Жоңышқаның құнды белгілері мен қасиеттері және селекция әдістері мен нәтижелері
МАЗМҰНЫ
Реферат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Жоңышқаның құнды белгілері мен қасиеттері жӘне селекция ӘДІСТЕРІ
МЕН НӘтИЖеЛЕрі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жоңышқаның түрлері, биоморфологиялық ерекшеліктері және оларды
селекцияда пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Сұрыптау әдістерін жоңышқа селекциясында қолдану бағыттары мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ІІ Зерттеу нысандары, Әдістемелері жӘне
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жұмыс нысандары және әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Коллекциялық питомник.
2,3 2.3.Тәжірибе аймағының топырақ-климат ерекшеліктері және
зерттеулік егіс технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Жер бедері, табиғи өсімдік құрамы.
2.5.Тәжірибе агротехникасы
ІІІ Жоңышқаның бейімдеу селекциясы үшін бастапқы материал
сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Тек қоры үлгілерін селекция мақсатына сәйкес бағалау ... ... ... ...
3.2 Коллекциялық сорттардың пішен
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған ғылыми Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның оңтүстік-шығысында және бұған
iргелес суармалы егіс аймақтарында соңғы жылдары тәлімі жер көлемінің
кеңеюі осыған лайықты жоңышқа сорттарына сұранысты арттыра түсуде. Өкінішке
қарай, Семиреченская местнаядан басқа оған ұсынатын сорт жоқ, өйткені осы
өңір үшін шығарылған сорттардың барлығы суармалы егіске арналған.
Жоңышқаның жаңа тәлімі сортына көптеген шаруашылық мұқтаж болып отыр.
Осындай өндіріс қажеттігі тұрғысынан тәлімі жоңышқа селекциясының маңызы
айтарлықтай жоғарылауына байланысты белгіленген жұмыс тақырыбы өзекті болып
табылады.
Бүгінгі таңда нарыққа негізделген экономика үрдісі егіс дақылдарының
бір сортында шаруашылық үшін құнды белгілер мен қасиеттердің кешенді
қамтылуын талап етеді. Сол себепті тәлімі жоңышқа селекциясының өзіне тән
міндеттері, ерекшеліктері және қиындықтары көптеп саналады. Оның үстіне осы
бағытта зерттеу жүргізудің генетикалық және селекциялық негіздерін
қалыптастыруда, атап айтқанда, комбинативтік қабілетін анықтау әдістерін
жетілдіруде ақтаңдақтар бар. Әсіресе, осындай жұмыс жүргізу үшін арнайы
жасалған әдістемелердің жетіспеуінен шөлді дала аймағындағы қолайсыз
жағдайларда будандар егілген жылы-ақ сиреп кетіп, зерттеулер доғарыла
берген. Сондықтан аталып отырған өзекті ғылыми мәселемен айналысу бірнеше
дүркін басталса да, нәтижесіз болып, әзір Алматы облысының тәлімі
егістеріне арналған селекциялық сорт әлі шығарылған жоқ.
Жоңышқаның тәлімі сорты популяциялық гетерозисті өнімділігімен қатар
аурулар мен зиянкестерге, бозқырауға төзімді, қорытылатын протеин шығымы
жоғары, ауа райының суықтығына, құрғақшылығына және ыстығына, сондай-ақ
нақты топырақ-климат жағдайларының басқа да қолайсыздықтарына бейімделген
болуы тиіс. Тақырып бойынша жұмыс аталған мәселелермен қоса, селекциялық
материалдың құрғақшылыққа төзімділігін зерттеудің және жекелеп сұрыптаудың
аса қажетті зертханалық әдістемесін жасауға арналуы оның ғылыми міндеттерге
де сәйкес көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеулердің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты
селекцияда пайдалану үшін жоңышқаның ген қоры үлгілерін және будандарын
бағалау.
Зерттеулердің міндеттері. Осы мақсатқа сәйкес зерттеулердің міндеттері
мынадай:
- жоңышқа сорттары үлгілерін өнімділігі, өсіп-даму ерекшеліктері және
басқа белгілері бойынша зерттеу, белгілер мен қасиеттердің
өзгермелілігін және корреляциясын анықтау;
- сорттардың құрамынан пішен өнімділігі және сапасы жоғары, ауруларға
төзімді, қоршаған орта жағдайларына бейімделген өсімдіктерді, сондай-
ақ шаруашылықта құнды белгілер мен қасиеттердің селекция үшін қажетті
көздерін сұрыптау;
- жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың зертханалық
әдістемесін жасау және оны сұрыптау жұмысында қолдану;
- құнды белгілер мен қасиеттер бойынша сұрыпталған көздердің пішен
өнімділігіндегі гетерозис әсері бойынша жалпы қабілетін бағалау;
- будандарды иммунитет, биотикалық және абиотикалық қолайсыз жағдайларға
төзімділік, өнім сапасы, биохимиялық құрам және басқа белгілер мен
ерекшеліктер бойынша сұрыптап алу және ген қорына өткізу.
Жұмыстың іс-тәжірибелік құндылығы. Жоңышқаның сорт үлгілерін, жекелеген
белгілерінің және қасиеттерінің көздерін селекциялық бағалау арқылы
сұрыптаудың тиімділігі көрсетілді.
Селекциялық жұмыста пайдалану үшін Фландрия, Дерби (Франция), Овари
Ризо (Венгрия), Луна (ГФР), Тибет, Авангард, Ладак 65(АҚШ), Ризома
(Канада), Дархан 90, Жайнақ 96, Д-285 (Қазақстан) және басқа сорттар
анықталды. Өнімділік, сапа, ауруларға төзімділік, қоршаған орта
жағдайларына бейімділік белгілерінің көздері, сондай-ақ ЖКҚ деңгейі жоғары
генотиптер мен гетерозисті будандар ұсынылды.
Бағытталған поликросс арқылы жергілікті сорт-тестермен қанықтыра
будандастыру нәтижесінде алдыңғы жүргізілген селекциялық бағдарламалардан
ауысқан күрделі будан популяциялардың пішен өнімділігі және басқа құнды
белгілері анықталды.
Барлық сұрыпталған материал туралы деректер базасы және ЖКҚ деңгейі
жоғары генотиптер мен гетерозисті будандардың тұқым үлгілері Мал
шаруашылығы және ветеринария ғылыми-өндірістік орталығының өсімдік ген
қорына енгізу үшін өткізілді.
Жұмыстың өзектілігі. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми жаңалығы
жоңышқаның әлемдік ген қорынан алынған бірнеше үлгіден алғаш рет Алматы
облысының тау бөктерлік шөлді дала аймағының тәлімі жағдайында шаруашылықта
құнды белгілері бойынша бағалануы.
Жоңышқа үлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігін қысқа мерзім ішінде
анықтаудың зертханалық әдістемесінің жасалуы осы жұмыстың маңызды
жаңалықтарының бірі болып табылады.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Жоңышқаның шаруашылық үшін құнды белгілері мен қасиеттері жӘне
селекция НӘтИЖеЛЕрі
1.1.1 Жоңышқаның түрлері, биоморфологиялық ерекшеліктері және оларды
селекцияда пайдалану жолдары
Жер жүзінің өркениетті елдерінде мал азығы қорын нығайтудың басты
шарттарының бірі жемшөп дақылдарының өнімділігі жоғары сорттарын жеделдетіп
сұрыптап шығарып, өндіріске кеңінен енгізуге бағытталған кешенді іс-
шаралардың жүзеге асырылуын жүйелі жолға қою болып табылады. Бұл мақсатқа
жетуде селекциялық зерттеулер алдыңғы қатардағы ғылыми теориялар негізінде
жүргізіліп отырған жоңышқа дақылының маңызы зор.
Өнімді және белокты ежелгі дақылдардың бірі болып есептелетін жоңышқа
(Medicago L.) ботаникалық жүйелеу ғылымында жүргізілген А.И. Ивановтың
соңғы жүйелік анықтамасы бойынша бұршақ тұқымдастарға (Leguminosae Juss.,
Fabaceae) жатады және 50-ден астам түрге бөлінеді. Оның өндірісте
пайдалануға болатын 21 түрі көпжылдық жоңышқа (M. Falcago (Reichb.)
Grossh.) тобын құрайды. Алайда дақыл ретінде оның 4 түрі ғана дүние жүзінде
таралған: егістік немесе көк (М. sativa L.), сары немесе орақ тәріздес (M.
falcata L.), көгілдір (M. coerulea Less.) және өзгермелі (М. varia Mart.)
немесе ортаңғы (M. media Pers.). Соңғысы көкбудан, сарыбудан және алабудан
топтарына бөлінген .
Көпжылдық жоңышқаны жіктеу ісіне А.А. Гроссгейм, А.И. Белов, Л.П.
Бордаков, И.Т. Васильченко, Е.Н. Синская, П.А. Лубенец және басқа ғалымдар
зор үлес қосып, бүгінгі күні табиғатта сақталып қалған түрлерін,
экоүлгілерін және жаңадан шығарылған сорттарын, олардың шыққан тегі мен
табиғи географиялық орталықтарын және биологиялық ерекшеліктері мен пайдалы
қасиеттерін атап айтып, өте құнды зерттеулерінің нәтижелерін жариялаған
(цитат 54-бет бойынша берілді).
Селекция мақсаттары үшін көгілдір (M. coerulea Less.), солтүстік
жоңышқасы (M. borealis Grossh.), жартыайшық (M. hemicycla Grossh.),
желімделгіш (M. glutinosa М. Вh.), тяньшаньдық (M. tianshanica Vass.), орақ
пішінді (М. qvasifalcata Sinsk.), түрлі түсті (M. polychroa Grossh.), безді
(М. glandulosa David.), Траутфеттер жоңышқасы (M. Trautvetteri Sumn.) және
басқа бірнеше түрі пайдаланылуы мүмкін [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8].
Жоңышқа диқаншылық дақыл ретінде ертедегі дәуірлерден бастап кеңінен
пайдаланылып келе жатқан аса құнды өсімдіктердің бірі. Біздің заманымыздан
бес мың жылдай бұрын Түркістан, Жетісу және басқа Орта Азия аймақтарын
мекендеген халық жоңышқа өсірумен дүние жүзінде ең алғаш айналыса бастаған.
Оның егістікке бейімделген түрлері, экотиптері және популяциялары Түркістан
мен Жетісу өңірінде мәдени дақыл болып қалыптасқан. Осындай негіздемелерге
байланысты бұл аймақтар ғылымда жоңышқаның “егістік” немесе “көк” деп
аталған түрінің пайда болған ең негізгі орталығы болып танылды. Осы жерден
бастау алған егістік жоңышқа Орталық Азия, Қытай, Үндістан, Иран және
Кавказ елдері арқылы бұдан 2-2,5 мың жыл бұрын ежелгі Арабия мен Грецияға
жеткен. Содан соң біртіндеп Африка және Еуропа елдеріне тарап, Америка
құрлығы егістігіне ене бастаған. Кейін Австралияға, Жапон, Океания және
басқа аралдарға таралып, бүгінгі күні бүкіл әлем диханшылары айналысатын
дақылдардың бірі болып отыр.
Жоңышқа бүгінгі күні бүкіл әлем елдерінде алдыңғы қатарлы дақылдардың
біріне айналды. Оның ағылшын тіліндегі “алфалфа” атауында араб сөздерінің
бастамасы “аль” немесе бірінші әрпі “әліп” грек алфавитінің бастапқы
“альфа” әрпіне айналып екі рет қайталануы терминнің төркіні араб тілі
екенін, бірақ кейін гректер өз тіліне бұрып алуы мүмкін деген жорамал бар.
Қалай болғанда да жоңышқа осы атпен батыс егіншілігі мен өркениетіне
түбегейлі енуі күмән туғызбайды [9].
Егістік жоңышқа − көпжылдық өсімдік. Оның жер бетіндегі барлық
органдары жыл сайын күзде қурап, тек топырақтағы тамыр жүйесі ғана тірі
қалады. Кіндік тамырдың ең жоғарғы ұшындағы бұталану гетерогендік
органындағы (тамыр мойыншасы немесе тамыр тәжі) сабақтық бүршіктерден
көктемде және орған сайын өсімдіктің қайта көктеуі басталады [ 10, 11, 12].
Жоңышқаның кіндік немесе өзектік тамыры П.А.Лубенецтің және
И.О.Байтулиннің зерттеулері бойынша топыраққа 3-21 м тереңдікке енеді, ал
тұтас тамыр жүйесі жан-жаққа 1-2 м жайылады. Кіндік тамырдан бүйірлік
тамырлар тарайды. Ең ұсақ тамырлар 4-6-шы реттік болып есептеледі. Тамыр
жүйесінің өн бойында ауа азотын сіңіре алатын бактериялардан тұратын
түйнектер дамиды.
Көк, көкбудан және алабудан жоңышқа сорттарының өсімдіктері көп өркенді
және мол жапырақты. Сабақтарының іші қуыс, өркендеуі жиі, көлденең
кесіндісі дөңгелек немесе төрт бұрышты, биіктігі 160 см дейін жетеді, кей
жерде одан да биік өседі. Жапырағы үш тармақ және сабақтың өн бойына
кезектесіп орналасады. Негізгі сабақ пен бұтақша ұшындағы жапырақтар ара
тісті болса, орта тұсындағылардың жиектері тегіс. Жапырақтың үстіңгі жағы
түкті де, астыңғы жағы тықыр, түсі ашық жасылдан қошқыл жасылға дейін
өзгереді. Егістік немесе көк жоңышқа жапырақтарының аумағы үлкендеу, пішіні
дөңгелек, теріс қойылған жұмыртқа, сопақша немесе эллипс, ал орақ пішінді
немесе сары түрінікі кішілеу, эллипс, ланцет немесе сызықша сияқты болады
[13, 14].
Жоңышқаның гүл шоғыры – шоқша іспетті. Онда шамамен 15-30 гүл болады.
Гүлінің түсі оның ең негізгі жүйелеу және жіктеу белгісі. Гүлінің түсіне
қарай жоңышқаның көк, сары, көгілдір және басқа түрлерге, сондай-ақ
көкбудан, сарыбудан және алабудан деп аталатын сортотиптерге бөлінуі
сондықтан [15, 16].
Жоңышқа энтомофильдік айқас тозаңданатын өсімдіктер тобына жатады. Оның
ұрығы – көп тұқымды бұршақбас. Гүл түсіне қарай жүйелегеннен кейін
жоңышқаны одан ары қарай жіктейтін белгі ұрығының пішіні болып саналады.
