.
Ал үш аптадан соң оқушылар әрқайсысы 45 минуттан тұратын 45 сабаққа
қатысқаннан кейін мерзімінен ертерек соғылған қоңырауды бірден байқап,
Қоңырау неге ерте соғылды? деген сұрақ туған, алғашқы айдың соңына таман
балалар сабақтың 15 минутқа ғана қысқартылғанын байқап қалған.
II—III кластардағы барлық балалар сабақтың әдеттегіден қысқарақ
болғандығын байқаған, ал IV класта оқушылар шамамен сабақ әдеттегіден қанша
минутқа қысқарғанын анықтай алған. Уақыттың ұзақтығын қабылдау бурынғыдан
да дәлірек, айқыдырақ байқала бастаған.
Белгілі бір кесімді мерзімді (мысалы 45 минут) ажырата білуде қалыптасып
уақытты сезіне білу қасиеті әлі оның өлшем бірліктері туралы түсінігін дәл
бере алмайды.
Бастауыш класс оқушылары Зір сагаг немесе бір мпнуттыд үзаңтыгын
жаңқсы елестетс алмайды. Бір минут ішінде не істеп үлгеруге болады деген
сұраққа I—II класс оқушылары Тамақ ішіп,"дүкенге барып келіп, бет орамалды
үтіктеп, телефонмен сөйлесіп.. үлгеруге болады, ,ал бір сағатта сабаққа
әзірленіп,
қыдырып, киноға барып қар қабаққа шығып, сырғанап түсіп...
улгеруге болады,— деп жауап береді.
Күнделікті өмірде минуттан гөрі сағат жиі ұшырасатындыктан балалардың
сағат туралы жауаптары шындыққа анағұрлым жакын. Оларды бір сағат
қыдыруға кітап окуға, демалуға, сабақ дайындауға жібереді емес пе.
С. Н. Шабалиннін мәліметтері бойынша, I класс оқушылары бір минутты тек
шамамен 11,5 секундтық ұзақтығымен пара-пар деп елестететіндігі анықталды.
III. класс оқушылары үшін минуттық ұзақтығы — 24,8 секунд, V кластар ушін —
31,1 секунд болып шыққан. Тіпті ересек адамдардың өзі (мұғалімдер,
студенттер) 45 минутты өте дәл елестете алса да, минуттың соңын 23-35
секундтан кейін есептеген.
Д. Г. Элькии, В. Н. Котов, Л. А. Ефимова және басқалардың зерттеулерінің
көрсеткіштері уақытты, оның ұзақтығын қабылдау мен уақыт өлшемі бірлігі
туралы тусініктің қалыптасуы балалар үшін аса қиынға соғатынын дәлелдейді.
Жас есейген сайын уақытты бағдарлау дәл және барынша тура бола баста-
ғанымен, кейбір фактілердің көрсетуінше, мүғалім арнайы көңіл бөлмеген
жағдайда уақытты қабылдауды жетілдіру процесінің осындай жақтары
шындығында баяу жүреді және кейде ортаңғы кластың оқушыларының өзі белгілі
бір процестің өту мерзімінің ұзақтығына уақыт қатегориясын қолдануда
дөрекі қателер жібереді.
Әрине, сағатпен танысу балалардың бір сағаттың ұзақтығы және уақыттың
басқа аралық ұзақтығы жайлы түсінігіне айтарлықтай анықтық пен дәлдікті
енгізеді. Бірақ балалар көп уақыт бойы сағат объективті уақытты ғана
тіркеп қоятын құрал емес, керісіеше, сағаттың жүруі уақытты реттеп тұрады
деп есептейді. Бірінші кластың екі оқушысы қысқы демалыстың соңғы
күндерінде кездесіп, он ңүннің, ес жиғызбастан, тез өтіп кеткендігіне,
тіпті әбден демалып үлгермегендіктеріне өкініштерін біріне-бірі айтысады.
Мен өскенде,— дейді олардың біреуі қалаған кезіңде ұзақ қыдыруға, кітап
оқуға немесе телевизор көруге мүмкіндік бере алатындай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Балалар қабылдауы мен ерекшеліктері
Жетекшісі: Үсембаева Р.Б
Орындаған: :
ФК-08-3к2 топ студенті
Молдашева
Шымкент 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен
ерекшелігі ... ... ... ... ... ...5
1.1 Қабылдау және оған психофизиологиялық
сипаттар ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Балалар қабылдау түрлеріне тән негізгі
ерекшеліктер ... ... ... ... ... ... ... ... .11
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму
көріністері ... ... ... ... ... 19
2.1 Балалар қабылдау түрлерінің даму
көріністері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
2.2 Қабылдау қасиеттерін балаларда
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...36
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...42
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 44
Курстық жұмыс тақырыбы: Балалар қабылдауы мен ерекшеліктері
Курстық жұмыстың мақсаты: Қабылдау ерекшелігі мен дамуын теориялық
тұрғыда негіздеп, тәжірибелікте оны тексерілуін айқындау
Курстық жұмыстың міндеті: Адам қабылдау ерекшеліктері мен даму жолдарын
айқындап көрсету
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
I бөлім Қабылдаудың психологиялық сипаты мен ерекшелігі
1.1 Қабылдау және оның психофизиологиялық сипаттары
Егер түйсіктер нәтижесінде адам заттың жеке қасиеттері, сапалары туралы
(маған суық бір нәрсе жанасты, аяғымнан жылпылдақ бір нәрсе жорғалап өтті,
алдымнан бір нәрсе жалт етті) білім алатын болса, қабылдау зат немесе
құбылыстардың тұтас бейнесін (жарық, ойнап жүрген сәби) береді.
Түйсіктердін арқасында үлкен ми сыңарларынан заттардың жеке сапалары
(түс, дыбыс, қаттылығы т. б.) бейнеленеді. Бірақ адам айналасындағы
дүниедегі әрбір затта немесе құбылыста әр түрлі сапалар мен қаситтердің
тұтас комплексі болады. Оларды дұрыс бейнелеу үшін анализаторлар беретін
жеке түйсіктер ми қыртысында бірігеді, сөйтіп адамда заттың немесе
құбылыстың тұтас бір бейнесі жасалады.
Айнала қоршаған дүние туралы білімді біз олармен тікелей қатыста түйсіктер
арқылы ғана емес, қабылдау арқылы да аламыз. Бейнелендірудің бұл екі түрі
сезімдік танудың тұтас процесінің звенолары болып саналады. Олар өзара
ажырамастай байланыста, бірақ әрқайсысының өзіне тән өзгеше ерекшеліктері
бар.
(түйсікке қарағанда Қабылдау — шындықты бейнелеудің неғүрлым жоғары
формасы)
Қабылдауда заттар мен құбылыстар түсі, дыбысы, дәмі, иісі, формасы т.б
қасиеттері тұтас күйінде бейнеленеді . қабылдау процесінде адамның
өткендегі тәжірибесі ерекше маңыз алады. Сыртқы ортадан адамға дамылсыз
ақпарат келіп отырады. Кісі бұлардың бәрін бірдей дұрыс қабылдай алмайды,
немесе үлгермейді. Егер бала өмір бойы поезды көрмей өссе, оны бірден жақсы
тани алмайды.Адамның сыртқы дүниенің заттары мен құбылыстарын қабылдауы
селқос үңілу емес, белсенді қабылдау.Белсенді қабылдау ғана дүниені
тереңірек тануға мүмкіндік береді.
Қабылдау- аса көп талдап, біріктіру қызметін керек ететін құрылымды әрі
белсенді психикалық әрекет. Бұл күрделілік пен белсенділік келесі
жәйттардан көрінеді: Ең алдымен, ақпарат ағымы- бұл сезім мүшелері жәй
тітіркенуінің нәтижесінде қозулардың шеткі қабылдаушы мүшелерден миға жетуі
ғана емес. Қабылдау қызметіне қозғалыс әрекеттері де қосылады (мәнді
тетіктерін байқастыру үшін заттарды түртіп көру мен көзбен шолып шығу,
дауыс ағымындағы мәнді ерекшеліктерді анықтау мақсатында тиісті дыбыстарды
әуендеп не күбірлей қайталау ) Сондықтан да психикалық қабылдау процесін
субъектінің затты тануға бағытталған тікелей іс-әрекеті деп қарастырған
жөн.
Сонымн бірге, қабылдау өткен тәжірибе іздерін жаңғыртуға да
байланысты. Осыған орай субъекті өзіне келіп жеткен ақпаратты бұрыннан бар
біліктермен салыстырады. Мәнді белгілерін айырады, жаңа ақпараттың болар
маңызы жөнінде болжам жасайды, қабылданған затты тиісті категориялар тобына
жатқызу жөнінде ұйғарым қабылдайды. Былайша айтқанда, субъектінің танымдық
іс-әрекеті көрнекілік пен ойластыру негізінде өтіп , қабылданатын объекті
неғұрлым бейтаныс әрі күрделі болса , ондағы көрнекілік басымдау келеді.
Міне, сондықтан да, қабылдау барысындағы іс-әрекет ешқашан да бір сезім
қызметінің аймағынан шектелмей, бірнеше сезім мүшелерінің жұмысы
нәтижесінде қалыптасады.
Қабылдау- ми қабығының күрделі анализдік және синтездік қызметінің
нәтижесі.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — үлкен ми сыңарлары қыртысындағы
күрделі шартты рефлекторлың байланыстар, мұнда сыртқы тітіркендіргіштерден
келетін қозулардың синтезі (бірігуі) жүзеге асады.Қабылдауда бірнеше
аналиаторлардың келісімді бағдары, организмнің тітіркендіргіштердің тұтас
комплексіне жауап реакциясы жүзеге асады.Мысалы біз раушан гүлін
қабылдағанда, сонымен қатар оның әдемі формасы, тамаша түсін көреміз,
гүлдің сүйкімді иісін иіскеп кеудемізге жұтамыз, абайлап гүлге қол тигізіп,
оның жапырақтарының т. б. нәзік жұмсақ екенін сипап сезінеміз. Міне осы
жеке түйсіктердің бәрі мидың қыртысында қосылып, біртұтас комплекс болып
бірігеді. Оның үстіне біз бұл заттың раушан гүлі екенін білеміз, яғни мұнда
ес процестері де орын алады. Гүлдің иісі бізді рахаттандырады, сүйкімді
сезім туғызады. Ақырында қабылдау процесіне ойлау да кіреді: біз мұның
раушан гүлінің қай сортына жататынын ойланамыз, бастапқы қарапайым
қорытынды жа-салады.Қабылдауда қай анализатордың басым болуына байланысты
көру, есту, иіс, дәм, сипай сезу және кинестетикалық қабылдаулар болып
айырылады..
Гештальт-психологтар қабылдау тұтастығын заттармен құбылыстардың
объективті тұтастық қасиеттерінен емес, рухтық ішкі қасиеттерінен, оның
ең бастапқы тұтастық құрылымынан деп түсіндіреді. Олар қабылдау актінде
өзіндік түр құрау атқарылады, бейнеленетін заттарға тұтастық және
құрылымдық сипат беріледі дейді.Олар тұтастықты бейнелену әрекетінде пайда
болатын субъективті сапа деп қана қарайды. Гештальт-психологиялық көзқарас
бойынша қабылдау процесінде дүниедегі қым-қуыт ретсіздік белгілі бір
құрылымға ауысып, белгілі түрге енеді, соның нәтижесінде заттар тұтастанып
көрінеді.Қабылдау дегеніміз дүниені қайта құру дейді гештальт-
психологтар. Бұл идеалистік теория қабылдауды спонтанды, яғни іштен пайда
болатын процесс деп түсіндіреді де, бізді қоршаған объективтік дүние
заттары және құбылыстарының жеке сапалары мен қасиеттерінің тікелей бейнесі
болып саналатын түйсіктердің болуын іс жүзінде жоққа шығарады.
Сонымен Қабылдау дегеніміз — заттар мен құбылыстардың өз қасиеттері және
бөлшектері жиынтығымен қосылып сезім мүшелеріне тікелей әсер ету кезінде
бейнелену.
Айнала қоршаған дүниедегі белгілі заттар мен құбылыстардың біздегі сезім
мүшелеріне әсері нәтижесінде қабылдаудың заттылығы қалыптасады.Қабылдаудың
көрнекі бейнесі сыртқы дүниенің белгілі затына қатысты болады. Осы
арақатынас біздің мінез-құлқымыз бен іс-әрекетіміздің бағдарлау қызметінің
негізі болып есептеледі. Қабылдаудың толықтығы мен дәлдігін қоғамдық,
практика мен адамдардың тәжірибесіне,заттардың белгілері мен қасиеттері
жөніндегі жпнақталған білімдерге тәуелді. Танымдық әрекет барысында адам
білім алып, оны тексереді, кеңейтеді, өз білімін қоғамға белгілі
білімдермен салыс-тырады.
Практика адам білімдерінің қайнар көзі болуымен бірге, игерілетін
білімдерге де өз өзгерістерін енгізеді. Қарапайым практикалық тексеру бұл
иллюзияны жоққа шығарады. Пайда болған қабылдау бейнесі қабылдау заты
қасиеттерімен сәйкестендіріледі.
Химия сабақтарында оқушы түрлі хпмиялық элементтердің қасиеттері туралы
білімдер алып, олардың әрқайсысының сыбағалы салмағын, валенттілігін,
түсінқүрамын, иісін және басқа қасиеттерін танып біледі. Осындай
жекеленген химиялық қасиеттерден белгілі бір тұтас білім құрастырылады.
Өзіне тән қаспеттерді біріктірген химиялық элементтің тұтас қабылдануы
қалыптасады. Демек, қабылдау тұтастығымен сппатталады.
Қабылдау бейнесіне әр кіретін бөлік тұтастықпен арақатыс арқылы ғана
мәнге ие болады жәпе сонымен анықталады. Қабылдау бейнесінің өзі де оны
құрастыратын бөлшектердің ерекшеліктеріне тәуелді болып келеді. Мәселен,
жаңа оқу материалын қабылдау үстінде оқушы мұғалім сөзінің мазмұнын
қадағалайды. Материалды ой елегінен өткізіп, тұтас қабылдау үшін оқушыға
сөздер, фразалар арақатысын аңғара білудің маңызы үлкен. Оқушы жауабының
тұтас қабылдануы да, ол өз білімін сөз арқылы жеткізген соң туады.
Мұғалімнің түсіндіруі де, оқушының жауабы да бұлардың сөзін құрайтын
жеке дыбыстар немесе сөздердің ешқайсысына тән емес белгілі бір мағыналы
мәнге ие болады.
Затты қабылдағанда біз оны белгілі құрамға ие бір тұтас зат деп
түсінеміз.Телефон арқылы сөйлескенде кей дыбыстарды шала естісек те
әңгіменің мағынасын түсінеміз. Ауызекі сөйлесуде сөздің барлық дыбыстары
түгел айтылмайды, олардың кейбіреулері жұтылады. Сонда да айтылмай қалған
фразалар қорытылады да, біз оны аяқталған ой ретінде қабылдаймыз.
Сөйтіп бар тәжірибе, білім негізінде адам қабылдау процесінде жеке
элементтерді тұтас бейне етіп біріктіреді, оларға белгілі бір құрылымдық
береді.
Қабылдау — адамнын бағдаріне тығыз байланысты активті процесс.Егер біз
салынған суреттің қасында тыпыр етпестен тұрып, оны қарап сүйсінсек де,
бәрібір қандай да бір оймен шұғылданамыз, әйтпесе ешнәрсе біле алмас едік,
қарап тұрған затымызды айтарлықтай көре де алмаған болар едік.
Әдетте біздің саналы Қабылдауымыз пассивті сырттай қарау емес, нақты
танымдық сипаты бар міндетті шешу болып табылады. Мұны ерекше перцептивтік
бағдар деуге болады. Кез келген объектіні қабылдау әдетте оны қоршаған
фонда жүзеге асады.Сабақ басталарда мұғалім бүкіл класқа, парталарда
отырған көп балаларға қарайды делік. Біраз уақыттан кейін ол бұл ондаған
балалардың ішінен бір баланы бөліп алып, соны қадағалап қарайды. Бұл оқушы
мүғалім қабылдауының объектісі болады да, қалған бүкіл класс сол объектінің
фоны болады.
Кейде объекті мен фон орын алмастырады. Бұл 4, а, б, в, г, суреттерінде
ерекше байқалады. Егер Қабылдау объектісі 4, а, суретінің ортасына салынған
болса, біз қара фондағы ақ вазаны көреміз. Егер суретте қара түспен
сызықталғаннан бейнені табуға тырыссақ, онда ақ фонда екі адамның кескіні
көрінеді.
4, б суретінен қоянды, не үйрек балапанын 4 в суретінен кемпірді
немесе жас әйелді көруге болады.
4, г суретінен жоғарғы жағы көрерменге қаратылған екі жарылып алынған
пирамиданы немесе екі жақ қабырғасы бар бөлменің ішкі жағын, еденін,
төбесін және артқы қабырғасын көруге болады. Мұндай суреттерді кейде екі
жақты сурет деп атайды.
Қабылдаудың таңдап алынуы міне осындай, мұнда біздің аналиизаторымызға
келіп түсетін көптеген қоздырғыштардын ішінен бұл ретте біз өзіміз зейін
аударғанымызды ғана қабылдаймыз. Зейін әдетте өзімізге қандайда болса бір
маңызы барға, ықылас қойғанымызға ауады және адамның психикалық өмірінін
жалпы мазмұнына, оның ішінде өткендегі тәжірибеге байланысты болады.
Қабылдаудың өткендегі тәжірибеге байланысты болуын апперцепция деп
атайды. Әр түрлі мамандықтағы адамдар бір заттың өзін әр түрлі Қабылдайды.
Мысалы, даладан жұлып алынған гүлге қарап, суретші ондағы бояулардың
түрлеріне көңіл аударады; ботаник гүлге өсімдіктсрдің бір класының өкілі
ретінде қарайды; агроном оған жем-шөпке қатысы түрғысынан қарайды.
Қабылдау процесінде біз әдетте заттың элементтерін біртұтастыққа
біріктіреміз. Мұнда көбінесе олардың орналасуынан.Бір-біріне жақындығы
маңыз алмайды, белгілі бір затқа қатысы маңыз алады. Біз қатар тұрған
ағаштан жасаған екі аяқты көріп тұрмыз екен делік: ол екеуі де бір
материалдан жасалған және бір бояумен сырланған. Бірақ та біз оларды
біртұтастыққа біріктірмейміз, қайта оларды біреуі столдың аяғы, екіншісі
оның қасында тұрған столдың аяғы деп ойша айырамыз.
Біздің бұлай ететін себебіміз — бұл заттарды білеміз және оларды
қабылдауға ойланып қараймыз.
1.2 Қабылдаудың психифофизиолгиялық сипаты
Қазіргі заманғы психофизиологиялық зерттеулер қабылдау актінде әрекетке
басшылық басталатынын көрсетіп отыр. Сенсомоторлық процестер әсер етуші
заттардың ерекшеліктері жөнінде хабарлар беріп отырады.
Қабылдаудың барлық түрінде қимылдың компонент объектіні айналасындағы
фоннан ажыратуға көмектеседі. Мәселен, көріп қабылдау көру-қозғалыс
үйлесімділігімен байланысты болса, естіп қабылдау есту талдағышын дыбыс
кезіне бұру жолымен тітіркендіргіштерді іске қосудан басталады, ал сипай
қабылдауға келсек ол қимыл талдағыштары жұмысының реттелуімен анықталады.
П. М. Сеченов сенсорлық. және қимылдық аппараттардың тәжірибе игеру
үстінде біртұтас бейнелеу жүйесіне бірігетінін атап көрсетті.
Түйсік пеп Қабылдау өзара тығыз байланысңан жан ңүбылыс-тары. Бұлардын
екеуі де біздің санамыздан тәуелсіз жасап, гүйсің мүпіелеріміздің
әсерленуінен туындайтын объектив шындыңтың сезімдің бейнесі. Бұл тараптан
түйсік пен Қабылдау өзара жақын келеді. Бірақ қабылдау - нақты затты немссе
құбылысты сезімдік тануға негізделеді. Қабылдауда біз көз алдымыға белгілі
мағынаға толы адамдар:заттар, құбылыстар әлемін келтіреміз және олардын
бәрінің де өзара күрделі әрқилы қатынастарға ітүсетінін байқап, білеміз.
Осы қатынастар арқасында куәсі мсн қатысушысы өзіміз болған мәнді де
маңызды жағдайлар түзіледі.
Қабылдаудың алғы шарты әр түрлі түйсіктер және түйсіктермен бірге жүзеге
асады, бірақ оны солардың қосындысы деуге болмайды.
Қабылдау түйсіктер арасындағы белгілі қатынастарға тәуелді, ал енді
олардын, өзара байланысы зат немесе құбылыс құрамына енетін сапа, ңасиет,
түрлі бөлшектер байланысы мен қатынастарына тәуелді.
А. С. Пушкин Полтава соғысы жайында жазғанда орасан зор ұрыстың
суретін береді:
От нөсер құйып үстен, жалдап жалын,
Үйілеқұлағанқолүстінбасып,
Жана күш жатты айқасып, найзаласып,
Атты әскер ауыр бұлттай түскен жерге,
Айқасып, аласұрған сергелдеңде,
Шықылдап қылыш дауысы бір тынбастан,
Екі жақ кескілесе қырғын ашқан.
Шарқ ұрып шойын шарлар, қырып жойып .
Тепсіне түскен жерін түседі ойып
Соғыстың өзара байланыс, өзара қатынаста берілген жеке көріністерінің
жиынтығы жойқын ұрыстың көрінісін қабылдауды туғызады.
Түйсіксіз қабылдаудың болуы мүмкін емес. Дегенмен қабылдау құрамына
түйсіктен басқа адамның өткен тәжірибелері елес және білім түрінде енеді.
Қабылданатын зат, мәселен,электрондық есеп машинасының жаңа варианты, түрлі
сондай, бірақ бұрыннан таныс заттармен салыстырылады.
Қабылдау процесі жеке адамның басқа да психикалық процестері: ой (біз
алдымызда не тұрғанын аңғарамыз), сөз (Қабылдайтын затты атаймыз), сезім
(қабылдайтын затпен белгілі қатыста боламыз), ерікпен (қабылдау процесін
белгілі дәрежеде ырықты ұйымдастырамыз) байланысты жүзеге асады.
Ал түйсік болса қоршаған орта әсерінен болатын, бірақ толық жетілмеген,
нақты заттың кейіпіне келмеген жеке сезімдік қасиеттердің бейнеленуі. Бұл
тұргыдан түйсік пен қабылдау сананың екі әртүрлі формалары немесе заттың
дүниеге деген еңі бір-бірінс үқсамаған қатынастарын білдіреді. Осыдан,
түйсік пен қабылдау өзара бірлікте де сондай-ақ өзіндік ерекшеліктеріне
де. Олар психикалық бейнелеудің сенімдік қабылдау деңгейін құрайды. Бұл
деңгейде әңгіме біздің сезім мүшелерімізге заттар мен құбылыстардың тікелей
әсер етуінен пайда болатын бейнелер жөнінде болуы мүмкін.
Адамдардың барлығы біркелкі қабылдай бермейді . кейбір адамдар қабылдау
кезінде заттың өзіне,жеке тұрқына, сырт көрінісіне көңіл аударуға бейім
болады , олар көргенін баяндауды ғана мақсат етеді. Енді біреулер сол
заттың мағынасына көз жібереді, қабылдағанын жан-жақты түсіндіріп беруді
қажетсінеді.
Қабылдау саласында адамдар объективтік және субъективтік типтер болып
бөлінеді. Бірінші типтің өкілдері заттар мен құбылыстарды дәл, айқын ,
ешбір қоспасыз , сол қалпында қабылдайды , өз жағынан ештеңе қоспайды.
Мұндайда қабылданатын заттан гөрі ерекше әсер ететін болады. Мұндайда
қабылданатын заттан гөрі адамның сезім күйлері ( үміт, қорқыныш, алдану
т.б) ерекше әсер ететін болады.
Қабылдау синтездік және анализдік болып та бөлінеді. Халық арасында
осының біріншісі бойынша көрмес түйені де көрмес десе, екіншісін
түймедейді түйедей ететіндер дейді.
Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің дамуымен бірге
жүріп отырады. Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз.
Сондықтан , олар заттарды көбінесе үстірт қабылдайды.
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді, жылдың
төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанмен, бүгін ертеңді, кешегі мен
бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады. Мектеп жасына дейінгі
балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне байланысты және эмоциялық
, бояуларға бай болып келеді. Мысалы, олардың қозғалмалы, бояулы заттарға
тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы нәрселерге ерекше құмартатыны да
сондықтан.
Мектепте жүретін барлық сабақтардың бала қабылдауын дамытудағы ерекше
рөлін ескере рөлін ескере келіп, әрбір мұғалім мына төмендегі шарттарды
орындап отыруы тиіс
1) Көрнекті құралдарды ( модельдер, суреттер, коллекциялар) пайдалануда
балалардың жас ерекшелігін мұқият ескеру жөн.
2) Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын ұғынып, қабылданатын заттар мен
құбылыстардың мәнісіне қалай да түсінгені дұрыс.
3) Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынғы білімдерімен үнемі байланыстырып
отыруға, әр түрлі объектілердің жеке жақтары мен жеке мәселелерді
түсініп, айыра алуына қатты зер салуы керек.
4) Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, ауыр-қиындығы еске алынып бұларды қабылдауының сапалы болуы
мұғалімнің дұрыс нұсқау бере білуіне де байланысты.
5) Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу үнемі есте болғаны жөн.
Қабылдау мен бақылаудың, дәлдігін тәрбиелегенде баланың ауызша
сөзіндегі немесе жазғандағы қателерін өзіне түзеттіріп, оны қайтадан
дұрыс қабылдап дұрыс қабылдап үйренуге әдеттендіру қажет.
Қабылдаудың физиологиялық негізі — талдағыштар жүйесінің комплекстік
қызметі болып табылады. Рецепторларда болатын алғашқы талдау
талдағыштардың ми бөлімдерінің күрделі анализдік — синтездің қызметімен
толықтырылады.
Лекцияны қабылдау үстінде студент оқытушыны көріп,
оның сөзін естиді, лекцияның негізгі мазмұнын жазып отырады.
Әсер етуші тітіркендіргіштер комплексі көру, есту, қозғалыс
рецепторларының қозуын туғызады. Пайда болған қозу ми қа-
бығы орталықтарына беріледі. Осының нәтижесінде қабылдау-
дың тұтастығын анықтайтын уақытша нервтік байланыстардың,
күрделі жүйесі жасалады.
Кез-келген жаңа затты қабылдау адамда бұрыннан бар тәжірибе, білім
негізінде жүзеге асады. Сондықтан қабылдау процесінде бұрын қалыптасқан
уақытша байланыстардың кейбіреулері жанданып отырады. Соның салдарынан
шиеленісті де күрделі нервтік процестер пайда болады. Оның қүрамына әрекет
үстіндегі комплексті тітіркендіргіштерден туған қозу мен адамның осыған
сәйкес тәжірибесінің уақытша нервтік байланысының, жандануы енеді.
Кез келген зат немесе құбылысты адам белгілі бір бөлшектер қатысы арқылы
қабылдайды. Кей жағдайларда құрамды бөлшектердің өздері емес, олардың
арасындағы өзара қатынас маңызды болып шығады.
Мәселен, қосудың ауыстырымдылық және терімділік қасиеттері мысалдарын
қабылдауда, қосылғыштардың сандық мөлшерінен гөрі әрекет компоненттерінің
ара-сындағы белгілі тәуелділіктер маңыздырақ болып саналады.
Дыбыстар арасындағы үйлесімді қатынас дұрыс сақталса, орындаушының
әншілік ерекшелігіне қарамастан ән, романс, ария таныс болып қабылданады.
Қаралған фактілердің физиологиялық негізі П.П. Павлов ашқан қатынасқа
деген рефлекс болады, Павлов белгілі құбылыстарды қабылдау кезінде
тітіркендіргіштердің сапаларынан гөрі олардың арасындағы қатынастар
ерекшелігінің сигналдық маңызы болатынын және сондықтан рефлекс көбіне
тітіркендіргіштер арасындағы жауап ретінде туатындығын тәжірибе жүзінде
көрсетті.
Адамның қабылдау процесінде екінші сигнал жүйесі маңызды міндет
атқарады. Ол адамға тән қабылдаудың мазмұнын анықтайды. Сөзбен ойлау
арқасында адам қабылдауы жануарлар қабылдауынан өзгеше.
Ой қабылдау актісіне енеді, қабылданатын зат сөзбен аталады. Екінші
сигнал жүйесі қабылданатын затты сөздік сигналға айналдырады, бірінші
сигналдық ті-тіркендіргіштердің түсінікті болуына жол ашады, адамға тән
қабылдауға ырықтылық сипат береді, қабылдауды жеңе адам белсенділігімен
ұштастырады.
Қабылдау да түйсік секілді рефлекторлы процесс. Оның негізінде қоршаган
орта заттары мен құбылыстарының рецепторларға әсер етуінен үлкен ми
сыңарлары қабығында пайда болған шартты рефлекстер мен уақытша жүйке
байланыстары жатыр. Ми қабығы бөліктеріне келіп түскен құрамды
тітіркендіргіштер күрделі талдаудан өтіп, бірігіп жатады. Қабылдау нысаны
талдау арқылы жалпы ортадан (фон) бөліп алынады, сонымен бірге оның барша
қасиеттері біртұтас сапалық бейнеге біріктіріледі.
Түйсікпен салыстырғанда Қабылдау процесі ми қызметінің ең жоғары талдану
бірігу формасы. Талдау болмай, Қабылданатын зат не құбылыстың мән жайына
жету мүмкін емес. Мысалы, түсініксіз тілдегі ауызша баянныңбасы мен аяғын
аңдау мүмкін емес, тұтасқан дыбыстың сарын. Ал енді осы баянды түсініп,
Қабылдау үшін оны бөлек тіркестер мен сөздерге мағынасына орай жіктеу
қажет, яғни естіп тұрганымызды дұрыс Қабылдауымыз үшін талдаумен бір
уақытта біріктіру әрекеті де жүріп жатады. Осының арқасында біз дараланған
дыбыстарды ғана Қабылдап қоймастан, тұтас сөздер мен сөзтіркестерін ұғамыз.
Мұндагы бірігіп уақытша жүйке байланыстарының түзілуімен жасалып отыр.
Жалпы қабылдау жүйке байланыстарының кең түріне негізделген: бірінші
байланыс түрі талдағыш төңірегінде түзілген де, екіншісіне - таңдағыштар
арасындагы байланыстар себепті. Бірінші жүйке байланысы ағзаға біртекті
құрамдьі тітіркендіргіштердің әсер етуінен болады, мысалы, есту талдағышына
әсер етуші жеке дыбыстардың ерекше бірікпесінен пайда болған ән-күй
біртұтас күрделі тітіркендіргіш ретінде Қабылданады. Бұл үлкен ми
сыңарларында өтетін бірігу процесі мен күрделі синтездің болуынан.
Құрамды тітіркендіргіштердің әсерінен түзілетін жүйке байланыстарының
екінші түрі -әртүрлі талдағыштардың аралық байланысынан заттар немесе
кеңістікті Қабылдау, көру,қозғалыс, сипап-сезу және басқа да түйсіктердің
өзара байланысынан жүзеге келеді (П. П. Сеченев). Адамдагы бұл
ассоциацияларға нақты зат не кеңістіктегі қатынастарды белгілейтін связдің
дыбыстық бейнесі қосылады. Заттардың көлемі мен жайласу аралығын Қабылдауда
көру түйсігі бұлшық еттер түйсігімен байланыспай болмайды.
Қабылдау негізінде жатқан уақытша жүйке байланыстары обьектив дүние
заттары мсн құбылыстарының шындық арақатынастарының болуынан туындайды.
Әртүрлі талдағыштар арасында орныққан байланыстардың жәрдемімен біз арнайы
талдағышты болмаган заттар мен қүбылыстар қасиеттерін де қабылдап бейнелей
аламыз (мысалы зат аумағы. меншікті салмақ және т.6.). Түйсікке қарағанда
Қабылдау барысында біздің дүниені тереңірек қабылдап, дәлірек тануымыз
осыдан.
Сонымен, Қабылдау сынды бейнетүзуші күрделі процесс негізінде бір
талдағыштың өзіндегі және талдағыштар аралық байланыстар жататынын андадық.
Осы байланыстар арқылы біз тітіркендіргіштерді жете танып, күрделі
тұтастық құраған зат қасиеттерінің өзара ықпалды әрекеттерін ескереміз
Бақылау - адамның қоршаган дүниені сезімдік тануының белсенді формасы.
Дербес бағдарлы мақсаты бар іс-әрекет ретінде бақылау алғашқыдан-ақ оның
бағытын айқындайтын мақсаты мен міндеттерін сөзбен өрнектеуден басталады.
Бақылаудың табысты болуы оның алдына қойылған міндеттің өте анық әрі
түсінікті болуына тәуелді. Жоспарлы ниеттеліп, ұзақ мерзімге
созылатындықтан және танымдық мақсатты қабылдау болғандықтан бақылау
жұмыстары арнайы дайындықты керек етеді (бақыланатын матерпалмсн алдын ала
танысу, суреттерін коздеп өткізу, заттың сипаттамасымен танысу т.б.).
Дайындық барысында аса қажет жұмыстартар: бақылау міндетін түсініп алу,
бақылау барысында орындалатын талаптарды жете тану, күні бұрын бақылаудың
жоспары мен әдістерін анықтап алу. Бақылау белсенділігі, яғни бақылаушының
зерттеу барысындагы ойлау қабілеті мен жедел қимыл әрекеті үлкен маңызға
ие. Затпен айналыса, оған араласа, қатынас жасай отырып, адам бақылаудағы
нысанның кең қырлары мен сырларын түбегейлі біле алады. Әрине мұндай
жұмыстың жоспарлы әрі бірізді, үздіксіз болғаны және.
Затты жан-жақты әрі кең бақылау нәтижесінде зерттеуші анық сонымен бірге
жүйелі жұмыстар белгілеп, бақылауындагы нысанның әрі бөлігін белгілі
тәртіпте бірінен соң бірін қарастыру мүмкіндігіне жетіседі, осыдан ешнәрсе
көзден таса қылмайды, бұрын қабылдау танығанына қайта оралып, уақыт
оздырмайды.
Бақылау ісіне болган адам қатынасы үлкен мәнге пе. Ұзақ жаттығудың
арқасында бақылагыштың қабілет дамиды, яғни адам бір көргенге көзге
түспейтін, ойша қажет еместей көрінетін заттың майда ерекшеліктерін
байқауга үйренеді. Бақылағыштық қасиетті дарыту мақсатында келесі
жаттығуларды орындау қажет: әртүрлі заттарды жэне олардың тарап-тарын
салыстыру; зат бөліктері арасындагы байланыс пен өзара ықпалына назар
аудару; бір қарағаннан заттар мен құбылыстардың көбірек қасиет сапаларын
қамту,елеусіз өзгерістерге де мән беріп,назар аудару, қабылданатын заттың
мәнді тараптарын айыру.
Бақылағаштық қабілетті дамыту үшін қабылдаудың нәтижелі болуына қажетті
келесі шарттар орындалып болуы тиіс міндет анықтығы;алдын ала
дайындық;жүйелілік ;жоспарлы болуы т.б Адам өмірі мен қызметінің барша
саласында бақылағыштықтың маңызы үлкен. Ал адамның бұл қасиетінің қажетті
деңгейде болуы үшін оны балалық жастан ойын мен оқу барысында тәрбиелеп
беру керек.
Қабылдау ниеттелмеген (ырықсыз) және ниеттелген (ырықты) болып екіге
бөлінеді. Ниеттелмеген қабылдауда алдын ала белгіленген мақсат не міндетті
көздемейміз. ол сыртқы орта ықпалынан туындайды. Ал ниеттелген қабылдау,
керісінше, әуел бастан алға қойылган міндетпен реттеліп, қажетті зат немесе
құбылысқа назар аудару мақсаты қойылады. Ниетті қабылдау қандай да іс-
әрекетке қосылып оның орындалу барысында жүзеге асады. Бірақ кейде қабылдау
өз бетінше біршама дербес әрекет сипатына да ие болуы мүмкін.
Өз алдына қабылдау дербес бағдар түрінде бақылау процесінде көрінеді.
Бақылау - бұл Қабылдау объектісіне түскен құбылысты немесе онда жүріп
жатқан озгерістерді белгілі мақсатпен, жоспарлы және ұзақ уақыт аралығында
назарда ұстап, зерттеп беру.
II. Қабылдау тұрлері мен қасиетінің балаларда даму көріністері
2.1 Балалар қабылдау формаларының даму көріністері
''Ғылым, болмыс жасауынын екі түрлі формасы бар деп санайды. Олар -
кеңістік пеп уақыт. Бұл формалар шексіз. Уақыт пен кеңістікті түйсіну
адамның тіршілік етуіне қолайлы жағдай жасап, дұрыс бағдар көрсетеді.Сол
арқылы адам объектив дүниені бейнелегенде өзінің өмір сүретін ортасы
жайында қажетті мәліметтерді біліп, тіршілік ету жағдайына бейімделеді.
Кеңістік нысандарын Қабылдау - күрделі процесс. Дүниедегі заттардың
барлығы кеңістікте орналасқан. Олардың әрқайсысының белгілі түр-тұрпаты
бар: үзын-қысқа, енді-енсіз, биік-аласа, үлкен-кіші т.б. Олар бізден түрлі
қашықтықта орналасқан. Кеңістіктегі заттардың көлемін бір көзбен
монокулярлық – көру нәрселердің тереңдігі жөнінде мол мағұлмат бере
алмайды. Бинокулярлық көруде екі көзге түсетін кескін қосылып, нәрсенің
бедері айқын сезіліп. бір кескінге айналады. Осылайша көріп, Қабылдауда
заттар тутасып, олардың қашықтығы, қоршауы, шамасы, түр-түсі, рельеф
бедері әртарапты байқалып, анық та нақты бейнеге түседі.
Қашықтық пен заттар көлемін Қабылдауда көздің конвергенциясы, яғни екі
көзбен коретін затқа бір көздей болып әрекет етіп, жақын жердегі
нәрселерді ажыратудан байқалады. Ал алыстағы нәрселерге қарауда олардың
екі бөлініп кетуі дивергенция делінеді. Көздің түрліше қашықтықтағы
заттарды көруге бейімделу қабілеті аккомодация (көз үйрену) деп аталынады.
Қашықтықтағы нәрселерді Қабылдау адамның өмір тәжірибесімен байланысты.
Кеністікті Қабылдау жас кезден басталады. Бұл ретте, орман ішінде өскен
бала мен кең далада оскен баланың кеңістікті қабылдауы түрліше болып
келеді.
Заттың бағытын Қабылдау көздін торлы қабығындагы сәулеленумен қатар дене
қозғалысының жағдайына да байланысты. Адам заттардың бағытын тік тұрып, не
отырып, көлбеу жағдайда ғана дұрыс қабылдайды. Кеңістікті дұрыс
қабылдаудың көлік жургізушілер, ұшқыштар мен ғарышкерлер, суретшілер мен
әскери қызметкерлер, дәлдік аппарат жасайтын мамандар ушін маңызы зор.
Уақыт та - материя өмір сүруінің объектив формасы. Дуниедегі материя мен
заттардың бәрі де кеңістік пен уақыт ішінде қозғалыста болып, оларда
қабылдау бірнеше құүрылым бірліктері арқылы, құбылыстың белгілі бір
ырғағымен өтеді, қарқын дәрежесімен өлшенеді. Қарқын - уақыттың бірізді
теңдігінің не баяулығының көрсеткіші.
Уақытты қабылдауда субъективті мезеттер ерекше орын алады. Өткен шақ
жылдам, қысқа мерзімде өткен сияқты. Оны дәуір, кезен ғасыр, жылдармен
өлшейді. Соған орай өткен уақиғалар көмеекі болып қабылданады. Осы шақта
ғасыр, жыл, ай, құм, сағат пен өлшенеді. Бұл нақтылы ізбен қабылданады.
Өткен шақтың тез өтуі. Келер шақтың ұзақ болып көрінуі субъектив
жағдайларға байланысты. Уақыт қызықты болса, тез өтеді, қызықсыз болса,
ұзаққа созылады.Қабылдау бейнелеу әрекетіндегі талдағыштың бірінің, немесе
тағы басқасының ролінің басымдығына байланысты түрлер бойынша ажыратылады.
Көріп қабылдау (суретті скульптураны, көрмені көріп, қарау), естіп
қабылдау (әңгіме, ән немесе аспаптың концерт тыңдау),
сипап қабылдау (заттың оның бөлшектерінің сипау арқылы) туралы айтуға
болады.
Кез келген Қабылдау перңептивтік жүйенің, яғни біреу емес, бірнеше
талдағыштың қызметімен анықталады. Олардың мәні біркелкі бола бермейді,
талдағыштардың кейбіреуі жетеңші болып табылады, енді біреулері зат немесе
құбылысты қабылдауды толықтырады. Мәселен, мүғалімді тыңдау кезінде есту
талдағышы жетекші болып есептеледі. Сонымен бірге оқушы мүғалімді көріп
отырады, оның класс тақтасындағы жұмыстарын қадағалайды, дидактикалық
материалды пайдаланады, ой қорытындыларын дәптеріне жазады, оқулықтағы
қажетті схемаларға зер салады. Есту талдағышы жетекшілік роль атқарған бұл
жағдайда көру, қимыл-қозғалыс, тері кинестезиялық және басқа талдағыштардың
қызметі жанданады да психикалық әрекет негізінен есту қабылдауы түрінде
болады.
Әрекет үшін түрлі, бірнеше талдағыш біркелкі қарқынмен жұмылдырылса,
қабылдаудың күрделі түрлерінің жарыққа шығуы байқалады. Мәселен,
телевизиялық сабақ кезінде немесе оқу кинофильмдерін көрсеткенде оқушыларда
көріп-есту қабылдауы пайда болады. Дене шынықтыру сабақтарындағы
жаттығуларды орындау үстінде көру-қозғалыстық күрделі қа-былдау жиі пайда
болады. Музыкалық этюдтарды жаттап үйрену есту-қозғалыс қабылдаулары
қалыптасуының алғы шарты. Қабылдаудың күрделі түрлерінде ең маңызды роль
қимыл-қозғалыс үлесіне тиеді. Мысалы, заттарды шолып қарағанда көз көп
қимыл жасайды; сипап қабылдауда қол қимылдары жетекшілік етеді.
Қабылдау қабылдайтын объектіге байланысты да түр-түрге бөлінеді.
Кеңістікті, уақытты, қозғалысты, затты, сөзді, музыканы, адамды адамның.
қабылдауы жайлы сөз қозғалады.
Егер заттардың кеңістіктік ерекшеліктсрі мен жалпы кеңістіктің өзін
танымның арнайы объектісі ретінде баса көрсету қиын болса, онда балалар
ушін, көзбен көріп, қолмен ұстарлыктан ешбір белгісі жок уакытты қабылдау,
анағұрлым киындық етеді. Уақытты қабылдау, үшін арнайы анализатор жок.
Уақытты тоқтатуға болмайды: ертеңге белгіленген нәрсе, ке-
лесі күннен кейін бүгінгі, ал ертеңінде кешегі болып шыға-
ды. Егер, кеңістікті өлшеуге болса онда бірдеменің ұзақтық
бірлігін көзбен көруге болмайды және бала үшін белгісіз болып қалады. Уақыт
бірлігін бірден қабылдауға болмайды, себе-
бі сағаттың басталған сәтін белгілеп қойганмен, адам оның соңын көре
алмайды,аяқталған сәтін белгілей, анықтағысы келген соң басталу аралығынан
айрылып калады.
Оның үстіне өлшем бірлігі ретінде уақыттың кез-келген бір бөлігіне
берілген баға мейлінше, субъективті.
Сағат пен минут, егер қызықты бір іспен айналысса, ересек адамға да өте
қысқа болып көрінеді. Адам бір нәрсені күтіп немесе әрекетсіз отырғанда,
уақыттың дәл сол бір бөлігі иланғысыз ұзақ болып көрінеді.
4—6 жастардағы бала уақыт ұзақтығын өмірде унемі жүйелілікпен
қайталанатын оқиғалар немесе белгілі бір практикалық істердің арасында
өткен мерзім арқылы бақылап, анықтайды. Осыңдай күнделікті істер бойынша
балалар ең алдымен күннің, тәуліктің мезгілдеріне бағдар жасайды (Әлі
таңертеңгілік мезгіл, -біз ертеңгі асты қазір іштік, қазір кеш түсті,
көп ұзамай бізді уйге әкетуге келеді).
Окушы үшін табиғат құбылыстары уақытка нысана бола алады: тансәрі—күн
жарық, күн көтеріліп калған, түн- караңғылық түседі, ай сәулесін
түсіреді.
Әрине, мүндай нысаналаулар кішкентай бақылаушыларды жиі шатастырады:
себебі күз бен қыстыгүні таңсәріде әлі де қараңғы болғандықтан , шам
жағуға тура келеді, ал көктемде солтүстік аудандардың түні де күндізгідей
жарық болады.
Бастауыш мектеп оқушылары ушін уақытты бағдарлауға олардың уақыт жағынан
қатал тәртіпке келтірілген мектеп өмірінің мәні орасан. Ең алдымен сабақтың
ұзақтығы — өзгермейтін бағдарлаушы. Мектепте окыған алғашкы жарты
жылдықтың аяғында-ақ балалар сабакты(45 мин) көп ұзамай бітетіндігін сезе
бастайды.
Осы турғыдан Л. А. Ефимова қызықты мағұлматтарды келтіреді. Ол жекелеген
сабақтың ұзақтығын әдейі қысқарта отырып, тәжірибе жасаудың нәтижесінде,
сабақ әдеттегідей 2з есе қысқарса да, бірінші класс окушылары алғашқы
аптада мұны тіпті байқамаған. Сабақ әдеттегі 45 минуттың орнына 15 минут
қана жүргізілген.
Ал үш аптадан соң оқушылар әрқайсысы 45 минуттан тұратын 45 сабаққа
қатысқаннан кейін мерзімінен ертерек соғылған қоңырауды бірден байқап,
Қоңырау неге ерте соғылды? деген сұрақ туған, алғашқы айдың соңына таман
балалар сабақтың 15 минутқа ғана қысқартылғанын байқап қалған.
II—III кластардағы барлық балалар сабақтың әдеттегіден қысқарақ
болғандығын байқаған, ал IV класта оқушылар шамамен сабақ әдеттегіден қанша
минутқа қысқарғанын анықтай алған. Уақыттың ұзақтығын қабылдау бурынғыдан
да дәлірек, айқыдырақ байқала бастаған.
Белгілі бір кесімді мерзімді (мысалы 45 минут) ажырата білуде қалыптасып
уақытты сезіне білу қасиеті әлі оның өлшем бірліктері туралы түсінігін дәл
бере алмайды.
Бастауыш класс оқушылары Зір сагаг немесе бір мпнуттыд үзаңтыгын
жаңқсы елестетс алмайды. Бір минут ішінде не істеп үлгеруге болады деген
сұраққа I—II класс оқушылары Тамақ ішіп,"дүкенге барып келіп, бет орамалды
үтіктеп, телефонмен сөйлесіп.. үлгеруге болады, ,ал бір сағатта сабаққа
әзірленіп,
қыдырып, киноға барып қар қабаққа шығып, сырғанап түсіп...
улгеруге болады,— деп жауап береді.
Күнделікті өмірде минуттан гөрі сағат жиі ұшырасатындыктан балалардың
сағат туралы жауаптары шындыққа анағұрлым жакын. Оларды бір сағат
қыдыруға кітап окуға, демалуға, сабақ дайындауға жібереді емес пе.
С. Н. Шабалиннін мәліметтері бойынша, I класс оқушылары бір минутты тек
шамамен 11,5 секундтық ұзақтығымен пара-пар деп елестететіндігі анықталды.
III. класс оқушылары үшін минуттық ұзақтығы — 24,8 секунд, V кластар ушін —
31,1 секунд болып шыққан. Тіпті ересек адамдардың өзі (мұғалімдер,
студенттер) 45 минутты өте дәл елестете алса да, минуттың соңын 23-35
секундтан кейін есептеген.
Д. Г. Элькии, В. Н. Котов, Л. А. Ефимова және басқалардың зерттеулерінің
көрсеткіштері уақытты, оның ұзақтығын қабылдау мен уақыт өлшемі бірлігі
туралы тусініктің қалыптасуы балалар үшін аса қиынға соғатынын дәлелдейді.
Жас есейген сайын уақытты бағдарлау дәл және барынша тура бола баста-
ғанымен, кейбір фактілердің көрсетуінше, мүғалім арнайы көңіл бөлмеген
жағдайда уақытты қабылдауды жетілдіру процесінің осындай жақтары
шындығында баяу жүреді және кейде ортаңғы кластың оқушыларының өзі белгілі
бір процестің өту мерзімінің ұзақтығына уақыт қатегориясын қолдануда
дөрекі қателер жібереді.
Әрине, сағатпен танысу балалардың бір сағаттың ұзақтығы және уақыттың
басқа аралық ұзақтығы жайлы түсінігіне айтарлықтай анықтық пен дәлдікті
енгізеді. Бірақ балалар көп уақыт бойы сағат объективті уақытты ғана
тіркеп қоятын құрал емес, керісіеше, сағаттың жүруі уақытты реттеп тұрады
деп есептейді. Бірінші кластың екі оқушысы қысқы демалыстың соңғы
күндерінде кездесіп, он ңүннің, ес жиғызбастан, тез өтіп кеткендігіне,
тіпті әбден демалып үлгермегендіктеріне өкініштерін біріне-бірі айтысады.
Мен өскенде,— дейді олардың біреуі қалаған кезіңде ұзақ қыдыруға, кітап
оқуға немесе телевизор көруге мүмкіндік бере алатындай, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz