Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру шарттары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің мәні.
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу процестерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Коммерциялық банктердің карыз алушының несиеге қабілеттілігін және ипотекалық несиелеуді талдауы ... ... ... ... ... .30
2.3. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу динамикасын талдау және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. Қазақстан Республикасы Коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы, даму болашағы.
3.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің мәні.
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды несиелеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу процестерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
2.2. Коммерциялық банктердің карыз алушының несиеге қабілеттілігін және ипотекалық несиелеуді талдауы ... ... ... ... ... .30
2.3. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу динамикасын талдау және оның дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...46
3. Қазақстан Республикасы Коммерциялық банктерінің жеке тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы, даму болашағы.
3.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің артықшылықтары мен кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...57
3.2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..68
Өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қаржы жүйесінде банк саласы өте жақсы дамып келе жатқан секторға жатады. Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан соң өзінің қаржы саласын, соның ішінде банк секторын дамытуға көңіл бөлді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни, операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі күнгі банктер банк ісінің негізгі мағынасы мен рөлі ретінде-салымдарды жию және тартылған қаржының сенімділігін камтамасыз ету ( бастысы-депозиттер ) және парасатты саясат арқылы бұл қаржыны епті қолдану болатын болса, яғни несиеге беретін болса қалған барлық кызмет түрлері екінші кезекте болады. Соңғы уақыттардағы Қазақстан экономикасындағы проблемалық жағдайлар мәселен инфляциялық процестер, төлем балансының тапшылығы тағы да басқа экономикалық жағдайлар Коммерциялық банктер дамуында үлкен менге ие болды.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы және халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды несиелендіруге тоқталатын болсақ жеке тұлғалар көбінесе тұтыну несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 10-12 % -ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғарғы деңгейді құрайды. Тек соңғы жылдары ғана халық несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке тұлғаларды несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесі жеке тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда, несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни, операциялар формасы, бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде. Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар: депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі күнгі банктер банк ісінің негізгі мағынасы мен рөлі ретінде-салымдарды жию және тартылған қаржының сенімділігін камтамасыз ету ( бастысы-депозиттер ) және парасатты саясат арқылы бұл қаржыны епті қолдану болатын болса, яғни несиеге беретін болса қалған барлық кызмет түрлері екінші кезекте болады. Соңғы уақыттардағы Қазақстан экономикасындағы проблемалық жағдайлар мәселен инфляциялық процестер, төлем балансының тапшылығы тағы да басқа экономикалық жағдайлар Коммерциялық банктер дамуында үлкен менге ие болды.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы және халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды несиелендіруге тоқталатын болсақ жеке тұлғалар көбінесе тұтыну несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар өзінің жыл сайынғы табысының 10-12 % -ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай жоғарғы деңгейді құрайды. Тек соңғы жылдары ғана халық несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке тұлғаларды несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр түрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының арасындағы айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін тұтыну несиесі жеке тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 30 наурызындағы № 2155 «Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісі туралы» Жарлығы (ҚР Президентінің 20.07.1995 ж. № 2370, 02.08.1995 ж. № 2326, 05.12.1995 ж. №2672, 27.01.1996 ж. №2830 Жарлықтарына, ҚР 03.07.1996 ж. № 18 – 1 , 07.12.1996 ж. № 50 – 1 , 11.07.1997 ж. № 154 – 1, 08.12.1997 ж. № 200 – 1, 29.06.1998 ж. № 236 – 1, заңдарына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 31 тамызында «Қазақстан Республикасындағы Банктер және банк қызметі туралы» Жарлығы ( 1996 жылдың 6 наурызында, 1996 жылдың 7 желтоқсанында және 1997 жылдың 11 шілдесінде енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қоса есептегенде ).
3. 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы № 54 – 1 «Қазақстан Республикасының валюталық реттеу туралы» заңы. ( 1997 жылдың 11 шілдесіндегі № 154 – 1 ҚР – ның заңымен, 1998 жылдың 9 шілдесіндегі № 277 – 1, Қазақстан Республикасының Заңымен өзгерістер енгізілді.
4. 1997 жылдың 28 сәуіріндегі № 97 – 1 «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы» заңы.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 1997 жылдың 23 мамырындағы № 219 «Пруденциалдық нормативтер туралы» Ереже қаулысы ( Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 27.10.1997 ж. № 380, 28.08 1997 ж. № 157 қаулыларына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілді )
6. 27.10.1994 ж. № 26 «Қарыз алушының несиені өтеу жарамдылығын банктердің талдауы бойынша әдістемелік нұсқау» Хаттамасы.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің 1997 жылдың 23 мамырындағы № 222 «Ең аз шамадағы резервтік талаптар туралы» Ереже.
8. 1995 жылдың 29 наурызындағы «Қазақстан Республика – сының ақша төлемдері мен аударымдары туралы» заңы.
9. 1996 жылдың 14 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы «Валюталық реттеу туралы» заңы.
10. 1997 жылдың 5 наурызындағы Қазақстан Республикасы «Құнды қағаздар нарығы туралы» заңы.
11. 1997 жылдың 6 наурызындағы Қазақстан Республикасы «Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы» заңы.
12. 1994 жылдың 11 ақпанындағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасы бекіткен ( № 4 Хаттамасы ) Қазақстан Республикасы экономикасының қысқа мерзімді несиелеу ережесі.
13. Исаев А. «Қазақстанның банк секторының күйі қандай» ( текст ) «Айқын» газеті – 2007 жыл, 26 – қаңтар, 11 – бет.
14. Сауытбекова Ә. «Банк жүйесінің өзекті мәселелері» (мақала ) «Дала мен Қала» газеті – 2006 жыл, 14 – сәуір, 5 – бет.
15. Муканова Ж. «Халық банкі» (мақала) «Түркістан» газеті – 2005 жыл, 7 – шілде, 3 – бет.
16. Знябеков Б. «Жер банкін құру керек» (мақала) «Егемен Қазастан» газеті – 2002 жыл, 14 – маусым , 6 – бет.
17. Муканова Ж. « Банктердің қарызы» (мақала) «Түркістан» газеті – 2007 жыл, 5 – сәуір, 11 – бет.
18. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Лекциялар курсы. Алматы: Экономика баспасы 2006 жыл.
19. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары» Оқу құралы Алматы: ИздатМаркет баспасы, 2004 жыл.
20. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Оқулық Алматы: Издатмаркет баспасы, 2000 жыл.
21. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер» Оқулық. Алматы: Экономика баспасы, 2006 жыл.
22. Основные требования к ипотечным жилищным займам, права требования по которым приобретаются ЗАО «КИК и руководство по их выдаче и доверительному управлению. 30 апрель 2002г.
23. Аникеева А.В. Ипотека в РК «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста» Алматы: Экономика, 2001г.
24. Давлетова М.Т. «Кредитная деятельность банков в Казакстане» Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001 г.
25. Шелекбай Ә.Д. «Банк ісіндегі тәуекел менеджмент» теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2007 жыл.
26. Годовой отчет Национального банка РК за 2002 – 2005 годы. – Алматы: 2000 – 2006.
27. Статбюлетень Национального банка РК на 2005 года.
28. Под ред. Г.С. Сейткасимова. «Банковское дело» Учебник. – Алматы: Каржы – Каражат, 1998 г.
29. Садвакасов К.К. «Коммерческие банки» Управленческий анализ деятельности. Планирование и контроль. – Москва: Ось – 89 , 1998 г.
30. Абдильманова Ш. «Вопросы развития ипотечного жилищного кредитования» Банки Казахстана . - 2000. - №3. = с. 32-35
2. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың 31 тамызында «Қазақстан Республикасындағы Банктер және банк қызметі туралы» Жарлығы ( 1996 жылдың 6 наурызында, 1996 жылдың 7 желтоқсанында және 1997 жылдың 11 шілдесінде енгізілген өзгерістер мен толықтыруларды қоса есептегенде ).
3. 1996 жылдың 24 желтоқсанындағы № 54 – 1 «Қазақстан Республикасының валюталық реттеу туралы» заңы. ( 1997 жылдың 11 шілдесіндегі № 154 – 1 ҚР – ның заңымен, 1998 жылдың 9 шілдесіндегі № 277 – 1, Қазақстан Республикасының Заңымен өзгерістер енгізілді.
4. 1997 жылдың 28 сәуіріндегі № 97 – 1 «Қазақстан Республикасындағы вексельдік айналыс туралы» заңы.
5. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкінің 1997 жылдың 23 мамырындағы № 219 «Пруденциалдық нормативтер туралы» Ереже қаулысы ( Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасының 27.10.1997 ж. № 380, 28.08 1997 ж. № 157 қаулыларына сәйкес өзгерістер мен толықтырулар енгізілді )
6. 27.10.1994 ж. № 26 «Қарыз алушының несиені өтеу жарамдылығын банктердің талдауы бойынша әдістемелік нұсқау» Хаттамасы.
7. Қазақстан Республикасы Ұлттық банкісінің 1997 жылдың 23 мамырындағы № 222 «Ең аз шамадағы резервтік талаптар туралы» Ереже.
8. 1995 жылдың 29 наурызындағы «Қазақстан Республика – сының ақша төлемдері мен аударымдары туралы» заңы.
9. 1996 жылдың 14 сәуіріндегі Қазақстан Республикасы «Валюталық реттеу туралы» заңы.
10. 1997 жылдың 5 наурызындағы Қазақстан Республикасы «Құнды қағаздар нарығы туралы» заңы.
11. 1997 жылдың 6 наурызындағы Қазақстан Республикасы «Қазақстан Республикасындағы инвестициялық қорлар туралы» заңы.
12. 1994 жылдың 11 ақпанындағы Қазақстан Республикасы Ұлттық банк Басқармасы бекіткен ( № 4 Хаттамасы ) Қазақстан Республикасы экономикасының қысқа мерзімді несиелеу ережесі.
13. Исаев А. «Қазақстанның банк секторының күйі қандай» ( текст ) «Айқын» газеті – 2007 жыл, 26 – қаңтар, 11 – бет.
14. Сауытбекова Ә. «Банк жүйесінің өзекті мәселелері» (мақала ) «Дала мен Қала» газеті – 2006 жыл, 14 – сәуір, 5 – бет.
15. Муканова Ж. «Халық банкі» (мақала) «Түркістан» газеті – 2005 жыл, 7 – шілде, 3 – бет.
16. Знябеков Б. «Жер банкін құру керек» (мақала) «Егемен Қазастан» газеті – 2002 жыл, 14 – маусым , 6 – бет.
17. Муканова Ж. « Банктердің қарызы» (мақала) «Түркістан» газеті – 2007 жыл, 5 – сәуір, 11 – бет.
18. Хамитов Н.Н. «Банк ісі» Лекциялар курсы. Алматы: Экономика баспасы 2006 жыл.
19. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктер операциялары» Оқу құралы Алматы: ИздатМаркет баспасы, 2004 жыл.
20. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие» Оқулық Алматы: Издатмаркет баспасы, 2000 жыл.
21. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, Несие, Банктер» Оқулық. Алматы: Экономика баспасы, 2006 жыл.
22. Основные требования к ипотечным жилищным займам, права требования по которым приобретаются ЗАО «КИК и руководство по их выдаче и доверительному управлению. 30 апрель 2002г.
23. Аникеева А.В. Ипотека в РК «Казахстан на пути к новой модели развития: тенденции, потенциал и императивы роста» Алматы: Экономика, 2001г.
24. Давлетова М.Т. «Кредитная деятельность банков в Казакстане» Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 2001 г.
25. Шелекбай Ә.Д. «Банк ісіндегі тәуекел менеджмент» теориясы, әлемдік практика, Қазақстан тәжірибесі: Оқу құралы. – Алматы: Экономика баспасы, 2007 жыл.
26. Годовой отчет Национального банка РК за 2002 – 2005 годы. – Алматы: 2000 – 2006.
27. Статбюлетень Национального банка РК на 2005 года.
28. Под ред. Г.С. Сейткасимова. «Банковское дело» Учебник. – Алматы: Каржы – Каражат, 1998 г.
29. Садвакасов К.К. «Коммерческие банки» Управленческий анализ деятельности. Планирование и контроль. – Москва: Ось – 89 , 1998 г.
30. Абдильманова Ш. «Вопросы развития ипотечного жилищного кредитования» Банки Казахстана . - 2000. - №3. = с. 32-35
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің
мәні.
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды
несиелеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...13
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..21
2.2. Коммерциялық банктердің карыз алушының несиеге
қабілеттілігін және ипотекалық несиелеуді
талдауы ... ... ... ... ... .30
2.3. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
динамикасын талдау және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .46
3. Қазақстан Республикасы Коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы, даму болашағы.
3.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің
артықшылықтары мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 68
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қаржы жүйесінде
банк саласы өте жақсы дамып келе жатқан секторға жатады.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан соң өзінің
қаржы саласын, соның ішінде банк секторын дамытуға көңіл бөлді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда,
несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі
дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни, операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды
жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі күнгі банктер банк ісінің негізгі мағынасы мен
рөлі ретінде-салымдарды жию және тартылған қаржының сенімділігін
камтамасыз ету ( бастысы-депозиттер ) және парасатты саясат арқылы
бұл қаржыны епті қолдану болатын болса, яғни несиеге беретін болса
қалған барлық кызмет түрлері екінші кезекте болады. Соңғы
уақыттардағы Қазақстан экономикасындағы проблемалық жағдайлар мәселен
инфляциялық процестер, төлем балансының тапшылығы тағы да басқа
экономикалық жағдайлар Коммерциялық банктер дамуында үлкен менге ие
болды.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы
және халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды
тұлғалар мен жеке тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды
несиелендіруге тоқталатын болсақ жеке тұлғалар көбінесе тұтыну
несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін
арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды
бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар
өзінің жыл сайынғы табысының 10-12 % -ын тұтыну несиесін
өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай
қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның
үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай
жоғарғы деңгейді құрайды. Тек соңғы жылдары ғана халық
несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке тұлғаларды
несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр
түрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының
арасындағы айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін
тұтыну несиесі жеке тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке
шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді
жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды
сатып алуға беріледі.
Жеке тұлғаларды несиелендіру көптеген елдерде маңызды
рөл атқарады. Осыған орай, олмемлекет тарапынан реттеліп
отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік және
коммерциялық несиелерге бақылау қойылады. Жеке тұлғаларды
несиелендіру халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады. Сондықтан жеке
тұлғаларды несиелендіру ақша-несие саясатының басым бағыты
болып қала береді.
Жұмыстың мақсаты. Коммерциялық бактердің жеке тұлғаларды
несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру
шарттарын қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету
үшін мынадай мәселелер қойылған:
- жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке
тұлғаларды несиелеу жүйесін қарастыру;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу динамикасын
талдау;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні болып коммерциялық банктердің
жеке тұлғаларды несиелеуі саналады.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Халық Банкі
АҚ болып табылады.
Жұмыстың методологиялық негізі болып келесілер саналады:
банк туралы заңдар, нормативтік документтер,
инструкциялар ( нұсқаулар ), жағдайлар және оқулық
құралдары тағы басқалар.
Жұмыстың құрамы келесілерден тұрады: кіріспеден, 1 – бөлімнен,
2 – бөлімнен, 3 – бөлімнен, қорытындыдан, пайдала -нылған
әдебиеттерден. Жұмыстың бірінші бөлімінде
коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі
несиенің мәні.
Екінші бөлімінде коммерциялық банктердің
жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің жеке
тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы және
даму болашағы туралы қарастырамыз.
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің
мәні
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұны.
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып
табылады. Несие деген сөз, қарыз, кредит, деген
kredo-сенемін деген мағына беретін латынша kreditum деген
сөзден шыққан. Ол экономиялық категория ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларда: бай
және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие ақша қатынастары сияқты
үнемі дамып отырды. Алғашқы несие табиғи түрде ( астық,
мал, еңбек құралдары және т.б. ) қоғамның дәулетті топтарынан
мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен
қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Несиенің рөлін несиелік
қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын нәтижесімен
анықтауға болады. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндірс
процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей, несиенің өз
қызмет саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен
емес, шаруашылық айналымда пайдаланылмай тұрған, қайта
айналып құйылудың бастапқы кезінде қайта бөлінуі мүмкін
бөлігімен ғана байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін
міндеттер қоғамдық дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы
мүмкін.
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің
арқасында қарыз беру капиталы құрылып, оның өнім өндіруге
пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді. Уақытша
бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және
төлемдік негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез
келген экономикалық субъект бойынша ағымдағы өндірістік
шығындар мен табыстардың арасында, өндірістің маусымдық
сипаты мен экономика салаларында тауарларды сатып реттеудің
арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар
жиынтықтардың арасында болатын қарама-қайшылықтарды шешіп
отырады. Ұдайы өндіріс процесін несие арқылы түзету ең
алдымен қоғамдық өндірістің үздіксіздігін қуаттап отырудың
арқасында қамтамасыз етіледі. Жаңа өндіріс ашу мен жеке
тұлғалардың жаңа бір тірлік бастап оны кеңейту ісінде де
несиенің алатын орны, атқаратын қызметі және рөлі өте зор.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны
айрықша Ол ақша айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие
өзінің қызметі-айналыс құралын құруға байланысты:
- біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу
мен сақтау шығындарын қысқартады;
- екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана
отырып, қолма-қол ақшасыз есептеулерді жылдамдатып, айналым
шығындарын азайтады;
- үшіншіден, қосымша ресурстарға маусымдық сұраныстардың
өскендігінен резервтік қорлардың кемуіне байланысты
айналым шығындары қысқарады.
Заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың қаржыларын банктердің
есеп-шотында сақтау ақша есептерін банкінің есебінде жазу
арқылы, яғни қолдағы бар ақшаның қатысуынсыз жасауға мүмкіндік
береді. Қолма-қол ақшасыз есеп экономикадағы есептесулерді
тездетіп, айналымның шығындарын азайтады, мемлекеттік қарыз
беру қорын арттырады.
Қолдағы ақшалардың айналымға түсуі және оларды айналымнан
шығару несиелік негізде жүргізіледі, мұның өзі айналыстағы ақша
көлемін реттеп және оларды басқаруға, дәлірек айтқанда валюта
мен инфляцияның тұрақтылығын ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет
пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу
үшін экономикадағы несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал,
экономикалық өрлеу кезінде экономиканы жандандырып, әрі өсіру
үшін несие экспансия саясаты қолданылады, яғни пайыздық
ұтыстарды кеміту арқылы несие тасқыны көбейіп, ақша көлемі
ұлғайады. Осылайша ақша айналымы ретке келтіріледі.
Қазақстанда 1993-1997 жылдары несиелердің шектелуі, ал 1998
жылдан бастап несие экспансиясы саясаты жүргізілді.
Несиенің арқасында жеке тұлғалар тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен
аппараттар алу мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы
көптеген әлеуметтік мәселелерін шешуге қол жеткізіп отыр.
Сонымен коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принцптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан
тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
- несие келісімі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек.
Егер бір келісімде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің
қайтарылатын қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс
сатыларын, несиенің негізін құрастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт –
құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-
біріменөзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық
субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен несие алушы жатады.
Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге
қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік келісімнің қарыз ұсынатын жағы.
Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір
қоры болуы керек. Ол ақша өзініңкі болуы немесе басқа
біреуден қарызға алған болуы да мүмкін. Қазіргі уақытта
қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк, оның ішінде
жеке тұлғаларды несиемен қамтамасыз етуші коммерциялық банктер
болып табылады. Алғашқыда айтып кеткендегідей ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселермен мен халықтың, яғни
заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие
түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алуша ғана емес, сондай –ақ соңғысы да меншік
иесіне ( кәсіпорынға, халыққа ) тартылған ресурстарды (
ақшаларды ) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайда
несие беруші болса, екінші жағдайда- қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып,
алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай
қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар
болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар –
мемлекеттер, кәсіпкерлер, заңды және жеке тұлғалар мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы жеке тұлға
қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды,
өзінің мұқтаждықтарына, айналымда алған несиесін өз қалауымен
қолданады. Бұл жағдайда алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны
іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды
артық көлемде қайтарады.
Несиелік мәміледе қарызға алушы жеке тұлға
несие беруші коммерциялық банкке тәуелді, оған несие беруші
банк өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы жеке
тұлға мен несие беруші банк несие қатынастарының толық
құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек, және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы
мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос
ақша қаражаттарын есеп және депозиттік шоттарға сақтай отырып
) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс -
әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның
қарама – қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек,
несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі
келсе, қарыз алушы жеке тұлғаға мүмкіндігінше арзан несие
алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие беруші банктер мен несие алушы жеке
тұлғалардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі – алыс-
берістің объектісі – несиеленген құн ( ссуженная стоимость )
болып табылады.
Несиенің құрылымы
Несие беруші Несиеленген құн (несие) Қарызға алушы
1 – сурет. Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін
жылдамдататын ерекшелікке ие. Себебі, қарызға алушы жеке
тұлғаның қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың
қажеттілігі жоқ. Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие
есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың
ауыспалы айналымының үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және
олардың қозғалысындағы іркілістерді жояды. Бұл жағдайда
бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі.
Несие өз құнын осылайша бүкіл қозғалысында: басынан
бастап, оның банкке толық қайтарылуына дейін сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды.
Ол элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ,
келесідей көрсетіледі:
Но – Қан – Нп ...Рб ...Нқ ... – Бқ
Мұндағы: Но – несиені орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ – банктің аталмыш қарызды қайтаруы.
Несиеленген құнды орналастыру ( несиенің
ұсынылуы ) Но – несие қозғалысының алғашқы баспалдағы
болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы ( аккумуляциясы ),
яғни уақытша бос қаражаттар себеп болады. Несие
беруші банк несие алушы жеке тұлғаға белгіленген
мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу ( Қан ) қарыз алушы жеке тұлғаның
уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады, өйткені несиелік
қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану ( Нп ) қарыз алушы жеке
тұлғаның оны өз шаруашылығына пайдаланып, несие
берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы ( Рб ) жеке тұлғаның
шаруашылығында құнның ауыспалы айналымның аяқталу актісін,
несие алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүддесінде пайдаланылу процесін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өту үшін
материалдық база болып табылады. Несиенің қайтарылуы (
Нқ ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушы жеке
тұлғадан несие беруші банкке қайтуын көрсетеді. Жеке
тұлға шаруашылығында белгілі бір ауыспалы айналымда жүзеге
асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп несие беруші
банкке өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін ( Нп ) құнды
несие беруші коммерциялық банктің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша
несиенің қайтарылуы ( Нқ ) және коммерциялық банктің
алған қаражаты ( несиеге бергені ) ( Қан ) сәйкес келуі мүмкін.
Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның
сомалары біріктіреді: жеке тұлға қарыздың белгілі бір
бөлігін несие беруші банкке қайтарады, ал ол дәл осы
соманы алады. Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген
құнның толық айналымының бір бөлігі болып
саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек
несиеге ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай,
несиелік қатынастар айналым шеңберінде ғана туындайды,
сондықтан несиеге несие беруші коммерциялық банктен қарыз
алушы жеке тұлғаға құнның актісінің ауысуы және
керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану үшін оның негізін ашу
керек, яғни несиелік қатынастар туындайтын базаны қарау
керек. Несиенің мәнін ашып көрсететін, несиенің
маңызын құрайтын негізі неден тұрады? О. И. Лаврушкин
ондай негіз несиенің қайтарылуы деп есептейді. Ол несие
қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн қозғалысының барлақ сатыларын қамтиды.
Несие ақшасын жарату (орналастыру ), алу және оны
пайдалану – қайтарым негізінде жүзеге асады. Несиеленген
құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын
ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән
белгіні анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген
құнды несие беруші коммерциялық банкке қайтару процесі.
Ол өзінен өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында
аяқталатын материалдық процестерге негізделеді. Алайда,
бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша
пайдалануға алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған
қаражаттар жеке тұлғаға мүмкіндік берген кезде ғана несиені
қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процес
болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей,
кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші коммерциялық
банкпен несие алушы жеке тұлға бекіткен келісім-шартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық
шаруашылығы деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда
қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол алынған
несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық
категория секілді бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық
сипатқа тән екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушы жеке
тұлғаның несиені қайтаруы соңғысына кез келген сәтте
өзіне несие берушілерге ( өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға )
талап етуі бойынша мүмкіндік береді. Несиенің
қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін
талдау нәтижесінде несиенің мәнін толық анықтамасы
дей отырып, былайша айтуға болады: Несие беруші
коммерциялық банкпен қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік
құнның төлем мен жеделдікке негізделген қозғалысынан
туатын экономикалық қатынастар - деп.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар.
Мысалы, несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие
капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен төленетін,
меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал,
капитал – бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа
ақшалардан сапалы ерекшелігі сол, оның ақшадан
сапалы айырмашылығы – несие капиталының өзінен-өзі өсетін
құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі өсім
бере алмайды. Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты
қабылдайды. Бір қарағанда, несие - әсіресе, ақша түрінде
ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға болар еді.
Соған қарамастан, ақша және несие – түрлі ұғымдар ғана
емес, әр түрлі қарым қатынастар да болып табылады.
Несие мен ақша - әр түрлі экономикалық қарым – қатынастарды
білдіретін дербес экономикалық категориялар. Себебі,
несие қарым-қатынастың субъектілері барлық заңды, заңды
емес жеке тұлғалар болып табылады. Осыған байланысты
несие және ақша қарым-қатынасының ең бірінші
ерекшелігі – қатысушылар құрамының әр түрлі екенін атап
өткен жөн. Ақша қарым-қатынасына сатып алушы мен
сатушы қатысады, ал ақша жалпы балама сияқты
ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасында
қарым-қатынас нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бұл
жағдайда тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы
жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие
беруші банк және несие алушы заңды және жеке
тұлғалар болып табылады, ал несие құнның қайтарылу
қозғалысының байланысты ерекше қарым-қатынасты көрсетеді.
Бұл жағдайда құн ыңғайластық қозғалысқа түспейді,
өйткені ол несие беруші коммерциялық банктен қарыз
алушы жеке тұлғаға өтеді және белгіленген мерзім
өткеннен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай
қарым-қатынаста жол берілмейтін мерзімі ұзартылған
төлем тән. Соған қарамастан ақша мен несие бір-бірімен
қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен,
тауарларды несиеге сату процесінде төлем құралы
ретінде несие мен ақша қатысады. Несиемен ақша әр
түрлі тұтыну құнына ие, несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді. Банк берген несие клиенттерге
банктің депозит есеп-шоттарына жаңа ақша салуға мүмкіндік
береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және басқа да төлемдерді өтеу
үшін пайдаланады. Нарық экономикасы жағдайында
несие мен ақшаның өзара әрекет етуінің алдағы уақытта
күшейе беру мүмкіндігі зор.
Несиелік қатынастардың мәні несиенің – қайтару,
төлемдік, мерзімдік, қамтамасыз етілу, мақсатты
сипат сияқты маңызды қағидалармен анықталады. Бұл
қағидалар несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты, ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу қағидасы – қарыз алушы жеке
тұлғаның несиені пайдаланғаннан кейін несие беруші
коммерциялық банкке уақытында қайтару қажеттілігімен
сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңартып отыруды
қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуге өзінің іс
жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол
белгілі бір мерзімге берілген соманың толық
қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі қағидасы – жеке тұлғаға
берілген несиенің уақытында қайтарылуын және одан
табыс түсіруге несие беруші банкте, оның тиімді
пайдаланылуына жеке тұлға да ынталы болуы керек.
Несиенің жеделділік қағидасы – қарыз алушы жеке
тұлғаға кез келген тиімді уақытта емес,
келісім-шартта белгіленген уақытта қайтару қажеттілігін
көрсетеді. Белгіленген мерзімді бұзу – банк үшін жеке
тұлғаға өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде
несиені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп алуға
саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті
негіз болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу
қағидасы несие келісім шартында қарыз алушы жеке
тұлға өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін
жағдайда коммерциялық банктің мүліктік мүддесін қорғауды
қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағида
жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты коммерциялық банктен
алынған қаражаттың мақсатқа сай пайдалану
қажеттілігін білдіреді. Несие келісім-шартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ
банктің бақылау процесінде бұл талапты қарыз алушы
жеке тұлғаның сақтауы белгіленеді. Бұл қағидалардың
барлығы бір-бірімен өзара тығыз байланысты және
олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін
анықтайды. Осы қағида- лардың біреуі бұзылса,
онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің
дербес экономикалық категория сияқты өзіне тән
қасиеттері жоғалады. Қағидалармен қоса несиенің мәні
олардың қызметтерінен көрініс табады.
Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның
мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет несиенің
мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің
атқаруындағы қарым-қатынастардың мәнінсіз ол өмір
сүре алмайды. Қызметтің несие мәні сияқты объективті
сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір
немесе бірнеше қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет –
қатып қалған емес, өзгеріп тұратын құбылыс. Несиенің
мәнінің өзгеруімен қатар оның көрініс танытуы да
өзгеріп отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде
өзінің арнайы көрінісін байқатады, яғни қызмет
несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несиенің
қызметтері арасында несиенің барлық формалары мен
түрлеріне мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін айтуға болады. Олар – қайта бөлу, нақты
ақшаны айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру
және капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды
жеделдету. Жоғарыда айтылған артықшылықтары мен
қызметтері арқылы несие қоғамда өз орнын алып
отыр.
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның
мағынасы қарыз алушы жеке тұлғаға төлем негізінде
уақытша пайдалануға берілетін мемлекеттің, заңды
және жеке тұлғалардың, ұйымдардың, бос ақшалай
қаржыларын несие арқылы шоғырландырып, қарыз беру
капиталына айналдыру. Несиенің қайта бөлу қызметінің
ерекшеліктері төмендегідей.
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына
материалдық игіліктердің құндылығы, өндіріс құралдары мен
тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай-ақ ел
экономикасының өткен кезеңдерде жасалған құндылықтары
да қайта бөлінеді; екіншіден, несиенің қайта бөлу
қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуде емес, уақытша
босаған құндылықтарды қайта бөлуге қатысты; үшіншіден,
қайта бөлу қызметінде уақытша босаған құндылықты
уақытша пайдалануға беру процесі өте маңызды
болып табылады; төртіншіден, несиенің көмегімен
уақытша босаған құндылықты несиеге беру нарықтық
экономикаға тән делдалдардың банктер мен басқа да
несиелік мекемелердің қатынасуымен жүзеге асырылады.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды
жеделдету несиенің маңызды қызметі болып табылады.
Несие механизмі қосымша құнды капиталдандыру
барысына ықпал етеді. Несие капиталды шоғырландырудың
аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп жинақталуының
шекараларын кеңейте түседі, заңды және жеке
тұлғалардың шағын мөлшердегі уақытша бос тұрған
шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады
да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде
кең ауқымды ұдайы өндірісте белсенді түрде
пайдаланылады.
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке
тұлғаларды несиелеу жүйесі.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуде түрлі несие формаларын қолдануы мүмкін.
Несие формасы – бұл несие қатынасының мәні мен
ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық
жағынан біртұтас болады. Қазіргі нарықтық экономикада
көптеген несие формалары пайдаланылуда. Қазақстан
Республикасында қолданылатын бірқатар несие формалары 2 –
суретте көрсетілген.
Несие формасы
Халықаралық
Ұлттық
Ақшалай
Аралас
Тауарлық
Тұтынушылық
Ақшалай
Мемлекеттік
Ипотекалық
Тұнынушылық
Лизингілік
Банктік
Тауарлық
Коммерциялық
2 – сурет. Нарықтық экономикада несиелеудің формалары.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаларды несиелеуде
банктік несие мен тұтыну несиесі несиенің
негізгі формасы ретінде қалыптасып отыр. Қазіргі
Қазақстан Республикасының банктік жүйедегі ерекшелікке
орай жеке тұлғаларды несиемен қамтамасыз етуші болып
коммерциялық банктер табылады. Бүгінгі таңда
коммерциялық банктер беретін несиенің үш ерекшелігі бар.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз
алушыларына несиені өзінің капиталынан ғана емес,
соымен бірге, тартылған ресурстардан да ( заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерінен ) береді. Қазақстан коммерциялық
банктерінің несие ресустарындағы өзіндік капиталының
үлесі шамамен алғанда 18-20 %-ды құрайды, ал, қалғаны –
тартылған ресурстар (депозиттер, банк аралық қарыз ақшалар).
Екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі
түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк қарызға
береді. Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай
қаражатты қарызға өздігінен өсетін құн ретінде болатын
капитал формасында береді. Мәселенің мәнісі
мынада: қарыз алушы жеке тұлға бұл қарызды
пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Жеке тұлға
осы несиені өз керегіне пайдаланғаннан кейін табыс
алады әрі соның есебінен несиесін банкке біртіндеп
қайтарады. Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз
атрибуты болып табылады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр
түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне
байланысты жіктеледі.
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
а) Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы – несие мекемелеріне.
б) Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау жұмыстарына;
- жабдықтау – сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке және заңды тұлғаларға.
2. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
- орта мерзімді ( 1 жылдан 3 – 5 жылға дейін )
- ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары )
3. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
а) Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
б) Сақтандырылған:
в) Қамтамасыз етілген:
- сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
а) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер.
б) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,
мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын
несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктелу
ережелеріне сәйкес күмәнді несиелер ішінара бөлінеді.
1 – санатты, 2 – санатты, 3 – санатты, 4 – санатты, 5 –
санатты.
в) Үмітсіз несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген мерзімі
өткен несиелер шотына жазылған несиелер.
6. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын
сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге
берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрғын
үйді, өндіріс ғимаратын, жерді және т. с. с. )
кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін
несиені білдіреді. Ол заңды тұлғаларға да жеке
тұлғаларға да беріледі.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты игеру,
дебеттік қалдық бойынша берілетін қасқа мерзімді
несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтмділікті қолдау мақсатында бір
түнге берілетін несиенің түрі.
5. Онкольдық несие – қарыз беруші банктің алғашқы талабы
бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін
несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды
немесе бағалы қағаздарды кепілге алып
берілетін несие.
8. Лизингілік несие – құрал- жабдықтарды жалға алумен
байланысты берілетін несие. Жеке тұлғалардың да
алуына құқы бар.
9. Рамбурстық несие – шикізатты ішке алып кіру және
жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа
шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем
қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақы-ты
мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт
бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу
мақсатында банктердің өзара қосылып беретін
несиелері.
Коммерциялық банктер жеке тұлғалар үшін
көбінесе тұтыну несиесі мен ипотекалық несиені ұсынады.
Несиелеу объектісі бойынша тұтыну несиесі Қазақстанда
мыналарға: кезек күттірмейтін қажеттілік несиесіне,
құрылыс салу және тұрғын үй сатып алу несиесіне,
ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға
арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып,
жүргізуге арналған несиеге бөлінеді. Жеке тұлғаларға
берілетін тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз
араласып кеткен. Мәселен, сатып алушылардың ұзақ
мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары
банктен қарыз алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға
несие банктен тікелей берілетін болса, сауда фирмасы
мен банктің арасындағы – несие қатынасының артық
буыны жойылады. Несиеге сатып алынған тауарларды сауда
ұйымдары олардың қарызын қамтамасыз етуші ретінде
қарастырылады. Сондықтан соңғы жарна төленгенше
тауардың меншік құқығы сауда ұйымдарында қалады.
Өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде тұтыну несиесінің
бірнеше түрі пайдаланылады. Алайда, олардың арасында
тауарларды төлем мерзімін ұзартумен сатудың үлес
салмағы басым. Тауарларды несиеге алуда сатып
алушы жеке тұлға тауардың құнын ай сайынғы
жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге ол несиені
пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Көптеген жағдайларда
төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауардың бағасы
комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін
алынатын пайыздан жоғары көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды рөл
атқарады. Осыған орай, ол мемлекет тарапынан
реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі
банктік және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын
ынталандырады әрі олардың өндірілуі мен сатылуын
арттырады. Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға
және оны сатып алуға ұзақ мерзімді тұтыну несиесін
беру үшін мамандандырылған мемлекеттік Құрылыс – жинақ
ақша банкісі құрылды. 2006 жылы жеке тұлғаларға
берілген тұтыну несиесінің мөлшері 325,6 млрд
теңгені құрап, 2005 жылмен салыстырғанда 18,9% - ға
көбейді.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларға
беретін несиелерінің ішінде ипотекалық несие де
айтарлықтай орын алады. Жылжымайтын мүлікті кепілге
салу арқылы болатын қарызды ипотека несиесі деп
ұғынуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға
және сатып алуға жеке тұлғаларға беріледі, әрі
ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып
табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен
берілетін несие. Несие қайтарылмаған жағдайда
кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады және
одан түскен қаражатпен несие беруші банктің
алашағы өтеледі. Сол себепті де ипотека несиесі
несие беруші үшін ең сенімді несие ретінде
саналады;
- ипотекалық қарыздың көбісі қатаң мақсатты
тағайындауға ие, өйткені, ол тұрғын үй мен
өндірістік үй – жайларды қаржыландыру, сатып
алу, тұрғызу, үшін және жер учаскелерін игеру
үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10 – 30 жылға дейін
ұзақ мерзімге беріледі. Несие алдын – ала
жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды қағидаларына мыналар
жатады: кепілге салынатын мүлік нақты болуы керек,
яғни келісімшартта кепілдік құқығының объектісіне жататын
нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығы үшін жеке
тұлға оңай танитындай болуы керек.
Ипотекалық несиелеудің жүйесі икемді болуы
үшін ұдайы жетілдіріліп отырады. Мәселен, дамыған
елдерде мыналар болады:
- төлемдері кезең сайын өсетін қарыз: алғашқы
бес немесе он жылда несие алған жеке тұлға
шығысын тұрақты өсіруді қарастырады;
- төлем сомасы өзгеріп отыратын қарыз: жеңілдікті
кезеңнің болуын қарастырады, мұнда қарыз алушы
жеке тұлға тек пайыздарды ғана төлейді.
Жүктемені бөлудің мұндай тәсілі жеке тұлғаға
үлкен пайда береді;
- пайыз мөлшерлемесі өзгермелі ипотека – пайыз
мөлшерлемесінің деңгейі келісімшартта нақты шама
түрінде тіркеледі әрі қандай да бір нақты
көрсеткішке немесе индекске байланатын
болады. Мөлшерлемені өзгерту жарты жылда бір
рет қарастырылатын болады.
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі
құжаттарға кепілхат, вексель және өзге де бағалы
қағаздар жатады. Бұл арада кепілхат қарыз бойынша
кепілге салынған мүліктің заңды меншік құқығын
несие беруші коммерциялық банкіге ұйғаратын
құжат болып табылады. Жылжымайтын мүлік аясында
кепілхат ипотека несиесінің негізгі қамтамасыз
етушісі болып табылады. Онда несие келісімшарты
бойынша борыштарды өтеу жөніндегі қарыз алушы
жеке тұлғаның міндеттемесі, пайыз, салық,
алымдар және меншіктен өндіріліп алынатын өзге
де төлемдер нақты көрсетіліп, сонымен бірге
оны бүлінбеген қалпында сақтау, жылжымайтын
мүлікті сақтандыру, оны басқа тұлғаға кепілдік
аясында беруге тыйым салынатыны және тағы
басқалары айтылады.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер жеке
тұлғаларға бірқатар қызметтер желісін ұсынады, соның
ішінде Қазақстан Халық Банкі АҚ – ның жеке
тұлғаларға ұсынатын қызметтер желісін мысалға
келтірсек.
- Салымдар;
- Несие беру;
- American Express чектері;
- Карточкалар;
- Дербес сербис;
- Сейфтік депозиттер;
- Ақша аударымдары;
- Интернет – банкинг.
Ал, енді Халық банкінің жеке тұлғаларға ұсынатын
несиелер желісіне келетін болсақ төмендегідей біршама
несие бағдарламаларын ұсына алады:
- Банк салымының кепілдігімен деген бағдарламасы;
- Кезек күттірмейтін мұқтаждық үшін – lights деген
бағдарламасы;
- Іске қосылуға дайын тұрған жылжымайтын
мүлікті сатып алу үшін деген
бағдарламасы;
- Салынып жатқан жылжымайтын мүлікті сатып алу
үшін деген бағдарламасы;
- Авто lights деген бағдарламасы;
- Тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін бағдарламасы;
- Жеке құрылыс салу үшін және тұрғын
үйді жөндеу үшін деген бағдарламасы;
- Білім алуға ақы төлеу үшін берілетін
қарыз деген бағдарламасы;
- Банктің жалақы жобасына қатыспайтын жеке
тұлғаның кепілдемесімен деген бағдарламасы;
- Халықтық қоныстану деген бағдарламасы;
- Ипотека lights деген бағдарламасы;
- Автокөлік сатып алу үшін деген бағдарламасы;
- Кезек күттірмейтін мұқтаждық үшін деген
бағдарламасы;
- Халықтық бағдарламасы.
Қазіргі кезде Халық банкі осы бағдарламалары
арқылы жеке тұлғаларды несиелендіру жұмыстарын басқа
коммерциялық банктерге қарағанда біршама жақсы
жүргізіп отыр.
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін
талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін талдау.
Коммерциялық банктер жеке тұлғаларды несиелеуде
өз клиенттерімен бірқатар іс – шаралар жүргізеді, яғни
несиелеу процестерінен өтеді. Несиелеу процесі
мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік қабілетін
талдау;
- несиелік келісім шарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 – кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті
қарау.
Кез – келген несиелік операциялар осыдан
басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы жеке тұлға
мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер:
мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банк қоятын
талаптарға байланысты өтінішке қосымша, яғни
несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттің әр түрлі топтары үшін құжаттар
пакеті әзірленуі керек. Құжаттар пакетінің құрамына
жататындар:
1. Жеке тұлғалардың төл құжаттарының, салық
төлеушілік номерінің, әлеуметтік жеке кодының
және несие алуға құқығын растайтын басқа да
құжаттардың көшірмелері;
2. Соңғы алты айлық, кейбір коммерциялық
банкілердің талап етуі бойынша соңғы тоғыз
айлық қарыз алушы жеке тұлғаның жалақылық
балансы;
3. Несиеленген шаралардың рентабельдік деңгейін
және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын
техникалық – экономикалық есебі;
4. Несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар
көшірмелері;
5. Басқа банктен алған несиелері туралы мәліметтер
(шоттар бойынша көшірмелері);
6. Қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген
мүлікке қарыз алушының меншік құқығын растайтын
құжаттар;
7. Несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәланды-
ратын құжаттар.
Қажетті жағдайда банк қарыз алушы жеке
тұлғадан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа
да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.
Сонымен қатар, банк тұрақты несиелік
қатынаста болатын жеке тұлғалар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін.
Негізінен шетелдік банктермен салыстырғанда
біздің коммерциялық банктердің талап ететін
құжаттары көп болып саналады. Тек соңғы жылдары
ғана бірқатар банктер өз клиенттеріне біраз
жағдай жасай бастады. Атап айтар болсақ жеке
тұлғалардан талап етілетін құжаттар тізімін азайтып
отырған банктер ішінен бірінші орында Альянс
Банк тұр. Альянс банктің талап ететін құжаттары
жеке тұлғалардың төл құжаттарының, салық
төлеушілік номерінің, әлеуметтік жеке кодтарының
көшірмелері. Сонымен бірге халыққа жағдай жасап,
бірқатар жеңілдіктер ұсынып отырған банктер тізіміне
Қазақстан Халық Банкі, Казкоммерцбанкті, және
Тұран Әлем Банкін атап айтуға болады. Құжаттар
тізімін азайту әрине өз кезегінде банктердің
несиелік тәуекелділігін арттырады.
Несие тәуекелділігі – жеке тұлғаның өз
қаржылық міндеттемесін орындамағанына байланысты орын
алатын банк ссудасын қайтармау қатері. Ол ссуда
портпелінің сапасымен тікелей байланысты. Несие
тәуекелінің үш түрін бөліп көрсетуге болады: теріс
пайдалану қатері; шетелдік несие бойынша тәуекелділік;
ішкі қарыз бойынша төлемеу қатері, яғни қарыздың
қайтарылмай қалу қаупі.
Теріс пайдалану – біздің республикамызда
1991 – 1993 жылдар аралығында орын алған банктердің
үмітсіз берешегінің ең көп тарағандығы болды.
Тексеру барысында маусымдық егіс жұмыстарына, астық
жинауға, өзіндік қаражатты толықтыруға бөлінген
мақсатты несие ресурстарының мақсатсыз
пайдаланғандығын растайтын көптеген фактілер
анықталды. Бұл жеңілдікті несиелер басқа банктердің
несиесі бойынша бөлшектерді өтеуге, машиналарды, сән
– салтанат бұйымдарын сатып алуға жұмсалған. Алаяқтық
жағдайларда, орын алған, атап айтқанда, бұл
несиелер коммерциялық құрылымдарға нарықтық баға
бойынша сатылған валютаға айырбасталған. Теріс пайдалану
қатері банк жүйесінде 80 – ші жылдары кеңінен
тарады. Бұл қатердің түрінен АҚШ – тағы барлық
банктердің жартысынан көбісі банкротқа ұшырады.
Директорлар мен жоғарғы лауазымды қызметкерлер несиені
өз туыстарына және достарына берген, сондай –
ақ, несиені қарыз алушының қаржылық жағдайын
тексермей беру секілді сақтық шаралары қолданылмаған.
Шетелдік несие бойынша қатері әсіресе 70 –
ші жылдары дамыған елдердегі қарыз алушылар
несиесі бойынша төлемдердің жаппай кешіктірілуімен
байланысты орын алды. Бұл АҚШ – тың бірталай
ірі банктерінің банкротқа ұшырауына себеп болды.
2005 жылдың бірінші қаңтарындағы ахуал
бойынша 9 банк тобының қызметіне консолидацияланған
қадағалау жүргізілді, бұлар: Қазкоммерцбанк АҚ,
ТұранӘлембанк АҚ, Қазақстан Халық Банкі АҚ,
Банк Центр Кредит АҚ, Темір банк АҚ,
Нұрбанк АҚ, Каспийбанк АҚ, АБН АМРО банк
Қазақстан АҚ, АТФ банк АҚ. Аталған банк
топтарына біршама ауқымды жүйелік тәуекел тән, себебі
бірінші қаңтардағы 2005 жылғы мәліметтер
бойынша қарастырылатын банкілердің жиынтық активтері
Қазақстан банк жүйесінің жалпы көлемінің
83% - ын, ал аталған банк топтарының міндеттемелері
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
міндеттемелерінің жалпы 75 % - ын құрайды. Жеке
тұлғаларды несиелендіруде бұл банк топтары 86% -
дық көрсеткіш көрсетіп отыр. Ал, енді құжаттар
тізіміне қайтып оралар болсақ құжаттар тізімін
азайту банктер үшін де, жеке тұлғалар үшін
де тиімділігі жоғары болып табалады. Себебі
банк тапсырылған жеке тұлғалардың құжаттарын оқып
– үйрену барысында, банк қарыз алушы жеке
тұлғаның алатын несиесінің қайтару қабілетін
бағалауда, және тез шешім қабылдауда біраз уақыт
ұтады әрі жеке тұлға да несиені уақытында
алады.
Сонымен Халық банкінің барынша азайтылған
құжаттар тізбесі мынадай болып келеді.
- жеке тұлға үшін несиелік өтінім;
- несие алуға өтінім;
- салық төлеушілік номері туралы салық
комитетінің анықтамасы;
- жеке куәліктің көшірмесі;
- жеткізушілермен және тұтынушылармен жасалған
шарттардың көшірмелері (егер ондай шарттар
болса);
- кепілдікке құқық орнатушы құжаттар;
- қамтамасыз ету ретінде заңды тұлғаның
кепілдемесі ұсынылған кезде қосымша мынадай
құжаттар беріледі: кепілдеме шарты,
кепілгердің қанағаттанарлық қаржы жағдайын
растайтын аудиторлық ұйымның қорытындысы,
кепілгердің қаржылық есептемесі және тұлғаның
кепілгер атынан кепілдеме шартына қол
қою өкілеттігін растайтын құжаттар, қолдардың
үлгілері бар карточка.
Қазақстан Халық Банкі АҚ – ның бұл
азайтылған құжаттар тізбесі жеке тұлғалардың
несие алуына өз пайдасын тигізіп жатыр деп
айтуға болады.
2 – кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін
талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз
алушының алған несиесі бойынша несиені уақытында
және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі
көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды.
Бұл көрсеткіш банк өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік
қабілетіне талдау жасауда мынадай факторлар
есепке алынады:
1. Несиеге қатысты қабілеттілігі. Жеке тұлғаға
несиені бере отырып, жеке тұлғаның несие
алуына кепіл болатын кепілгердің (гаранттың)
немесе кепілзаттың өтімділік қуатын анықтайтын
факторларымен танысуы тиіс;
2. Жеке тұлғаның іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге
тиісті беделі деп жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің
мәні.
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің
мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке тұлғаларды
несиелеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...13
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..21
2.2. Коммерциялық банктердің карыз алушының несиеге
қабілеттілігін және ипотекалық несиелеуді
талдауы ... ... ... ... ... .30
2.3. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
динамикасын талдау және оның
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... .46
3. Қазақстан Республикасы Коммерциялық банктерінің жеке
тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы, даму болашағы.
3.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің
артықшылықтары мен
кемшіліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
3.2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 62
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 68
Кіріспе
Өзектілігі. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында қаржы жүйесінде
банк саласы өте жақсы дамып келе жатқан секторға жатады.
Қазақстан Республикасы өз тәуелсіздігін жариялағаннан соң өзінің
қаржы саласын, соның ішінде банк секторын дамытуға көңіл бөлді.
Қазіргі коммерциялық банктер туралы сөз қозғағанда,
несиелік жүйенің басқа да буындары сияқты олардың үнемі
дамып отырғандығын айта кету керек. Яғни, операциялар формасы,
бәсеке әдістері, бақылау және басқару жүйелері өзгеруде.
Коммерциялық банктердің мынадай бастапқы қызметтері бар:
депозиттер қабылдау, ақшалай төлемдерді және есеп айрысуларды
жүзеге асыру, несие беру.
Қазіргі күнгі банктер банк ісінің негізгі мағынасы мен
рөлі ретінде-салымдарды жию және тартылған қаржының сенімділігін
камтамасыз ету ( бастысы-депозиттер ) және парасатты саясат арқылы
бұл қаржыны епті қолдану болатын болса, яғни несиеге беретін болса
қалған барлық кызмет түрлері екінші кезекте болады. Соңғы
уақыттардағы Қазақстан экономикасындағы проблемалық жағдайлар мәселен
инфляциялық процестер, төлем балансының тапшылығы тағы да басқа
экономикалық жағдайлар Коммерциялық банктер дамуында үлкен менге ие
болды.
Коммерциялық банктердің дәстүрлі базалық қызметі-экономиканы
және халықты несиелелендіру, яғни экономиканы және заңды
тұлғалар мен жеке тұлғаларды несиелендіру. Жеке тұлғаларды
несиелендіруге тоқталатын болсақ жеке тұлғалар көбінесе тұтыну
несиесін пайдаланады.
Жеке тұлғаларды несиелеу халықтың өмір деңгейін
арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының маңызды
бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар
өзінің жыл сайынғы табысының 10-12 % -ын тұтыну несиесін
өтеуге жұмсайды. Қазақстанда несиенің бұл формасы мүлдем дамымай
қалды десе де болады. Халық борышкер болудан қорқады, оның
үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық мөлшерлемесі айтарлықтай
жоғарғы деңгейді құрайды. Тек соңғы жылдары ғана халық
несиенің мәнін түсініп, несие ала бастады. Жеке тұлғаларды
несиелелендіру белгілі бір дәрежеде табыстары біркелкі емес
тұрғындардың өмір деңгейін салыстырмалы түрде теңестіреді, әр
түрлі әлеуметтік топтардың тұтыну деңгейі мен құрылымының
арасындағы айырмашылықты жояды. Коммерциялық банктер беретін
тұтыну несиесі жеке тұлғаларға оның ағымдық сипаттағы
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке
шаруашылықтағы өндірісті дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді
жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт пайдалануға жарамды заттарды
сатып алуға беріледі.
Жеке тұлғаларды несиелендіру көптеген елдерде маңызды
рөл атқарады. Осыған орай, олмемлекет тарапынан реттеліп
отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік және
коммерциялық несиелерге бақылау қойылады. Жеке тұлғаларды
несиелендіру халықтың тауарға деген сұранысын ынталандырады әрі
олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады. Сондықтан жеке
тұлғаларды несиелендіру ақша-несие саясатының басым бағыты
болып қала береді.
Жұмыстың мақсаты. Коммерциялық бактердің жеке тұлғаларды
несиелеуін талдау арқылы банктердің несие беру
шарттарын қарастырып, жақсарту. Осы мақсатқа жету
үшін мынадай мәселелер қойылған:
- жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұнын анықтау;
- коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке
тұлғаларды несиелеу жүйесін қарастыру;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін талдау;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу динамикасын
талдау;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету;
- коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
жолдарын қарастыру.
Зерттеу жұмысының пәні болып коммерциялық банктердің
жеке тұлғаларды несиелеуі саналады.
Зерттеу жұмысының объектісі Қазақстан Халық Банкі
АҚ болып табылады.
Жұмыстың методологиялық негізі болып келесілер саналады:
банк туралы заңдар, нормативтік документтер,
инструкциялар ( нұсқаулар ), жағдайлар және оқулық
құралдары тағы басқалар.
Жұмыстың құрамы келесілерден тұрады: кіріспеден, 1 – бөлімнен,
2 – бөлімнен, 3 – бөлімнен, қорытындыдан, пайдала -нылған
әдебиеттерден. Жұмыстың бірінші бөлімінде
коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі
несиенің мәні.
Екінші бөлімінде коммерциялық банктердің
жеке тұлғаларды несиелеуін талдау.
Үшінші бөлімінде коммерциялық банктердің жеке
тұлғаларды несиелеуінің қазіргі жағдайы және
даму болашағы туралы қарастырамыз.
1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеудегі несиенің
мәні
1.1. Жеке тұлғаларды несиелеудің мазмұны.
Несие-ақша сияқты тарихи экономикалық категория болып
табылады. Несие деген сөз, қарыз, кредит, деген
kredo-сенемін деген мағына беретін латынша kreditum деген
сөзден шыққан. Ол экономиялық категория ретінде әр түрлі
экономикалық қоғамдарда қызмет етеді. Ол тауар өндірісінің
пайда болған кезінен бастап қарапайым формаларда: бай
және кедей қоғамдарда көрінеді. Несие ақша қатынастары сияқты
үнемі дамып отырды. Алғашқы несие табиғи түрде ( астық,
мал, еңбек құралдары және т.б. ) қоғамның дәулетті топтарынан
мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен
қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Несиенің рөлін несиелік
қатынастардың жұмыс істеуіне әкеліп соқтыратын нәтижесімен
анықтауға болады. Несие өзінің қызметі арқылы ұдайы өндірс
процесіне әсер етеді. Жоғарыда аталып өткендей, несиенің өз
қызмет саласы бар, ол қозғалыстың барлық құндылықтарымен
емес, шаруашылық айналымда пайдаланылмай тұрған, қайта
айналып құйылудың бастапқы кезінде қайта бөлінуі мүмкін
бөлігімен ғана байланысты. Несиенің көмегімен шешілетін
міндеттер қоғамдық дамудың әр түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыруы
мүмкін.
Экономика дамуының сатысына қарамастан, несиенің
арқасында қарыз беру капиталы құрылып, оның өнім өндіруге
пайдалануы қамтамасыз етіледі. Несие ұдайы өндіріс
процесінің үздіксіздігі мен тездетілуіне қызмет етеді. Уақытша
бос материалдық және ақшалай қаржыларды қайтарымдық және
төлемдік негізде қайта бөлуді қамтамасыз етуші несие кез
келген экономикалық субъект бойынша ағымдағы өндірістік
шығындар мен табыстардың арасында, өндірістің маусымдық
сипаты мен экономика салаларында тауарларды сатып реттеудің
арасында, капиталдың жұмсауға қажетті көлемі мен қолда бар
жиынтықтардың арасында болатын қарама-қайшылықтарды шешіп
отырады. Ұдайы өндіріс процесін несие арқылы түзету ең
алдымен қоғамдық өндірістің үздіксіздігін қуаттап отырудың
арқасында қамтамасыз етіледі. Жаңа өндіріс ашу мен жеке
тұлғалардың жаңа бір тірлік бастап оны кеңейту ісінде де
несиенің алатын орны, атқаратын қызметі және рөлі өте зор.
Несиенің ақша айналымы саласында да алатын орны
айрықша Ол ақша айналымының үнемделуінен көрінеді. Несие
өзінің қызметі-айналыс құралын құруға байланысты:
- біріншіден, ақша белгілерін дайындау, шығару, есеп жүргізу
мен сақтау шығындарын қысқартады;
- екіншіден, несие бос ақша қаржыларын сан рет пайдалана
отырып, қолма-қол ақшасыз есептеулерді жылдамдатып, айналым
шығындарын азайтады;
- үшіншіден, қосымша ресурстарға маусымдық сұраныстардың
өскендігінен резервтік қорлардың кемуіне байланысты
айналым шығындары қысқарады.
Заңды тұлғалар мен жеке тұлғалардың қаржыларын банктердің
есеп-шотында сақтау ақша есептерін банкінің есебінде жазу
арқылы, яғни қолдағы бар ақшаның қатысуынсыз жасауға мүмкіндік
береді. Қолма-қол ақшасыз есеп экономикадағы есептесулерді
тездетіп, айналымның шығындарын азайтады, мемлекеттік қарыз
беру қорын арттырады.
Қолдағы ақшалардың айналымға түсуі және оларды айналымнан
шығару несиелік негізде жүргізіледі, мұның өзі айналыстағы ақша
көлемін реттеп және оларды басқаруға, дәлірек айтқанда валюта
мен инфляцияның тұрақтылығын ұстап тұруға мүмкіндік береді.
Экономиканың төмендеп, инфляцияның өрлеген кезінде мемлекет
пайыздық ұтысты көтеру арқылы айналымдағы ақша көлемін қысу
үшін экономикадағы несиелік салымның көлемін қысқартады. Ал,
экономикалық өрлеу кезінде экономиканы жандандырып, әрі өсіру
үшін несие экспансия саясаты қолданылады, яғни пайыздық
ұтыстарды кеміту арқылы несие тасқыны көбейіп, ақша көлемі
ұлғайады. Осылайша ақша айналымы ретке келтіріледі.
Қазақстанда 1993-1997 жылдары несиелердің шектелуі, ал 1998
жылдан бастап несие экспансиясы саясаты жүргізілді.
Несиенің арқасында жеке тұлғалар тұрғын үй құрылысы,
пәтерлер, автокөлік және басқа да тұрмыстық машиналар мен
аппараттар алу мен шаруашылықты қалыптастыру сияқты қоғамдағы
көптеген әлеуметтік мәселелерін шешуге қол жеткізіп отыр.
Сонымен коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің мәнін анықтаған кезде бірқатар әдістемелік
принцптерді ұстану керек, несиелердің барша түрі формалардан
тәуелсіз оның мәнін көрсетуі керек:
- несие келісімі тұтасымен алғанда несиенің мәнін ашуы керек.
Егер бір келісімде несие қайтарылмаса, онда бұл өзінің
қайтарылатын қасиетін жоғалтатынын білдіреді;
- несиенің мәнін талдауда несиенің құрылымын, қозғалыс
сатыларын, несиенің негізін құрастырған жөн.
Несиеде өзгермейтін, тұрақты болып қалатын жәйт –
құрылым. Өзге экономикалық категориялар сияқты несие де бір-
біріменөзара әрекетке түсетін бірнеше элементтен тұрады. Ондай
элементтерге ең алдымен несиелік қатынастың барлық
субъектілері, сондай-ақ жоғарыда анықтағанымыздай, бұл
субъектілерге несие беруші мен несие алушы жатады.
Оларды бөлуге және бөлек қарастыруға болмайды. Оларды бірге
қарастырған жағдайда ғана несиенің мәнін анықтауға болады.
Несие беруші – несиелік келісімнің қарыз ұсынатын жағы.
Мұны іске асыру үшін онда ақшалай қаражаттың белгілі бір
қоры болуы керек. Ол ақша өзініңкі болуы немесе басқа
біреуден қарызға алған болуы да мүмкін. Қазіргі уақытта
қарызға ақша ұсынатын негізгі несие беруші – банк, оның ішінде
жеке тұлғаларды несиемен қамтамасыз етуші коммерциялық банктер
болып табылады. Алғашқыда айтып кеткендегідей ол
кәсіпорындардың, ұйымдардың, кеңселермен мен халықтың, яғни
заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос ақша қаражаттарын
шоғырландырып, оларды қарыз алушыға уақытша пайдалану үшін несие
түрінде ұсынады. Бұл ретте банктен алған несиені тек
қарызға алуша ғана емес, сондай –ақ соңғысы да меншік
иесіне ( кәсіпорынға, халыққа ) тартылған ресурстарды (
ақшаларды ) қайтаруға міндетті. Бұл арада банк бір жағдайда
несие беруші болса, екінші жағдайда- қарыз алушы болып
көрінеді.
Қарызға алушы – несиелік қатынастар жағы, несие алып,
алған қарызды қайтаруға міндетті жағы. Қосымша ақшалай
қаражатқа уақытша мұқтаждығы туғандар қарызға ақша алушылар
болып табылады. Қазіргі заман талабына сай қарызға алушылар –
мемлекеттер, кәсіпкерлер, заңды және жеке тұлғалар мен
банктер болуы мүмкін. Алайда, қарызға алушы жеке тұлға
қарызға алынған қаражаттың меншік иесі болып табылмайды,
өзінің мұқтаждықтарына, айналымда алған несиесін өз қалауымен
қолданады. Бұл жағдайда алынған ақшадан гөрі, яғни
шаруашылықта ауыспалы айналым қоры таусылғаннан кейін оны
іске асырып, пайдаланғаны үшін өсімақы төлеп, қарызды
артық көлемде қайтарады.
Несиелік мәміледе қарызға алушы жеке тұлға
несие беруші коммерциялық банкке тәуелді, оған несие беруші
банк өз талаптарын қояды. Алайда, қарызға алушы жеке
тұлға мен несие беруші банк несие қатынастарының толық
құқықты жақтары болып табылады. Олар міндетті түрде
қатысуы керек, және бұл жағдайда олар орындарын ауыстыруы
мүмкін. Несие беруші – қарызгер (кәсіпорындар мен халық бос
ақша қаражаттарын есеп және депозиттік шоттарға сақтай отырып
) болуы мүмкін. Несие беруші мен қарызға алушы өзара іс -
әрекеттерінде қарама – қайшылықтың бірлігі сипатын көрсетеді.
Несиелік мәміленің қатысушылары ретінде олар оның
қарама – қарсы жақтарында тұрады. Олардың мүдделері де бөлек,
несие беруші неғұрлым жоғары пайыздық несие бергісі
келсе, қарыз алушы жеке тұлғаға мүмкіндігінше арзан несие
алып, қосымша қаржылар табу мүддесі болады.
Несие беруші банктер мен несие алушы жеке
тұлғалардан басқа несие қатынасы құрылымының элементі – алыс-
берістің объектісі – несиеленген құн ( ссуженная стоимость )
болып табылады.
Несиенің құрылымы
Несие беруші Несиеленген құн (несие) Қарызға алушы
1 – сурет. Несиенің құрылымы.
Несиеленген құн ұдайы өндіріс процесін
жылдамдататын ерекшелікке ие. Себебі, қарызға алушы жеке
тұлғаның қайсыбір маусымдық жұмыстарды жүргізуге және
болжанбаған шығындарға қажет меншікті қорларын жинақтаудың
қажеттілігі жоқ. Сондықтан, бұл қосымша қажеттіліктер несие
есебінен қанағаттандырылады.
Осылайша, несиеленген құн өндірістік қорлардың
ауыспалы айналымының үздіксіз болуын қамтамасыз етеді және
олардың қозғалысындағы іркілістерді жояды. Бұл жағдайда
бастапқы несиеленген құн ғана емес, сонымен қатар өскен
пайызбен қоса, несиенің қайтарымдылығы қамтамасыз етіледі.
Несие өз құнын осылайша бүкіл қозғалысында: басынан
бастап, оның банкке толық қайтарылуына дейін сақтайды.
Несиенің қарастырылған құрылымы оның біртұтастығын айқындайды.
Ол элементтерінің бірлігін болжайды.
Несиеленген құн қозғалысының сатыларын қарастырсақ,
келесідей көрсетіледі:
Но – Қан – Нп ...Рб ...Нқ ... – Бқ
Мұндағы: Но – несиені орналастыру;
Қан – қарызға алушының несиені алуы;
Нп – несиенің пайдаланылуы;
Рб – ресурстарды босату;
Нқ – несиенің қайтарылуы;
Бқ – банктің аталмыш қарызды қайтаруы.
Несиеленген құнды орналастыру ( несиенің
ұсынылуы ) Но – несие қозғалысының алғашқы баспалдағы
болып табылады. Оған құнның жиынтықталуы ( аккумуляциясы ),
яғни уақытша бос қаражаттар себеп болады. Несие
беруші банк несие алушы жеке тұлғаға белгіленген
мерзімде пайызбен төлейтініне сенімді болған кезде
ғана несие бере алады.
Несие алу ( Қан ) қарыз алушы жеке тұлғаның
уақытша қажеттіліктерін қанағаттандырады, өйткені несиелік
қатынастың басқа тарапы оны белгілі бір уақытқа ғана
береді.
Несиені пайдалану ( Нп ) қарыз алушы жеке
тұлғаның оны өз шаруашылығына пайдаланып, несие
берушіге несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету керектігін
білдіреді. Ресурстардың босатылуы ( Рб ) жеке тұлғаның
шаруашылығында құнның ауыспалы айналымның аяқталу актісін,
несие алушының уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыру
мүддесінде пайдаланылу процесін сипаттайды. Несие
қозғалысының бұл сатысы оның келесі кезеңге өту үшін
материалдық база болып табылады. Несиенің қайтарылуы (
Нқ ) уақытша пайдаланылған құнның қарыз алушы жеке
тұлғадан несие беруші банкке қайтуын көрсетеді. Жеке
тұлға шаруашылығында белгілі бір ауыспалы айналымда жүзеге
асқан құн өзінің уақытша иесінен кетіп несие беруші
банкке өтеді.
Уақытша пайдаланылғаннан кейін ( Нп ) құнды
несие беруші коммерциялық банктің алу актісі несие
қозғалысының аяқталу сатысы болып табылады. Уақыт бойынша
несиенің қайтарылуы ( Нқ ) және коммерциялық банктің
алған қаражаты ( несиеге бергені ) ( Қан ) сәйкес келуі мүмкін.
Аталмыш сатыларды сөз болып отырған сол бір құнның
сомалары біріктіреді: жеке тұлға қарыздың белгілі бір
бөлігін несие беруші банкке қайтарады, ал ол дәл осы
соманы алады. Осы қарастырылған кезеңдер несиеленген
құнның толық айналымының бір бөлігі болып
саналатын несиенің қозғалысын көруге болады, ол тек
несиеге ғана қатысты емес. Белгілі болып отырғандай,
несиелік қатынастар айналым шеңберінде ғана туындайды,
сондықтан несиеге несие беруші коммерциялық банктен қарыз
алушы жеке тұлғаға құнның актісінің ауысуы және
керісінше деп қараған жөн.
Несиенің мәнін тану үшін оның негізін ашу
керек, яғни несиелік қатынастар туындайтын базаны қарау
керек. Несиенің мәнін ашып көрсететін, несиенің
маңызын құрайтын негізі неден тұрады? О. И. Лаврушкин
ондай негіз несиенің қайтарылуы деп есептейді. Ол несие
қозғалысының бір сатысы бола тұрып, бір мезгілде
несиеленген құн қозғалысының барлақ сатыларын қамтиды.
Несие ақшасын жарату (орналастыру ), алу және оны
пайдалану – қайтарым негізінде жүзеге асады. Несиеленген
құнның қайтарылу кезеңі оның жалпы ауыспалы айналымын
ғана аяқтайды. Қайтарымдылық – несиелік қатынасқа тән
белгіні анықтайтын өзіндік ерекшелікті көрсетеді.
Несиенің қайтарылуы – уақытша пайдаланған несиеленген
құнды несие беруші коммерциялық банкке қайтару процесі.
Ол өзінен өзі туындамайды. Ол құнның ауыспалы айналымында
аяқталатын материалдық процестерге негізделеді. Алайда,
бұл тек қайтарымның негізін жасайды. Уақытша
пайдалануға алған ақшалай қаражатты қайтаруға босаған
қаражаттар жеке тұлғаға мүмкіндік берген кезде ғана несиені
қайтару басталады. Несиенің қайтарылуы объективті процес
болып табылады, яғни оны мәміленің табиғатын өзгертпей,
кейінге қалдыруға болмайды. Несие беруші коммерциялық
банкпен несие алушы жеке тұлға бекіткен келісім-шартқа
сәйкес ол заңды бекітілген сипат алады. Халық
шаруашылығы деңгейінде несиенің қайтарылуы тұтас алғанда
қайтарудың жиынтығын көрсетеді. Бұл жерде ол алынған
несиенің бір ғана белгісін көрсетпейді, экономикалық
категория секілді бар несиенің тұтастығын көрсетеді.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің әлеуметтік – экономикалық негізі оның қоғамдық
сипатқа тән екендігінде.
Банкке, несие берушіге қарыз алушы жеке
тұлғаның несиені қайтаруы соңғысына кез келген сәтте
өзіне несие берушілерге ( өздерінің уақытша бос қаражаттарын
депозиттік шоттарда сақтаған заңды және жеке тұлғаларға )
талап етуі бойынша мүмкіндік береді. Несиенің
қайтарылуы қосарлы қайтарылу сияқты.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуінің құрылымын, қозғалыс кезеңдерін және негізін
талдау нәтижесінде несиенің мәнін толық анықтамасы
дей отырып, былайша айтуға болады: Несие беруші
коммерциялық банкпен қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік
құнның төлем мен жеделдікке негізделген қозғалысынан
туатын экономикалық қатынастар - деп.
Несиенің тағы да көп анықтамалары бар.
Мысалы, несие – бұл несие капиталының қозғалысы. Несие
капиталы – бұл қайтару талабымен пайызбен төленетін,
меншік иелеріне несиеге ұсынылатын ақша капиталы. Ал,
капитал – бұл өз-өзінен өсетін құн. Оның басқа
ақшалардан сапалы ерекшелігі сол, оның ақшадан
сапалы айырмашылығы – несие капиталының өзінен-өзі өсетін
құнның бір түрі, ал ақша болса, өзінен-өзі өсім
бере алмайды. Адамдар көп жағдайда несиені ақша сияқты
қабылдайды. Бір қарағанда, несие - әсіресе, ақша түрінде
ұсынылатын банк несиесін ақша деп санауға болар еді.
Соған қарамастан, ақша және несие – түрлі ұғымдар ғана
емес, әр түрлі қарым қатынастар да болып табылады.
Несие мен ақша - әр түрлі экономикалық қарым – қатынастарды
білдіретін дербес экономикалық категориялар. Себебі,
несие қарым-қатынастың субъектілері барлық заңды, заңды
емес жеке тұлғалар болып табылады. Осыған байланысты
несие және ақша қарым-қатынасының ең бірінші
ерекшелігі – қатысушылар құрамының әр түрлі екенін атап
өткен жөн. Ақша қарым-қатынасына сатып алушы мен
сатушы қатысады, ал ақша жалпы балама сияқты
ақшаны алушы мен сатушы субъектілері арасында
қарым-қатынас нәтижесінде осындай қалыпқа енеді. Бұл
жағдайда тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы
жүреді.
Несие қарым-қатынасының қатысушылары несие
беруші банк және несие алушы заңды және жеке
тұлғалар болып табылады, ал несие құнның қайтарылу
қозғалысының байланысты ерекше қарым-қатынасты көрсетеді.
Бұл жағдайда құн ыңғайластық қозғалысқа түспейді,
өйткені ол несие беруші коммерциялық банктен қарыз
алушы жеке тұлғаға өтеді және белгіленген мерзім
өткеннен кейін өз иесіне қайтады. Несиеге ақшалай
қарым-қатынаста жол берілмейтін мерзімі ұзартылған
төлем тән. Соған қарамастан ақша мен несие бір-бірімен
қатар болып, өзара әрекетке түседі. Сонымен,
тауарларды несиеге сату процесінде төлем құралы
ретінде несие мен ақша қатысады. Несиемен ақша әр
түрлі тұтыну құнына ие, несие пайыз келтіретіндігімен
ақшадан ерекшеленеді. Банк берген несие клиенттерге
банктің депозит есеп-шоттарына жаңа ақша салуға мүмкіндік
береді. Клиенттер оларды төлем құралы ретінде
жеткізушілердің шоттарын және басқа да төлемдерді өтеу
үшін пайдаланады. Нарық экономикасы жағдайында
несие мен ақшаның өзара әрекет етуінің алдағы уақытта
күшейе беру мүмкіндігі зор.
Несиелік қатынастардың мәні несиенің – қайтару,
төлемдік, мерзімдік, қамтамасыз етілу, мақсатты
сипат сияқты маңызды қағидалармен анықталады. Бұл
қағидалар несиенің алғашқы даму кезеңдерінен бастап
қалыптасты, ол кейіннен заңды түрде бекітілді.
Несиенің қайтарылу қағидасы – қарыз алушы жеке
тұлғаның несиені пайдаланғаннан кейін несие беруші
коммерциялық банкке уақытында қайтару қажеттілігімен
сипатталады. Ол банктің несие қорын жаңартып отыруды
қамтамасыз ететін несиені пайызбен өтеуге өзінің іс
жүзіндегі орнын анықтайды. Бұл несие капиталының
қозғалысына қажетті талап болып табылады. Ол
белгілі бір мерзімге берілген соманың толық
қайтарылуын қамтамасыз етеді.
Несиенің төлемділігі қағидасы – жеке тұлғаға
берілген несиенің уақытында қайтарылуын және одан
табыс түсіруге несие беруші банкте, оның тиімді
пайдаланылуына жеке тұлға да ынталы болуы керек.
Несиенің жеделділік қағидасы – қарыз алушы жеке
тұлғаға кез келген тиімді уақытта емес,
келісім-шартта белгіленген уақытта қайтару қажеттілігін
көрсетеді. Белгіленген мерзімді бұзу – банк үшін жеке
тұлғаға өндіріп алынатын пайызды көбейтілген түрде
несиені пайызбен мерзімінен бұрын өндіріп алуға
саятын экономикалық санкция қолдануға жеткілікті
негіз болып табылады. Несиенің қамтамасыз етілу
қағидасы несие келісім шартында қарыз алушы жеке
тұлға өз мойнына алған міндеттемелерді бұзуы мүмкін
жағдайда коммерциялық банктің мүліктік мүддесін қорғауды
қамтамасыз етудің қажеттілігін көрсетеді. Бұл қағида
жалпы экономикалық тұрақсыздық кезеңінде өзекті
мәселе болып табылады.
Несиенің мақсатты сипаты коммерциялық банктен
алынған қаражаттың мақсатқа сай пайдалану
қажеттілігін білдіреді. Несие келісім-шартындағы сәйкес
бөлімде берілетін несиенің нақты мақсаты, сондай-ақ
банктің бақылау процесінде бұл талапты қарыз алушы
жеке тұлғаның сақтауы белгіленеді. Бұл қағидалардың
барлығы бір-бірімен өзара тығыз байланысты және
олардың бір уақытта қызмет етуі несиенің мәнін
анықтайды. Осы қағида- лардың біреуі бұзылса,
онда несие қатынасының мәні кетіп, несиенің
дербес экономикалық категория сияқты өзіне тән
қасиеттері жоғалады. Қағидалармен қоса несиенің мәні
олардың қызметтерінен көрініс табады.
Несиенің қызметін айтқанда, әдетте оның
мәнінің арнайы көрінісі ұғылады. Қызмет несиенің
мәнімен өзара тығыз байланысты; қызметтің
атқаруындағы қарым-қатынастардың мәнінсіз ол өмір
сүре алмайды. Қызметтің несие мәні сияқты объективті
сипаты бар. Әрбір сәттегі өзінің өрістеу
барысында несие барлық қызметінің мәнін емес, бір
немесе бірнеше қызметтерімен ғана көрінеді. Қызмет –
қатып қалған емес, өзгеріп тұратын құбылыс. Несиенің
мәнінің өзгеруімен қатар оның көрініс танытуы да
өзгеріп отырады. Қызмет бүтіндей процесс ретінде
өзінің арнайы көрінісін байқатады, яғни қызмет
несиелік қатынасқа бүтіндей қатысты. Несиенің
қызметтері арасында несиенің барлық формалары мен
түрлеріне мәнін ашып көрсететін оның үш түрлі
қызметін айтуға болады. Олар – қайта бөлу, нақты
ақшаны айналымдағы несие құралдарымен ауыстыру
және капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды
жеделдету. Жоғарыда айтылған артықшылықтары мен
қызметтері арқылы несие қоғамда өз орнын алып
отыр.
Несие қайта бөлу қызметін атқарады. Оның
мағынасы қарыз алушы жеке тұлғаға төлем негізінде
уақытша пайдалануға берілетін мемлекеттің, заңды
және жеке тұлғалардың, ұйымдардың, бос ақшалай
қаржыларын несие арқылы шоғырландырып, қарыз беру
капиталына айналдыру. Несиенің қайта бөлу қызметінің
ерекшеліктері төмендегідей.
Біріншіден, несиенің көмегі арқылы тек мына
материалдық игіліктердің құндылығы, өндіріс құралдары мен
тұтыну заттары, яғни бір жылдың барысында
өндірілген ұлттық жалпы өнімдер емес, сондай-ақ ел
экономикасының өткен кезеңдерде жасалған құндылықтары
да қайта бөлінеді; екіншіден, несиенің қайта бөлу
қызметі жалпы құндылықты қайта бөлуде емес, уақытша
босаған құндылықтарды қайта бөлуге қатысты; үшіншіден,
қайта бөлу қызметінде уақытша босаған құндылықты
уақытша пайдалануға беру процесі өте маңызды
болып табылады; төртіншіден, несиенің көмегімен
уақытша босаған құндылықты несиеге беру нарықтық
экономикаға тән делдалдардың банктер мен басқа да
несиелік мекемелердің қатынасуымен жүзеге асырылады.
Капиталды шоғырландыру мен орталықтандыруды
жеделдету несиенің маңызды қызметі болып табылады.
Несие механизмі қосымша құнды капиталдандыру
барысына ықпал етеді. Несие капиталды шоғырландырудың
аса қуатты факторы ретінде оның жекелеп жинақталуының
шекараларын кеңейте түседі, заңды және жеке
тұлғалардың шағын мөлшердегі уақытша бос тұрған
шашыраңқы қаржылары жұмылдырылып банкілерде жинақталады
да, үлкен көлемге жеткеннен кейін ол несие ретінде
кең ауқымды ұдайы өндірісте белсенді түрде
пайдаланылады.
1.2. Коммерциялық банктердің қазіргі күнгі жеке
тұлғаларды несиелеу жүйесі.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды
несиелеуде түрлі несие формаларын қолдануы мүмкін.
Несие формасы – бұл несие қатынасының мәні мен
ұйымдастырылуын синтездейді. Несие қатынасының
формасы мен мазмұны ажырағысыз әрі диалектикалық
жағынан біртұтас болады. Қазіргі нарықтық экономикада
көптеген несие формалары пайдаланылуда. Қазақстан
Республикасында қолданылатын бірқатар несие формалары 2 –
суретте көрсетілген.
Несие формасы
Халықаралық
Ұлттық
Ақшалай
Аралас
Тауарлық
Тұтынушылық
Ақшалай
Мемлекеттік
Ипотекалық
Тұнынушылық
Лизингілік
Банктік
Тауарлық
Коммерциялық
2 – сурет. Нарықтық экономикада несиелеудің формалары.
Бүгінгі таңда жеке тұлғаларды несиелеуде
банктік несие мен тұтыну несиесі несиенің
негізгі формасы ретінде қалыптасып отыр. Қазіргі
Қазақстан Республикасының банктік жүйедегі ерекшелікке
орай жеке тұлғаларды несиемен қамтамасыз етуші болып
коммерциялық банктер табылады. Бүгінгі таңда
коммерциялық банктер беретін несиенің үш ерекшелігі бар.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз
алушыларына несиені өзінің капиталынан ғана емес,
соымен бірге, тартылған ресурстардан да ( заңды және жеке
тұлғалардың депозиттерінен ) береді. Қазақстан коммерциялық
банктерінің несие ресустарындағы өзіндік капиталының
үлесі шамамен алғанда 18-20 %-ды құрайды, ал, қалғаны –
тартылған ресурстар (депозиттер, банк аралық қарыз ақшалар).
Екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі
түсе қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың, халықтың
банкке орналастырылған уақытша бос қаражатын банк қарызға
береді. Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай
қаражатты қарызға өздігінен өсетін құн ретінде болатын
капитал формасында береді. Мәселенің мәнісі
мынада: қарыз алушы жеке тұлға бұл қарызды
пайдаланғаны үшін банкке пайыз төлейді. Жеке тұлға
осы несиені өз керегіне пайдаланғаннан кейін табыс
алады әрі соның есебінен несиесін банкке біртіндеп
қайтарады. Несиеге қажеттілік оның ажырағысыз
атрибуты болып табылады.
Коммерциялық банктер өз клиенттеріне әр
түрлі несиелер береді. Олар мынадай белгілеріне
байланысты жіктеледі.
1. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
а) Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
- мақсатты қорларға;
- банктерге;
- қаржы – несие мекемелеріне.
б) Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
- өнеркәсіп салаларына;
- ауыл шаруашылығына;
- саудаға;
- дайындау жұмыстарына;
- жабдықтау – сату ұйымдарына;
- кооперативтерге;
- жеке және заңды тұлғаларға.
2. Тұтыну мақсатына берілетін несиелер:
Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін );
- орта мерзімді ( 1 жылдан 3 – 5 жылға дейін )
- ұзақ мерзімді ( 5 жылдан жоғары )
3. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
4. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
а) Қамтамасыз етілген:
- кепілхатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
б) Сақтандырылған:
в) Қамтамасыз етілген:
- сенім несиесі.
5. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
а) Стандартты несие – қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ
қайтуында ешқандай күмән жоқ несиелер.
б) Күмәнді несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген,
мерзімі ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын
несиелер. Соңғы қабылданған активтердің жіктелу
ережелеріне сәйкес күмәнді несиелер ішінара бөлінеді.
1 – санатты, 2 – санатты, 3 – санатты, 4 – санатты, 5 –
санатты.
в) Үмітсіз несиелер – қайтарылу уақыты кешіктірілген мерзімі
өткен несиелер шотына жазылған несиелер.
6. Валютамен берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасымен.
7. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі – бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын
сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге
берілетін несие.
2. Ипотекалық несие – бұл қозғалмайтын мүліктерді ( тұрғын
үйді, өндіріс ғимаратын, жерді және т. с. с. )
кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге берілетін
несиені білдіреді. Ол заңды тұлғаларға да жеке
тұлғаларға да беріледі.
3. Овердравт несиесі – клиенттің шотынан қаражатты игеру,
дебеттік қалдық бойынша берілетін қасқа мерзімді
несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі - өтмділікті қолдау мақсатында бір
түнге берілетін несиенің түрі.
5. Онкольдық несие – қарыз беруші банктің алғашқы талабы
бойынша өтелетін қысқа мерзімді несие.
6. Банкаралық несие – банктердің бір – біріне беретін
несиесі.
7. Ломбардтық несие – тез іске асатын бағалы заттарды
немесе бағалы қағаздарды кепілге алып
берілетін несие.
8. Лизингілік несие – құрал- жабдықтарды жалға алумен
байланысты берілетін несие. Жеке тұлғалардың да
алуына құқы бар.
9. Рамбурстық несие – шикізатты ішке алып кіру және
жартылай фабрикат пен дайын өнімдерді сыртқа
шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
10. Сенім несиесі – банктің сеніміне кірген, төлем
қабілеті жоғары клиенттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие – жабдықтаушының қаржыландыру уақы-ты
мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт
бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие – ірі жобаларды несиелеу
мақсатында банктердің өзара қосылып беретін
несиелері.
Коммерциялық банктер жеке тұлғалар үшін
көбінесе тұтыну несиесі мен ипотекалық несиені ұсынады.
Несиелеу объектісі бойынша тұтыну несиесі Қазақстанда
мыналарға: кезек күттірмейтін қажеттілік несиесіне,
құрылыс салу және тұрғын үй сатып алу несиесіне,
ұзақ пайдалануға жарамды тауарларды сатып алуға
арналған несиеге және шаруашылықты ұйымдастырып,
жүргізуге арналған несиеге бөлінеді. Жеке тұлғаларға
берілетін тұтыну несиесі банк операцияларымен тығыз
араласып кеткен. Мәселен, сатып алушылардың ұзақ
мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары
банктен қарыз алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға
несие банктен тікелей берілетін болса, сауда фирмасы
мен банктің арасындағы – несие қатынасының артық
буыны жойылады. Несиеге сатып алынған тауарларды сауда
ұйымдары олардың қарызын қамтамасыз етуші ретінде
қарастырылады. Сондықтан соңғы жарна төленгенше
тауардың меншік құқығы сауда ұйымдарында қалады.
Өнеркәсібі дамыған мемлекеттерде тұтыну несиесінің
бірнеше түрі пайдаланылады. Алайда, олардың арасында
тауарларды төлем мерзімін ұзартумен сатудың үлес
салмағы басым. Тауарларды несиеге алуда сатып
алушы жеке тұлға тауардың құнын ай сайынғы
жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге ол несиені
пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Көптеген жағдайларда
төлем мерзімін ұзартумен сатуда тауардың бағасы
комиссиялық сауда ұйымының мөлшеріне несие үшін
алынатын пайыздан жоғары көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды рөл
атқарады. Осыған орай, ол мемлекет тарапынан
реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі
банктік және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын
ынталандырады әрі олардың өндірілуі мен сатылуын
арттырады. Қазақстанда тұрғын үй құрылысын салуға
және оны сатып алуға ұзақ мерзімді тұтыну несиесін
беру үшін мамандандырылған мемлекеттік Құрылыс – жинақ
ақша банкісі құрылды. 2006 жылы жеке тұлғаларға
берілген тұтыну несиесінің мөлшері 325,6 млрд
теңгені құрап, 2005 жылмен салыстырғанда 18,9% - ға
көбейді.
Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларға
беретін несиелерінің ішінде ипотекалық несие де
айтарлықтай орын алады. Жылжымайтын мүлікті кепілге
салу арқылы болатын қарызды ипотека несиесі деп
ұғынуға болады. Ол тұрғын үй құрылысын салуға
және сатып алуға жеке тұлғаларға беріледі, әрі
ұзақ мерзімді сипатқа ие. Ипотекалық несиелеу
нарықтық экономиканың ажырағысыз элементі болып
табылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:
- ипотекалық несие – бұл қатаң анықталған кепілзатпен
берілетін несие. Несие қайтарылмаған жағдайда
кепілге салынған жылжымайтын мүлік сатылады және
одан түскен қаражатпен несие беруші банктің
алашағы өтеледі. Сол себепті де ипотека несиесі
несие беруші үшін ең сенімді несие ретінде
саналады;
- ипотекалық қарыздың көбісі қатаң мақсатты
тағайындауға ие, өйткені, ол тұрғын үй мен
өндірістік үй – жайларды қаржыландыру, сатып
алу, тұрғызу, үшін және жер учаскелерін игеру
үшін пайдаланылады;
- ипотекалық несие, әдетте, 10 – 30 жылға дейін
ұзақ мерзімге беріледі. Несие алдын – ала
жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады.
Ипотеканың айрықша маңызды қағидаларына мыналар
жатады: кепілге салынатын мүлік нақты болуы керек,
яғни келісімшартта кепілдік құқығының объектісіне жататын
нақты мүлікті анықтау; кепілдіктің жариялығы, яғни
кепілге салынған мүліктің ауыртпалығы үшін жеке
тұлға оңай танитындай болуы керек.
Ипотекалық несиелеудің жүйесі икемді болуы
үшін ұдайы жетілдіріліп отырады. Мәселен, дамыған
елдерде мыналар болады:
- төлемдері кезең сайын өсетін қарыз: алғашқы
бес немесе он жылда несие алған жеке тұлға
шығысын тұрақты өсіруді қарастырады;
- төлем сомасы өзгеріп отыратын қарыз: жеңілдікті
кезеңнің болуын қарастырады, мұнда қарыз алушы
жеке тұлға тек пайыздарды ғана төлейді.
Жүктемені бөлудің мұндай тәсілі жеке тұлғаға
үлкен пайда береді;
- пайыз мөлшерлемесі өзгермелі ипотека – пайыз
мөлшерлемесінің деңгейі келісімшартта нақты шама
түрінде тіркеледі әрі қандай да бір нақты
көрсеткішке немесе индекске байланатын
болады. Мөлшерлемені өзгерту жарты жылда бір
рет қарастырылатын болады.
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі
құжаттарға кепілхат, вексель және өзге де бағалы
қағаздар жатады. Бұл арада кепілхат қарыз бойынша
кепілге салынған мүліктің заңды меншік құқығын
несие беруші коммерциялық банкіге ұйғаратын
құжат болып табылады. Жылжымайтын мүлік аясында
кепілхат ипотека несиесінің негізгі қамтамасыз
етушісі болып табылады. Онда несие келісімшарты
бойынша борыштарды өтеу жөніндегі қарыз алушы
жеке тұлғаның міндеттемесі, пайыз, салық,
алымдар және меншіктен өндіріліп алынатын өзге
де төлемдер нақты көрсетіліп, сонымен бірге
оны бүлінбеген қалпында сақтау, жылжымайтын
мүлікті сақтандыру, оны басқа тұлғаға кепілдік
аясында беруге тыйым салынатыны және тағы
басқалары айтылады.
Бүгінгі таңда коммерциялық банктер жеке
тұлғаларға бірқатар қызметтер желісін ұсынады, соның
ішінде Қазақстан Халық Банкі АҚ – ның жеке
тұлғаларға ұсынатын қызметтер желісін мысалға
келтірсек.
- Салымдар;
- Несие беру;
- American Express чектері;
- Карточкалар;
- Дербес сербис;
- Сейфтік депозиттер;
- Ақша аударымдары;
- Интернет – банкинг.
Ал, енді Халық банкінің жеке тұлғаларға ұсынатын
несиелер желісіне келетін болсақ төмендегідей біршама
несие бағдарламаларын ұсына алады:
- Банк салымының кепілдігімен деген бағдарламасы;
- Кезек күттірмейтін мұқтаждық үшін – lights деген
бағдарламасы;
- Іске қосылуға дайын тұрған жылжымайтын
мүлікті сатып алу үшін деген
бағдарламасы;
- Салынып жатқан жылжымайтын мүлікті сатып алу
үшін деген бағдарламасы;
- Авто lights деген бағдарламасы;
- Тұрғын үй жағдайын жақсарту үшін бағдарламасы;
- Жеке құрылыс салу үшін және тұрғын
үйді жөндеу үшін деген бағдарламасы;
- Білім алуға ақы төлеу үшін берілетін
қарыз деген бағдарламасы;
- Банктің жалақы жобасына қатыспайтын жеке
тұлғаның кепілдемесімен деген бағдарламасы;
- Халықтық қоныстану деген бағдарламасы;
- Ипотека lights деген бағдарламасы;
- Автокөлік сатып алу үшін деген бағдарламасы;
- Кезек күттірмейтін мұқтаждық үшін деген
бағдарламасы;
- Халықтық бағдарламасы.
Қазіргі кезде Халық банкі осы бағдарламалары
арқылы жеке тұлғаларды несиелендіру жұмыстарын басқа
коммерциялық банктерге қарағанда біршама жақсы
жүргізіп отыр.
2. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеуін
талдау.
2.1. Коммерциялық банктердің жеке тұлғаларды несиелеу
процестерін талдау.
Коммерциялық банктер жеке тұлғаларды несиелеуде
өз клиенттерімен бірқатар іс – шаралар жүргізеді, яғни
несиелеу процестерінен өтеді. Несиелеу процесі
мынадай кезеңдерді қамтиды:
- несиеге деген өтінішті қарау;
- қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік қабілетін
талдау;
- несиелік келісім шарт жасасу;
- несие беру;
- несиелік мәміленің орындалуына бақылау жасау.
1 – кезең. Банкке келіп түскен несиеге деген өтінішті
қарау.
Кез – келген несиелік операциялар осыдан
басталады. Мұндай құжаттарда қарыз алушы жеке тұлға
мен сұралатын несие туралы негізгі мәліметтер:
мақсаты, мөлшері, түрі, мерзімі, мүмкін болар
қамтамасыз ету мүлкі көрсетіледі. Банк қоятын
талаптарға байланысты өтінішке қосымша, яғни
несиелік операциялар сипатына байланысты құжаттар
беріледі. Клиенттің әр түрлі топтары үшін құжаттар
пакеті әзірленуі керек. Құжаттар пакетінің құрамына
жататындар:
1. Жеке тұлғалардың төл құжаттарының, салық
төлеушілік номерінің, әлеуметтік жеке кодының
және несие алуға құқығын растайтын басқа да
құжаттардың көшірмелері;
2. Соңғы алты айлық, кейбір коммерциялық
банкілердің талап етуі бойынша соңғы тоғыз
айлық қарыз алушы жеке тұлғаның жалақылық
балансы;
3. Несиеленген шаралардың рентабельдік деңгейін
және оның қайтарылу мерзімін сипаттайтын
техникалық – экономикалық есебі;
4. Несиеленетін мәмілелерді растайтын келісімшарттар
көшірмелері;
5. Басқа банктен алған несиелері туралы мәліметтер
(шоттар бойынша көшірмелері);
6. Қамтамасыз ету мақсатында кепілге берілген
мүлікке қарыз алушының меншік құқығын растайтын
құжаттар;
7. Несиені қайтаруға байланысты міндеттемені куәланды-
ратын құжаттар.
Қажетті жағдайда банк қарыз алушы жеке
тұлғадан несиені қайтаруын қамтамасыз ететін басқа
да құжаттар мен мәліметтерді талап ете алады.
Сонымен қатар, банк тұрақты несиелік
қатынаста болатын жеке тұлғалар үшін кейбір
құжаттар тізімі қысқаруы мүмкін.
Негізінен шетелдік банктермен салыстырғанда
біздің коммерциялық банктердің талап ететін
құжаттары көп болып саналады. Тек соңғы жылдары
ғана бірқатар банктер өз клиенттеріне біраз
жағдай жасай бастады. Атап айтар болсақ жеке
тұлғалардан талап етілетін құжаттар тізімін азайтып
отырған банктер ішінен бірінші орында Альянс
Банк тұр. Альянс банктің талап ететін құжаттары
жеке тұлғалардың төл құжаттарының, салық
төлеушілік номерінің, әлеуметтік жеке кодтарының
көшірмелері. Сонымен бірге халыққа жағдай жасап,
бірқатар жеңілдіктер ұсынып отырған банктер тізіміне
Қазақстан Халық Банкі, Казкоммерцбанкті, және
Тұран Әлем Банкін атап айтуға болады. Құжаттар
тізімін азайту әрине өз кезегінде банктердің
несиелік тәуекелділігін арттырады.
Несие тәуекелділігі – жеке тұлғаның өз
қаржылық міндеттемесін орындамағанына байланысты орын
алатын банк ссудасын қайтармау қатері. Ол ссуда
портпелінің сапасымен тікелей байланысты. Несие
тәуекелінің үш түрін бөліп көрсетуге болады: теріс
пайдалану қатері; шетелдік несие бойынша тәуекелділік;
ішкі қарыз бойынша төлемеу қатері, яғни қарыздың
қайтарылмай қалу қаупі.
Теріс пайдалану – біздің республикамызда
1991 – 1993 жылдар аралығында орын алған банктердің
үмітсіз берешегінің ең көп тарағандығы болды.
Тексеру барысында маусымдық егіс жұмыстарына, астық
жинауға, өзіндік қаражатты толықтыруға бөлінген
мақсатты несие ресурстарының мақсатсыз
пайдаланғандығын растайтын көптеген фактілер
анықталды. Бұл жеңілдікті несиелер басқа банктердің
несиесі бойынша бөлшектерді өтеуге, машиналарды, сән
– салтанат бұйымдарын сатып алуға жұмсалған. Алаяқтық
жағдайларда, орын алған, атап айтқанда, бұл
несиелер коммерциялық құрылымдарға нарықтық баға
бойынша сатылған валютаға айырбасталған. Теріс пайдалану
қатері банк жүйесінде 80 – ші жылдары кеңінен
тарады. Бұл қатердің түрінен АҚШ – тағы барлық
банктердің жартысынан көбісі банкротқа ұшырады.
Директорлар мен жоғарғы лауазымды қызметкерлер несиені
өз туыстарына және достарына берген, сондай –
ақ, несиені қарыз алушының қаржылық жағдайын
тексермей беру секілді сақтық шаралары қолданылмаған.
Шетелдік несие бойынша қатері әсіресе 70 –
ші жылдары дамыған елдердегі қарыз алушылар
несиесі бойынша төлемдердің жаппай кешіктірілуімен
байланысты орын алды. Бұл АҚШ – тың бірталай
ірі банктерінің банкротқа ұшырауына себеп болды.
2005 жылдың бірінші қаңтарындағы ахуал
бойынша 9 банк тобының қызметіне консолидацияланған
қадағалау жүргізілді, бұлар: Қазкоммерцбанк АҚ,
ТұранӘлембанк АҚ, Қазақстан Халық Банкі АҚ,
Банк Центр Кредит АҚ, Темір банк АҚ,
Нұрбанк АҚ, Каспийбанк АҚ, АБН АМРО банк
Қазақстан АҚ, АТФ банк АҚ. Аталған банк
топтарына біршама ауқымды жүйелік тәуекел тән, себебі
бірінші қаңтардағы 2005 жылғы мәліметтер
бойынша қарастырылатын банкілердің жиынтық активтері
Қазақстан банк жүйесінің жалпы көлемінің
83% - ын, ал аталған банк топтарының міндеттемелері
Қазақстан Республикасының банк жүйесінің
міндеттемелерінің жалпы 75 % - ын құрайды. Жеке
тұлғаларды несиелендіруде бұл банк топтары 86% -
дық көрсеткіш көрсетіп отыр. Ал, енді құжаттар
тізіміне қайтып оралар болсақ құжаттар тізімін
азайту банктер үшін де, жеке тұлғалар үшін
де тиімділігі жоғары болып табалады. Себебі
банк тапсырылған жеке тұлғалардың құжаттарын оқып
– үйрену барысында, банк қарыз алушы жеке
тұлғаның алатын несиесінің қайтару қабілетін
бағалауда, және тез шешім қабылдауда біраз уақыт
ұтады әрі жеке тұлға да несиені уақытында
алады.
Сонымен Халық банкінің барынша азайтылған
құжаттар тізбесі мынадай болып келеді.
- жеке тұлға үшін несиелік өтінім;
- несие алуға өтінім;
- салық төлеушілік номері туралы салық
комитетінің анықтамасы;
- жеке куәліктің көшірмесі;
- жеткізушілермен және тұтынушылармен жасалған
шарттардың көшірмелері (егер ондай шарттар
болса);
- кепілдікке құқық орнатушы құжаттар;
- қамтамасыз ету ретінде заңды тұлғаның
кепілдемесі ұсынылған кезде қосымша мынадай
құжаттар беріледі: кепілдеме шарты,
кепілгердің қанағаттанарлық қаржы жағдайын
растайтын аудиторлық ұйымның қорытындысы,
кепілгердің қаржылық есептемесі және тұлғаның
кепілгер атынан кепілдеме шартына қол
қою өкілеттігін растайтын құжаттар, қолдардың
үлгілері бар карточка.
Қазақстан Халық Банкі АҚ – ның бұл
азайтылған құжаттар тізбесі жеке тұлғалардың
несие алуына өз пайдасын тигізіп жатыр деп
айтуға болады.
2 – кезең. Қарыз алушының несиелік қабілетін
талдау кезеңі.
Қарыз алушының несиелік қабілеті – қарыз
алушының алған несиесі бойынша несиені уақытында
және толық көлемде қайтару қабілетін бағалаумен
сипатталады. Несиені қайтара алмау тәуекелі
көптеген факторлардың әсерінен болуы мүмкін,
сондықтан да банк клиентке несие беруге шешім
қабылдаудан бұрын оның несиелік қабілетін талдайды.
Бұл көрсеткіш банк өтімділігіне ықпал етеді.
Қарыз алушы жеке тұлғаның несиелік
қабілетіне талдау жасауда мынадай факторлар
есепке алынады:
1. Несиеге қатысты қабілеттілігі. Жеке тұлғаға
несиені бере отырып, жеке тұлғаның несие
алуына кепіл болатын кепілгердің (гаранттың)
немесе кепілзаттың өтімділік қуатын анықтайтын
факторларымен танысуы тиіс;
2. Жеке тұлғаның іскерлік беделі. Несиелік мәмілеге
тиісті беделі деп жеке ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz