Торайғыров шығармалары – 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.ТАРАУ. ЗАМАНА ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ С. ТОРАЙҒЫРОВ ЛИРИКАСЫ
1.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық.идеялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ..5
2.ТАРАУ
C. ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӘДЕБИ КӨЗҚАРАСЫ
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..192.3 Сұлтанмахмұт Торайғыров романдарындағы образдар ... ... ... ... ... ... ... ..25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35

Сұлтанмахмұт Торайғыров – қазақ халқының сүйікті перзенті, асқан дарынды ақыны, ағартушы, педагогі.
Аз жасаса да соңына аса бай, мейлінше қызықты әдеби мұра қалдырған классик ақын, ұлағатты ұстаз, педагог. «Қараңғы қазақ кгіне рмелеп шығып күн болуды» арман еткен Сұлтанмахмұт Торайғыров бүкіл ғұмырын халық ағарту ісі мен шығармашылыққа арнаған.
Ақын еңбектерінде зі мір сүрген дәуірдің зекті мәселелерін, яғни, оқу-ағарту жайын сөз ете отырып, заман сырын, замандас келбетін кркем кескіндей білген. С.Торайғыров - нағыз ағартушы, педагогқа тән еңбектерінің азабын тартқан жазушы. Ол шындықтың жолымен жүрді.
Ақын өмірінде кпшілікке белгісіз ақтаңдақтар бар, оның өмірінің кейбір кезеңдері туралы білетініміз де аз. С.Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы егжей-тегжейлі зертеліп, туған әдебиет тарихынан олар орны сараланғанмен, оның ағартушылық қызметі саласында сіңірген еңбегі әлі де болса, нер қазынасын мұра тұтқан ұрпақтар мойнына жұктелетінпарыз. С.Торайғыровтың педагогика саласына қосқан үлесіне бүгінгі күн биігінен жаңа көзқараспен келуіміз керек, оның шығармаларын талдау арқылы қараңғы қазақ халқын нер-білімге, мәдениетке шақырып, кзін ашу мақсатында сіңірген еңбегі, бала оқытып, ұстаздық ету жолындағы ақынның шеберлігінің поэтикалық қуатын крсету қажет.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Ресей тарихының, соның ішіншде қазақ халқы тарихының аса бір өрлеу кезеңінде – тарихи дамулар, күрес – ктерілістер, қиян-кескі соғыстар, ұлы революциялар дәуірінде жасады. Осының бәрі ақынның көз алдында болды; күнделікті қызметіне, шығармаларының тақырыптық мазмұны мен жанр түріне, көзқарасына зор әсер етті, із-таңбасын салды.[1,6]

1. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. дайындағандар Б.Мамраев,
2. Торайғыров С. Екі томдық шығармалар жинағы. дайындагандар
Кенжебаев Б. XX ғасыр басындағы қазақ әдебиеті. Алматы: Жазушы.
3. Т.Дуйсенбаев Ы. Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920). Кітап, Торайғыров С. Шығармалар.
4. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтаңдақ беттері. Алматы: Білім, 1995.
5. Торайғыров С. Шығармалар. Екі томдық. 1-т., Жалпы редакциясын
басқарған Ы.Т.Дүйсенбаев. Алматы: Жазушы, 1967.
6. Торайғыров С. ІІІығармалар. Екі томдық. 2-т., Жалпы редакциясын
басқарған Ы.Т.Дүйсенбаев. Алматы: Жазушы, 1967.
7. Ақбаева Л. С.Торайғыров шығармаларындағы адам мәселесі туралы.
Кітап: Қазақ әдебиетінің өзекті мәселелері. Алматы: Қазақ университеті. 1993.
8. Назарбаев М. Әдебиет және дәуір. Зерттеулер. - Алматы, 1966. 229 б. (Сұлтанмахмұт Торайғыров туралы)
9. Еспенбетов Арап. Екінші бөлім. Сұлтанмахмұт // Еспенбетов Арап. Шәкәрім және Сұлтанмахмұт: ғылыми зерттеу. - Алматы, 2008. 225 б. - (Шәкәрім әлемі)
10. Әбдешев М. Ақынның қолтаңбасы // Әбдешев М. Қазақ портреттерінің тарихы. Көпшілік танымдық басылым. - Алматы, 2008. 350 б. - (Менің Қазақстаным)
11. Сұлтанмахмұт Торайғыров (1893-1920) // Қазақтың тәлімдік ойлар антологиясы. Он томдық / құраст.: С. Қалиев, К. Аюбай. – Алматы, 2008. Т.5 – Қазақстанның Ресейге бағыну кезіндегі тәлімдік ойлар және оқу-ағарту ісінің жайы. 419 б.
12. Торайғыров Сұлтанмахмұт Әубәкірұлы // Баянаула перзенттері. – Павлодар: ЭКО, 2008. 440 б. 1 кітап

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 34 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1-ТАРАУ. ЗАМАНА ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ С. ТОРАЙҒЫРОВ ЛИРИКАСЫ
0.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... 5
2-ТАРАУ
C. ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӘДЕБИ КӨЗҚАРАСЫ
2.1. С.Торайғыров өлеңдері тілінің әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына жаңаша көзқарас ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .192.3 Сұлтанмахмұт Торайғыров романдарындағы образдар ... ... ... ... ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35

КІРІСПЕ
Сұлтанмахмұт Торайғыров - қазақ халқының сүйікті перзенті, асқан дарынды ақыны, ағартушы, педагогі.
Аз жасаса да соңына аса бай, мейлінше қызықты әдеби мұра қалдырған классик ақын, ұлағатты ұстаз, педагог. Қараңғы қазақ кгіне рмелеп шығып күн болуды арман еткен Сұлтанмахмұт Торайғыров бүкіл ғұмырын халық ағарту ісі мен шығармашылыққа арнаған.
Ақын еңбектерінде зі мір сүрген дәуірдің зекті мәселелерін, яғни, оқу-ағарту жайын сөз ете отырып, заман сырын, замандас келбетін кркем кескіндей білген. С.Торайғыров - нағыз ағартушы, педагогқа тән еңбектерінің азабын тартқан жазушы. Ол шындықтың жолымен жүрді.
Ақын өмірінде кпшілікке белгісіз ақтаңдақтар бар, оның өмірінің кейбір кезеңдері туралы білетініміз де аз. С.Торайғыровтың өмірі мен шығармашылығы егжей-тегжейлі зертеліп, туған әдебиет тарихынан олар орны сараланғанмен, оның ағартушылық қызметі саласында сіңірген еңбегі әлі де болса, нер қазынасын мұра тұтқан ұрпақтар мойнына жұктелетінпарыз. С.Торайғыровтың педагогика саласына қосқан үлесіне бүгінгі күн биігінен жаңа көзқараспен келуіміз керек, оның шығармаларын талдау арқылы қараңғы қазақ халқын нер-білімге, мәдениетке шақырып, кзін ашу мақсатында сіңірген еңбегі, бала оқытып, ұстаздық ету жолындағы ақынның шеберлігінің поэтикалық қуатын крсету қажет.
Сұлтанмахмұт Торайғыров Ресей тарихының, соның ішіншде қазақ халқы тарихының аса бір өрлеу кезеңінде - тарихи дамулар, күрес - ктерілістер, қиян-кескі соғыстар, ұлы революциялар дәуірінде жасады. Осының бәрі ақынның көз алдында болды; күнделікті қызметіне, шығармаларының тақырыптық мазмұны мен жанр түріне, көзқарасына зор әсер етті, із-таңбасын салды.[1,6]
Курстық жұмыстың мақсаты мен міндеті.Торайғыров шығармалары - 20 ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері шындықтың ауылын іздеумен байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның теңденциясы да сыншыл, осыған орай ақынның өмірін, саяси және әдеби көзқарасын талдау басты міндет.
Курстық жұмыстың теориялқ және әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысын жазуда ақынның өмірін, шығармашылығын зерттеген ғалымдар мен әдебиеттанушылардың сын-пікірлері мен ойлары, еңбектері пайдаланылған.
Курстық жұмыстың дереккөздері. Курс жұмысын жазу кезінде Қазақ әдебиетінің тарихы, қазақ ұлттық энциклопедиясындағы деректер, жетекші ғалымдар С.Қирабаев, Т.Кәкішев, Р.Бердібай, М.Мырзахметұлы, Р.Нұрғали, Д.Ысқақұлы, Ө.Әбдиманұлы т.б. еңбектері пайдаланылды.
Курстық жұмыстың әдіс-тәсілдері: жинақтап салыстыру, саралау және талдау
Курстық жұмыстың жаңалығы мен нәтижелері: зерттеу нәтижелерін ашық сабақтарда, лекция семинарларда қолдануға мүмкіншілік береді
Курстық жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау мен тармақшалардан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен құралған.

1-ТАРАУ. ЗАМАНА ШЫНДЫҒЫ ЖӘНЕ С. ТОРАЙҒЫРОВ ЛИРИКАСЫ
1.1 Ақын өлеңдерінің такырыптық-идеялық ерекшеліктері

Әр ақыннын тағдыры әр түрлі жағдайда қалыптасады. Тұқымы Қолайлы топыраққа түсіп, онай нім беретін де, талмай ізденіп, қиыншылыкпен алыса жүріп шындық жолын табатын да ақындар болады. Сйте жүріп олар өз тағдырын зі жасайды. Сұлтанмахмұт осы соңғы жолмен жүрген ақын. Ол өз өмірін өзі, өз өлеңімен жасаған. Акынның шығармашылық жолын қадағалай қарап, лендерінің жазылу ізімен жүрсеңіз, бұған кзіңіз әбден жетеді. Сұлтанмахмұттың крген өмір азабы, жоқшылық, жас таланттың соған қарамай ізденіп шарқ ұру іздері - бәрі оның шығармаларында сайрап жатыр. Бұл жағынан оны мірі мен тағдыры өлеңінде өрілген ақын деп айтуға әбден болады.[2,9]
Сұлтанмахмұттың бірсыпыра шәкірттік өлеңдері (1907-1911) сақталған. өлеңдік түрі мен кркемдік ізденістерінде жетіспеушілік бола тұрса да, олар жас акынның қоғамдық құбылыстардың мән-мағынасын, сырын түсінуге ұмтылысымен, өлең тілімен сурет жасауға деген алғашқы талабымен ерекшеленеді. Ол қоғамдағы әділетсіздік туралы, әйел тағдырына немқұрайды қарайтын мінез жайлы, дін мен діни окудың схоластикалық сипаты жнінде айтады. Оларға өз ұғымындағы әділеттілік, адамдық, ар-иман туралы түсініктерді қарсы қояды. Суреткерлікке ұмтылыс оның бай қызы мен бай ұлтынын, байлық, пен кедейліктін бейнесін танытуға арналған жырларынан байқалады. Алайда олар үлкен ұғымдағы саяси көзкарасты, ақындық позицияны аныктай алмайтын еді. Мұндай ақындык таным мен байсалды көзқарас Сұлтанмахмұгтың 1912 жылдан басталатын шығармашылығының жаңа кезеңінде ғана бой көрсетеді. Соған қарамастан жас ақынның алғашқы талабы оның ескі ұғым мен діни білімнің шеңберіне сыя қоймайтындығының белгісі сияқты.
1912 - 1913 жылдары Сұлтанмахмұг Троицк қаласына келіп, онда әуелі медреседе оқып, кейін Айқап журналының редакциясында қызмет істегені жоғарыда айтылды. Осы кезден басталатын шығармашылық жолында оның ағартушылық көзқарасы анық танылады. Ол Абай мен Ыбырайдың осы саладағы ойларын дамыта отырып, өнер мен білім жолына үгіттейді, оқудың пайдасын әңгімелеп, мәдениетті елдердін тіршілігін үлгі етеді.
зінің бр тақырыптағы алғашқы өлеңін Сұлтанмахмұт қазақ жастарына арнайды. Оқып жүрген жастарға өлеңінде ол жас адамның оқуға деген ынтасы мен келешекке сенімін бейнелейді.
Үмітпенен жоқ қуған
Талабы алда баламыз.
Басқалар жоғын тапқанда
Біздер қайтіп қаламыз.
Тәуекелге бел бусақ,
Крдегіні аламыз.
Жеткізбей кетер жүйрік жоқ,
Қусақ, бәрін шаламыз.
Іс істейік бір болып,
Ашылмасын саламыз, - дейді.
Осы идеяны ақын Оқуда мақсат не? деген өлеңінде тереңдетіп, оқудың мақсаты - молда болып ескілікті бағу емес, әкім болып, шен тағу да емес, - нер табу, халыққа пайдалы іс істеу екенін айтады. Ол Жетімдік крсе тістей қататын молданың арам мінезі мен тілмаш боп жем табуға ұмтылушыларды сынайды. Сйтіп, ол з замандастарын:
өнер-білім алуға,
Алға қарай баруға,
...Миллет көзін ашуға,
Терістіктен қашуға,
Заманаға көз салып,
Аяқты жөндеп басуға, -
үндейді.
Сұлтанмахмұттың бұл тұста жазған өлеңдерінде ізденіс, ұмтылыс сарыны күшті. Шығамын тірі болсам, адам болып деген өлеңінде ол:
Шығамын тірі болсам, адам болып,
Жүрмеймін бұл жалғанда жаман болып.
Жатқаным крде тыныш жақсы емес пе,
Жүргенше өмір сүріп надан болып.
Мен - балаң жарық күннен сәуле қуған,
Алуға күнді барып белін буған.
Жұлдыз болып крмеймін елдін бетін
Болмасам толған айдай балқып туған, -
деп ақындық, азаматтық бағдарлама ұсынады. Осыдан бастап, ақын лендерінің лирикалық кейіпкерінде шарқ ұрып іздену байқалады. Сол жолда олнелер қиыншьшықты жеңуді ойлайды. Ендігі бет алысы өлеңінде:
Тұрмысты үмітім кп жеңем деген,
Жеңуде жігеріме сенем деген.
Ырқыма менің жүрер қай дүние,
Көнбесе өз ырқыма өзім денем.
Әрине, шыдар-ақпын луге мен,
Баспаспын жаман жолға кнуге мен,
Ақтармын оқып жетіп адам атын,
Басқаға жоқ ықылас блуге мен.
Менде жоқ қажу деген, ашу деген,
Торығып болымсызға жасу деген.
Ісіне құрт-құмырсқа ілтипатсыз,
Ойымда тек сол белден асу деген.
Шындықтын ауылын іздеп түстім жолға,
Ризамын не көрсем де осы жолда,
Шаршармын, адасармын, шалдығармын,
Бірақ бір табармын деп көңілім сонда, - деп жазады.
Сұлтанмахмұг - тым ерте оянған және халық, ел мұнын ерте түсініп жырлаған ақын. Осы балаң жігіт (19-20 жаста) кезінде жазған лендерінің зінде ол әлеуметтік теңсіздікті, қазақ халқының қоғамдық мірінің мешеулігін, ескі ауылды езіп-жанышқан әдеп-ғұрып заңдарының қырсығын жіті креді. з дәуірінін озат ақыны есебінде аталған ауыртпашылықтарға ол жаны ауыра қарайды. Анау-мынау өлеңінде қазақ халқының тіршілігін крші елдермен салыстыра суреттеп, оның басқалардан кейін тұрғанын кріп күйінеді:
Анау кырда татар тұр,
Басқалармен қатар тұр.
Мынау ойда қазақ тұр,
Бастарында азап тұр.
Ақын өлең түрі жағынан бірқатар ізденістерін байқатқанмен, бұл жырлар, негізінен, үгіттік өлеңдердің дәрежесінен асып кете қойған жоқ-ты.[3,12]
Оқу жолындағы үзіліс, Айқаптағы қызметтен кету, одан кейінгі Баянауылға барып Шоң серіктігін ұйымдастыру талабының іске аспауы оның шығармашылығына згеше бір сипат алып келді. мірден қағажу кріп, ойындағысы бола қоймаған қайсар талант жырларында бунтарлық мінез кріне бастайды. Оны да заман дарытқан еді. Ақын лендерінің лирикалық кейіпкері бойынан, зі айтқандай, Қараңғылықтың кегіне ызалана алға ұмтылған, ізденімпаз, білім-нер аңсаған жаңа ұрпақтың кілін танимыз. Омір бойы халқы крген азап пен надандық, қазақи қыныр мінездер ашындырған оның Шындықтың аулын іздеуге бел шешіп кірісуі де осы кез. Осы жолда ол алдымен орыстың тілін, ғылымын үйренуді мақсұт тұтады.
Оллаһи, ант етемін Алла атымен,
Орыс тілін білемін һәм хатымен.
История, география пәнді білмей,
Оллаһи тірі болып жүрмеспін мен.
Келгенше осыларды отыз жаска,
Іншалла, бәрін түгел ұғам басқа.
Отыз жасқа келгенше ұға алмасам,
Жер жұтсын, мәз болмаймын ішер асқа!
Сұлтанмахмұттың ақындық, азаматтық жаңа бағдарламасы ретінде ұсынған осы сзінен лапылдап тұрған ақындық мінездін қайсарлық пен табандылыққа ұласуын креміз. Ол нені айтса да қарабайыр айта алмайды, таусылып, жеріне жеткізе, оқырманын иландыра айтады. Оның Шоң серіктігін ұйымдастыруға жәрдем бермеген Шорманның Садуақасына айтқаны мен сол ауылдан ренжіп шығып келе жатқанда достарына айтқан сзінде де осы мінез байқалады. Ешбір кедергіге мойын ұсынбай, ілім-білім жинап халыққа қызмет ету, жұлдыз болып емес, толған айдай балқып туып еліне жарық болу, сйтіп Қараңғы қазақ кегіне рмелеп шығып күн болу, Мұздаған елдің жүрегін жылытуға кіру - Сұлтанмахмұт мұрат тұтқан асқақ идеялар. Сол ғана айта алған, сол ғана армандаған тың жол, тың мақсат! Осы арқылы ол лирикалық кейіпкері бойына дәуірдің рухын дарытты.[4,8]
Осыдан бастап Сұлтанмахмұт ағартушылығы бірсыпыра тереңдейді. Бұрынғы үгіттік өлеңдердің орнына лирикалық кейіпкердің жан сырын, іс-әрекетін суреттейтін жырлар туады. Ақын характерді алға ұстайды, мір шындығын соның ұғымы мен ісі арқылы ашуға ұмтылады. мірдің күрделілігі сияқты нақты адам тіршілігі де күрделі, қайшылықты. Ойлаған іс орындала бермейді, алыс арман жеткізбейді. Әрбір сезім адамы сияқты ақын да бұған қайғырады, күйінеді, күйзеледі. Сұлтанмахмұг та, оның лирикалық кейіпкері де оны бастан аз кешпеген. Ол кешкен қиыншылықтар мен сәтсіздіктер ақын жырларында мол із қалдырған. Алайда бұл лендерден лирикалық кейіпкердің тағдырға мойын ұсынбай, лапылдап от боп қасарыса алға ұмтылғаны, ауыртпашылыққа қарсы шабар жет мінезі крінеді.
Ден сау болса тағдырдың,
Ккке ұшырам күлдерін.
Жігермен талап еткен соң,
Қоям ба екен сүлдерін.
...Серпіп тастап түндерін
Туғызамын күндерін,
Қаңкылдатып каздарын
Шығарамын жаздарын, -
дейді ол.
Тағдырға ақын өз менің қарсы қояды. Онын философиясы - адамның зін зі билеуі, өз еркін өзі бағындыруы, Еркіме жүрер менін қай дүние, кнбесе өз еркіме өзім денем деген ой. Сондықтан да ол:
Жақсылық көрсем өзімнен,
Жамандық көрсем өзімнен.
Тағдыр қылды деулерді,
Шығарамын сөзімнен.
өзім қылдым деулерді,
Таса қылман көзімнен.
Жазалы емес құдай да,
Күн мен жұлдыз һәм ай да.
Жұмақ күгкіш наданнын
Орны тозақ әрқайда.
Теңгерер соңыра деген сз
Тек жұбатқан бір айла, -
деген қорытындыға келеді. Адам еңбегін, рухын ктеру қандай леппен, ойшылдыкпен, батыл, әрі анық айтылған! Бұл өлеңдер Сұлтанмахмұттын қандай күйде болса да, келешектен үміт үзбеген р, романтикалық сезім күйін, зор талабы мен асқақ арманын танытады. Ол туған халқын шын жүректен беріле сүйеді. Туған еліме өлеңінде ол: Балалыққа жарасаң, аталыққа жарайсың дейді халқына.
Қайтейін, елім, қимаймын.
Қия алмай жанды қинаймын.
...Алты қырдан ассам да,
Сздеріңді сыйлаймын.
Осы кезден бастап Сұлтанмахмұт шығармашылығында ескіні сынау айрықша бір ткір түрге кшеді. Ол қазақ ішіндегі ұнамсыздық, келеңсіз мінездермен кектесе, оларды ызалана шенеп, мінейді. Феодалдық-патриархалдық салт-сананың тозығы жеткен жақтарын аяусыз әшкерелеп, олардың мірсіздігін ашады, жаңару күтіп түрғанын дәлелдейді. Сол арқылы ақын з дәуіріндегі қазақ қоғамы дамуының күрделі мәселелері жайлы түйін жасайды. Заманына, заман адамына, қазақ қауымының сол тұстағы кілдеріне деген ащы сз Жарлау, Сымбатты сұлу, Бұлар кім? сияқты лендерде анық бой крсетеді. Жарлауда ақын қазақтың сол кездегі бас ктерер азаматтарына, ұлы-қызына, ақсақалдарына жар сала отырып, олардың нер-білімге енжарлығын, партия, дау-жанжалға құмарлығын бетіне басады. Қазақ кызының тағдырына аяушылық білдіріп, малқұмар, қызқұмар шалдарды айыптайды. Бұлар кім? өлеңінде қазақты бұрынғы ер түріктің азып-тозып күлкі болған жұрағаты деп зарайды да, үсті-басын мұнар жапқан, қарнынан басқаны ойламайтын, малға арын сатқан, зі жатып құдайды жұмсайтын жалқау, бірін-бірі жау кретін кертартпа мінездерді аяусыз әшкерелейді. Ал Сымбатты сұлуға - қазақ әйелі туралы сыпайы ұғымға кір келтірген әдепсіз, кргенсіз қыздардың мінез-құлқы туралы улы сатира.
Ақын қазақ қауымының осы күйі, болашағы жайлы кп ойланады. Патшаның отаршылдық саясатына да, ел әкімдерінің екіжүзді кылығына да сене алмайды. Келешектің не боларын түсінбей дағдарады. Мұны ол бірде тұспалдап (Түсімде, Кеше түнгі түс, бүгінгі іс) айтса, бірде дала табиғатының енжар күйімен астастыра суреттейді (Жазғы қайғы), тағы бір өлеңдерінде көңіл, жүрек сезімі күйінде (Көңілді көндіретін тағдыр) бейнелейді.[5,11]

ІІ НЕГІЗГІ БЛІМ С. ТОРАЙҒЫРОВТЫҢ ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ ӘДЕБИ КӨЗҚАРАС
2.1. С.Торайғыров шығармаларының әлеуметтік орта шындығымен байланыстылығы

1912-1913 жылдар аралығында Оқып жүрген жастарға, Тәліптерге (Шәкірттерге), Ендігі беталыс, Оқудағы мақсат не?, Анау-мынау, Мағынасыз мешіт, Жарлау, Досыма хат, Шығамын тірі болсам адам болып, Түсімде, Жазғы қайғы, Қымыз, Кешегі түс пен бүгінгі іс, т.б. өөлеңдерін, Зарландым атты ұзақ очеркін жазды. 1913 жылдың күзінде Троицкіге қайтқан Торайғыров Айқап журналына жауапты хатшы болып жұмысқа орналасып, Өлең һәм айтушылар, Ауырмай есімнен жаңылғаным, Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан, Қазақ ішіңде оқу, оқыту жолы қалай?, т.б. әңгіме, мақалаларын осы журналда жариялайды. С.Торайғыров өзінің публицистикасында материалға ерекше әлеуметтік, саяси тереңдік бере отырып, публицистикалық бастамаға басты орын береді. Әдетте публицистикалық шығармада өмірді көрсетуде қарапайымдылыққа, келтірілген суреттің қоғамдық ойын мазмұндауға бейім, мұнда образдық жүйе екінші орынға қойылады. Публицистика - әлеуметтік- саяси құбылыстардан, өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығының, мәдениеттің түйінді мәселелерінен келелі ой қозғау, пікір айту үшін таптырмайтын форма. Өз пікірінің шындыққа сай екендігіне оқырман көзін жеткізу үшін жазушы сұрақтар қоя отырып, оған жауапты өзі қайтарып, болған оқиға дәйектерін суреттейді. Мұнда сюжет емес, публицистикалық тапсырма ұйымдастырушы элемент болып саналады. Өмірдің әр қырын автор көкейіндегі сұрақпен байланыстыра отырып, шығармадағы публицистика әрқашан бірінші орында тұрады. Публицистикалық туындыда автор әлдеқайда кеңірек көсіле алады, оқушысының санасы мен сезіміне бірдей әсер етуге тырысады, оқушымен тікелей әңгімелесіп, шүйіркелеседі, өзі суреттеген картина турасында ойласуға шақырады. Сұлтанмахмұттың 1913 жылдары жазған публицистикалық туындылары қазақ халқының өмірінде болып жатқан сан қилы оқиғалар, заманның рухани көркі туралы болып келеді. Ол публицист ретінде өз кезеңіндегі өмірдің өзекті мәселелеріне үн қосып қана қоймай, журналистиканың күрделі жанрларының бірі - очерк жазуда да өзінің білімділігін, әдеби әзірлігін байқата алған талант иесі. Саяси қайраткер қыруар қоғамдық жұмыстармен қатар, публицистикалық еңбектер жазып қана қоймай, редакторлық, баспагерлік жұмыстарды да қоса атқарған. С.Торайғыровтың журналистік шығармашылығындағы назар аударатын, рухани мұра ретінде қабылдап, қызығып оқитын бір саласы - оның тарихи- әлеуметтік мәселелерге байланысты жазған публицистикалық очерктері дер едік. Публицистикалық очерктерінде алған тақырыбын терең зерттеп, көрген, 2 білген, көкейіне түйгендерін оқушысына ұсынып отырған. С.Торайғыровтың шығармашылығына филология ғылымдарының докторы, профессор Ә.Марғұлан былай деп баға береді: "...Ауылған келгенде өзін басқадан жекелеп, ылғи ойға батумен, бір мәселелерді іздеумен уақытын алатын. Сұлтанмахмұтта ешбір жеңілтектік, бос сөзге үйір болу деген жоқ еді. Ол оқымаған жай халықтың арасында отырса да, ылғы мәдениет мәселесі туралы әңгіме айтып отыратын ",-дейді. Өз кезеңінде автор әрбір тарихи оқиғаларға байланысты жеке көзқарасын білдіріп, қазақ халқының ұлттық мүддесін әр қырынан алып, ХХ ғасыр басындағы төңкерістердің шиеленісу, қазақ халқына тигізіп отырған әсерін нақты ғылыми тұрғыдан дәлелдеп береді. 1918 жылы жазған "Социализм" деген публицистикалық очеркінде заман талаптары, Қазақстандағы саяси ағымдардың құрамы, мақсат-мүддесіне кеңінен тоқталады. Онда әлеуметтік-саяси құбылыстарға, қазақ халқының түйінді мәселелеріне байланысты ой қозғау, пікір айту, қарапайым халықпен сыр шертісу формасын таңдаған. Публицист өз ойы мен сезімі арқылы өз дәуірінің тынысын, сол кездегі өмір картинасын көз алдыңызға елестетеді. "Міне Жан Жак Руссо, Толстой секілді данышпандардың мәдениетті жер жұтса, е, демеймін деп мәдениеттен қарайған себебі осы. Неғұрлым дене азығы - өнер өскен сайын адам баласының бақытсыздығының өскені "деп оқушымен шын сыр бөлісіп, шүйіркелеседі. Бұл публицистикалық очерктің ерекшелігі автор көкейіндегі ойды өз атынан баяндап, ой-өріс диапозонын, ақыл-парасатын, әр қилы мағлұмат-бағдардың молдығын байқата білген. Бұл шығармасында публицист сол кездің де, бүгінгі күннің де күн тәртібінен түспей отырған мәселелер туралы өз пікірін білдіреді. Мұнда публицистикалық очерктің компоненттері молынан пайдаланылып, фактілерді іріктеп, шығармашылық електен өткізіп, әлеуметтік мәні бар мәселелерді қозғай білген деуге болады. Публицист сол кездегі замандастарының рухани көркі мен сыр-сипатын жақсартуға шақырып, уағыздайды.[6,53]
Ол әр туындысында өнер, әдебиет, құлдық мәселесі, дене азығы туралы да айта келе, нәтижелі үгіт-насихат жүргізгенін де айқын көруге болады. Сонымен, автордың - ХХ ғасыр басындағы қазақ тұрмысындағы оқиғалар мен құбылыстарды батыл, терең талдап, тартымды тілмен жазған тегеурінді публицист деуге толық негіз бар. С.Торайғыров өзінің публицистикалық қарымын тіл, әдебиет, өнер мәселесіне бұрған тұста оқырмандармен тікелей әңгімелесіп, өзі әңгіме етіп отырған мәселе турасында халықпен ойласуға шақырады. "Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан", Жаңа кітап, Өлең һәм айтушылар, Ескі сөз атты мақалаларында публицистикалық сарындағы кең философиялық түйіндермен құнды мәселе тңірегінде әңгіме қозғайды. Автор ауқымды мәселелерді қозғап, қазақ елінің зәру проблемаларын публицист көзімен көре білген. Сол кездегі саясатты бағалай отырып, қорытындылары мен тұжырымдарын әрі нанымды, әрі дәлелді бейнелейді.3 Бұл туындыларда нақты өмір шындығын көркем публицистикалық тұрғыдан ашып көрсетуге бағындырған. Келтірілген фактілердің бәріне дерлік көркем публицистикалық тұрғыда талдау жасауға, өз қабылдауындағы, түйсігіндегі бейнені суреттеуіндегі факті туралы әңгімелейді. 1913-1914 жылдары Айқап журналында редакциясына хатшы болып орналасады. Осы журналды қызмет істеген жылдары әр өнерге бой ұрып, өлең, әңгіме, мақаланы өндіріп жазған кезі екен. Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан, өлең және айтушылар, Қазақ ішінде оқу, оқыту жолы қалай? деген проблемалық мақалаларын жазады. Осы мақалаларымен қоса басқа да маңызы зор кітаптары жазғаны туралы сұлтанмахмұттанушы Б.Кенжебаев: ...Бұлардан басқа да ол Тентектің жинаған шоқпары, Тамшы деген кітаптар жазып баспаға береді. Бірақ ол кітаптары жоғалып кетеді,- дейді. 1913 жылы жазған Қазақ ішіңде оқу, оқыту жолы қалай? атты проблемалық мақаласы қазақ арасында оқу оқытып жүрген молдалар туралы. Молда атанған адамдардың ескі жолды таңдағандары да, жаңа жолды таңдағандары да ғылым мен педагогикадан хабарсыз екенін мақала авторы өкіне жазады. Бұл проблемалық мақалада автор осы жолдан шығудың жолдарын ұсынады. Осы журналда қызмет істеп жүргенде Жаңа кітап атты рецензиясы шығады. Бұл М.Дулатовтың Азамат деген кітабына сын ретінде жазылған. Автор М.Дулатовтың бұл кітабына талдау жасай келе баспасы таза, бұрынғы жазғандарына қарағанда бөтен тілден аршыңқы, мағынасы тереңірек деп бағалай келе: Әсіресе қышуға тиетін жері Иә алла, Қайтер едің? Газета, журнал деп бастағандары. Қара жамылып, қайғы жұтып тұрған кезде жазған ғой. Кейбір уәзіндері бірінен бірі қысқа ойнақы емес, оқушының арбасы сазбен жүргендей ауырланып шығарлық- деп сынайды. Алдыңғы туған шығармаларға көш жүре түзелер деген ниетпен құрық тигізбеген сыншы кез келген шығарманың мінін бастан түзеу керек екенін де жазады. Бұл рецензияны жазу барысында Сұлтанмахмұт жаманның барынан жоғы жақсы деген принципті ұстанғанын байқаймыз. 1913 жылы осы журналда С.Торайғыровтың Қазақ тіліндегі өлең кітаптары жайынан атты сыни мақаласы жарық көреді. Автор бұл мақаласында Зарқұм, Салсал, Алпамыс сияқты қисса, ертегілердің қазақ әдебиеттіндегі алып келген орнына тоқталады. Мұнда да қазақ тілінде шыққан өлең кітаптарының тілі, көркемдігі жайынан үзінділер келтіре отырып сынаған тұстары ұтымды. Бұл мақаласында автор сол кезде шығып тұрған газет-журналдар туралы: Қазақ секілді қараңғы, көшпелі халықтың ішінде шыққан газет, журналдың малтықпай тез жүріп, жеңіл кетулері сол етпеттен тұруларының арқасы, өйтпесе, Самарқан, Түркістан, Бұхара, Ташкент жақтағы газеттер секілді адым жер шықпай, арбасы төңкіріліп қала берер еді. Олар мәдениетті болғаны қайда? Атам заман. Ата-бабаларымыз өнер-білімді сол жақтан іздеген,- дей келе, жаңа газеттер мен кітапта туып тұрған кезде де бұрынғыларымыз хикаят болса да тілі қазақша, рухы 4 қазақ рухына жақын келетіндіктен де өзін сүйіндіруші еді деп пікір айтады. Жаңа газеттер мен кітаптарды өзге тілдің сөздері көп кездесетінін сынай келе публицист осы мәселеге аса мін беруге шақырады. Қайда қазақ тілі, қайда қайысқан назым деген сауал да қояды. Бұзылған қанымызды түзеп, қарайған көңілімізді жуып, жанымызға пайда, дертімізге шипа болады-мыс деген жарыпсал жаңа әдебиетімізді нысаны нұсқаған қол, көрсеткен жолы жоқ құр қатын ойбайға айналып, әркім соны ән көріп бара жатқан соң, қазақ жазушылары-ау, алдарыңа салып айтып отырмын: құр ойбай дегенмен ойбайдың да ойбайы бар ғой, жылайдың да жылауы бар ғой,- дей келе, туыстағы тұрмыс дерті мен анық аты жоғалмайтын өнер туғызатын кез келгенін айтады. Басқаларға қарағандай пайғамбардың жүрегінен құйылған құрандай соқыр кісі сыбдырынан танырлық аққұла Абай өөлеңдерінің қасиеті туралы публицист төгілте жазады. А.Байтұрсыновтың Қырық мысалынан үзінділер келтіре отырып, әділ, шын деп баға береді. С.Торайғыров бұл сыни мақаласында қазақ тілінде бастырмалатып жазылған көп кітаптарда қазақтың иісі де жоқ екенін, рухы нашар, ана тілімізді алаланып, тілдің ағыны теріске бейімделіп бара жатқан шындықты бүкпесіз жазады. Бұл мақаланы жазып отырғанда сынап жазып отырмағанын, көзге ұрып тұрған кемшіліктерге шыдай алмай қолына қалам ұстағанын автор былай жазады: Бұларды мен мен сыншы болып сынап жазып отырғаным жоқ: сыншы болуға өзім сыннан өткен кісі емеспін. Сабасына қарай піспегі деп көргенімше көзге шыққан көсеудей сүйелдерін ғана көрсетіп отырмын. Шын тездің қолына түсіп түзете бастаса, бір журналды бір кітаптың сыны толтырара әдебиетімізді бар деп атауға болады,- дейді. 1913 жылы Айқап журналының №21 санында Құран бұзған атты мақаласы жарияланған. Мұнда Қазан қаласында Харитонов басып шығарған құран кітабына сын жазады. Бұл да құран кітаптарын аударудағы сол кзде жіберіліп отырған қателіктер мен тіл, стиліндегі кемшіліктерін көрсеткен құнды мақала болып есептеледі. С.Торайғыров сөз тұсындағы қазақ ақын-жазушыларының ішіндегі әдебиет теориясы мен мәселелерін тереңнен қозғаған авторлардың бірі. Ол өз заманында шыққан өлең кітаптарына қысқа рецензия жазудың шеберлігін көрсете алды. Бұл тек қысқа рецензия ғана деп қабылданған жоқ, керісінше, өз тұстастарының арасында қазақ әдебиетінің тарихындағы көркем өнерге, әдебиетке тұңғыш анықтама берілген теориялық мақала да болып табылады. Айқап журналында аз ғана уақыт қызмет еткен ақын 1914 жылы жазда туған елі Баянауылға оралады. Ел ішінде мәдени-ағарту жұмысын жүргізетін Шоң серіктігі деген ұйым ашпақ болғанымен, ісі жүзеге аспады. Осы жылы орысша оқу іздеп Семейге барған Торайғыров діттеген оқуына түсе алмай, біраз дағдарысқа ұшырайды. Осындай көңіл-күй әсерімен Ләпет бұлты шатырлап, Алтыаяқ сияқты өлеңдер жазады. Ендігі беталыс, Тұрмысқа, Бір адамға, Туған еліме, Сымбатты сұлуға, Қыз сүю, Гүләйім, Өмірімнің уәдесі, Жан қалқам, Гүл, т.б. өөлеңдерін, 1915 жылы Кім жазықты? атты өлеңмен жазылған романын дүниеге әкелді. 5 Шығыс Қазақстанда жалданып бала оқытқан ол 1916 жылдың күзіне дейін әуелі Қатонқарағайда, кейін Зайсанда болады, орыс тілін үйренеді. 1916 жылы 9 ақпанда Қазақ газетінде С.Торайғыровтың Жазықсыз тамған қан атты әңгімесі Торайғыр деп қол қойылып шығады. 1913 жылы 2 ақпанда Қазақ газетінің жарық көруіне арналған Міне, алақай өлеңі жарияланады, қазақ-қырғыз елдерінің жаугершілік кезеңі туралы Жалаңаш баба аңыз-әңгімесі жарияланады. 1916 жылы осы газетте жарық көрген Жазықсыз тамған қан әңгімесінде әдет-ғұрып, салт-сана құрбаны болған жастардың өлімі туралы жазылады. 1917 жылы Семей қаласында шығып тұрған Сарыарқа газетінің екі санында Әлиханның Семейге келуі атты мақаласы жарияланған. Бұл оқиғалы очерк сипатында жазылған туындысы. Оқиғалы очерк - қазақ әдебиетінде көрнекті орын алатын очерктің белсенді түрі, себебі, әрдайым жазуға лайық ғажайып оқиғалар болып жатады және оқырмандарға эмоциялық әсер беру қызметін де атқарады. Бұл туралы Төлеубай Ыдырысов: Очерктің бұл түрінің оқиғалы деп аталуы әсте бірыңғай оқиғаны суреттеу деген сөз емес. Очерктің бәрінде де негізгі кейіпкер болып еңбек адамы алынатыны сияқты, бұл түрдің де түп қазығы - адам,- дейді. Жазушылар өмірде болып жатқан ғажайып оқиғалардың куәгері ғана болып қоймайды, қаламгер тіліне тиек, шығармасына арқау етіп өзі куә болған оқиғаларды алады. Оқиғалы очеркте де көркемдік элементтермен қатар, деректер, авторлық шегініс, публицистикалық ой мен түйін қатар жүреді. Сұлтанмахмұттың оқиғалы очерктерінің қайсысын алсақ та, қазақ елінің тұрмыс-тіршілігін, кең байтақ өлке, небір батыр, қарапайым адамдар туралы, олардың басынан кешкен оқиғалар, талай қызық тағдырлар жайлы толғайды. Өмір құбылыстарын үңіле зерттеген очеркші жаңалық пен жақсылықтың жаршысы болу мақсатында оқиғалы, мазмұны тартымды очерктерді өмірге әкеліп отырған. Семей қаласына Әлихан Бөкейхановтың келуі туралы бұл очеркінде автор Әлиханды көп халықтың асыға күткенін былай суреттейді: ...жұрт қадыр кісісін көргенде мұндай сүйсінбес. Әркім түрегеліп аяқбасқан жерінде қуаныштан бір-екі минут есінен айырылып па, әйтеуір дағдарыңқырап тұрды,- дей келе, Әлиханның аман-сәлем құттықтайды қабыл алғанын білдіріп, қысқа ғана сөйлеген сөзі де келтіреді. Торайғыров публицистиканың жанрларын жаңа арнада дамытты. Ол өз публицистикалық мақалаларында өмірдегі сан түрлі мәселелерді кеңінен қамтып, өршіл ой-түйіндерін бүкпестен, өткір де ашық насихаттауға тырысты. Алғашқы Таныстыруда Алашорда қозғалысы өкілдерін елге таныту мақсатын көздеді. Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатовтарды таныстырып, олардың бірі - күн, бірі - шолпан, бірі - ай екендігін жазады, алаштықтардың қазақ халқының тәуелсіздігі жолындағы еңбектерін саралады. Алаш өкілдерімен қоса, қазақтың көрнекті тұлғалары Абай мен Шәкерімді ерекше атап көрсетеді. 6 Публицистика Торайғыров шығармашылығының табысы. Мұнда автор аз ғұмырында көзімен көріп, ойымен түйген, білім-білігімен таныған тұрмыс өткелдерін өзіне ғана тән үнмен ашына, ақтара жазады. С.Торайғыров публицистикасына арқау болған кейіпкерлер түрлі кәсіппен шұғылданған әділетті қоғам құрғысы келетін адамдар. Торайғыров публицистикасы - ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғамы шындығын, ондағы жаңашыл ой-пікірдің дамуын танытатын үлкен белес. Оның ізденістері шындықтың ауылын іздеумен байланысты, оның реализмі бұлтақсыз, жалтақсыз айтылған шындыққа, әлеуметтік тіршіліктің шынайы суреттеріне негізделген, оның теңденциясы да сыншыл. С.Торайғыровтың публицистикалық мұрасынан байқайтынымыз - қай туындысын алсақ та, өз кезеңінің желпінісін, келелі істердің әуенін, дәуір үнін, сол оқиғалардың лебін сезініп отыруға мүмкіндік бар. С.Торайғыров өмір кешкен дәуір мен орта өзінің күрделілігімен ерекшеленеді. Публицистің өз заманында атқарған ісі мен журналистік мұрасы баспасөз тарихындағы тұтас жүйе болып саналады. Ол - қазақ елінің ұлт мәселесіне, тіл, әдеби-сын мәселесіне үн қосып, бірнеше дүркін мақалалар жазып, қоғамдық-саяси мәселелер төңірегінде публицистік қарымын танытқан қоғам қайраткері, мұсылман халықтары арасынан шыққан талантты ақын ғана емес, қаламы қарымды журналист ретінде де қазақ баспасөзі тарихында өзіндік орны бар тұлға.

2.2 Күрделі заман шындығы және С.Торайғыров шығармашылығына ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.