Көк жоңышқаның бұршақбасы 3-5 айналымға дейін ширатылады. Сары гүлді
түрлері ұрығының ширатылуы бір айналымға толмай, орақ пішіндес болып
келеді. Бір бұршақбаста 14-ке дейін тұқым байланады. Тұқымы ұсақ, ұзындығы
1,5-1,8 мм, көлденеңі 0,4-0,6 мм, жалпақтығы 0,5-0,8 мм, пішіні бүйрек
немесе үрме бұршақ сияқты, түсі жасыл немесе қошқыл тартқан сары болады.
1000 тұқымының салмағы 1,3-2,7 г аралығында ауытқиды [17, 18].
Өскін тұқым себілгеннен кейін 5-7 күнде пайда болады. Екінші және одан
келесі жылдары көктемде және орған сайын тамыр мойыншасындағы және орылған
сабақтардың түбіріндегі бүршіктерден жаңа сабақтар өседі. Сөйтіп, жоңышқа
өсімдігі 15-20 жылға дейін өмір сүре алады. Пішен орымына жоңышқа гүлдеу
кезеңі басталғанда пісіп жетіледі [24, 25, 26].
Писковацкийдің Ю.М. және Ю.М. Ненароковтың деректері бойынша
ылғалдылығы топырақтың толық ылғал сиымдылығының 60-80% болатын жерде
жоңышқа өте жақсы өседі. Бұл деңгей егілген жылы 45%-ға дейін төмендейтін
болса, жоңышқа егістігі өте сиреп кетеді. Мұндайға, әсіресе, жоңышқа
егілген жылы жол беруге болмайды. Себебі осылайша бірінші жылы-ақ сиреген
тәлімі жоңышқа келесі жылдары жоғары өнім бере алмайды. Осы зерттеу
нәтижесінде жоңышқа тамырының тез өсіп дамитын биологиялық ерекшелігі −
жылдамырақ топырақтың суы мол қабаттарына жетуге экологиялық бейімделуінің
белгісі деген анықтама берілген [27].
Жоңышқаның транспирация қарқыны өте құбылмалы. Құрғақшылыққа төзімді
жоңышқа түрлерінің транспирациялық коэффициенті төмен, ал жапырақтарының су
ұстап тұру қабілеті жоғары болады. Жоңышқа топырақ ылғалдылығына сезімтал
болғанымен, ауаның құрғақшылығына аса төзімді өсімдік [29, 30].
Қыс жағдайына төзімділігі жоңышқаның түрлері мен шыққан тегіне көп
байланысты болғанымен, өсіп-өну ортасына, қыстау алдындағы қуаттылығы мен
шынығуы да өз әсерлерін тигізеді. Топыраққа көміліп тұрған тамыр басындағы
қыстайтын бүршіктер, клеткада үсіктен қорғау қызметін атқаратын қант қорын
тамыр жүйесі жеткілікті жинаған болса, қыс жағдайына, яғни аязға, қардың
қалыңдығына немесе аздығына және мұздануына анағұрлым төзімді болады.
Осыған байланысты соңғы орым мерзімі өсімдіктің қыстауы үшін көп әсер етеді
[ 31, 33].
Жоңышқа кез келген топырақта (рН=6,5-7,5) өсе алады, тек қышқыл
топыраққа төзімсіз. Ондай жерде түйнек бактериялары нашар дамиды. Жоңышқа
батпақта өте нашар өседі, ал тұздылау жерде өскенде, оның тұзын төмендетуге
жақсы ықпал етеді. Сондықтан дихандар оны күріш ауыспалы егісінде кеңінен
пайдаланады [36].
Суармалы аймақтарда жоңышқа қант қызылшасы, күріш, мақта, жүгері, бидай
ауыспалы егістерінің ең жақсы алғы дақылы болып есептеледі [37].
Акад. Ғ.Т. Мейірман және басқалар жоңышқаның тұқым қуалау
коэффициенттерін есептеу нәтижесінде олардың мәні ұрық өнімділігі мен
жапырақтылық бойынша жоғары, ал көкбалауса өнімділігі бойынша төмен
деңгейде болатынын анықтаған [96].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып
отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы
үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу – мал
азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі [102, 103].
П.А. Лубенецтің мәліметтері бойынша осы бағытта В.В. Таланов кезінде
Канададан алып келіп өсірген жоңышқаның Гримм алабудан сорты Украина ғана
емес, бүкіл Еуропаға да кеңінен таралды. Жоңышқаның лайықты сортын таңдап
алып, тез арада өндіріске енгізудің тағы бір мысалы ретінде, P. Varga, L.
Gumaniuc, M. Ittu келтірген мәліметтер бойынша Францияда шығарылған егістік
жоңышқаның Дю-Пюи сорты жер шарының барлық құрлықтарында бірнеше миллион
гектар жерге егіліп, жоңышқаның аса көрнекті шедеврі аталған [104,105].
Семиреченская жоңышқасын егжей-тегжей зерттеген ғалымдардың айтуынша,
оны сорт деп танысымен-ақ еліміздің сол кездегі 16 облысына және шет
елдердің біразына таралып, 1 миллион гектардан астам жерде мал азығын
өндіруге пайдаланылған [106].
Көптеген зерттеулер негізінен пішенді көп беретін жоңышқа түрлерін
анықтауға бағытталып, екпе шабындықтарда және арнайы тәжірибелерде
салыстырмалы бақылау және бағалау жолымен жүргізілген. Б.Ә. Исмаилов
жоңышқа түрлерін Алматы облысының тау бөктерлік шөлейт-далалық аймағында
Семиреченская местная жоңышқамен салыстыра отырып, оның көкбудан түрі
үлгілерінің пішен өнімі жоғары екенін анықтаған, ал тәлімі жер үшін
жоңышқаның егістік және алабудан түрлері лайықты болған.
Жоңышқаның егістік және алабудан түрлері негізінде акад. Ғ.Т. Мейірман,
С.С. Садуақасов және басқалар Капчагайская 80 мен Дархан 90 сорттарын
шығарған . Зерттеушілер осы сорттардың жоғары қарқындылығын, суармалы жерде
көкбалауса өнімділігі 1000 цга дейін жететінін және саңырауқұлақ
ауруларына төзімділігін анықтады.
Жоңышқа түрлерінің ауруларға шалдығуын зерттеген ғалымдар, сары немесе
орақ пішінді, сарыбудан және көгілдір түрлерінің ақұнтаққа төзімді екенін
байқаған. И.А. Годуновтың [10, б. 19], Т. Лидански мен В. Васильеваның
[101, б. 49-50] деректеріне қарағанда, жайылымдық жоңышқамен 70-тен астам
жәндік түрі қоректеніп күнелтеді екен. Олардың ең көп зиян келтіретіндері
жоңышқа қандаласы, ұзынтұмсық қоңыз, сары қоңыз, шегіртке, жоңышқа көбелегі
және басқалары. Көкшетау өңірінде У.М. Сағалбеков [79, б. 230] жоңышқа,
түйежоңышқа және басқа көпжылдық шөптер зиянкестерінің саны мен дақылдар
өнімінің арасындағы байланыс коэффициентін және зиян мөлшерін есептеп
шығарған [107, 108, 109, 110, 111, 112].
Жоңышқаның белгілері мен қасиеттерінің айтарлықтай өзгермелілігінің,
өзара тығыз байланысының және қанағаттанарлық деңгейде тұқым қуалауының
жоғары дәрежеде детерминациялануы оның түрлерін, сорттарын, биотиптерін,
нысандарын және басқа құрылымдық топтарын бағалауда және сұрыптауда маңызды
рөл атқарады [113].
W.M. Tһаll, C.L. Cаmpbell деректері бойынша бурыл және сары теңбілдік,
аскохитоз, ақұнтақ және жалған ақұнтақ ең көп таралған жоңышқа аурулары
болып табылады. Олардың дамуына жоңышқаның физиологиялық ерекшеліктері мен
аймақтардың климаты әсер ететіні белгілі болған [117].
Мал азығы дақылдарының ішінде жоңышқа өнімінің сапасымен ерекшеленеді.
Оның мүлде құрғақ затында 18-20% қортылатын протеин мөлшерін анықтаған
зерттеушілер көкбудан, алабудан, Кавказ және Перу жоңышқалары үлгілерінің
суарылмайтын егістікте басым болғанын хабарлайды [118].
Келтірілген деректер бойынша қарқындылық, өнімділік, ауруларға
төзімділік, өнім сапасы және басқа қасиеттердің деңгейі жоғары дәрежеде
болатын жоңышқа түрлері мен сортотиптері көк, көкбудан, алабудан және
сарыбудан болып табылған. Біздің елімізде жоңышқаның осы түрлеріне жататын
14 сорты егіледі. Бұлардың ішінде Семиреченская местная, Капчагайская 80,
Дархан 90, Жайнақ 96 және Красноводопадтық екі сорт республиканың оңтүстік,
оңтүстік-шығыс, батыс және шығыс өңірлерінде, ал Көкше, Шортанды 2,
Қарабалық 18 орталық және солтүстік аймақтарында таралған. Қазақстанның
оңтүстік-шығыс суармалы аймағы болып есептелетін Алматы облысының тәлімі
егісі үшін жоңышқаның селекциялық сорты әлі шығарылған жоқ .
Көпжылдық жоңышқаның шаруашылықта аса жоғары бағаланатын
биоморфологиялық белгілері мен қасиеттерінің ең негізгілері мал азықтық
өнімділігі, қоректілігі, топырақ құнарына пайдалы әсері және ақзат
шығымдылығы болып табылады. Бұлармен бірге селекциялық жұмыста сұрыпталатын
сорттарды нақты табиғи және агротехникалық жағдайларға бейімдеу, қоршаған
ортаның биотикалық және абиотикалық қолайсыз факторларына төзімділігін
жоғарылату көзделеді. Соңғы аталған міндеттер бойынша зерттеулер де жоңышқа
селекциясының дербес бағыттары болып қалыптасты. Әсіресе қарқынды
технологияларға бейімдеу және ауруларға төзімділікті арттыру жұмыстарының
маңызы зор [119].
1.2 Сұрыптау әдістерін жоңышқа селекциясында қолдану бағыттары мен
нәтижелері
Бастапқы материал сұрыптау ауылшаруашылық дақылдардың және селекциялық
бағдарламалардың қайсысы болса да шешуші міндеттердің бірі. Оның теориялық
негіздері және әдістемелік мәселелері жоңышқа селекциясы бойынша
зерттеулерде қажетті деңгейде жан-жақты қамтумен дамытылуда. Бұл ғылыми
қағидалар өресі соншалық биік болғандықтан жоңышқа селекциясы ауқымында
ашылған заңдылықтар, тәсілдер және басқа ережелер барлық көпжылдық шөптер
селекциясының да негізгі ұстанымдары мен әдістемелері ретінде
пайдаланылады. Олай болудың тағы бір себебі дақылдың құндылығына және
әдістемелік зерттеулер үшін қолайлылығына байланысты. Сондықтан көпжылдық
шөптер арасында жоңышқа бірінші болып сұрыптауды жаңа генетикалық ғылыми
негіздеу нысанына айналды және оның селекциясы гетерозис теориясын іс
жүзінде пайдалануға бағытталды [120, 121, 122].
Гетерозис теориясының алғашқы нұсқасын Шелл және Ист 1908 жылы ұсынып,
оған өсімдік қуаттылығының, мүше өлшемдерінің, тұқым беруінің, ауруларға,
зиянкестерге және қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыздықтарына төзімділігінің
артуымен белгіленетін гетерозиготалық көрінісі деген мағынада анықтама
берді. Кейін 1948 жылы Шелл оны гипотезаға айналдырып былай тұжырымдады:
Будандық өзінен өзі бір біріне ұқсамайтын құрамдастардың қосылуынан және
гетерозиготалық жағдайда болуынан организмнің физиологиялық жағдайын
көтермелейтін қолдау әсерін туғызады, алайда бұл әсер ұдайы инбридинг
ұрпақтарының гомозиготалық типтерге айналу деңгейінің жоғарылауына қарай
жоғала береді. R. Steuckardt, J. Dietrich 183-бет бойынша өз аударуымызбен
келтірілді, [123, 124].
Бұл жаңалықтар теориялық алдын ала болжам түрінде ашылса да,
гетерозиготаның гомозиготадан басымдылығына тікелей дәлел табыла қоймаса
да, гипотезаның өзіндік ғылыми ой-жүйелік қисындылығы іргелі және
қолданбалы ізденістер үшін дұрыс жол көрсетіп, генетикалық негізделген
бағдар болды. Сондықтан гетерозис теориясы биологиялық ілімнің аса ірі
жетістіктерінің бірі болып саналады [125].
Осы теорияның одан әрі дамуы бидай, жүгері, күнбағыс, құмай, қарабидай,
жоңышқа және басқа бірқатар дақылдар селекциясындағы айтарлықтай ғылыми
және практикалық нәтижелерге байланысты жүзеге асырылды [126, 127].
Гетерозис әсері (эффекті) табиғатын зерттеулердің барысында гендердің
аллеларалық өзара іс-әрекеттесуі туралы теория пайда болды. Гендердің өзара
іс-әрекетінің аллеларалық түрі немесе эпистазы бір локустағы гендердің
басқа локустардағы гендер көрініс беруіне әсер етуінің барлық түрлерін
қамтиды және астам басымдылық (сверхдоминирование) деп аталды. Бұл теория
іс жүзінде мынадай жағдайларға негізделді. Будан жүгерінің дән өнімділігі
және пероксидаза шығымы басымдылық теориясы бойынша күтілгеннен едәуір
артық, тіпті инцухтталған аталығы мен аналығы өнімінің қосындысынан да асып
кеткен. Осы деректер аддитивтік қағидасына сәйкес аса жағымды көрініс
беретін гендер әсер етеді деген болжам жасауға мүмкіндік берді [129, 130,
131].
Қуаттылықтың инбридингтен нашарлауы және будандастырудан қалпына келуі
не жоғарылауы басымдылық гипотезасына сәйкес жүзеге асады. Будандардың
қуаттылық бойынша бастапқы популяциялардан немесе аталығы мен аналығы
көрсеткіштерінің қосындысынан асып түсуін астам басымдылық теориясы бойынша
қанағаттанарлық дәрежеде түсінуге болады. Гетерозистің жоғарыда мәнісі
қысқаша айтылған осы екі генетикалық теориясы жоңышқаның қазіргі заманғы
бейімдеу селекциясының ғылыми негізі болып табылады. Басымдылық гипотезасын
пайдаланып гомозиготаланған, ал астам басымдылық теориясы немесе гендердің
эпистазы және аддитивтігі негізінде гетерозиготалы материалды қолданумен
жаңа сорттар шығару жұмысын табысты жүргізуге болады. Екі теория да
Долотовский И.М. , Мейірман Ғ.Т. және басқалардың пікірлері бойынша бір-
біріне қайшы келмейді, сондықтан селекциялық жұмыс екеуінінің қайсысына
негізделсе де гетерозиске жетуді көздейді [132, 133].
Табиғи және тәжірибелік популяциялардың ұрпақтарында әсері өздігінен
жаңарып туындауымен сипатталатын гетерозис көріністерін теориялық
қорытындылау негізінде А.М. Палилов көп қайталанатын гетерозис ұғымын
ұсынды. Ғалымдардың біразы бұл құбылысты популяциялық гетерозис деп
атағанды жөн көреді [142].
Тек қорының ерекшеліктері бойынша синтетикалық сорттар тобына табиғи
сортаралық тозаңданудан алынған будандар жақын жанасады. Кезінде жоңышқа
селекциясы негізінен еркін тозаңданумен сортаралық будандастыру әдістерімен
жүргізілді. Сол уақытта H.M. Tysdal et.al. сияқты селекционерлер сортаралық
будандардың F2 және F3, ал кейде бұлардан кейінгі буындарда да гетерозис
әсерін байқап, оны “өшпейтін” гетерозис деп атаған [146].
Будандастыратын сорттарды эколого-географиялық алшақтық қағидасы
бойынша таңдап тозаңдандырғанда 28-30% гетерозис әсеріне қол жеткізуге
болады. Мұндайда будандастыру құрамдастарының бірі селекция жүргізіліп
жатқан аймақтың топырақ-климат жағдайларына әбден төселген жергілікті сорт
болуы тиіс [31, 52].
Шолу жасалған деректерді қорыта келе, акад. Ғ.Т. Мейірманның [65, б.
158] және басқа ғалымдардың, тұжырымдарына сәйкес, жоңышқаның гетерозис
әсеріне қол жеткізу бойынша селекциялық жұмыс генетикалық басымдылық
(доминирование) және астам басымдылық (сверхдоминирование) гипотезаларына
негізделуі тиіс. Сонда іс жүзінде көп инцухт-желілік будандар және күрделі
будан сорттар шығарылады [148].
Бүгінгі таңда селекциялық ғылым өсімдіктердің әртүрлі жағдайларда өсіп-
дамуға бейімделген немесе белгілі бір табиғи аймақтың топырақ, климат және
т.б. факторларының кең ауқымдағы ауытқуларына төтеп бере алатын, сондай-ақ
қоршаған ортаның күрт құбылыстарына төзімді, не аса сезімтал емес,
сорттарын шығару үшін жан-жақты зерттелген теориялық негіздермен және
қолданбалық тәсілдермен жеткілікті деңгейде қамтамасыз етілген. Осы
бағыттарда сұрыпталатын жоңышқа өсімдіктерін нақты жағдайларға бейімдеу
және талап етілген дәрежеде тозаңдандыру, қажетті мөлшерде тұқым өндіру,
сондай-ақ сапа және иммунитет мәселелерін оңтайлы шешу үшін жүргізілетін
тәжірибелер маңызды орын алуы тиіс [138, 137].
Жоңышқа сорттары белгіленген топырақ - климат аймақтары үшін нақты
бейімделу деңгейімен сұрыпталып шығарылуы қажет. Сонымен қатар, өнімділік
бойынша жоғары гетерозис әсерімен бірге олар осы аймақтағы қауіпті
ауруларға төзімді және будандық деңгей мен тұқым мөлшерін арттыру үшін ең
жоғары дәрежеде айқас тозаңдануға қабілетті болуы шарт. Аталған талаптарға
байланысты жоңышқа селекциясы поликросс-тест әдісімен жүргізілгенде
тозаңдану, тозаңдандырушылар және иммунитет мәселелеріне көп көңіл бөлінеді
және бұларды ойдағыдай шешу үшін мүмкіндіктер де молаяды [149, 150].
Жоңышқа ежелден егіліп келе жатқандықтан бүкіл аурулар және басқа
зиянкестер онымен біте қайнасқандай әбден қалыптасып төселіп кеткендіктен
жоғарыда айтылған гипотезалар негізінде осы дақыл өсімдіктерін сұрыптау
жүргізу үшін ауруларға төзімділік көздерінің тек қоры оларды жинау, жаңарту
және алмастыру арқылы толықтырылып тұруы қажет. Әйтпесе, яғни ауруларға
төзімділік ген қоры тұрақты түрде толықтырылып тұрмаса, иммунитет
селекциясы тежелуге ұшырауы немесе пайдасыз да болуы мүмкін [84, б. 111].
Мысалы, Т.Ш. Құбиева өзі жасаған стратегиялық жоспар бойынша төзімділік
табиғатын зерттеуді және сонымен қатар селекциялық жұмыс жүргізуді үш
кезеңге бөліп жүзеге асырған. Сонда арнайы иммунитеттік бағдарлама бойынша
төзімділік көздерін және гендерін салыстырып бірдейлестіру, өсімдіктің
төзімділігін және саңырауқұлақтың қоздырғыштығын бақылайтын гендердің өзара
іс-әрекетін бағалау, төзімділік гендері басым өсімдіктерді сұрыптау және
будандастыру жұмыстарын ойдағыдай жүргізу мүмкіндігі туған [100, б. 29].
Өсімдіктердің ауруларға төзімділігін генетикалық талдау организм аралық
экобиология қағидаларына негізделген. Иесі мен паразиті арасындағы
байланысты талдау барысында генге ген теориясы пайда болды. Онда
өсімдіктің резистенттігі комплементарлық гендер доминанттық әсер еткенде
көрініс беруі дәлелденген. Бұл гипотеза бойынша өзара қарым-қатынаста
болатын гендердің бірнеше жұбының төзімділікті қамтамасыз ететін жұбы осы
жүйедегі ген саны қанша болатынына қарамастан төзімсіздікті бақылайтын
жұптарға қатысты эпистаз қағидасына сәйкес әсер етеді [99, б. 6].
Алайда нақты бір ген будандастырудағы басқа құрамдастың комплементарлық
генінің ерекшелігіне байланысты доминанттық та, рецессивтік те әсер етуі
мүмкін. Былай алып қарасақ, бұл өте орынды сияқты, ал жоғарыда талқыланған
тұрғыдан қарасақ, генге ген теориясына қайшы келеді. Өздерінің
тәжірибелік деректерін және басқа ғылыми зерттеу мәліметтерін осы екі
гипотеза ұстанымдарымен салыстырып талдау барысында В.А. Драгавцев, А.Т.
Сарыбаев және т.б. ғалымдар доминантты немесе рецессивті гендер табиғи
жағдайда болмайтынын дәлелдеген. Бұл қағида геннің доминанттығы генотиптің
жалпы іс-әрекет жүйесіндегі тиісті локустар әсерінің көрініс беру нәтижесі
ретінде ұғынылуы тиіс деп тұжырымдалған [72, б. 164; 158, б. 42].
Гентикалық гетерозис теориясына негізделген қазіргі заманғы бейімдеу
селекциясы жоңышқаның шаруашылықта бағалы белгілері мен қасиеттерін, сондай-
ақ тозаңдануын, тозаңдандырушыларын және иммунитетін ойдағыдай
пайдаланудың күрделі экобиологиялық мәселелерін тиімді шеше алатынына көз
жеткіздік. Осындай мақсаттарда арнайы бағдарламалар жасалады. Оларды
бағыттары бойынша былай топтастыруға болады: жоғары көкбалауса, пішен және
тұқым өнімділігі, өнім сапасы, жәндіктер мен ауруларға төзімділік,
агротехнологияларға лайықтылық, экологиялық бейімділік және басқалары
[159].
Бүгінгі таңда жоңышқа селекциясының басты бағыты күрделі будан сорттар
шығару. Селекциялық-генетикалық тәсілдер арқылы гетерозисті тиімді
пайдалану негіздері қаланады. Осыған байланысты будандастыру
құрамдастарының сапасына, комбинативтік қабілетіне, протеин шығымына,
ауруларға және басқа жағдайларға төзімділігіне баса назар аударылған [63,
б. 41].
Селекция жұмысында пайдаланылатын бастапқы материалдың комбинативтік
қабілетін бағалау әдістері дүние жүзінде кеңінен қолданылады. Көбінесе ең
тиімді бағалау әдісі поликросс-тест болып табылған. Соңғы 20-30 жыл ішінде
өндіріске енгізілген жоңышқа сорттарының басым көпшілігі биомеханикалық
қоспалар және күрделі будан синтетиктер түрінде шығарылған [160].
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық дақылдардың сорттарын сынау
мемлекеттік комиссиясының мәліметтері бойынша 1980-2004 жж. аралығында
жоңышқаның 14 жаңа сорты сынаққа өткізілген. Олардың 8-і облыстардың
әртүрлі топырақ-климат аймақтарында өндірісте пайдалануға жіберілген, атап
айтқанда, Желтогибридная 55, Красноводопадская скороспелая,
Красноводопадская богарная, Капчагайская 80, Дархан 90 және Жайнақ 96.
Бұлардың барлығы сорт құрамдастарының комбинативтік қабілетін бағалауға
негізделген поликросс-тест әдісі негізінде сұрыпталған [4, б. 220].
Жоңышқаның күрделі будан сорттарын шығарудың әдістемелік тізбектілігін
жасаған акад. Ғ.Т. Мейірман бірінен соң бірі орындалатын мынадай төрт
кезеңді атап айтқан:
- бастапқы материалды фенотип бойынша зерттеу және бәрінен жақсы
өсімдіктерді бөліп алу;
- сұрыпталған өсімдіктердің комбинативтік қабілетін поликросс-тест
әдісімен бағалау және құнды генотиптерді анықтау;
- синтетиктерді сұрыптау белгілері бойынша жетілдіру үшін Syn-2 және
Syn-3 питомниктерін салу;
- жаңа күрделі будан сорттарды конкурстық және экологиялық сынақтардан
өткізу, бастапқы тұқым өндіруді ұйымдастыру [65, б. 158].
Күрделі будан сорттардың құрамдастары комбинативтік қабілеті бойынша
сынақтан өткен, белгіленген гендер бойынша гомозиготаланған инцухт-желілер
және гетерозиготалы өсімдіктер мен олардың клондары бола алады. Бұлардың
ішінде маркерлік белгілер бойынша гомозиготаланған инцухт-желілер бәрінен
бағалы болып есептеледі. Комбинативтік қабілеті жоғары желілерді айқас
тозаңдандырғанда инцухт теориясы бойынша депрессия тудыратын рецессивтік
гендердің әсері басылады да, доминанттық гипотезасына сәйкес доминанттық
гендердің бірлесіп басымдық алуы көрініс береді. Соның нәтижесінде
гетерозисті синтетикалық сорттар алынуы тиіс [81, б. 28].
Іс жүзінде аса терең жоңышқа инцухты мүмкін емес, өйткені 5-6 қайталап
өзін өзі тозаңдандырған инцухт-желілер көбею қабілетінен айырылады. Оның
үстіне жоңышқа геномы аса күрделі тетраплоидты гетерозиготалы өсімдік
болғандықтан 2-3 инцухтта саны шектелген ген аллельдері бойынша діттеген
гетерозиготалыққа жету мүмкіндігі өте төмен. Осындай қолайсыз себептерге
байланысты жоңышқаның желіаралық сорттарын шығару өрістей алмауда [38, б.
4].
Гетерозисті пайдаланудың екінші жолы өсімдіктің айқас тозаңдануына
негізделіп, күрделі будан сорттар шығару мәселесіне байланысты ұсынылған.
Бағдарламаны орындау үшін алынған бастапқы сорттар құрамдас биотиптерге
бөлшектеледі. Олардың арасынан жоғары өнімді, қуатты, протеин шығымы
жоғары, фертильді, өзімен өзі сыйыспайтын (самонесовместимые) және аталық
ұрықсыз (мужскистерильные) өсімдіктер, ауруларға және басқа жағдайларға
төзімділік донорлары сұрыпталады [161].
ІІ. Зерттеу нысандары, Әдістемелері жӘне жағдайлары
2.1 Жұмыс нысандары және әдістемелері
Зерттеу нысандары ретінде жоңышқаның Қазақстанда, Еуразия, Америка,
Африка және Австралия құрлықтарындағы елдердің әртүрлі топырақ-климат
аймақтарында егілетін селекциялық сорттардың үлгілері пайдаланылды. Бұларды
біз дүние жүзі өсімдіктерінің тек қоры сақталатын Н.И. Вавилов атындағы
Бүкілресейлік өсімдіктану ҒЗИ-дағы жоңышқаның әлемдік коллекциясынан Арал
өңірі тәжірибе станциясы арқылы алдық. Осы материал негізінде сұрыптау,
будандастыру және бақылаулық сынақ жұмыстары тиісті көлемде жүргізілді (1-
кесте).
1 кесте –Жоңышқа генқорынан іріктеп алынған үлгілер
№ Үлгі Каталог № Шыққан жері
1 2 3 4
1 Vangard 47807 АҚШ
2 Ladak 26048 АҚШ
3 95 Plus 45692 АҚШ
4 Flandria 36038 Франция
5 Lutetion ВК504 АҚШ
6 8861 41272 Португалия
7 Luna 39088 ФРГ
8 Ovari Ruro 467619 Венгрия
9 Orka 39114 Франция
10 Lutetia 46513 Румыния
11 2352 Вк303 Франция
12 DA-67-81 38920 АҚШ
13 5444 47706 АҚШ
14 Апшерон 46414 Әзірбайжан
15 100 Brand 45694 США
16 Дерби 45079 Франция
17 KS-80 Вк-502 АҚШ
18 NMP-11- cZS4 47791 АҚШ
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
19 Камета 13785 Одесса
20 Sх90к Plus 45690 АҚШ
21 5331 47708 АҚШ
22 Plus 45060 АҚШ
23 Pike 45059 АҚШ
24 167р 46245 АҚШ
25 Prescot 43833 Дания
26 5432 47705 АҚШ
27 Voris of 77 43834 АҚШ
28 BR-5wh 45049 АҚШ
29 Spredor 44422 АҚШ
30 Vally forde Brand 45056 АҚШ
31 526 47703 АҚШ
32 Kaply 46528 Эстония
33 Leoncena 5976 Италия
34 Sverre 3911 Франция
35 Южанка 39575 Украина
36 Lutetia 39112 Франция
37 Jravois 35642 АҚШ
38 Flandria 36038 Франция
39 Leoncena 36046 Франция
40 Euver 39109 Франция
41 ДА-66-В-1 38921 Belfusvilla
42 НС-phy 45065 АҚШ
43 WZ-311 44419 АҚШ
44 Ladak -65 ВК-846 АҚШ
45 Leonicena 5975 Италия
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
46 Rhizoma 32788 Канада
47 Жидруне 38914 Эстония
48 Йегева 118 25487 Эстония
49 Мрия Одесская 47491 АҚШ
50 T.S.A.W4 47794 АҚШ
51 Citation 47584 АҚШ
52 Pravler 47802 АҚШ
53 Надежда 40812 Украина
54 Аридная 39949 Өзбекстан
55 Белгородская 86 45337 Ресей
56 Ярославна 44789 Украина
57 Endure Вк-920 Канада
58 Винничанка 46529 Украина
59 Ereсta 46438 Венгрия
60 Sonora 76 Вк-843 АҚШ
61 Cplak Вк-841 Канада
62 Spredor 2 42705 АҚШ
63 Kayseri 41422 Түркия
64 Cheres 46244 Канада
65 Урарту 85 45036 Армения
66 Promor 45052 АҚШ
67 WZ-451 46257 АҚШ
68 Лада 43610 Ресей
69 Liberty 45066 АҚШ
70 Polar 1 45068 АҚШ
71 Detender 45064 АҚШ
72 Armor 46449 АҚШ
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
73 Севани 7 43788 Армения
74 Classic 45063 АҚШ
75 Matador 43828 АҚШ
76 Riley 46519 АҚШ
77 Raidor 45070 АҚШ
78 Ladak 65 47806 АҚШ
79 Commandor 47701 АҚШ
80 ВНИИОЗ-16 44032 Ресей
81 Коммерческая 39930 Англия
82 Местная 37255 Түркия
83 Zuna 39088 АҚШ
84 WZ-313 46518 АҚШ
85 Гибридная 6 43784 Татарстан
86 Beaver 34704 Канада
87 Барнаульская 17 26588 Ресей
88 Оранжевая 15 35656 Омск
89 Algohguin 39952 Канада
90 Бийская 3 31885 Ресей
91 Көкше 37611 Қазақстан
92 Казачинская 39952 Ресей
93 Таежная 35377 Иркутск
94 Дикорастущая 35013 Калмыкия
95 Дикорастущая 8142 Азербайджан
96 Дикорастущая 44044 Ставрополь
97 УРФ-С-21 44569 Караснодар
98 Nevada syn ХХ 47790 АҚШ
99 Epic 47799 АҚШ
100 Baron 46451 АҚШ
Коллекциялық питомникте жоңышқаның тек қорын жинақтау, сақтау, тұқымын
көбейту және селекциялық ұйымдар мен бөлімшелерге тарату жұмысын атқаратын
Арал өңірі өсімдік ресурстарының текқоры тәжірибе станциясынан алынған 100
сорттың үлгілері егілді. Олардың ішінде жоңышқа селекциясы озық дамыған
АҚШ, Канада, Франция, Швеция, Германия, Венгрия, Италия, Ресей және Украина
селекционерлерінің соңғы жылдары сұрыптап шығарған және аталған станцияның
мәліметтері бойынша өнімділігі және басқа құнды белгілері жоғары деңгейдегі
жаңа сорттары қамтылған. Оған қоса коллекцияға қоршаған ортаның қолайсыз
жағдайларына айырықша төзімділігімен бағаланатын Тибет және Ладак
жоңышқасынан алынған будан синтетиктер мен иммунитет көздері жиі кездесетін
көгілдір және өзгермелі жабайы жоңышқа үлгілері кірген. Бұлардың көпшілігі
соңғы жылдары шығарылған жергілікті сорттармен бірге қазақстандық
селекцияда алғаш рет пайдаланылмақ.
Коллекциялық питомник 4 рет қайталаумен, әр мөлдектің ауданы 1м2,
бүркеусіз, қатарлап (15см) себу тәсілімен 2006 жылы көктемде салынды.
Стандарттық сорттар Семиреченская местная және Капчагайская 80 әрбір 5
үлгіден кейін орналасқан. Питомник үлгілері егілген жылы бақылау және
бағалау нәтижелері, сондай-ақ Арал өңірі тәжірибе станциясының деректері
негізінде реципрок әдісімен будандық тұқым алуға пайдаланылды. Келесі
жылдары пішен өнімі және басқа белгілері бойынша үлгілерге сипаттама
берілді.
Бақылаулық питомникте 80 будан 4 рет қайталаумен, әр мөлдектің ауданы 3
м2, бүркеусіз, қатарлап (15см) себу тәсілімен 2007 жылы көктемде егілді.
Бұлардың 73-і реципроктық және 7-і бағытталған поликросстық будан.
Семиреченская местная сорты әрбір 4 нөмірден кейін орналастырылды.
Селекциялық материалды бақылау, өлшеу, бағалау, будандастыру және
талдау Бүкілресейлік өсімдіктану ғылыми-зерттеу институтының және
Бүкілресейлік мал азығы ғылыми-зерттеу институтының әдістемелері бойынша
жүзеге асырылды [185, 186, 187]. Пішен өнімінің химиялық құрамын талдау
МШжәнеВ ҒӨО мал азығының сапасын анықтау зертханасында жасалды.
Далалық тәжірибелерде мынадай бақылаулар мен өлшеулер жүргізілді:
1) Фенологиялық бақылау күнара, ал негізгі даму кезеңдері басталғанда,
күн сайын мына тәртіппен жүзеге асырылды:
- өскін кезеңі немесе келесі жылдары көктемде және орған сайын көктеу
кезеңі;
- алғашқы нағыз жапырақ пайда болу, сабақтану және бұталану кезеңдері;
- гүл бүршіктерін байлау кезеңі;
- гүлдей бастау кезеңі (мөлдектегі өсімдіктердің 10%-ң немесе әрбір
өсімдіктің 3 гүл шоғырының бүршік жаруы);
- пішен ору мерзімі.
2) Қыс түсер алдындағы және қар кеткен кездегі өсімдіктердің жағдайы
мен саны.
3) Құрғақшылыққа, ыстыққа және суыққа (бозқырауға) төзімділігі.
4) Көктеу мен өсіп-даму қарқындылығы, егістік қалыңдығы және
өсімдіктердің орым алдындағы қуаттылығы 1-5 балл аралығында бағаланды.
5) Өсімдіктердің биіктігі гүлдеу басталған кезеңде жердің бетінен
негізгі сабақтардың ұшына дейін өлшенді. Мөлдектегі өсімдіктердің орташа
биіктігі 10 жерден алынған деректерден анықталады.
6) Өсімдіктердің жапырақтылығы гүлдеу басталған кезеңде 1-5 балл
аралығында бағаланды. Сорттардың орташа жапырақтылығы мөлдектердің әр
қайталануынан көкбалауса өнімін өлшеген кезде алынатын салмағы 500 г
бауларды көлеңкеде кептіріп, олардың ауа құрғақтығындай құрғақ зат шығымын
анықтағаннан кейін, жапырақтар мен гүлдерді сабақтардан ажыратып бөлек
өлшеу арқылы пайыз өлшемімен бағаланды.
7) Сорттардың немесе будандардың көкбалауса және пішен өнімділігі
гүлдеу басталған кезеңде кгм2 өлшемдерімен анықталды.
Биохимиялық анықтаулар 4-тармақта келтірілген әдістеме негізінде
зертханада жүргізілді. Протеин, азот, фосфор, кальций, клетчатка, май, күл
және басқа құрылымдық заттар шығымы анықталды.
Тәжірибелік деректерді статистикалық өңдеу дисперсиялық әдіс [188]
бойынша орындалды.
2.2 Тәжірибе аймағының топырақ-климат ерекшеліктері және зерттеулік
егіс технологиясы
Дипломдық тақырыбына сәйкес далалық зерттеу жұмыстары 2006-2009 жылдары
Алматы облысы тау бөктерлік шөлді дала аймағындағы Мал шаруашылығы және
ветеринария ғылыми-өндірістік орталығының , Іле ауданы, Комсомол ауылы
жанында орналасқан Жайнақ тұрақты тәжірибе алаңында жүргізілді. Ол Іле
Алатауының солтүстік-батыс жағында Алматы қаласынан 30 км, аудан орталығы
Энергетический кентінен 25км қашықтықта орналасқан. Жалпы аумағы 228 га, ал
тәлімі жер 24 га алқапты алып жатыр. Аталған елді мекендер арасында
асфальтталған жолдар арқылы автокөлікпен қатынауға болады.
Топырағы. Тәжірибе алаңының топырағы Алматы облысының тау бөктерлік
шөлді дала аймағына тән кәдімгі сұр топырақ [189]. Әр жылы үш мезгілде
(көктем, жаз, күз) осы топырақтың тік кесіндісі (0-120см) бойынша
жүргізілген анықтаулардың орташа мәндері негізінде оған мынадай баға беруге
болады: қабаттары толық дамыған, механикалық құрамы орташа балшықты, құм
аралас, табансу деңгейі 5-7м, жыртылатын қабатының табиғи ылғалдылығы 9,7-
11,6%, көлемдік салмағы 1,2-1,3 гсм3, үлестік салмағы 2,69-2,72 гсм3,
қуыстылығы 54,9-55,4%.
Бұл топырақтың А, В, С қабаттары былай сипатталады:
- А қабаты (0-25 см) – қоңырлау қошқыл сұр түсті, аздап ылғалданған,
ұсақтау, шаңытпа, жеңіл, балшықты, ұсақ қиыршық тасты, құм, тұнба, өсімдік
тамырлары, жәндіктердің және басқа организмдердің табиғи қалдықтары
араласқан.
- В1 қабаты (25-50 см) – сарғыш тартқан сұр түсті, ылғалдылығы үстіңгі
қабаттағыдан молдау, балшық үлесі құмнан басым, өсімдік тамырлары,
жәндіктердің және басқа организмдердің табиғи қалдықтары сирек кездеседі,
қышқыл тамызғанда бірден әрекеттесіп бұрқылдайды;
- В2 қабаты (50-85 см) – бозғылт сұр түсті, төменгі жағы ақшылдау,
ылғалдылығы үстіңгі қабаттардағыдан молдау, жеңіл балшықты, қатты
тығыздалған, тұнба үлесі басым, өсімдік тамырлары және организмдердің
табиғи қалдықтары сирек кездеседі, қышқыл тамызғанда баяу әрекеттесіп
бұрқылдайды;
- С қабаты (85-120 см) – бозғылт тартқан күлгін сұр түсті, төменгі жағы
ақшыл, орташа балшықты, ылғал өте аз және қабаттың түбінде мүлде жоққа
жақын, В2 қабатымен салыстырғанда өте қатты тығыздалған, ақшыл түсті
карбонаттар әрқалай ойдым-ойдым орналасқан.
Тәжірибе алаңындағы топырақтың жыртылатын қабатының құнары былайша
сипатталады: қарашірінді 1,27, азот 0,14, фосфор 0,12, көміртегі
қосылыстары 2,83% (2-кесте).
2 кесте – Жайнақ тәжірибе алаңындағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы,
2001-2003 жж. орташа (топырақтанушы Б.Ө. Өтеповтың деректері бойынша)
Жыртылатын Қоректік заттар мөлшері, % Жылжымалы, мг100 г
А қабатының
қалыңдығы, см
қараші-разот Р2О5 СО2 NО3 Р2О5 К2О
інді
25 1,27 0,14 0,12 2,83 21,6 28,1 349
Топырақтың жыртылып өңделетін қабатындағы (25 см) жылжымалы минералдық
заттардың басым бөлігі калий тотығының үлесіне тиеді (34,9 мг экв.100 г),
ал сіңірілетін негіздер жиынтығы калий мен кальцийден құралады.
Микроэлементтер (Мg, Mn, B, Zn және басқалары) аз мөлшерде кездеседі.
Механикалық құрамы бойынша бұл топырақ орташа балшықты болып саналады.
Оның жыртылатын 0-25 см қабатындағы диаметрі 0,01 мм балшық түйіршіктерінің
үлесі 32,74%, ең жоғарғы гигроскопиялық ылғалдылығы 5,23, қурау ылғалдылығы
1,41 мгсм3, ылғал сыйымдылығының шегі 35%, топырақтың 0-10см қабатының
көлемдік салмағы 1,12 гсм3, табиғи ылғалы 13,46% немесе 153 м3га, ал 10-
25см – тиісінше 1,34 гсм3, 15,93%, 250 м3га.
Топырақ сипаты туралы жоғарыда келтірілген деректерді талдай келе,
агрономиялық талаптар тұрғысынан және жіктеулік негізінде қорытындылайтын
болсақ, тәжірибе алының топырағын 3-ші құнары төмен топырақтар тобына
жатқызуға болады. Оның құрамында азот пен фосфор жеткіліксіз болғандықтан,
тиісті тыңайтқыштар қолдану қажет. Калийдің шектен тыс көп болуы жоңышқаның
өсуіне және жоғары өнім беруіне кері әсерін тигізбейді, ал ылғалдың
жеткіліксіздігі тәліми жоңышқа егісінің жазғы жауын-шашын мөлшеріне тәуелді
екенін көрсетеді.
Климаты. Бұл аймақ климаты негізінен қатал континентальдық, ал
Мойынқұммен шекаралас алқаптардікі ішінара шөлейттік болып есептеледі,
бірақ агроклиматтық анықтамалыққа сүйенсек, кей жылдары құрғақ далалық
сипаттар да көрініс беруі мүмкін [190].
Осы аймақта орналасқан Жайнақ тәжірибе алаңының ауа райы туралы
метеорологиялық мәліметтер Ақсеңгір метеостанциясынан алынды. Өйткені ол,
Алматы қаласының және әуежайының метеостанцияларымен салыстырғанда,
Жайнаққа әрі жақын (тіке ара қашықтық 20 км), әрі онымен бір белдікте
жатыр. Боралдай әуежайының метеостанциясы бәрінен жақын, яғни ара қашықтық
шамамен 10 км. Алайда мұнда ауа райын бақылау қызметі соңғы жылдары жүйелі
түрде атқарылмайтын болғандықтан оның мәліметтері пайдалануға жарамсыз деп
танылды.
Аймақ бойынша көпжылдық деректерге сәйкес ауаның тәуліктік орташа
температурасы +7,7 0С, ең ыстық шілде айында +23,8 0С, ал ең суық қаңтар
айында –10,5 0С (3-кесте).
3-кесте Алматы облысы тау бөктерлік шөлді дала аймағы ауа райының
температуралық сипаттамасы, 0С (Ақсеңгір метеостанциясының мәліметтері)
Ай Көп-жылдық Ең Ең тө-мен Жыл Ор-
орташа жоға-ры та- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Реферат
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ...
І НЕГІЗГІ БӨЛІМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Жоңышқаның құнды белгілері мен қасиеттері жӘне селекция ӘДІСТЕРІ
МЕН НӘтИЖеЛЕрі ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Жоңышқаның түрлері, биоморфологиялық ерекшеліктері және оларды
селекцияда пайдалану жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3 Сұрыптау әдістерін жоңышқа селекциясында қолдану бағыттары мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..
ІІ Зерттеу нысандары, Әдістемелері жӘне
жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жұмыс нысандары және әдістемелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2 Коллекциялық питомник.
2,3 2.3.Тәжірибе аймағының топырақ-климат ерекшеліктері және
зерттеулік егіс технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.4. Жер бедері, табиғи өсімдік құрамы.
2.5.Тәжірибе агротехникасы
ІІІ Жоңышқаның бейімдеу селекциясы үшін бастапқы материал
сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 Тек қоры үлгілерін селекция мақсатына сәйкес бағалау ... ... ... ...
3.2 Коллекциялық сорттардың пішен
өнімділігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
3.3
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған ғылыми Әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ...
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қазақстанның оңтүстік-шығысында және бұған
iргелес суармалы егіс аймақтарында соңғы жылдары тәлімі жер көлемінің
кеңеюі осыған лайықты жоңышқа сорттарына сұранысты арттыра түсуде. Өкінішке
қарай, Семиреченская местнаядан басқа оған ұсынатын сорт жоқ, өйткені осы
өңір үшін шығарылған сорттардың барлығы суармалы егіске арналған.
Жоңышқаның жаңа тәлімі сортына көптеген шаруашылық мұқтаж болып отыр.
Осындай өндіріс қажеттігі тұрғысынан тәлімі жоңышқа селекциясының маңызы
айтарлықтай жоғарылауына байланысты белгіленген жұмыс тақырыбы өзекті болып
табылады.
Бүгінгі таңда нарыққа негізделген экономика үрдісі егіс дақылдарының
бір сортында шаруашылық үшін құнды белгілер мен қасиеттердің кешенді
қамтылуын талап етеді. Сол себепті тәлімі жоңышқа селекциясының өзіне тән
міндеттері, ерекшеліктері және қиындықтары көптеп саналады. Оның үстіне осы
бағытта зерттеу жүргізудің генетикалық және селекциялық негіздерін
қалыптастыруда, атап айтқанда, комбинативтік қабілетін анықтау әдістерін
жетілдіруде ақтаңдақтар бар. Әсіресе, осындай жұмыс жүргізу үшін арнайы
жасалған әдістемелердің жетіспеуінен шөлді дала аймағындағы қолайсыз
жағдайларда будандар егілген жылы-ақ сиреп кетіп, зерттеулер доғарыла
берген. Сондықтан аталып отырған өзекті ғылыми мәселемен айналысу бірнеше
дүркін басталса да, нәтижесіз болып, әзір Алматы облысының тәлімі
егістеріне арналған селекциялық сорт әлі шығарылған жоқ.
Жоңышқаның тәлімі сорты популяциялық гетерозисті өнімділігімен қатар
аурулар мен зиянкестерге, бозқырауға төзімді, қорытылатын протеин шығымы
жоғары, ауа райының суықтығына, құрғақшылығына және ыстығына, сондай-ақ
нақты топырақ-климат жағдайларының басқа да қолайсыздықтарына бейімделген
болуы тиіс. Тақырып бойынша жұмыс аталған мәселелермен қоса, селекциялық
материалдың құрғақшылыққа төзімділігін зерттеудің және жекелеп сұрыптаудың
аса қажетті зертханалық әдістемесін жасауға арналуы оның ғылыми міндеттерге
де сәйкес көкейкестілігін көрсетеді.
Зерттеулердің мақсаты. Диссертациялық жұмыстың негізгі мақсаты
селекцияда пайдалану үшін жоңышқаның ген қоры үлгілерін және будандарын
бағалау.
Зерттеулердің міндеттері. Осы мақсатқа сәйкес зерттеулердің міндеттері
мынадай:
- жоңышқа сорттары үлгілерін өнімділігі, өсіп-даму ерекшеліктері және
басқа белгілері бойынша зерттеу, белгілер мен қасиеттердің
өзгермелілігін және корреляциясын анықтау;
- сорттардың құрамынан пішен өнімділігі және сапасы жоғары, ауруларға
төзімді, қоршаған орта жағдайларына бейімделген өсімдіктерді, сондай-
ақ шаруашылықта құнды белгілер мен қасиеттердің селекция үшін қажетті
көздерін сұрыптау;
- жоңышқаның құрғақшылыққа төзімділігін бағалаудың зертханалық
әдістемесін жасау және оны сұрыптау жұмысында қолдану;
- құнды белгілер мен қасиеттер бойынша сұрыпталған көздердің пішен
өнімділігіндегі гетерозис әсері бойынша жалпы қабілетін бағалау;
- будандарды иммунитет, биотикалық және абиотикалық қолайсыз жағдайларға
төзімділік, өнім сапасы, биохимиялық құрам және басқа белгілер мен
ерекшеліктер бойынша сұрыптап алу және ген қорына өткізу.
Жұмыстың іс-тәжірибелік құндылығы. Жоңышқаның сорт үлгілерін, жекелеген
белгілерінің және қасиеттерінің көздерін селекциялық бағалау арқылы
сұрыптаудың тиімділігі көрсетілді.
Селекциялық жұмыста пайдалану үшін Фландрия, Дерби (Франция), Овари
Ризо (Венгрия), Луна (ГФР), Тибет, Авангард, Ладак 65(АҚШ), Ризома
(Канада), Дархан 90, Жайнақ 96, Д-285 (Қазақстан) және басқа сорттар
анықталды. Өнімділік, сапа, ауруларға төзімділік, қоршаған орта
жағдайларына бейімділік белгілерінің көздері, сондай-ақ ЖКҚ деңгейі жоғары
генотиптер мен гетерозисті будандар ұсынылды.
Бағытталған поликросс арқылы жергілікті сорт-тестермен қанықтыра
будандастыру нәтижесінде алдыңғы жүргізілген селекциялық бағдарламалардан
ауысқан күрделі будан популяциялардың пішен өнімділігі және басқа құнды
белгілері анықталды.
Барлық сұрыпталған материал туралы деректер базасы және ЖКҚ деңгейі
жоғары генотиптер мен гетерозисті будандардың тұқым үлгілері Мал
шаруашылығы және ветеринария ғылыми-өндірістік орталығының өсімдік ген
қорына енгізу үшін өткізілді.
Жұмыстың өзектілігі. Жүргізілген зерттеулердің ғылыми жаңалығы
жоңышқаның әлемдік ген қорынан алынған бірнеше үлгіден алғаш рет Алматы
облысының тау бөктерлік шөлді дала аймағының тәлімі жағдайында шаруашылықта
құнды белгілері бойынша бағалануы.
Жоңышқа үлгілерінің құрғақшылыққа төзімділігін қысқа мерзім ішінде
анықтаудың зертханалық әдістемесінің жасалуы осы жұмыстың маңызды
жаңалықтарының бірі болып табылады.
1 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1.1 Жоңышқаның шаруашылық үшін құнды белгілері мен қасиеттері жӘне
селекция НӘтИЖеЛЕрі
1.1.1 Жоңышқаның түрлері, биоморфологиялық ерекшеліктері және оларды
селекцияда пайдалану жолдары
Жер жүзінің өркениетті елдерінде мал азығы қорын нығайтудың басты
шарттарының бірі жемшөп дақылдарының өнімділігі жоғары сорттарын жеделдетіп
сұрыптап шығарып, өндіріске кеңінен енгізуге бағытталған кешенді іс-
шаралардың жүзеге асырылуын жүйелі жолға қою болып табылады. Бұл мақсатқа
жетуде селекциялық зерттеулер алдыңғы қатардағы ғылыми теориялар негізінде
жүргізіліп отырған жоңышқа дақылының маңызы зор.
Өнімді және белокты ежелгі дақылдардың бірі болып есептелетін жоңышқа
(Medicago L.) ботаникалық жүйелеу ғылымында жүргізілген А.И. Ивановтың
соңғы жүйелік анықтамасы бойынша бұршақ тұқымдастарға (Leguminosae Juss.,
Fabaceae) жатады және 50-ден астам түрге бөлінеді. Оның өндірісте
пайдалануға болатын 21 түрі көпжылдық жоңышқа (M. Falcago (Reichb.)
Grossh.) тобын құрайды. Алайда дақыл ретінде оның 4 түрі ғана дүние жүзінде
таралған: егістік немесе көк (М. sativa L.), сары немесе орақ тәріздес (M.
falcata L.), көгілдір (M. coerulea Less.) және өзгермелі (М. varia Mart.)
немесе ортаңғы (M. media Pers.). Соңғысы көкбудан, сарыбудан және алабудан
топтарына бөлінген .
Көпжылдық жоңышқаны жіктеу ісіне А.А. Гроссгейм, А.И. Белов, Л.П.
Бордаков, И.Т. Васильченко, Е.Н. Синская, П.А. Лубенец және басқа ғалымдар
зор үлес қосып, бүгінгі күні табиғатта сақталып қалған түрлерін,
экоүлгілерін және жаңадан шығарылған сорттарын, олардың шыққан тегі мен
табиғи географиялық орталықтарын және биологиялық ерекшеліктері мен пайдалы
қасиеттерін атап айтып, өте құнды зерттеулерінің нәтижелерін жариялаған
(цитат 54-бет бойынша берілді).
Селекция мақсаттары үшін көгілдір (M. coerulea Less.), солтүстік
жоңышқасы (M. borealis Grossh.), жартыайшық (M. hemicycla Grossh.),
желімделгіш (M. glutinosa М. Вh.), тяньшаньдық (M. tianshanica Vass.), орақ
пішінді (М. qvasifalcata Sinsk.), түрлі түсті (M. polychroa Grossh.), безді
(М. glandulosa David.), Траутфеттер жоңышқасы (M. Trautvetteri Sumn.) және
басқа бірнеше түрі пайдаланылуы мүмкін [1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8].
Жоңышқа диқаншылық дақыл ретінде ертедегі дәуірлерден бастап кеңінен
пайдаланылып келе жатқан аса құнды өсімдіктердің бірі. Біздің заманымыздан
бес мың жылдай бұрын Түркістан, Жетісу және басқа Орта Азия аймақтарын
мекендеген халық жоңышқа өсірумен дүние жүзінде ең алғаш айналыса бастаған.
Оның егістікке бейімделген түрлері, экотиптері және популяциялары Түркістан
мен Жетісу өңірінде мәдени дақыл болып қалыптасқан. Осындай негіздемелерге
байланысты бұл аймақтар ғылымда жоңышқаның “егістік” немесе “көк” деп
аталған түрінің пайда болған ең негізгі орталығы болып танылды. Осы жерден
бастау алған егістік жоңышқа Орталық Азия, Қытай, Үндістан, Иран және
Кавказ елдері арқылы бұдан 2-2,5 мың жыл бұрын ежелгі Арабия мен Грецияға
жеткен. Содан соң біртіндеп Африка және Еуропа елдеріне тарап, Америка
құрлығы егістігіне ене бастаған. Кейін Австралияға, Жапон, Океания және
басқа аралдарға таралып, бүгінгі күні бүкіл әлем диханшылары айналысатын
дақылдардың бірі болып отыр.
Жоңышқа бүгінгі күні бүкіл әлем елдерінде алдыңғы қатарлы дақылдардың
біріне айналды. Оның ағылшын тіліндегі “алфалфа” атауында араб сөздерінің
бастамасы “аль” немесе бірінші әрпі “әліп” грек алфавитінің бастапқы
“альфа” әрпіне айналып екі рет қайталануы терминнің төркіні араб тілі
екенін, бірақ кейін гректер өз тіліне бұрып алуы мүмкін деген жорамал бар.
Қалай болғанда да жоңышқа осы атпен батыс егіншілігі мен өркениетіне
түбегейлі енуі күмән туғызбайды [9].
Егістік жоңышқа − көпжылдық өсімдік. Оның жер бетіндегі барлық
органдары жыл сайын күзде қурап, тек топырақтағы тамыр жүйесі ғана тірі
қалады. Кіндік тамырдың ең жоғарғы ұшындағы бұталану гетерогендік
органындағы (тамыр мойыншасы немесе тамыр тәжі) сабақтық бүршіктерден
көктемде және орған сайын өсімдіктің қайта көктеуі басталады [ 10, 11, 12].
Жоңышқаның кіндік немесе өзектік тамыры П.А.Лубенецтің және
И.О.Байтулиннің зерттеулері бойынша топыраққа 3-21 м тереңдікке енеді, ал
тұтас тамыр жүйесі жан-жаққа 1-2 м жайылады. Кіндік тамырдан бүйірлік
тамырлар тарайды. Ең ұсақ тамырлар 4-6-шы реттік болып есептеледі. Тамыр
жүйесінің өн бойында ауа азотын сіңіре алатын бактериялардан тұратын
түйнектер дамиды.
Көк, көкбудан және алабудан жоңышқа сорттарының өсімдіктері көп өркенді
және мол жапырақты. Сабақтарының іші қуыс, өркендеуі жиі, көлденең
кесіндісі дөңгелек немесе төрт бұрышты, биіктігі 160 см дейін жетеді, кей
жерде одан да биік өседі. Жапырағы үш тармақ және сабақтың өн бойына
кезектесіп орналасады. Негізгі сабақ пен бұтақша ұшындағы жапырақтар ара
тісті болса, орта тұсындағылардың жиектері тегіс. Жапырақтың үстіңгі жағы
түкті де, астыңғы жағы тықыр, түсі ашық жасылдан қошқыл жасылға дейін
өзгереді. Егістік немесе көк жоңышқа жапырақтарының аумағы үлкендеу, пішіні
дөңгелек, теріс қойылған жұмыртқа, сопақша немесе эллипс, ал орақ пішінді
немесе сары түрінікі кішілеу, эллипс, ланцет немесе сызықша сияқты болады
[13, 14].
Жоңышқаның гүл шоғыры – шоқша іспетті. Онда шамамен 15-30 гүл болады.
Гүлінің түсі оның ең негізгі жүйелеу және жіктеу белгісі. Гүлінің түсіне
қарай жоңышқаның көк, сары, көгілдір және басқа түрлерге, сондай-ақ
көкбудан, сарыбудан және алабудан деп аталатын сортотиптерге бөлінуі
сондықтан [15, 16].
Жоңышқа энтомофильдік айқас тозаңданатын өсімдіктер тобына жатады. Оның
ұрығы – көп тұқымды бұршақбас. Гүл түсіне қарай жүйелегеннен кейін
жоңышқаны одан ары қарай жіктейтін белгі ұрығының пішіні болып саналады.
Көк жоңышқаның бұршақбасы 3-5 айналымға дейін ширатылады. Сары гүлді
түрлері ұрығының ширатылуы бір айналымға толмай, орақ пішіндес болып
келеді. Бір бұршақбаста 14-ке дейін тұқым байланады. Тұқымы ұсақ, ұзындығы
1,5-1,8 мм, көлденеңі 0,4-0,6 мм, жалпақтығы 0,5-0,8 мм, пішіні бүйрек
немесе үрме бұршақ сияқты, түсі жасыл немесе қошқыл тартқан сары болады.
1000 тұқымының салмағы 1,3-2,7 г аралығында ауытқиды [17, 18].
Өскін тұқым себілгеннен кейін 5-7 күнде пайда болады. Екінші және одан
келесі жылдары көктемде және орған сайын тамыр мойыншасындағы және орылған
сабақтардың түбіріндегі бүршіктерден жаңа сабақтар өседі. Сөйтіп, жоңышқа
өсімдігі 15-20 жылға дейін өмір сүре алады. Пішен орымына жоңышқа гүлдеу
кезеңі басталғанда пісіп жетіледі [24, 25, 26].
Писковацкийдің Ю.М. және Ю.М. Ненароковтың деректері бойынша
ылғалдылығы топырақтың толық ылғал сиымдылығының 60-80% болатын жерде
жоңышқа өте жақсы өседі. Бұл деңгей егілген жылы 45%-ға дейін төмендейтін
болса, жоңышқа егістігі өте сиреп кетеді. Мұндайға, әсіресе, жоңышқа
егілген жылы жол беруге болмайды. Себебі осылайша бірінші жылы-ақ сиреген
тәлімі жоңышқа келесі жылдары жоғары өнім бере алмайды. Осы зерттеу
нәтижесінде жоңышқа тамырының тез өсіп дамитын биологиялық ерекшелігі −
жылдамырақ топырақтың суы мол қабаттарына жетуге экологиялық бейімделуінің
белгісі деген анықтама берілген [27].
Жоңышқаның транспирация қарқыны өте құбылмалы. Құрғақшылыққа төзімді
жоңышқа түрлерінің транспирациялық коэффициенті төмен, ал жапырақтарының су
ұстап тұру қабілеті жоғары болады. Жоңышқа топырақ ылғалдылығына сезімтал
болғанымен, ауаның құрғақшылығына аса төзімді өсімдік [29, 30].
Қыс жағдайына төзімділігі жоңышқаның түрлері мен шыққан тегіне көп
байланысты болғанымен, өсіп-өну ортасына, қыстау алдындағы қуаттылығы мен
шынығуы да өз әсерлерін тигізеді. Топыраққа көміліп тұрған тамыр басындағы
қыстайтын бүршіктер, клеткада үсіктен қорғау қызметін атқаратын қант қорын
тамыр жүйесі жеткілікті жинаған болса, қыс жағдайына, яғни аязға, қардың
қалыңдығына немесе аздығына және мұздануына анағұрлым төзімді болады.
Осыған байланысты соңғы орым мерзімі өсімдіктің қыстауы үшін көп әсер етеді
[ 31, 33].
Жоңышқа кез келген топырақта (рН=6,5-7,5) өсе алады, тек қышқыл
топыраққа төзімсіз. Ондай жерде түйнек бактериялары нашар дамиды. Жоңышқа
батпақта өте нашар өседі, ал тұздылау жерде өскенде, оның тұзын төмендетуге
жақсы ықпал етеді. Сондықтан дихандар оны күріш ауыспалы егісінде кеңінен
пайдаланады [36].
Суармалы аймақтарда жоңышқа қант қызылшасы, күріш, мақта, жүгері, бидай
ауыспалы егістерінің ең жақсы алғы дақылы болып есептеледі [37].
Акад. Ғ.Т. Мейірман және басқалар жоңышқаның тұқым қуалау
коэффициенттерін есептеу нәтижесінде олардың мәні ұрық өнімділігі мен
жапырақтылық бойынша жоғары, ал көкбалауса өнімділігі бойынша төмен
деңгейде болатынын анықтаған [96].
Қазіргі уақытта дүние жүзінде жоңышқаның мыңнан астам сорты таралып
отыр. Солардың арасынан тиісті аймақтар егісінде қолдану үшін қолайлы
үлгілерді таңдап алу және тез арада шаруашылық өндірісіне енгізу – мал
азығын өндіру саласын дамытудың тиімді жолдарының бірі [102, 103].
П.А. Лубенецтің мәліметтері бойынша осы бағытта В.В. Таланов кезінде
Канададан алып келіп өсірген жоңышқаның Гримм алабудан сорты Украина ғана
емес, бүкіл Еуропаға да кеңінен таралды. Жоңышқаның лайықты сортын таңдап
алып, тез арада өндіріске енгізудің тағы бір мысалы ретінде, P. Varga, L.
Gumaniuc, M. Ittu келтірген мәліметтер бойынша Францияда шығарылған егістік
жоңышқаның Дю-Пюи сорты жер шарының барлық құрлықтарында бірнеше миллион
гектар жерге егіліп, жоңышқаның аса көрнекті шедеврі аталған [104,105].
Семиреченская жоңышқасын егжей-тегжей зерттеген ғалымдардың айтуынша,
оны сорт деп танысымен-ақ еліміздің сол кездегі 16 облысына және шет
елдердің біразына таралып, 1 миллион гектардан астам жерде мал азығын
өндіруге пайдаланылған [106].
Көптеген зерттеулер негізінен пішенді көп беретін жоңышқа түрлерін
анықтауға бағытталып, екпе шабындықтарда және арнайы тәжірибелерде
салыстырмалы бақылау және бағалау жолымен жүргізілген. Б.Ә. Исмаилов
жоңышқа түрлерін Алматы облысының тау бөктерлік шөлейт-далалық аймағында
Семиреченская местная жоңышқамен салыстыра отырып, оның көкбудан түрі
үлгілерінің пішен өнімі жоғары екенін анықтаған, ал тәлімі жер үшін
жоңышқаның егістік және алабудан түрлері лайықты болған.
Жоңышқаның егістік және алабудан түрлері негізінде акад. Ғ.Т. Мейірман,
С.С. Садуақасов және басқалар Капчагайская 80 мен Дархан 90 сорттарын
шығарған . Зерттеушілер осы сорттардың жоғары қарқындылығын, суармалы жерде
көкбалауса өнімділігі 1000 цга дейін жететінін және саңырауқұлақ
ауруларына төзімділігін анықтады.
Жоңышқа түрлерінің ауруларға шалдығуын зерттеген ғалымдар, сары немесе
орақ пішінді, сарыбудан және көгілдір түрлерінің ақұнтаққа төзімді екенін
байқаған. И.А. Годуновтың [10, б. 19], Т. Лидански мен В. Васильеваның
[101, б. 49-50] деректеріне қарағанда, жайылымдық жоңышқамен 70-тен астам
жәндік түрі қоректеніп күнелтеді екен. Олардың ең көп зиян келтіретіндері
жоңышқа қандаласы, ұзынтұмсық қоңыз, сары қоңыз, шегіртке, жоңышқа көбелегі
және басқалары. Көкшетау өңірінде У.М. Сағалбеков [79, б. 230] жоңышқа,
түйежоңышқа және басқа көпжылдық шөптер зиянкестерінің саны мен дақылдар
өнімінің арасындағы байланыс коэффициентін және зиян мөлшерін есептеп
шығарған [107, 108, 109, 110, 111, 112].
Жоңышқаның белгілері мен қасиеттерінің айтарлықтай өзгермелілігінің,
өзара тығыз байланысының және қанағаттанарлық деңгейде тұқым қуалауының
жоғары дәрежеде детерминациялануы оның түрлерін, сорттарын, биотиптерін,
нысандарын және басқа құрылымдық топтарын бағалауда және сұрыптауда маңызды
рөл атқарады [113].
W.M. Tһаll, C.L. Cаmpbell деректері бойынша бурыл және сары теңбілдік,
аскохитоз, ақұнтақ және жалған ақұнтақ ең көп таралған жоңышқа аурулары
болып табылады. Олардың дамуына жоңышқаның физиологиялық ерекшеліктері мен
аймақтардың климаты әсер ететіні белгілі болған [117].
Мал азығы дақылдарының ішінде жоңышқа өнімінің сапасымен ерекшеленеді.
Оның мүлде құрғақ затында 18-20% қортылатын протеин мөлшерін анықтаған
зерттеушілер көкбудан, алабудан, Кавказ және Перу жоңышқалары үлгілерінің
суарылмайтын егістікте басым болғанын хабарлайды [118].
Келтірілген деректер бойынша қарқындылық, өнімділік, ауруларға
төзімділік, өнім сапасы және басқа қасиеттердің деңгейі жоғары дәрежеде
болатын жоңышқа түрлері мен сортотиптері көк, көкбудан, алабудан және
сарыбудан болып табылған. Біздің елімізде жоңышқаның осы түрлеріне жататын
14 сорты егіледі. Бұлардың ішінде Семиреченская местная, Капчагайская 80,
Дархан 90, Жайнақ 96 және Красноводопадтық екі сорт республиканың оңтүстік,
оңтүстік-шығыс, батыс және шығыс өңірлерінде, ал Көкше, Шортанды 2,
Қарабалық 18 орталық және солтүстік аймақтарында таралған. Қазақстанның
оңтүстік-шығыс суармалы аймағы болып есептелетін Алматы облысының тәлімі
егісі үшін жоңышқаның селекциялық сорты әлі шығарылған жоқ .
Көпжылдық жоңышқаның шаруашылықта аса жоғары бағаланатын
биоморфологиялық белгілері мен қасиеттерінің ең негізгілері мал азықтық
өнімділігі, қоректілігі, топырақ құнарына пайдалы әсері және ақзат
шығымдылығы болып табылады. Бұлармен бірге селекциялық жұмыста сұрыпталатын
сорттарды нақты табиғи және агротехникалық жағдайларға бейімдеу, қоршаған
ортаның биотикалық және абиотикалық қолайсыз факторларына төзімділігін
жоғарылату көзделеді. Соңғы аталған міндеттер бойынша зерттеулер де жоңышқа
селекциясының дербес бағыттары болып қалыптасты. Әсіресе қарқынды
технологияларға бейімдеу және ауруларға төзімділікті арттыру жұмыстарының
маңызы зор [119].
1.2 Сұрыптау әдістерін жоңышқа селекциясында қолдану бағыттары мен
нәтижелері
Бастапқы материал сұрыптау ауылшаруашылық дақылдардың және селекциялық
бағдарламалардың қайсысы болса да шешуші міндеттердің бірі. Оның теориялық
негіздері және әдістемелік мәселелері жоңышқа селекциясы бойынша
зерттеулерде қажетті деңгейде жан-жақты қамтумен дамытылуда. Бұл ғылыми
қағидалар өресі соншалық биік болғандықтан жоңышқа селекциясы ауқымында
ашылған заңдылықтар, тәсілдер және басқа ережелер барлық көпжылдық шөптер
селекциясының да негізгі ұстанымдары мен әдістемелері ретінде
пайдаланылады. Олай болудың тағы бір себебі дақылдың құндылығына және
әдістемелік зерттеулер үшін қолайлылығына байланысты. Сондықтан көпжылдық
шөптер арасында жоңышқа бірінші болып сұрыптауды жаңа генетикалық ғылыми
негіздеу нысанына айналды және оның селекциясы гетерозис теориясын іс
жүзінде пайдалануға бағытталды [120, 121, 122].
Гетерозис теориясының алғашқы нұсқасын Шелл және Ист 1908 жылы ұсынып,
оған өсімдік қуаттылығының, мүше өлшемдерінің, тұқым беруінің, ауруларға,
зиянкестерге және қоршаған ортаның әртүрлі қолайсыздықтарына төзімділігінің
артуымен белгіленетін гетерозиготалық көрінісі деген мағынада анықтама
берді. Кейін 1948 жылы Шелл оны гипотезаға айналдырып былай тұжырымдады:
Будандық өзінен өзі бір біріне ұқсамайтын құрамдастардың қосылуынан және
гетерозиготалық жағдайда болуынан организмнің физиологиялық жағдайын
көтермелейтін қолдау әсерін туғызады, алайда бұл әсер ұдайы инбридинг
ұрпақтарының гомозиготалық типтерге айналу деңгейінің жоғарылауына қарай
жоғала береді. R. Steuckardt, J. Dietrich 183-бет бойынша өз аударуымызбен
келтірілді, [123, 124].
Бұл жаңалықтар теориялық алдын ала болжам түрінде ашылса да,
гетерозиготаның гомозиготадан басымдылығына тікелей дәлел табыла қоймаса
да, гипотезаның өзіндік ғылыми ой-жүйелік қисындылығы іргелі және
қолданбалы ізденістер үшін дұрыс жол көрсетіп, генетикалық негізделген
бағдар болды. Сондықтан гетерозис теориясы биологиялық ілімнің аса ірі
жетістіктерінің бірі болып саналады [125].
Осы теорияның одан әрі дамуы бидай, жүгері, күнбағыс, құмай, қарабидай,
жоңышқа және басқа бірқатар дақылдар селекциясындағы айтарлықтай ғылыми
және практикалық нәтижелерге байланысты жүзеге асырылды [126, 127].
Гетерозис әсері (эффекті) табиғатын зерттеулердің барысында гендердің
аллеларалық өзара іс-әрекеттесуі туралы теория пайда болды. Гендердің өзара
іс-әрекетінің аллеларалық түрі немесе эпистазы бір локустағы гендердің
басқа локустардағы гендер көрініс беруіне әсер етуінің барлық түрлерін
қамтиды және астам басымдылық (сверхдоминирование) деп аталды. Бұл теория
іс жүзінде мынадай жағдайларға негізделді. Будан жүгерінің дән өнімділігі
және пероксидаза шығымы басымдылық теориясы бойынша күтілгеннен едәуір
артық, тіпті инцухтталған аталығы мен аналығы өнімінің қосындысынан да асып
кеткен. Осы деректер аддитивтік қағидасына сәйкес аса жағымды көрініс
беретін гендер әсер етеді деген болжам жасауға мүмкіндік берді [129, 130,
131].
Қуаттылықтың инбридингтен нашарлауы және будандастырудан қалпына келуі
не жоғарылауы басымдылық гипотезасына сәйкес жүзеге асады. Будандардың
қуаттылық бойынша бастапқы популяциялардан немесе аталығы мен аналығы
көрсеткіштерінің қосындысынан асып түсуін астам басымдылық теориясы бойынша
қанағаттанарлық дәрежеде түсінуге болады. Гетерозистің жоғарыда мәнісі
қысқаша айтылған осы екі генетикалық теориясы жоңышқаның қазіргі заманғы
бейімдеу селекциясының ғылыми негізі болып табылады. Басымдылық гипотезасын
пайдаланып гомозиготаланған, ал астам басымдылық теориясы немесе гендердің
эпистазы және аддитивтігі негізінде гетерозиготалы материалды қолданумен
жаңа сорттар шығару жұмысын табысты жүргізуге болады. Екі теория да
Долотовский И.М. , Мейірман Ғ.Т. және басқалардың пікірлері бойынша бір-
біріне қайшы келмейді, сондықтан селекциялық жұмыс екеуінінің қайсысына
негізделсе де гетерозиске жетуді көздейді [132, 133].
Табиғи және тәжірибелік популяциялардың ұрпақтарында әсері өздігінен
жаңарып туындауымен сипатталатын гетерозис көріністерін теориялық
қорытындылау негізінде А.М. Палилов көп қайталанатын гетерозис ұғымын
ұсынды. Ғалымдардың біразы бұл құбылысты популяциялық гетерозис деп
атағанды жөн көреді [142].
Тек қорының ерекшеліктері бойынша синтетикалық сорттар тобына табиғи
сортаралық тозаңданудан алынған будандар жақын жанасады. Кезінде жоңышқа
селекциясы негізінен еркін тозаңданумен сортаралық будандастыру әдістерімен
жүргізілді. Сол уақытта H.M. Tysdal et.al. сияқты селекционерлер сортаралық
будандардың F2 және F3, ал кейде бұлардан кейінгі буындарда да гетерозис
әсерін байқап, оны “өшпейтін” гетерозис деп атаған [146].
Будандастыратын сорттарды эколого-географиялық алшақтық қағидасы
бойынша таңдап тозаңдандырғанда 28-30% гетерозис әсеріне қол жеткізуге
болады. Мұндайда будандастыру құрамдастарының бірі селекция жүргізіліп
жатқан аймақтың топырақ-климат жағдайларына әбден төселген жергілікті сорт
болуы тиіс [31, 52].
Шолу жасалған деректерді қорыта келе, акад. Ғ.Т. Мейірманның [65, б.
158] және басқа ғалымдардың, тұжырымдарына сәйкес, жоңышқаның гетерозис
әсеріне қол жеткізу бойынша селекциялық жұмыс генетикалық басымдылық
(доминирование) және астам басымдылық (сверхдоминирование) гипотезаларына
негізделуі тиіс. Сонда іс жүзінде көп инцухт-желілік будандар және күрделі
будан сорттар шығарылады [148].
Бүгінгі таңда селекциялық ғылым өсімдіктердің әртүрлі жағдайларда өсіп-
дамуға бейімделген немесе белгілі бір табиғи аймақтың топырақ, климат және
т.б. факторларының кең ауқымдағы ауытқуларына төтеп бере алатын, сондай-ақ
қоршаған ортаның күрт құбылыстарына төзімді, не аса сезімтал емес,
сорттарын шығару үшін жан-жақты зерттелген теориялық негіздермен және
қолданбалық тәсілдермен жеткілікті деңгейде қамтамасыз етілген. Осы
бағыттарда сұрыпталатын жоңышқа өсімдіктерін нақты жағдайларға бейімдеу
және талап етілген дәрежеде тозаңдандыру, қажетті мөлшерде тұқым өндіру,
сондай-ақ сапа және иммунитет мәселелерін оңтайлы шешу үшін жүргізілетін
тәжірибелер маңызды орын алуы тиіс [138, 137].
Жоңышқа сорттары белгіленген топырақ - климат аймақтары үшін нақты
бейімделу деңгейімен сұрыпталып шығарылуы қажет. Сонымен қатар, өнімділік
бойынша жоғары гетерозис әсерімен бірге олар осы аймақтағы қауіпті
ауруларға төзімді және будандық деңгей мен тұқым мөлшерін арттыру үшін ең
жоғары дәрежеде айқас тозаңдануға қабілетті болуы шарт. Аталған талаптарға
байланысты жоңышқа селекциясы поликросс-тест әдісімен жүргізілгенде
тозаңдану, тозаңдандырушылар және иммунитет мәселелеріне көп көңіл бөлінеді
және бұларды ойдағыдай шешу үшін мүмкіндіктер де молаяды [149, 150].
Жоңышқа ежелден егіліп келе жатқандықтан бүкіл аурулар және басқа
зиянкестер онымен біте қайнасқандай әбден қалыптасып төселіп кеткендіктен
жоғарыда айтылған гипотезалар негізінде осы дақыл өсімдіктерін сұрыптау
жүргізу үшін ауруларға төзімділік көздерінің тек қоры оларды жинау, жаңарту
және алмастыру арқылы толықтырылып тұруы қажет. Әйтпесе, яғни ауруларға
төзімділік ген қоры тұрақты түрде толықтырылып тұрмаса, иммунитет
селекциясы тежелуге ұшырауы немесе пайдасыз да болуы мүмкін [84, б. 111].
Мысалы, Т.Ш. Құбиева өзі жасаған стратегиялық жоспар бойынша төзімділік
табиғатын зерттеуді және сонымен қатар селекциялық жұмыс жүргізуді үш
кезеңге бөліп жүзеге асырған. Сонда арнайы иммунитеттік бағдарлама бойынша
төзімділік көздерін және гендерін салыстырып бірдейлестіру, өсімдіктің
төзімділігін және саңырауқұлақтың қоздырғыштығын бақылайтын гендердің өзара
іс-әрекетін бағалау, төзімділік гендері басым өсімдіктерді сұрыптау және
будандастыру жұмыстарын ойдағыдай жүргізу мүмкіндігі туған [100, б. 29].
Өсімдіктердің ауруларға төзімділігін генетикалық талдау организм аралық
экобиология қағидаларына негізделген. Иесі мен паразиті арасындағы
байланысты талдау барысында генге ген теориясы пайда болды. Онда
өсімдіктің резистенттігі комплементарлық гендер доминанттық әсер еткенде
көрініс беруі дәлелденген. Бұл гипотеза бойынша өзара қарым-қатынаста
болатын гендердің бірнеше жұбының төзімділікті қамтамасыз ететін жұбы осы
жүйедегі ген саны қанша болатынына қарамастан төзімсіздікті бақылайтын
жұптарға қатысты эпистаз қағидасына сәйкес әсер етеді [99, б. 6].
Алайда нақты бір ген будандастырудағы басқа құрамдастың комплементарлық
генінің ерекшелігіне байланысты доминанттық та, рецессивтік те әсер етуі
мүмкін. Былай алып қарасақ, бұл өте орынды сияқты, ал жоғарыда талқыланған
тұрғыдан қарасақ, генге ген теориясына қайшы келеді. Өздерінің
тәжірибелік деректерін және басқа ғылыми зерттеу мәліметтерін осы екі
гипотеза ұстанымдарымен салыстырып талдау барысында В.А. Драгавцев, А.Т.
Сарыбаев және т.б. ғалымдар доминантты немесе рецессивті гендер табиғи
жағдайда болмайтынын дәлелдеген. Бұл қағида геннің доминанттығы генотиптің
жалпы іс-әрекет жүйесіндегі тиісті локустар әсерінің көрініс беру нәтижесі
ретінде ұғынылуы тиіс деп тұжырымдалған [72, б. 164; 158, б. 42].
Гентикалық гетерозис теориясына негізделген қазіргі заманғы бейімдеу
селекциясы жоңышқаның шаруашылықта бағалы белгілері мен қасиеттерін, сондай-
ақ тозаңдануын, тозаңдандырушыларын және иммунитетін ойдағыдай
пайдаланудың күрделі экобиологиялық мәселелерін тиімді шеше алатынына көз
жеткіздік. Осындай мақсаттарда арнайы бағдарламалар жасалады. Оларды
бағыттары бойынша былай топтастыруға болады: жоғары көкбалауса, пішен және
тұқым өнімділігі, өнім сапасы, жәндіктер мен ауруларға төзімділік,
агротехнологияларға лайықтылық, экологиялық бейімділік және басқалары
[159].
Бүгінгі таңда жоңышқа селекциясының басты бағыты күрделі будан сорттар
шығару. Селекциялық-генетикалық тәсілдер арқылы гетерозисті тиімді
пайдалану негіздері қаланады. Осыған байланысты будандастыру
құрамдастарының сапасына, комбинативтік қабілетіне, протеин шығымына,
ауруларға және басқа жағдайларға төзімділігіне баса назар аударылған [63,
б. 41].
Селекция жұмысында пайдаланылатын бастапқы материалдың комбинативтік
қабілетін бағалау әдістері дүние жүзінде кеңінен қолданылады. Көбінесе ең
тиімді бағалау әдісі поликросс-тест болып табылған. Соңғы 20-30 жыл ішінде
өндіріске енгізілген жоңышқа сорттарының басым көпшілігі биомеханикалық
қоспалар және күрделі будан синтетиктер түрінде шығарылған [160].
Қазақстан Республикасының ауылшаруашылық дақылдардың сорттарын сынау
мемлекеттік комиссиясының мәліметтері бойынша 1980-2004 жж. аралығында
жоңышқаның 14 жаңа сорты сынаққа өткізілген. Олардың 8-і облыстардың
әртүрлі топырақ-климат аймақтарында өндірісте пайдалануға жіберілген, атап
айтқанда, Желтогибридная 55, Красноводопадская скороспелая,
Красноводопадская богарная, Капчагайская 80, Дархан 90 және Жайнақ 96.
Бұлардың барлығы сорт құрамдастарының комбинативтік қабілетін бағалауға
негізделген поликросс-тест әдісі негізінде сұрыпталған [4, б. 220].
Жоңышқаның күрделі будан сорттарын шығарудың әдістемелік тізбектілігін
жасаған акад. Ғ.Т. Мейірман бірінен соң бірі орындалатын мынадай төрт
кезеңді атап айтқан:
- бастапқы материалды фенотип бойынша зерттеу және бәрінен жақсы
өсімдіктерді бөліп алу;
- сұрыпталған өсімдіктердің комбинативтік қабілетін поликросс-тест
әдісімен бағалау және құнды генотиптерді анықтау;
- синтетиктерді сұрыптау белгілері бойынша жетілдіру үшін Syn-2 және
Syn-3 питомниктерін салу;
- жаңа күрделі будан сорттарды конкурстық және экологиялық сынақтардан
өткізу, бастапқы тұқым өндіруді ұйымдастыру [65, б. 158].
Күрделі будан сорттардың құрамдастары комбинативтік қабілеті бойынша
сынақтан өткен, белгіленген гендер бойынша гомозиготаланған инцухт-желілер
және гетерозиготалы өсімдіктер мен олардың клондары бола алады. Бұлардың
ішінде маркерлік белгілер бойынша гомозиготаланған инцухт-желілер бәрінен
бағалы болып есептеледі. Комбинативтік қабілеті жоғары желілерді айқас
тозаңдандырғанда инцухт теориясы бойынша депрессия тудыратын рецессивтік
гендердің әсері басылады да, доминанттық гипотезасына сәйкес доминанттық
гендердің бірлесіп басымдық алуы көрініс береді. Соның нәтижесінде
гетерозисті синтетикалық сорттар алынуы тиіс [81, б. 28].
Іс жүзінде аса терең жоңышқа инцухты мүмкін емес, өйткені 5-6 қайталап
өзін өзі тозаңдандырған инцухт-желілер көбею қабілетінен айырылады. Оның
үстіне жоңышқа геномы аса күрделі тетраплоидты гетерозиготалы өсімдік
болғандықтан 2-3 инцухтта саны шектелген ген аллельдері бойынша діттеген
гетерозиготалыққа жету мүмкіндігі өте төмен. Осындай қолайсыз себептерге
байланысты жоңышқаның желіаралық сорттарын шығару өрістей алмауда [38, б.
4].
Гетерозисті пайдаланудың екінші жолы өсімдіктің айқас тозаңдануына
негізделіп, күрделі будан сорттар шығару мәселесіне байланысты ұсынылған.
Бағдарламаны орындау үшін алынған бастапқы сорттар құрамдас биотиптерге
бөлшектеледі. Олардың арасынан жоғары өнімді, қуатты, протеин шығымы
жоғары, фертильді, өзімен өзі сыйыспайтын (самонесовместимые) және аталық
ұрықсыз (мужскистерильные) өсімдіктер, ауруларға және басқа жағдайларға
төзімділік донорлары сұрыпталады [161].
ІІ. Зерттеу нысандары, Әдістемелері жӘне жағдайлары
2.1 Жұмыс нысандары және әдістемелері
Зерттеу нысандары ретінде жоңышқаның Қазақстанда, Еуразия, Америка,
Африка және Австралия құрлықтарындағы елдердің әртүрлі топырақ-климат
аймақтарында егілетін селекциялық сорттардың үлгілері пайдаланылды. Бұларды
біз дүние жүзі өсімдіктерінің тек қоры сақталатын Н.И. Вавилов атындағы
Бүкілресейлік өсімдіктану ҒЗИ-дағы жоңышқаның әлемдік коллекциясынан Арал
өңірі тәжірибе станциясы арқылы алдық. Осы материал негізінде сұрыптау,
будандастыру және бақылаулық сынақ жұмыстары тиісті көлемде жүргізілді (1-
кесте).
1 кесте –Жоңышқа генқорынан іріктеп алынған үлгілер
№ Үлгі Каталог № Шыққан жері
1 2 3 4
1 Vangard 47807 АҚШ
2 Ladak 26048 АҚШ
3 95 Plus 45692 АҚШ
4 Flandria 36038 Франция
5 Lutetion ВК504 АҚШ
6 8861 41272 Португалия
7 Luna 39088 ФРГ
8 Ovari Ruro 467619 Венгрия
9 Orka 39114 Франция
10 Lutetia 46513 Румыния
11 2352 Вк303 Франция
12 DA-67-81 38920 АҚШ
13 5444 47706 АҚШ
14 Апшерон 46414 Әзірбайжан
15 100 Brand 45694 США
16 Дерби 45079 Франция
17 KS-80 Вк-502 АҚШ
18 NMP-11- cZS4 47791 АҚШ
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
19 Камета 13785 Одесса
20 Sх90к Plus 45690 АҚШ
21 5331 47708 АҚШ
22 Plus 45060 АҚШ
23 Pike 45059 АҚШ
24 167р 46245 АҚШ
25 Prescot 43833 Дания
26 5432 47705 АҚШ
27 Voris of 77 43834 АҚШ
28 BR-5wh 45049 АҚШ
29 Spredor 44422 АҚШ
30 Vally forde Brand 45056 АҚШ
31 526 47703 АҚШ
32 Kaply 46528 Эстония
33 Leoncena 5976 Италия
34 Sverre 3911 Франция
35 Южанка 39575 Украина
36 Lutetia 39112 Франция
37 Jravois 35642 АҚШ
38 Flandria 36038 Франция
39 Leoncena 36046 Франция
40 Euver 39109 Франция
41 ДА-66-В-1 38921 Belfusvilla
42 НС-phy 45065 АҚШ
43 WZ-311 44419 АҚШ
44 Ladak -65 ВК-846 АҚШ
45 Leonicena 5975 Италия
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
46 Rhizoma 32788 Канада
47 Жидруне 38914 Эстония
48 Йегева 118 25487 Эстония
49 Мрия Одесская 47491 АҚШ
50 T.S.A.W4 47794 АҚШ
51 Citation 47584 АҚШ
52 Pravler 47802 АҚШ
53 Надежда 40812 Украина
54 Аридная 39949 Өзбекстан
55 Белгородская 86 45337 Ресей
56 Ярославна 44789 Украина
57 Endure Вк-920 Канада
58 Винничанка 46529 Украина
59 Ereсta 46438 Венгрия
60 Sonora 76 Вк-843 АҚШ
61 Cplak Вк-841 Канада
62 Spredor 2 42705 АҚШ
63 Kayseri 41422 Түркия
64 Cheres 46244 Канада
65 Урарту 85 45036 Армения
66 Promor 45052 АҚШ
67 WZ-451 46257 АҚШ
68 Лада 43610 Ресей
69 Liberty 45066 АҚШ
70 Polar 1 45068 АҚШ
71 Detender 45064 АҚШ
72 Armor 46449 АҚШ
1-кестенің жалғасы
1 2 3 4
73 Севани 7 43788 Армения
74 Classic 45063 АҚШ
75 Matador 43828 АҚШ
76 Riley 46519 АҚШ
77 Raidor 45070 АҚШ
78 Ladak 65 47806 АҚШ
79 Commandor 47701 АҚШ
80 ВНИИОЗ-16 44032 Ресей
81 Коммерческая 39930 Англия
82 Местная 37255 Түркия
83 Zuna 39088 АҚШ
84 WZ-313 46518 АҚШ
85 Гибридная 6 43784 Татарстан
86 Beaver 34704 Канада
87 Барнаульская 17 26588 Ресей
88 Оранжевая 15 35656 Омск
89 Algohguin 39952 Канада
90 Бийская 3 31885 Ресей
91 Көкше 37611 Қазақстан
92 Казачинская 39952 Ресей
93 Таежная 35377 Иркутск
94 Дикорастущая 35013 Калмыкия
95 Дикорастущая 8142 Азербайджан
96 Дикорастущая 44044 Ставрополь
97 УРФ-С-21 44569 Караснодар
98 Nevada syn ХХ 47790 АҚШ
99 Epic 47799 АҚШ
100 Baron 46451 АҚШ
Коллекциялық питомникте жоңышқаның тек қорын жинақтау, сақтау, тұқымын
көбейту және селекциялық ұйымдар мен бөлімшелерге тарату жұмысын атқаратын
Арал өңірі өсімдік ресурстарының текқоры тәжірибе станциясынан алынған 100
сорттың үлгілері егілді. Олардың ішінде жоңышқа селекциясы озық дамыған
АҚШ, Канада, Франция, Швеция, Германия, Венгрия, Италия, Ресей және Украина
селекционерлерінің соңғы жылдары сұрыптап шығарған және аталған станцияның
мәліметтері бойынша өнімділігі және басқа құнды белгілері жоғары деңгейдегі
жаңа сорттары қамтылған. Оған қоса коллекцияға қоршаған ортаның қолайсыз
жағдайларына айырықша төзімділігімен бағаланатын Тибет және Ладак
жоңышқасынан алынған будан синтетиктер мен иммунитет көздері жиі кездесетін
көгілдір және өзгермелі жабайы жоңышқа үлгілері кірген. Бұлардың көпшілігі
соңғы жылдары шығарылған жергілікті сорттармен бірге қазақстандық
селекцияда алғаш рет пайдаланылмақ.
Коллекциялық питомник 4 рет қайталаумен, әр мөлдектің ауданы 1м2,
бүркеусіз, қатарлап (15см) себу тәсілімен 2006 жылы көктемде салынды.
Стандарттық сорттар Семиреченская местная және Капчагайская 80 әрбір 5
үлгіден кейін орналасқан. Питомник үлгілері егілген жылы бақылау және
бағалау нәтижелері, сондай-ақ Арал өңірі тәжірибе станциясының деректері
негізінде реципрок әдісімен будандық тұқым алуға пайдаланылды. Келесі
жылдары пішен өнімі және басқа белгілері бойынша үлгілерге сипаттама
берілді.
Бақылаулық питомникте 80 будан 4 рет қайталаумен, әр мөлдектің ауданы 3
м2, бүркеусіз, қатарлап (15см) себу тәсілімен 2007 жылы көктемде егілді.
Бұлардың 73-і реципроктық және 7-і бағытталған поликросстық будан.
Семиреченская местная сорты әрбір 4 нөмірден кейін орналастырылды.
Селекциялық материалды бақылау, өлшеу, бағалау, будандастыру және
талдау Бүкілресейлік өсімдіктану ғылыми-зерттеу институтының және
Бүкілресейлік мал азығы ғылыми-зерттеу институтының әдістемелері бойынша
жүзеге асырылды [185, 186, 187]. Пішен өнімінің химиялық құрамын талдау
МШжәнеВ ҒӨО мал азығының сапасын анықтау зертханасында жасалды.
Далалық тәжірибелерде мынадай бақылаулар мен өлшеулер жүргізілді:
1) Фенологиялық бақылау күнара, ал негізгі даму кезеңдері басталғанда,
күн сайын мына тәртіппен жүзеге асырылды:
- өскін кезеңі немесе келесі жылдары көктемде және орған сайын көктеу
кезеңі;
- алғашқы нағыз жапырақ пайда болу, сабақтану және бұталану кезеңдері;
- гүл бүршіктерін байлау кезеңі;
- гүлдей бастау кезеңі (мөлдектегі өсімдіктердің 10%-ң немесе әрбір
өсімдіктің 3 гүл шоғырының бүршік жаруы);
- пішен ору мерзімі.
2) Қыс түсер алдындағы және қар кеткен кездегі өсімдіктердің жағдайы
мен саны.
3) Құрғақшылыққа, ыстыққа және суыққа (бозқырауға) төзімділігі.
4) Көктеу мен өсіп-даму қарқындылығы, егістік қалыңдығы және
өсімдіктердің орым алдындағы қуаттылығы 1-5 балл аралығында бағаланды.
5) Өсімдіктердің биіктігі гүлдеу басталған кезеңде жердің бетінен
негізгі сабақтардың ұшына дейін өлшенді. Мөлдектегі өсімдіктердің орташа
биіктігі 10 жерден алынған деректерден анықталады.
6) Өсімдіктердің жапырақтылығы гүлдеу басталған кезеңде 1-5 балл
аралығында бағаланды. Сорттардың орташа жапырақтылығы мөлдектердің әр
қайталануынан көкбалауса өнімін өлшеген кезде алынатын салмағы 500 г
бауларды көлеңкеде кептіріп, олардың ауа құрғақтығындай құрғақ зат шығымын
анықтағаннан кейін, жапырақтар мен гүлдерді сабақтардан ажыратып бөлек
өлшеу арқылы пайыз өлшемімен бағаланды.
7) Сорттардың немесе будандардың көкбалауса және пішен өнімділігі
гүлдеу басталған кезеңде кгм2 өлшемдерімен анықталды.
Биохимиялық анықтаулар 4-тармақта келтірілген әдістеме негізінде
зертханада жүргізілді. Протеин, азот, фосфор, кальций, клетчатка, май, күл
және басқа құрылымдық заттар шығымы анықталды.
Тәжірибелік деректерді статистикалық өңдеу дисперсиялық әдіс [188]
бойынша орындалды.
2.2 Тәжірибе аймағының топырақ-климат ерекшеліктері және зерттеулік
егіс технологиясы
Дипломдық тақырыбына сәйкес далалық зерттеу жұмыстары 2006-2009 жылдары
Алматы облысы тау бөктерлік шөлді дала аймағындағы Мал шаруашылығы және
ветеринария ғылыми-өндірістік орталығының , Іле ауданы, Комсомол ауылы
жанында орналасқан Жайнақ тұрақты тәжірибе алаңында жүргізілді. Ол Іле
Алатауының солтүстік-батыс жағында Алматы қаласынан 30 км, аудан орталығы
Энергетический кентінен 25км қашықтықта орналасқан. Жалпы аумағы 228 га, ал
тәлімі жер 24 га алқапты алып жатыр. Аталған елді мекендер арасында
асфальтталған жолдар арқылы автокөлікпен қатынауға болады.
Топырағы. Тәжірибе алаңының топырағы Алматы облысының тау бөктерлік
шөлді дала аймағына тән кәдімгі сұр топырақ [189]. Әр жылы үш мезгілде
(көктем, жаз, күз) осы топырақтың тік кесіндісі (0-120см) бойынша
жүргізілген анықтаулардың орташа мәндері негізінде оған мынадай баға беруге
болады: қабаттары толық дамыған, механикалық құрамы орташа балшықты, құм
аралас, табансу деңгейі 5-7м, жыртылатын қабатының табиғи ылғалдылығы 9,7-
11,6%, көлемдік салмағы 1,2-1,3 гсм3, үлестік салмағы 2,69-2,72 гсм3,
қуыстылығы 54,9-55,4%.
Бұл топырақтың А, В, С қабаттары былай сипатталады:
- А қабаты (0-25 см) – қоңырлау қошқыл сұр түсті, аздап ылғалданған,
ұсақтау, шаңытпа, жеңіл, балшықты, ұсақ қиыршық тасты, құм, тұнба, өсімдік
тамырлары, жәндіктердің және басқа организмдердің табиғи қалдықтары
араласқан.
- В1 қабаты (25-50 см) – сарғыш тартқан сұр түсті, ылғалдылығы үстіңгі
қабаттағыдан молдау, балшық үлесі құмнан басым, өсімдік тамырлары,
жәндіктердің және басқа организмдердің табиғи қалдықтары сирек кездеседі,
қышқыл тамызғанда бірден әрекеттесіп бұрқылдайды;
- В2 қабаты (50-85 см) – бозғылт сұр түсті, төменгі жағы ақшылдау,
ылғалдылығы үстіңгі қабаттардағыдан молдау, жеңіл балшықты, қатты
тығыздалған, тұнба үлесі басым, өсімдік тамырлары және организмдердің
табиғи қалдықтары сирек кездеседі, қышқыл тамызғанда баяу әрекеттесіп
бұрқылдайды;
- С қабаты (85-120 см) – бозғылт тартқан күлгін сұр түсті, төменгі жағы
ақшыл, орташа балшықты, ылғал өте аз және қабаттың түбінде мүлде жоққа
жақын, В2 қабатымен салыстырғанда өте қатты тығыздалған, ақшыл түсті
карбонаттар әрқалай ойдым-ойдым орналасқан.
Тәжірибе алаңындағы топырақтың жыртылатын қабатының құнары былайша
сипатталады: қарашірінді 1,27, азот 0,14, фосфор 0,12, көміртегі
қосылыстары 2,83% (2-кесте).
2 кесте – Жайнақ тәжірибе алаңындағы топырақтың агрохимиялық сипаттамасы,
2001-2003 жж. орташа (топырақтанушы Б.Ө. Өтеповтың деректері бойынша)
Жыртылатын Қоректік заттар мөлшері, % Жылжымалы, мг100 г
А қабатының
қалыңдығы, см
қараші-разот Р2О5 СО2 NО3 Р2О5 К2О
інді
25 1,27 0,14 0,12 2,83 21,6 28,1 349
Топырақтың жыртылып өңделетін қабатындағы (25 см) жылжымалы минералдық
заттардың басым бөлігі калий тотығының үлесіне тиеді (34,9 мг экв.100 г),
ал сіңірілетін негіздер жиынтығы калий мен кальцийден құралады.
Микроэлементтер (Мg, Mn, B, Zn және басқалары) аз мөлшерде кездеседі.
Механикалық құрамы бойынша бұл топырақ орташа балшықты болып саналады.
Оның жыртылатын 0-25 см қабатындағы диаметрі 0,01 мм балшық түйіршіктерінің
үлесі 32,74%, ең жоғарғы гигроскопиялық ылғалдылығы 5,23, қурау ылғалдылығы
1,41 мгсм3, ылғал сыйымдылығының шегі 35%, топырақтың 0-10см қабатының
көлемдік салмағы 1,12 гсм3, табиғи ылғалы 13,46% немесе 153 м3га, ал 10-
25см – тиісінше 1,34 гсм3, 15,93%, 250 м3га.
Топырақ сипаты туралы жоғарыда келтірілген деректерді талдай келе,
агрономиялық талаптар тұрғысынан және жіктеулік негізінде қорытындылайтын
болсақ, тәжірибе алының топырағын 3-ші құнары төмен топырақтар тобына
жатқызуға болады. Оның құрамында азот пен фосфор жеткіліксіз болғандықтан,
тиісті тыңайтқыштар қолдану қажет. Калийдің шектен тыс көп болуы жоңышқаның
өсуіне және жоғары өнім беруіне кері әсерін тигізбейді, ал ылғалдың
жеткіліксіздігі тәліми жоңышқа егісінің жазғы жауын-шашын мөлшеріне тәуелді
екенін көрсетеді.
Климаты. Бұл аймақ климаты негізінен қатал континентальдық, ал
Мойынқұммен шекаралас алқаптардікі ішінара шөлейттік болып есептеледі,
бірақ агроклиматтық анықтамалыққа сүйенсек, кей жылдары құрғақ далалық
сипаттар да көрініс беруі мүмкін [190].
Осы аймақта орналасқан Жайнақ тәжірибе алаңының ауа райы туралы
метеорологиялық мәліметтер Ақсеңгір метеостанциясынан алынды. Өйткені ол,
Алматы қаласының және әуежайының метеостанцияларымен салыстырғанда,
Жайнаққа әрі жақын (тіке ара қашықтық 20 км), әрі онымен бір белдікте
жатыр. Боралдай әуежайының метеостанциясы бәрінен жақын, яғни ара қашықтық
шамамен 10 км. Алайда мұнда ауа райын бақылау қызметі соңғы жылдары жүйелі
түрде атқарылмайтын болғандықтан оның мәліметтері пайдалануға жарамсыз деп
танылды.
Аймақ бойынша көпжылдық деректерге сәйкес ауаның тәуліктік орташа
температурасы +7,7 0С, ең ыстық шілде айында +23,8 0С, ал ең суық қаңтар
айында –10,5 0С (3-кесте).
3-кесте Алматы облысы тау бөктерлік шөлді дала аймағы ауа райының
температуралық сипаттамасы, 0С (Ақсеңгір метеостанциясының мәліметтері)
Ай Көп-жылдық Ең Ең тө-мен Жыл Ор-
орташа жоға-ры та- ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz