Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиелеу туралы
КІРІСПЕ 5
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері 9
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі 24
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ 30
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму ерекшеліктері 30
2.2 « Тұран Әлем Банкі» ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 49
2.3 “Банк Тұран Алем банкіндегі” ипотекалық несиелеудің өзекті мәселелері 60
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ 63
3.1 Ипотекалық несиелендіруді дамытудағы мәселелер 63
3.2 Ипотекалық несиелендіру мәселелерін шешу жолдары және оның дамуы 66
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері 9
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі 24
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ 30
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму ерекшеліктері 30
2.2 « Тұран Әлем Банкі» ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 49
2.3 “Банк Тұран Алем банкіндегі” ипотекалық несиелеудің өзекті мәселелері 60
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ДАМУЫ 63
3.1 Ипотекалық несиелендіруді дамытудағы мәселелер 63
3.2 Ипотекалық несиелендіру мәселелерін шешу жолдары және оның дамуы 66
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
Несиеге деген қажеттілік өте жоғары болып табылады. Сондықтан да, оларды өтеу үшін кепілдеме қажет. Нарықтық экономикада кеңінен қолданылатын несиені қамтамасыз ету әдістерінің бірі болып кепіл саналады. Ел экономикасының жеткілікті дамуы, СССР дәуірінде нарықты экономиканың маңызды құралы болып табылатын - ипотеканы қайтадан жандандыруға мүмкіндік береді.
Мүлікті кепілге қоя отырып, несиелеу «ипотека» деп аталынады. Грецияда біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда несиені қамтамасыз етудің жаңа түрі - жерді кепілге қою пайда болды. Кепілге қойылған жердің шекарасына қарыз алушы, бұл жердің кепілде тұрғаны туралы таңба жазып қояды.
Ипотека әртүрлі елдерде кеңінен дамыды. Несие қатынасының бұл формасы ең алдымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ пен Европада кеңінен қолданылды. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарының болуымен сипатталынады: ол екі жақ үшін де тәуекел деңгейін төмендетеді. Қарыз алушы несиені ұзақ мерзімге алады, сонымен қатар ол өзінің артынан кепілге қойылған қозғалмайтын мүлікті сақтап қалу мүмкіндігіне ие болады. Несие беруші несие бергеннен ешқандай зиян шекпейді. Кепілге қойылған мүлік табыс алып келуін жалғастыра береді: жалға берілуі мүмкін, өндірістік объект ретінде қолданылуы мүмкін және т.с.с. Осылайша, келісім-шарттың іске асу мерзімі ішінде қарыз сомасын азайтуға немесе толығымен жабуға болады. Сондай-ақ, ипотека Ресей империясының территориясында да қолданылды. Ресейдегі негізгі ипотекалық ұйымдары болып қалалық несие коғамдары саналды. Оның ішінде ең ірілері болып төртеуі саналды: Петербург, Москва, Одесса, Варшава, Олардың қолында 80 пайызға жуық ипотекалық нәсие қорлары шоғырланған болатын.
Мүлікті кепілге қоя отырып, несиелеу «ипотека» деп аталынады. Грецияда біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда несиені қамтамасыз етудің жаңа түрі - жерді кепілге қою пайда болды. Кепілге қойылған жердің шекарасына қарыз алушы, бұл жердің кепілде тұрғаны туралы таңба жазып қояды.
Ипотека әртүрлі елдерде кеңінен дамыды. Несие қатынасының бұл формасы ең алдымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ пен Европада кеңінен қолданылды. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен салыстырғанда бірқатар артықшылықтарының болуымен сипатталынады: ол екі жақ үшін де тәуекел деңгейін төмендетеді. Қарыз алушы несиені ұзақ мерзімге алады, сонымен қатар ол өзінің артынан кепілге қойылған қозғалмайтын мүлікті сақтап қалу мүмкіндігіне ие болады. Несие беруші несие бергеннен ешқандай зиян шекпейді. Кепілге қойылған мүлік табыс алып келуін жалғастыра береді: жалға берілуі мүмкін, өндірістік объект ретінде қолданылуы мүмкін және т.с.с. Осылайша, келісім-шарттың іске асу мерзімі ішінде қарыз сомасын азайтуға немесе толығымен жабуға болады. Сондай-ақ, ипотека Ресей империясының территориясында да қолданылды. Ресейдегі негізгі ипотекалық ұйымдары болып қалалық несие коғамдары саналды. Оның ішінде ең ірілері болып төртеуі саналды: Петербург, Москва, Одесса, Варшава, Олардың қолында 80 пайызға жуық ипотекалық нәсие қорлары шоғырланған болатын.
1. № 2444 1995 жылғы 31 тамыздағы, Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қазметтер туралы» Жарлығы.
2. № 2723 1995 жылғы 23 желтоқсандағы, Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы» Жарлығы.
3. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер Жинағы // Астана. 2004.
4. Ботабаева Қ. Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы // Алматы ақшамы. – 2004 №57 Б2
5. Балабанов И.Т. Операции с недвижимостью в России - Москва, Финансы и статистика, 2001.
6. Бөкенбаева Э. Несиеге байланған баспана: Баспана мәселесін шешудің жолдары (ипотека жайлы) // Дала мен қала. – 2004 №15 Б19
7. Боровиков В.И. Денежное обращение, кредит и финансы: Учебное пособие для студентов экономического университета. – Воронеж 2001.
8. Васильева Л. Ипотекалық несиелендіру жүзеге аса бастады // Алматы ақшамы – 2004 №128
9. Грачев И.Д. Закон об ипотеке: проблемы и перспективы // Юридический мир. – 1998 №2
10. Досаев Б. Ипотекалық несиемен үйді қалай алуға болады // Астана хабары – 2004 № 104
11. Досымов Б.С. Современные проблемы ипотеки // Банки Казахстана. – 2004. №8.
12. Ертай Е. Ипотека: бір өкініш бір үміт: Еліміздегі ипотекалық несие жүйесі туралы // Дала мен қала – 2004. №9.
13. Ефремов Н. Дом на зыбучем песке // Бизнес: организация, стратегия, системы - 2005.
14. Есипов В.Е. Ипотечно-инвестиционный анализ: Учебное пособие// Алматы. 2006,.
15. Ефимова Ю.Ю. Развитие ипотечного кредитования в России и анализа проблем оценки заложенного имущества // Москва.2001
16. Жеңсікбаева К.М. Ипотекалық несиелеудің тиімділіктері мен оғы жетілдіру жолдары // ҚазЭУ хабаршысы -2006 №3.
17. Жуков Е.Ф., Максимова Л.М., Маркова О.М., Ипотечные банки и их операции. Банки и банковские операции // Москва.2002..
18. Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М. Банки и банковские операции: Учебник для вузов // Москва.1999
19. Иванов Г.И. О совершенствовании механизма ипотечного кредитования // Жилищное строительство. - 1998. №1.
20. Калиева Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие // Алматы. 2006.
21. Кудрявцев В.А. Кудрявцева Е.В. Основы организации ипотечного кредитования. Учебное пособие // Москва.1999.
22. Лаврушин О.И. Банковское дело: Учебник // Москва, 2000
23. Сейткасымов Г.С. Банковское дело: Учебник // - Алматы 2004.
24. Коломыцев А. Ипотека – финансирование будущего // Финансы Казахстана. - 2007. №1.
25. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы: Қазақ университеті, 2000 ж
26. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары», Алматы: Қазақ уневирситеті, 2005 ж
27. Мақыш С.Б. «Банк ісі», Алматы: Қазақ уневирситеті, 2003 ж
28. Макаревич Л.Н. О проблемах ипотечного кредитования // Деньги и кредит – 2003 №6
29. Миржакыпова С.Т. «Банковский учет в Республике Казахстан», 1 том, Алматы: Экономика, 2005 г.
30. Нуртаев К.Н. Новые нормы, регулирующие отношения с недвижимостью // Предприниматель и право. – 2006. №6.
31. Саниев «Ақша, несие, банктер», Алматы: АЭСИ., 2004 ж
32. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер», Алматы: Экономика, 2004ж
33. Тілеуов А. Ипотекалық несие үй алуға көмектеседі // Астана ақшамы – 2004.
34. «Ипотекалық несие тұрғын үй алуды жеңілдетеді», Егемен Қазақстан 1 қаңтар 2005 ж, 5 бет
35. «Өңірдегі ипотекалық несиелендіру», Егемен Қазақстан 15 қараша 2005ж,5 бет
36. «Ипотекалық несие –тұрғын үй алудың нақты мүмкіндігі», Егемен Қазақстан 3 қыркүйек 2005 ж
37. «Ипотекалық несие. Бұл бағытта нендей өзгерістер бар», Егемен Қазақстан 21 қыркүйек 2005 ж
38. «Реализация программы внедрения системы ипотечного кредитования», Банки Казахстана № 6 (48) 2004
39. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане», Банки Казахстана №1 (79) 2004.
2. № 2723 1995 жылғы 23 желтоқсандағы, Қазақстан Республикасының Президентінің заңды күші бар «Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы» Жарлығы.
3. Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің Актілер Жинағы // Астана. 2004.
4. Ботабаева Қ. Ипотекалық несие: бүгіні мен болашағы // Алматы ақшамы. – 2004 №57 Б2
5. Балабанов И.Т. Операции с недвижимостью в России - Москва, Финансы и статистика, 2001.
6. Бөкенбаева Э. Несиеге байланған баспана: Баспана мәселесін шешудің жолдары (ипотека жайлы) // Дала мен қала. – 2004 №15 Б19
7. Боровиков В.И. Денежное обращение, кредит и финансы: Учебное пособие для студентов экономического университета. – Воронеж 2001.
8. Васильева Л. Ипотекалық несиелендіру жүзеге аса бастады // Алматы ақшамы – 2004 №128
9. Грачев И.Д. Закон об ипотеке: проблемы и перспективы // Юридический мир. – 1998 №2
10. Досаев Б. Ипотекалық несиемен үйді қалай алуға болады // Астана хабары – 2004 № 104
11. Досымов Б.С. Современные проблемы ипотеки // Банки Казахстана. – 2004. №8.
12. Ертай Е. Ипотека: бір өкініш бір үміт: Еліміздегі ипотекалық несие жүйесі туралы // Дала мен қала – 2004. №9.
13. Ефремов Н. Дом на зыбучем песке // Бизнес: организация, стратегия, системы - 2005.
14. Есипов В.Е. Ипотечно-инвестиционный анализ: Учебное пособие// Алматы. 2006,.
15. Ефимова Ю.Ю. Развитие ипотечного кредитования в России и анализа проблем оценки заложенного имущества // Москва.2001
16. Жеңсікбаева К.М. Ипотекалық несиелеудің тиімділіктері мен оғы жетілдіру жолдары // ҚазЭУ хабаршысы -2006 №3.
17. Жуков Е.Ф., Максимова Л.М., Маркова О.М., Ипотечные банки и их операции. Банки и банковские операции // Москва.2002..
18. Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М. Банки и банковские операции: Учебник для вузов // Москва.1999
19. Иванов Г.И. О совершенствовании механизма ипотечного кредитования // Жилищное строительство. - 1998. №1.
20. Калиева Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие // Алматы. 2006.
21. Кудрявцев В.А. Кудрявцева Е.В. Основы организации ипотечного кредитования. Учебное пособие // Москва.1999.
22. Лаврушин О.И. Банковское дело: Учебник // Москва, 2000
23. Сейткасымов Г.С. Банковское дело: Учебник // - Алматы 2004.
24. Коломыцев А. Ипотека – финансирование будущего // Финансы Казахстана. - 2007. №1.
25. Мақыш С.Б. «Ақша айналысы және несие», Алматы: Қазақ университеті, 2000 ж
26. Мақыш С.Б. «Коммерциялық банктердің операциялары», Алматы: Қазақ уневирситеті, 2005 ж
27. Мақыш С.Б. «Банк ісі», Алматы: Қазақ уневирситеті, 2003 ж
28. Макаревич Л.Н. О проблемах ипотечного кредитования // Деньги и кредит – 2003 №6
29. Миржакыпова С.Т. «Банковский учет в Республике Казахстан», 1 том, Алматы: Экономика, 2005 г.
30. Нуртаев К.Н. Новые нормы, регулирующие отношения с недвижимостью // Предприниматель и право. – 2006. №6.
31. Саниев «Ақша, несие, банктер», Алматы: АЭСИ., 2004 ж
32. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер», Алматы: Экономика, 2004ж
33. Тілеуов А. Ипотекалық несие үй алуға көмектеседі // Астана ақшамы – 2004.
34. «Ипотекалық несие тұрғын үй алуды жеңілдетеді», Егемен Қазақстан 1 қаңтар 2005 ж, 5 бет
35. «Өңірдегі ипотекалық несиелендіру», Егемен Қазақстан 15 қараша 2005ж,5 бет
36. «Ипотекалық несие –тұрғын үй алудың нақты мүмкіндігі», Егемен Қазақстан 3 қыркүйек 2005 ж
37. «Ипотекалық несие. Бұл бағытта нендей өзгерістер бар», Егемен Қазақстан 21 қыркүйек 2005 ж
38. «Реализация программы внедрения системы ипотечного кредитования», Банки Казахстана № 6 (48) 2004
39. «Перспективы развития ипотечного кредитования в Казахстане», Банки Казахстана №1 (79) 2004.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 5
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері 9
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі 24
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ 30
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму ерекшеліктері
30
2.2 Тұран Әлем Банкі ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 49
2.3 “Банк Тұран Алем банкіндегі” ипотекалық несиелеудің өзекті
мәселелері 60
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ДАМУЫ 63
3.1 Ипотекалық несиелендіруді дамытудағы мәселелер 63
3.2 Ипотекалық несиелендіру мәселелерін шешу жолдары және оның дамуы 66
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
КІРІСПЕ
Несиеге деген қажеттілік өте жоғары болып табылады. Сондықтан да,
оларды өтеу үшін кепілдеме қажет. Нарықтық экономикада кеңінен қолданылатын
несиені қамтамасыз ету әдістерінің бірі болып кепіл саналады. Ел
экономикасының жеткілікті дамуы, СССР дәуірінде нарықты экономиканың
маңызды құралы болып табылатын - ипотеканы қайтадан жандандыруға мүмкіндік
береді.
Мүлікті кепілге қоя отырып, несиелеу ипотека деп аталынады. Грецияда
біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда несиені қамтамасыз етудің жаңа түрі -
жерді кепілге қою пайда болды. Кепілге қойылған жердің шекарасына қарыз
алушы, бұл жердің кепілде тұрғаны туралы таңба жазып қояды.
Ипотека әртүрлі елдерде кеңінен дамыды. Несие қатынасының бұл формасы
ең алдымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ пен
Европада кеңінен қолданылды. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен
салыстырғанда бірқатар артықшылықтарының болуымен сипатталынады: ол екі жақ
үшін де тәуекел деңгейін төмендетеді. Қарыз алушы несиені ұзақ мерзімге
алады, сонымен қатар ол өзінің артынан кепілге қойылған қозғалмайтын
мүлікті сақтап қалу мүмкіндігіне ие болады. Несие беруші несие бергеннен
ешқандай зиян шекпейді. Кепілге қойылған мүлік табыс алып келуін жалғастыра
береді: жалға берілуі мүмкін, өндірістік объект ретінде қолданылуы мүмкін
және т.с.с. Осылайша, келісім-шарттың іске асу мерзімі ішінде қарыз сомасын
азайтуға немесе толығымен жабуға болады. Сондай-ақ, ипотека Ресей
империясының территориясында да қолданылды. Ресейдегі негізгі ипотекалық
ұйымдары болып қалалық несие коғамдары саналды. Оның ішінде ең ірілері
болып төртеуі саналды: Петербург, Москва, Одесса, Варшава, Олардың қолында
80 пайызға жуық ипотекалық нәсие қорлары шоғырланған болатын.
ХІХ-ХХ ғасырларда қалалық құрылыстың белсенді кезеңінде қалалық
қозғалмайтын мүліктермен мәміле жасасу құқығына жер банктері ие болды.
Бірақ та, кеңес үкіметі кезінде ипотека ұмытылған болатын, себебі ол
капитализмнің элементі деп саналды.
Нарықтық экономикаға өтуге байланысты Қазақстан Республикасында
ипотека негізінің қайта жандануы байқалуда және де біздің елге тән
модельдің құрылу процесі жүріп жатыр. Сондай-ақ, 90 жылардың басында
мемлекеттің халықты тұрғын үймен қамтамасыз етуді қаржыландыру жүйесін
құрудың алғашқы қадамдары жасалғанын айта кеткен жөн. 1991 жылы тұрғын үй
сферасында нарықтық қатынастардың құрылуының және дамуының бастапқы
құқықтық негіздерін құрған, Қозғалмайтын мүлікті иемдену құқын және олар
бойынша мәміле жасауды тіркеу туралы заң актісі, Тұрғын үй қатынастары
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған болатын, Ал, 1993 жылы
Жаңа тұрғын үй саясаты және оны өткізу механизмінің мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысы
қабылданды. Бағдарламада мемлекеттің тұрғын үй саясаты сферасындағы
бірқатар маңызды стратегиялық қадамдар қарастырылған:
- тұрғын үй сферасына қатысты құқықтық нормалар жүйесіне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
- тұрғын үй құрылысын және тұрғын үй - коммуналды шарушылығын
қаржыландыру жүйесін құру;
- демонополизация;
- тұрғын үй құрылысын жүргізу құнын төмендету бойынша шаралар
кешенін өңдеу;
- тұрғын үй құрылысына қатысушыларға жеңілдік жүйесін құру.
Бірақ, Қазақстанда бұл нормативті-құқықтық актілер тұрғын үй
секторының дамуында қолданыс таппады, Ипотеканың дамуы 1995 жылдың 23
желтоқсандағы №2723 Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығынан бастау алды. Бұл Жарлық ипотеканы,
кепілге қойылған қозғалмайтын мүлік кепіл берушінің иемденуінде және
қолданылуында қалатын, кепіл түрінде қарастырады.
2000 жылдың аяғында Ұлттық Банк ипотекалық несиелендіру жүйесіне
нормативті-құқықтық базаны енгізуді өңдеуді өз қолына алды. Ведомства
аралық жұмыс топтары құрылды. Оның нәтижесі болып, Үкімет бекіткен
Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру
және ипотекалық несиелендіру жүйесін дамыту Концепциясы табылады. Ол жерде
ең алғаш рет елдегі ипотекалық несиелендіру жүйесін дамытудың концептуалды
негізі анықталды.
Елдегi ипотекалық кредит берудiң дамуымен ипотекалық кредит берудің
нeriзri өлшемдерi азаю жағына қарай өзгерiстерге ұшырады. Мәселен, 2003
жылдан бастап екiншi деңгейдегi банктердегi сыйақы ставкалары жылына
шамамен 12-15°о-ды кұрайды, бастапқы жарна мөлшерi жылына 15-20%-ға дейiн
төмендедi, кредит беру мерзiмi орта есеппен 10-15 жылды кұрады.
Алайда, ипотекалық кредит беру жүйесiнiң осындай дамуы кезiнiң
өзiнде қызметтер көрсетудiң бұл түрi Қазақстан Республикасы азаматтарының
аз санатына ғана қолжетiмдi болды. Heriзri себептердiң бipi халықта сыйақы
төлеу мен бастапқы жарна үшiн жеткiлiктi қаражаттың жоқтығы болып табылады.
Осыған байланысты "Қазақстандық ипотекалық компания" ЖАҚ (бұдан әpi – ҚИК)
кұрылды. Қaзipri кезде ҚИК-тiң жарғылық капиталы 2,5 млрд. теңгенi кұрайды.
Екiншi деңгейдегi банктердiң ипотекалық кредиттер беру көлемiн ұлғайту
үшiн ипотекалық кредиттер бойынша талап ету құқықтарын сатьш алу жолымен
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыру ҚИК қызметiнiң мақсаты больш
табылады.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “ТұранӘлембанкі” есептері мен сайты қолданылды.
Ипотекалық несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және мамандарының
еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама материалдары
қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің ипотекалық несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) ипотекалық несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және
Қазақстан Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Тұран Әлем Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның
коммерциялық банктерінің ипотекалық несиелендіру тәжірибесіне
талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиенің даму мәселері
мен келешегін қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы
зор. Тарихтың өткен дәуірлернің бәрінде де дамытпалы несие, барлық қоғамдық
қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық қозғаушы күші
болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат байланыс орнатты,
олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш күштерін қайта
бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы негізін, қазіргі
жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек. Оның үстіне әр
түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы әр түрлі түсіндіріледі.
Мысалы, кейбір экономистер несие өнімсіз шығынды көбейтіп, өндіргіш
күштердің дамуына кедергі келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама-
қайшылықтарды шиеленістіре түседі, сондықтан экономикалық дағдарысты
жоймайды, керісінше оны тереңдетеді, оған тікелей себепші болады деген
пікір айтады. Басқалары керісінше, несие экономиканың тұрақты, үздіксіз
дамуына мүмкіншілік береді дейді.
Жоғарыда айтылғандай, несиенің түбірін тауарлы өндірістің пайда болған
кезінен іздеу керек. Тікелей айтқанда тауар айырбастау оның бір қолдан
екінші қолға ауысуы несиелік қатынастың дәл шыққан жері деуге болады.
Несие құнның белгіленіп үлгірген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйкес қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидиумдардың қолына тимес бұрын
айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт,
өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықталады.
Өз кезегінде үлестіру мен айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-
бірімен өзара әрекетте болады. Өндіріс осы бөліктермен анықтала алады.
Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өнідіріс көлемі өседі
және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндіріс
те өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен қала мен ауыл арасындағы әр
түрлі үлестірумен т.б.. Несие үлестірумен байланысты, бірақ ол үлестіру
қатынасын білдіреді.Үлестіруге екі маңызды жағдай тән: 1. –үлестіру
пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидиум өндірілген өнімге қатысады;
2. –ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидиумға
үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге
қол жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидумнан шығатын кез ретінде
анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған
айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде
қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді.
Несиенің ұдайы өндіріс процесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субъектілерінің иелігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында
субъектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық
пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе өндіріс
пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің
дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде
болады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмәлесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасндағы негізгі айырмашылық
мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді,
қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады.
Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қозғалысының сатып алу-
сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондықтан
қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға болмайды.
Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісімі ретінде алынған сатып
алу-сату мәмілесі олардың арасында кездейсоқ, өткінші байланысты жүзеге
асырады. А тауарды В-ға береді және одан ақша алады. Олардың арасындағы
тікелей байланыс тек тауарлар мен ақшалар қозғалысы мерзімінде ғана
орнатылады. Тұтастай алғандағы сатып алу-сату мәмілесі барлық қоғамда
барлық тауар иелерін байланыстырушы фактор қызметін атқарады, бірақ бұл
мәміле өзінің жекелеген көріністерінде кездейсоқ, өткінші байланысты
жасайды. Әрбір қарыз мәмілесі, тіпті жеке алынғаны да, басқа осындай
мәмілелермен немесе экономикалық қатынастың басқа формалармен байланысты
тыс мәміленің контрагенттері арасында ұзаққа созылған қатынасқа көшеді.
Өзара ынтымақ, мақсаттың бірлігі пайда болады.
Сатып алу-сату мәмілесі кезінде тұтыну құнының қозғалысы жүреді, ал құн
мәмілесі контрагенттерінің қолында қалады. Қарыз мәмілесі кезінде тұтыну
құнының ғана қозғалысы жүріп қана қоймайды.
Сатып алу-сату мәмілесі кезінде меншік қозғалысы жүреді: А тауарды
В-ға сатады. Бұл мәміленің нәтижесінде тауар меншік А-дан В-ға өтеді.
Ал қарыз мәмілесі кезінде меншік қарыз берушіде сақталады: А В-ға қарыз
береді. Бұл мәміле нәтижесінде құн А-дан тауар В-ға орын ауыстырады,
бірақ бұл мәміленің объектісіне меншік А-да сақталады. Осылайша сатып алу-
сату мәмілесі меншіктің оны пайдаланумен сәйкес келуін ұйғарады; қарыз
мәмілесі меншіктің оны пайдаланудан айыру мүмкінділігіне негізделген. Сатып
алу-сату мәмілесі кезінде меншік және иелену сәйкес келеді, қарыз мәмілесі
кезінде меншік иеленуден иеленуден бөлектенеді. Сатып алу-сату мәмілесі
кезінде ақша айналыс құралы ретінде қызмет етсе, ал қарыз актісінде олар
оны аяқтайды. Сатып алу-сату мәмілесінде сатушы ақшаның көмегімен қандай да
бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін тауарын ақшаға айналдырады, ал қарыз
актісінде ақша құн формасы ретінде мәміле мақсаты болады. Ақша қарыз
мәмілесінде сатып алу-сату актісіне қарағанда, басқа қызмет атқаратыны
несиенің мәнін анықтау үшін үлкен маңызы зор.
Несиенің экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі кезінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы –қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен –несие -бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып
отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы жүйесінің
алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шарушылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шаруашылық жүйесіндегі несиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының
өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын
әр түрлі объектілердің айырмашылғынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісінен табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын
белгілер тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара
байланысты және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз
мәмілесінің экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда, машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады. Сонымен қатар сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өнірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл бір
жағынан оларға себепші, ал екінші жағынан олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда –біз машина өндірісін техникалық-экономикалық категория, ал екінші
жағдайда –экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық-заңдылық
белгілері жағынан тауар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің белгілі
бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында
техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады. Несиені
құбылыстардың экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан
қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым
категориясы ретінде қабылданады.
Несие теориясы оны техникалық- заңдылық категория ретінде ғана емес,
қоғамдық-экономикалық категория ретінде қарастырады. Несиені оның формалды-
заңдылық белгілері жағынан оқып білудің несиелік мәмілені тек меншіктің
қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін
маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік
мәміленің ерекше техникалық-заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды.
Осылайша, несие өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу:
1. несиелік мәмілеге қатысушылар –кредитор және қарыз алушы
–экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің орындалуына
материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер ретінде болулары
керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық
заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асулары
қажет;
2. несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері
сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік
қатынастың қатысушыларының еркімен реттелетін қандай да бір субъективті
нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті
процестерге, өзара мүдделілікті болдырмай қоймайтын нақты жағдайларға
сүйенеді. Несиелік қатынастар бір жағынан кредитор мен қарыз алушының
арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан, оларды алу
кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда жүзеге асады. Осылайша несие
капиталдардың шеңбер айналымы және айналымында белгілі бір жағдайларда
несиелік қатынастардың пайда болуы мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет
болады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие –бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдырылуы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынады: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты –тауарларды өткізуді жылдамдату.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 пайызға жетеді, француз
фирмаларынкі –20-25 пайызды құрайды. Олардан кейінгі орында ағылшындық,
американдық және германдық компаниялар кіреді.
Коммерциялық несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі
–тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап ететін кәсіпорындардың экономикалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде коммерциялық несие терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп тұрған капиталистердің бір-біріне тауарларды төлемі кейінге қалдыру
шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі –аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне қосақталып жүреді.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады.
Банктік несие –бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке
орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорнына қарызға
береді.
Банктік несиенің сферасы коммерциялық несиенің сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет
етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан
және жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарлайды, ал
дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары әсерінен тауарлардың
өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды төлеу үшін банктік
несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып жоғарлаған кезінде нағыз
капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар үшін банктік қарыздарға деген
сұраныс жоғарлайды. Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік
несие қарыз капиталына және ақшалай қарызға бөлінеді. Жеке капиталдың
ұдайы өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөліну қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушының шамасына несиенің әр түрлі әсерін көрсетеді.
Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя отырып
борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы тұрғысынан, бұл
–ақша қарызы.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады.
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған
нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке
тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген
сұраныс та әсер етеді. Осылайша экономикалық төмендеу кезінде қарыз
капиталы нарығының конъюктурасын айқындаушы негізгі фактор болып ,
банктердің ресурстары емес, несиеге деген әлсіз сұраныс болып табылады.
Тұтыну несиесі –бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесіеің негізгі
міндеті –тұрғындарға тауарларды сату, қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан –тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан –тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта
нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының
қатынасы осы елдердің жалпы ішкі өнімдеріне 10% деңгейінде, ГФР және
Францияда –30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та – 60%-дан астам. Тұтыну несиесі
негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу кезінде: автомобильдерді,
электр тұрмыстық құралдарды, жиhаздарды және т.б. пайдаланылады. Тауар
қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несие
көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді сатудың үлесіне тиеді. Қалған
тауарлар көбінесе қолма-қол төлеу шартымен сатылады.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында үлкен роль атқарады,
сондықтан ол мемлекеттік органдар тарапынан белсенді реттеуге ұшырайды. Бұл
реттеуді екі түрге бөлуге болады: біреуі деңгейі және пайдалану деңгейі
бойынша. Беру сатысында мемлекет тұтынушылардынесиелеуді кейде қолдап, кей
кезде тежейді. Банктер және қаржылық компаниялар қызметтерінің бұл түріне
несиелік шектеу әрекеті таралады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың
тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің
ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбінесе табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы
тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға
қарағанда едәуір қымбатқа түседі.
Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып келеді.
Ипотекалық несие –жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие –азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
–мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер ( вексельдер және т.б. несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде –бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие –валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халақаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан формадан айырмашылығы –диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық қатынастар ретінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1) Мерзімдері бойынша:
а) қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін);
ә) орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін);
б) ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары);
2) Несиелеу объектілері бойынша :
а) негізгі қорларға берілетін несие;
ә) айналым қорларына берілетін несие;
3) Несиелеу әдістері бойынша:
а) қалдық бойынша несиелеу;
ә) айналым бойынша несиелеу.
Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы-өткізуші ұйымдар несиеленеді, ал
қалғандарында айналым бойынша да, қалдық бойынша да несиелеудің элементтері
бар.
Несиелердің категориялары:
А) Қарыз алушының типі бойынша:
1. Тұтыну.
2. Бөлшеккөтерме.
3. Ауыл шаруашылығы.
4. Коммерциялықөнеркәсіптік.
5. Қозғалмайтын мүлік.
6. Энергия.
7. Үкімет –(жергілікті үкімет, штаттар, ұлттық) федералдық.
Ә) Мақсаты бойынша:
1. Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
2. Айналым капиталы.
3. Құрылғылар.
4. Ғимараттар.
5. Жобалар.
6. Лизингтік қаржыландыру.
Б) Әрекет ету мерзімі бойынша:
1. Қысқа мерзімді (бір жылдан кем емес).
2. Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін).
3. Ұзақ мерзімді (5 жыл және одан жоғары).
В) Өтелу кестесі бойынша:
1. Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесіүшін ай сайын).
2. Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті кезеңді
немесе жеңілдіксіз кезеңді, модификацияланған несие –шар, яғни өтелуі
кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге қарағанда анағұрлым көп төлемді талап
ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие –шар).
Г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
1. Қамтамасыз етілмеген.
2. Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен, дебиторлық
қарыздармен, қорлармен, құрылғылармен, жермен, ғимараттармен)
3. Кепілдендірілген.
4. Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі бар
хат).
1. Ұлттық банктің несиелері:
• Аукциондық –Ұлттық банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық
негізде, республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа
мерзімді несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы берілетін несие;
• Ломбардтық –Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиесінің
түрі;
• Бюджеттік –Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелері:
• өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толтыруға;
• күрделі жұмсалымдарды қаржыланжыруға;
• импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
• ипотекалық;
• несиелік желі негізінде –қарыз алушының бірінші талап етуі
бойынша және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде
оған несие беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
• консорциалық –несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі
банктің қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп
банктер беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай
да бір себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге
жетпеуі мүмкін.
• тұтыну мақсаттарына;
• банкаралық.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несие мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсаттарына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• орта мерзімді ( 1жылдан 3-5 жылға дейін);
• ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражаттарына жұмсалатын.
ІV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие –қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер –қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
3) Үмітсіз несиелер –қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
VІ. Валютамен берілуіне қарай :
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
VІІ. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі –бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие –бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)
3. Овердравт несиесі –клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі -өтімділікті қолдану мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие –кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие –банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несиесі –тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие –құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие –шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірбиесінде пайдалынылатын несие.
10. Сенім несиесі –банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клинттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие –жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие –ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара
қосылып беретін несиелері.
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі
Ипотекалық несие – жеке және заңды тұлғаларға, сатып алынатын тұрғын
үйдің өзін, құрал-жабдықтарды, жерді кепілге қоя отырып, осыларды сатып
алуға берілетін ұзақ мерзімді несие. Басқаша айтқанда - ипотекалық нарық
капиталы деп аталынатын, кепіл ретінде қозғалмайтын мүлікпен қамтамасыз
етілген, қарыз капиталы қайта орналастырылынатын қаржы нарығының бір
бөлігі, Ипотекалық капитал нарығында бағалы қағаз ретінде несие берушінің
несие бойынша алынатын төлемдер кепілдендіретін кепілдер, сондай-ақ қарыз
алушының өз міндеттемелерін орындай алмаған уақытта, кепіл объектісін
өткізу арқылы, салынған қаражаттарды қайтару мүмкіндігі қарастырылады.
Барлық қаржы нарықтары секілді, ипотекалық капитал нарығы да алғашқы
және екінші болып, ал қозғалмайтын мүліктің типіне байланысты - тұрғын
үйдің ипотекалық несиесі, табысты қозғалмайтын мүлік, өндірістік
қозғалмайтын мүлік және т.с.с. бөлінеді.
Ипотекалық капиталдың алғашқы нарықтағы несие берушілері арасында
коммерциялық банктер, сақтандыру және траст компаниялар, жеке несие
берушілер болады.
Ипотекалық капитал нарығында банктер маңызды рөл ойнайды. Бұл банктер
несиені қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып береді. Дамыған
капиталисттік елдерде ипотекалық банктер банк жүйесінде маңызды орын алады.
Кейбір банктер мемлекетке қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып ссудалар
береді.
Ипотека, ерекше экономикалық кепіл қатынасы ретінде,
қоғамның дамуына байланысты бірқатар өзгерістерге ұшырады. Мысалы,
Ипотекалық банктер XV ғасырдың аяғында Батыс Европада пайда болған, ерекше
банктік институт болып табылады және кеңінен дамыды. Ипотекамен байланысты
алғашқы қатынастар Германияда XVIII ғасырда пайда болды. 1770 жылы
Силезияда ең алғашқы ипотекалық банк ашылды. Бұл негізінен ірі коммерциялық
шаруашылықтарға қаржылық колдау жасау жұмыстарын жүзеге асыратын
мемлекеттік ипотекалық банк болды.
Ипотека (һуроtеkа- грек тілінен аударғанда кепіл деген сөзді
білдіреді) - несие берушінің - кепіл ұстаушының қарыз алушыға ақшалай
талаптарын қамтамасыз ету үшін қозғалмайтын мүлікті кепілге қоюды
білдіреді.
Ипотекалық несиені ұйымдастыру процесіне ипотекалық, риэлторлық,
сақтандыру және сараптау компаниялары, сондай-ақ қарыз алушылардың өзі де
қатысады. Ипотекалық компания қарыз алушы үшін қолайлы шарттар негізінде
несие шартына отыру үшін банкті таңдауға көмектеседі. Риэлторлық
компаниялар қарыз алушыларға, несие алу үшін қажет құжаттарды заңды
куәләндырумен байланысты қызметтерін ұсынады, Қозғалмайтын мүлік
Орталығында ипотеканы тіркеу жұмыстарын жүргізеді. Сараптау компаниясы
ипотека объектісіне нарықтық бағалау жүргізеді. Ипотекалық несиелендіру
кезінде қарыз алушы, сақтандыру компаниясымен сатып алынатын мүлікті және
де өзінің өмірі мен жұмыс қабілеттілігін сақтандыру шартына отырады. Бұл
банктің несие шартының мінедтті талабы болып табылады. Ипотекалық несиені
алу тәртібі өте қиын емес. Қарыз алушы, ипотекалық несиені беретін банкпен
келісім шартқа отырудың не екенін түсіндіретін тәжірбиелі мамандары бар,
ипотекалық компанияға барады. Алдымен компания сарапшылары, несие қаражатын
қайтаруын қаматамасыз ету мақсатында қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалайды, сондай-ақ несие қайтарудың жеке схемасын жасайды. Ол жерде
келесідей талаптар ескерілінеді: қарыз алушының орташа айлық негізгі
табысы, қосымша табыс табу көздерінің болуы, мамандығы, жұмыс тәжірбиесі.
Келісім шарт жасалғаннан кейін, қарыз алушы сатып алынатын пәтердің құнының
30 пайыздайын құрайтын, алғашқы салымды төлейді. Бұдан әрі, сатып алу-сату
шарты және кепіл шарты жасалынады. Сатып алынатын пәтерді кепілге қоя
отырып берілетін несиенің негізгі сомасы, пәтер құнының 70 пайызынан аспауы
қажет. Несиені қайтару және сыйақыны төлеу ай сайын жасалынады, сонымен
қатар сыйақы өтелмеген несие сомасының қалдығына есептелінеді. Ипотекалық
несиенің шарттары қарыз алушыға сатып алынған пәтерде жан ұясымен тұруға,
жалға беруге мүмкіндік береді. Бірақ та, қарыз алушының пәтерді, несиені
толық өтеген жағдайда кепілден алған кезде ғана сатуға, айырбастауға құқығы
бар.
Біздің Республикамызда Ұлыбритания, Франция және Испания қолданатын
ипотекалық несиелендіру моделі пайдаланылады. Банктің меншікті қаражаттары,
клиенттердің депозиттері банкаралық несие есебінен, қозғалмайтын мүлікті
кепілге ала отырып жеке және заңды тұлғаларға несие әр түрлі мақсаттарға
беріледі. 2000 жылыдың 28 қарашсындағы №1774 Тұрғын үй құрылысын және
ипотекалық несиелендіру жүйесін ұзақ мерзімді қаржыландыру Бағдарламасын
бекіту туралы Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысында тұрғын үй
құрылысын және ипотекалық несиені дамытуды ынталандыратын бірқатар
шараларды қарастырды. Үкімет неміс және малазиялық ипотекалық несие моделін
Қазақстан үшін тиімді деп ескерді. Неміс моделі өзара көмек кассасы
қағидасы бойынша қолданылады. Банктің несие ресурстары болашақтағы қарыз
алушылардың жинақтарын тарту есебінен құралады. Тек, банк клиентінің ғана,
жинақ сомасына тең мөлшерде ипотекалық несие алуға құқығы бар. Өзінің
тұрғын үй жағдайын жақсартқысы келген тұлғалар ертеден бастап ойлаулары
қажет. Пәтер немесе үйді сатып алмас бұрын, 2-10 жыл ішінде арнайы
мамандандырылған банктерде мақсатты жинақтар жасауы қажет. Қозғалмайтын
мүліктің құнының 45 пайыздай мөлшері жиналған кезде, оны сатып алушы мүлік
құнының 10 пайыздай мөлшерінде мемлекеттік дотация алады, сондай-ақ қалған
соманы төлеу үшін 15-15 жылға жеңілдік несие алады. Малазиялық модель
ипотекалық компанияны құру арқылы жұмыс істейді. Бұл жерде коммерциялық
банктер ипотекалық облигацияларды сатып, тапқан ақшаны пәтер сатып алу үшін
қажет несие ретінде ұсынады. Неміс моделіне қарағанда, бұл модельде пәтерді
сатып алу уақыты кейінге қалдырылмайды. Американың ипотекалық несиелендіру
моделін Қазақстанда қолдануы да мүмкін. Бұл модель арқылы, ипотекалық несие
үшін қажет ақшаларды ұйымдастырылған бағалы қағазадар нарығы арқылы
мобилизациялау қарастырылған. Американдық модель несиелеудің негізгі екі
қағидасына негізделген: құрылыс және пәтер сатып алу. Банк подрядчик
фирмаға жерді сатып алу үшін, жобалық және құрылыс жұмыстарына төлем жасау
үшін құрылыс қарыздарын ұсынады. Бұдан әрі құрылыс процесіне, болашақта
салынатын үйді кепілге ала отырып, ипотекалық несие алған қарыз алушының
өзі қатысады. Несие қарыз алушының табысына байланысты 15 жылдан 30 жылға
дейінгі мерзімге төменгі пайызбен беріледі. Несиені беру кезінде қарызды
өтемеген жағдайда меншік құқы несие берушіге өтетін құжаттары толтырылады.
Көптеген дамыған елдердің Үкіметі тәуекелдерді сақтандыру жүйесі
мемлекеттік кепілдеме арқылы сонымен бірге салықтық жеңілдіктер және
адрестік дотациялардың көмегімен потекалық несиелендіру моделін қолданады.
Себебі, көп жылдық тәжірбие, қозғалмайтын мүлік нарығының жеткілікті дамуы
барлық ұлттық экономиканы кез - келген тұңғиқтан шығаратынын дәлелдеді.
Осы уақытқа дейін баспана мәселесін шешудің жаңа бір мүмкіндігі -
ипотека жайында аз айтылып келген жоқ. Алайда, халық арасында ипотека кез
келгеннің қолайы емес, тек табысы жақсы адамдардың мүмкіндіктерімен ғана
үйлеседі деген пікірлер жиі қайталанады.
Мұндай пікірмен санаспауға да болмайтын сияқты. Әрине, бизнеспен
айналысып жүрген адам үшін айналымда жүрген ақшасын шашпау шығарғаннан
гөрі, баспана, жағдайын несие арқылы қомдағаны әбден қолайлы-ақ. Өйткені,
бизнесті дамытуға берілетін несие көрсеткіштері ипотекалық несиеден
әлдеқайда жоғары екені де рас.
Ал орта табыстылар санатындағылардың айлық табысы 20-30 мың теңге
төңірегінде болса, енді бір отбасыларында бұл 40-50 мың теңгені құрады.
Әлбетте, одан да көп табатындар да жегкілікті. Сон-дықтан орта табысты
делінген отбасылардың өзінде баспана мәселесін шешуде ипотекалық несиеге
көзқарас әр түрлі.
Сонымен қарапайым тілмен айтқанда, ипотека жүйесі банктен қарыз алып,
баспана мәселесін түпкілікті шешу екендігі түсінікті болған шығар. Енді
ипотека тарихына қайта оралып көрсек, айналасы екі-үш жылдың ішінде аталмыш
салада бірқатар өзгерістердің болғаны байқалады. Атап айтқанда, 2004 жылы
ипотекалық несие 20-25 пайызбен 5 жыл мерзімге ғана беріліп келсе, 2005
жылы үстеме төлем 16-19 пайызға төмендеп, 10 жылға ұзартылды да, 2006 жылы
пайыздық көрсеткіш 12,5 пайызға дейін түсіп, банкке несие қайтару мерзімі
15-20 жылға дейін жеткізілді. Бұл бірқатар адамдардың қолайына жағып
қалғаны да жасырын емес. Жылдық үстеме төлемнің төмендегені әрине,
көпшілікке тиімді көрінгенімен, мұнда жылды ұзартудың еш қисыны жоқ сияқты.
Өйткені қарыз мерзімі қаншалықты созылған сайын банк берешегі де өсе
түседі. Ал уақыт мейлінше қысқа болса, онда ай сайынғы банкке құйып
отыратын сома жоғарылағанымен, өтейтін карыз салмағы азая түседі. Мысалы,
Сіз банктен 10 000 АҚШ долларына несие рәсімдесеңіз, жылына 12 пайыздык
көрсеткішпен 20 жыл өтейсіз делік. Онда банкке ай сайын құйып отыратын
соманыз 110 долларды құрайды. Ал егер несие мерзімін 25 жылға ұзартсаңыз,
төлеміңіз 105 доллардан аспайды. Сонда ай сайын банкке құятын сомаңыз бар-
жоғы 5 долларға ғана төмендейді, ал мерзіміне бақандай бес жыл қосылады.
Сайып келгенде банкке берешегіңіз де арта түспек. Дегенмен, бұл жерде
жылдың ұзақтығы аз табысты азаматтардың несие рәсімдеуіне жасалған
мүмкіндіктердің бірі деп қарастырған жөн шығар.
Қаржы саласы мамандарының пікіріне құлақ түрер болсақ, құндықағаздар
рыногінде ипотекалық облигацияларды орналастыруда банктердің мүмкіндігін
кеңейтіп, ипотекалық несиелеу жүйесін инвестициялауға пайыздық ставкаларды
8-10 пайызға төмендетуге болатындығы айтылады. Алайда, мұндай жағдай
банктердің ипотекалық портфельдері 6-7 млрд. теңгеге жеткенде ғана жүзеге
асырылады екен.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы көптеген банктер сатып алынатын пәтер мен
үйді немесе құны бойынша эквивалентті басқа мүлікті кепілге ала отырып, үй
сатып алуға несие береді. Несиелеу шарттары барлық ұйымдар үшін бірдей
болып табылады. Несие сомасы елу мың долларға дейін жетеді. Алғашқы салым
сатып алынатын мүліктің құнының 30%, төлемді ұзарту - клиенттің қалауы
бойынша бес жылға дейін. Несиелейтін ұйымның сыйақысының Вилкасы жылына
15 пайыздан 25 пайызға дейін құбылады.
Ұлттық Банк сарапшылары ипотекалық несие нарығына талдау жасағаннан
кейін, келесідей шешімге келді: сыйақының мөлшері жылына 20 пайыздан жоғары
болған уақытта ғана бұл бизнес тұрақты және пайдалы болады. Егер ол одан
төмен болса, онда ұйымдар ақшаны басқа жаққа жібереді. Ал оны дәлелдеу өте
қиын, сондықтан да сақтанған дұрыс.
Фирмалар клиенттерді өздеріне тарту үшін өте қарапайым сызбаны
қолданады. Қарыз алушыдан аз мөлшерелеме аламыз деп жариялай отырып
(мысалы, жылына он жеті пайыз), бұл санды мәміленің толық кұнынан
есептейді. Ал шын мәнінде қарыз алушыны үйдің құнынан он жеті пайызға
несиелейді. Осы уақытта нарықтың басқа қатысушылары сыйақы мөлшерлемесін
міндетті салымды есептемегендегі сомадан белгілейді. Осылайша, олардың
жылына 21-23 пайызға берілетін несиелері біршама тиімсіз болып көрінеді,
бірақ шын мәнінде олар бірдей болып саналады.
Ипотека сферасындағы ең ірі компаниялардың барлық менеджерлері,
өздерінің қызметтерін бір айдағы тұрақты табысы шамамен 250 ден 500 доллар
көлемінде болатын орта сыныптағы адамдарға көрсетуге есептеген. Егер жан-
ұясында екі адам осы шекте табыс табатын болып, бес жыл мерзімге он мың
доллар болатын екі бөлмелі пәтер сатып алса, онда үш мың доллар алғашқы
салымды төлеп, жаңа пәтерге көшкеннен кейін, бес жыл ішінде ай сайын 260
доллар төлеп отырады. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ 5
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ 9
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері 9
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі 24
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ 30
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму ерекшеліктері
30
2.2 Тұран Әлем Банкі ипотекалық несиелеу ерекшеліктері 49
2.3 “Банк Тұран Алем банкіндегі” ипотекалық несиелеудің өзекті
мәселелері 60
ІІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕНДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ
ДАМУЫ 63
3.1 Ипотекалық несиелендіруді дамытудағы мәселелер 63
3.2 Ипотекалық несиелендіру мәселелерін шешу жолдары және оның дамуы 66
Қорытынды 71
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 74
КІРІСПЕ
Несиеге деген қажеттілік өте жоғары болып табылады. Сондықтан да,
оларды өтеу үшін кепілдеме қажет. Нарықтық экономикада кеңінен қолданылатын
несиені қамтамасыз ету әдістерінің бірі болып кепіл саналады. Ел
экономикасының жеткілікті дамуы, СССР дәуірінде нарықты экономиканың
маңызды құралы болып табылатын - ипотеканы қайтадан жандандыруға мүмкіндік
береді.
Мүлікті кепілге қоя отырып, несиелеу ипотека деп аталынады. Грецияда
біздің эрамызға дейінгі VI ғасырда несиені қамтамасыз етудің жаңа түрі -
жерді кепілге қою пайда болды. Кепілге қойылған жердің шекарасына қарыз
алушы, бұл жердің кепілде тұрғаны туралы таңба жазып қояды.
Ипотека әртүрлі елдерде кеңінен дамыды. Несие қатынасының бұл формасы
ең алдымен нарықтық экономикасы дамыған елдерде, оның ішінде АҚШ пен
Европада кеңінен қолданылды. Бұл ипотекалық несиенің басқа несие түрлерімен
салыстырғанда бірқатар артықшылықтарының болуымен сипатталынады: ол екі жақ
үшін де тәуекел деңгейін төмендетеді. Қарыз алушы несиені ұзақ мерзімге
алады, сонымен қатар ол өзінің артынан кепілге қойылған қозғалмайтын
мүлікті сақтап қалу мүмкіндігіне ие болады. Несие беруші несие бергеннен
ешқандай зиян шекпейді. Кепілге қойылған мүлік табыс алып келуін жалғастыра
береді: жалға берілуі мүмкін, өндірістік объект ретінде қолданылуы мүмкін
және т.с.с. Осылайша, келісім-шарттың іске асу мерзімі ішінде қарыз сомасын
азайтуға немесе толығымен жабуға болады. Сондай-ақ, ипотека Ресей
империясының территориясында да қолданылды. Ресейдегі негізгі ипотекалық
ұйымдары болып қалалық несие коғамдары саналды. Оның ішінде ең ірілері
болып төртеуі саналды: Петербург, Москва, Одесса, Варшава, Олардың қолында
80 пайызға жуық ипотекалық нәсие қорлары шоғырланған болатын.
ХІХ-ХХ ғасырларда қалалық құрылыстың белсенді кезеңінде қалалық
қозғалмайтын мүліктермен мәміле жасасу құқығына жер банктері ие болды.
Бірақ та, кеңес үкіметі кезінде ипотека ұмытылған болатын, себебі ол
капитализмнің элементі деп саналды.
Нарықтық экономикаға өтуге байланысты Қазақстан Республикасында
ипотека негізінің қайта жандануы байқалуда және де біздің елге тән
модельдің құрылу процесі жүріп жатыр. Сондай-ақ, 90 жылардың басында
мемлекеттің халықты тұрғын үймен қамтамасыз етуді қаржыландыру жүйесін
құрудың алғашқы қадамдары жасалғанын айта кеткен жөн. 1991 жылы тұрғын үй
сферасында нарықтық қатынастардың құрылуының және дамуының бастапқы
құқықтық негіздерін құрған, Қозғалмайтын мүлікті иемдену құқын және олар
бойынша мәміле жасауды тіркеу туралы заң актісі, Тұрғын үй қатынастары
туралы Қазақстан Республикасының Заңы қабылданған болатын, Ал, 1993 жылы
Жаңа тұрғын үй саясаты және оны өткізу механизмінің мемлекеттік
бағдарламасы туралы Қазақстан Республикасы Президентінің Жарғысы
қабылданды. Бағдарламада мемлекеттің тұрғын үй саясаты сферасындағы
бірқатар маңызды стратегиялық қадамдар қарастырылған:
- тұрғын үй сферасына қатысты құқықтық нормалар жүйесіне
өзгертулер мен толықтырулар енгізу;
- тұрғын үй құрылысын және тұрғын үй - коммуналды шарушылығын
қаржыландыру жүйесін құру;
- демонополизация;
- тұрғын үй құрылысын жүргізу құнын төмендету бойынша шаралар
кешенін өңдеу;
- тұрғын үй құрылысына қатысушыларға жеңілдік жүйесін құру.
Бірақ, Қазақстанда бұл нормативті-құқықтық актілер тұрғын үй
секторының дамуында қолданыс таппады, Ипотеканың дамуы 1995 жылдың 23
желтоқсандағы №2723 Қозғалмайтын мүлік ипотекасы туралы Қазақстан
Республикасы Президентінің Жарлығынан бастау алды. Бұл Жарлық ипотеканы,
кепілге қойылған қозғалмайтын мүлік кепіл берушінің иемденуінде және
қолданылуында қалатын, кепіл түрінде қарастырады.
2000 жылдың аяғында Ұлттық Банк ипотекалық несиелендіру жүйесіне
нормативті-құқықтық базаны енгізуді өңдеуді өз қолына алды. Ведомства
аралық жұмыс топтары құрылды. Оның нәтижесі болып, Үкімет бекіткен
Қазақстан Республикасында тұрғын үй құрылысын ұзақ мерзімді қаржыландыру
және ипотекалық несиелендіру жүйесін дамыту Концепциясы табылады. Ол жерде
ең алғаш рет елдегі ипотекалық несиелендіру жүйесін дамытудың концептуалды
негізі анықталды.
Елдегi ипотекалық кредит берудiң дамуымен ипотекалық кредит берудің
нeriзri өлшемдерi азаю жағына қарай өзгерiстерге ұшырады. Мәселен, 2003
жылдан бастап екiншi деңгейдегi банктердегi сыйақы ставкалары жылына
шамамен 12-15°о-ды кұрайды, бастапқы жарна мөлшерi жылына 15-20%-ға дейiн
төмендедi, кредит беру мерзiмi орта есеппен 10-15 жылды кұрады.
Алайда, ипотекалық кредит беру жүйесiнiң осындай дамуы кезiнiң
өзiнде қызметтер көрсетудiң бұл түрi Қазақстан Республикасы азаматтарының
аз санатына ғана қолжетiмдi болды. Heriзri себептердiң бipi халықта сыйақы
төлеу мен бастапқы жарна үшiн жеткiлiктi қаражаттың жоқтығы болып табылады.
Осыған байланысты "Қазақстандық ипотекалық компания" ЖАҚ (бұдан әpi – ҚИК)
кұрылды. Қaзipri кезде ҚИК-тiң жарғылық капиталы 2,5 млрд. теңгенi кұрайды.
Екiншi деңгейдегi банктердiң ипотекалық кредиттер беру көлемiн ұлғайту
үшiн ипотекалық кредиттер бойынша талап ету құқықтарын сатьш алу жолымен
екiншi деңгейдегi банктердi қайта қаржыландыру ҚИК қызметiнiң мақсаты больш
табылады.
Осы диплом жұмысын жазу кезінде Қазақстан Республикасының заңнамалы
және нормативті актілері (Заңдар, Қазақстан Республикасы Президентінің
Жарлығы, Қазақстан Республикасының Министрлер Кабинетінің Қаулылары мен
Ережелері және т.с.с.) “ТұранӘлембанкі” есептері мен сайты қолданылды.
Ипотекалық несиелендіру аясындағы шетел ғалымдарының және мамандарының
еңбектері, сонымен бірге статистикалық және анықтама материалдары
қолданылды.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты: Қазақстан Республикасының
коммерциялық банктерінің ипотекалық несиелендіру жүйесін қарастыру.
Зерттеу мәселелері:
1) ипотекалық несие түсінігін анықтау, оның шетелдегі және
Қазақстан Республикасындағы дамуын қарастыру;
2) Тұран Әлем Банк АҚ материалдар негізінде, Қазақстанның
коммерциялық банктерінің ипотекалық несиелендіру тәжірибесіне
талдау жүргізу;
3) Қазақстан Республикасындағы ипотекалық несиенің даму мәселері
мен келешегін қарастыру.
Диплом жұмысының құрылымы қойылған талаптарға сай жазылған.
Жұмыс: кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ
1.1 Несиенің мәні, қажеттілігі және түрлері
Несиенің түпкі тамыры тауарлық өндірістің пайда болған кезінде жатыр.
Содан кейінгі экономикалық даму сатыларының әрқайсысында да несиенің маңызы
зор. Тарихтың өткен дәуірлернің бәрінде де дамытпалы несие, барлық қоғамдық
қарым-қатынасты жаңартудың және түрлендірудің революциялық қозғаушы күші
болды. Ол жеке тауар өндірушілердің арасында мүлде ақиқат байланыс орнатты,
олардың мүдделерін қосып бекітті және қоғамдық өндіргіш күштерін қайта
бөлудің ұтымды әдісі болды.
Осыған байланысты болашақ экономистерге несиенің арғы негізін, қазіргі
жағдайда оны пайдаланудың керегі неде екенін түсіну керек. Оның үстіне әр
түрлі деректерде несиенің экономикадағы маңызы әр түрлі түсіндіріледі.
Мысалы, кейбір экономистер несие өнімсіз шығынды көбейтіп, өндіргіш
күштердің дамуына кедергі келтіреді, нарықтық экономикаға тән қарама-
қайшылықтарды шиеленістіре түседі, сондықтан экономикалық дағдарысты
жоймайды, керісінше оны тереңдетеді, оған тікелей себепші болады деген
пікір айтады. Басқалары керісінше, несие экономиканың тұрақты, үздіксіз
дамуына мүмкіншілік береді дейді.
Жоғарыда айтылғандай, несиенің түбірін тауарлы өндірістің пайда болған
кезінен іздеу керек. Тікелей айтқанда тауар айырбастау оның бір қолдан
екінші қолға ауысуы несиелік қатынастың дәл шыққан жері деуге болады.
Несие құнның белгіленіп үлгірген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйкес қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиелік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидиумдардың қолына тимес бұрын
айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт,
өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықталады.
Өз кезегінде үлестіру мен айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-
бірімен өзара әрекетте болады. Өндіріс осы бөліктермен анықтала алады.
Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өнідіріс көлемі өседі
және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндіріс
те өзгереді, мысалы капиталдың шоғырлануымен қала мен ауыл арасындағы әр
түрлі үлестірумен т.б.. Несие үлестірумен байланысты, бірақ ол үлестіру
қатынасын білдіреді.Үлестіруге екі маңызды жағдай тән: 1. –үлестіру
пропорцияны белгілейді, онда әрбір индивидиум өндірілген өнімге қатысады;
2. –ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.
Айырбастың үлестіруден айырмашылығы, біріншіден, ол индивидиумға
үлестіру кезінде алған бөлігін айырбастағысы келетін белгілі бір өнімдерге
қол жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп
қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидумнан шығатын кез ретінде
анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған
айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде
қалыптасатын қатынастарды негіз деп есептеуге мүмкіндік береді.
Несиенің ұдайы өндіріс процесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріліп және
ұдайы өндіріс субъектілерінің иелігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында
субъектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа
субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама-қайшылық
пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс факторы бола келе өндіріс
пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің
дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде
болады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмәлесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасндағы негізгі айырмашылық
мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді,
қарыз мәмілесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несие ақшаның төлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады.
Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қозғалысының сатып алу-
сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондықтан
қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмілесінің бір түрі деп ойлауға болмайды.
Айырбастың екі контрагентінің бірегей келісімі ретінде алынған сатып
алу-сату мәмілесі олардың арасында кездейсоқ, өткінші байланысты жүзеге
асырады. А тауарды В-ға береді және одан ақша алады. Олардың арасындағы
тікелей байланыс тек тауарлар мен ақшалар қозғалысы мерзімінде ғана
орнатылады. Тұтастай алғандағы сатып алу-сату мәмілесі барлық қоғамда
барлық тауар иелерін байланыстырушы фактор қызметін атқарады, бірақ бұл
мәміле өзінің жекелеген көріністерінде кездейсоқ, өткінші байланысты
жасайды. Әрбір қарыз мәмілесі, тіпті жеке алынғаны да, басқа осындай
мәмілелермен немесе экономикалық қатынастың басқа формалармен байланысты
тыс мәміленің контрагенттері арасында ұзаққа созылған қатынасқа көшеді.
Өзара ынтымақ, мақсаттың бірлігі пайда болады.
Сатып алу-сату мәмілесі кезінде тұтыну құнының қозғалысы жүреді, ал құн
мәмілесі контрагенттерінің қолында қалады. Қарыз мәмілесі кезінде тұтыну
құнының ғана қозғалысы жүріп қана қоймайды.
Сатып алу-сату мәмілесі кезінде меншік қозғалысы жүреді: А тауарды
В-ға сатады. Бұл мәміленің нәтижесінде тауар меншік А-дан В-ға өтеді.
Ал қарыз мәмілесі кезінде меншік қарыз берушіде сақталады: А В-ға қарыз
береді. Бұл мәміле нәтижесінде құн А-дан тауар В-ға орын ауыстырады,
бірақ бұл мәміленің объектісіне меншік А-да сақталады. Осылайша сатып алу-
сату мәмілесі меншіктің оны пайдаланумен сәйкес келуін ұйғарады; қарыз
мәмілесі меншіктің оны пайдаланудан айыру мүмкінділігіне негізделген. Сатып
алу-сату мәмілесі кезінде меншік және иелену сәйкес келеді, қарыз мәмілесі
кезінде меншік иеленуден иеленуден бөлектенеді. Сатып алу-сату мәмілесі
кезінде ақша айналыс құралы ретінде қызмет етсе, ал қарыз актісінде олар
оны аяқтайды. Сатып алу-сату мәмілесінде сатушы ақшаның көмегімен қандай да
бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін тауарын ақшаға айналдырады, ал қарыз
актісінде ақша құн формасы ретінде мәміле мақсаты болады. Ақша қарыз
мәмілесінде сатып алу-сату актісіне қарағанда, басқа қызмет атқаратыны
несиенің мәнін анықтау үшін үлкен маңызы зор.
Несиенің экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі кезінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы –қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынастар
сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларына тән.
Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі
және жалпылама мәнге ие болады.
Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен –несие -бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып
отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы жүйесінің
алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шарушылық байланыстардың типі ретінде алдыңғы
шаруашылық жүйесіндегі несиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы
қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының
өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын
әр түрлі объектілердің айырмашылғынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық
шаруашылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерде, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе
онда өз көрінісінен табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын
белгілер тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгісіз, олар өзара
байланысты және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз
мәмілесінің экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Бұл жағдайды былайша түсіндіруге болады. Мысалы, машина өндірісін таза
техникалық тұрғыда, машина өндірісінің макроэкономикалық орта параметріне
анағұрлым бейімделуін оның жұмыс және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан
қарастыруға болады. Сонымен қатар сол машина өндірісін оның әлеуметтік
жағынан да қарастыруын, яғни машина өнірісі негізінде пайда болатын және
дамитын өндірістік байланыстардың формалары мен типтері тұрғысынан, бұл бір
жағынан оларға себепші, ал екінші жағынан олар оны анықтайды. Бірінші
жағдайда –біз машина өндірісін техникалық-экономикалық категория, ал екінші
жағдайда –экономикалық категория ретінде қарастырамыз.
Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық-заңдылық
белгілері жағынан тауар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің белгілі
бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында
техникалық немесе құқықтық категория ретінде танылады. Несиені
құбылыстардың экономикалық мазмұны ретіндегі көзқарас тұрғысынан
қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдында экономикалық ғылым
категориясы ретінде қабылданады.
Несие теориясы оны техникалық- заңдылық категория ретінде ғана емес,
қоғамдық-экономикалық категория ретінде қарастырады. Несиені оның формалды-
заңдылық белгілері жағынан оқып білудің несиелік мәмілені тек меншіктің
қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ерекше түрі ретінде түсіну үшін
маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік
мәміленің ерекше техникалық-заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды.
Осылайша, несие өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық
категория.
Несиенің мүмкіндігі нақты болуы үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу:
1. несиелік мәмілеге қатысушылар –кредитор және қарыз алушы
–экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің орындалуына
материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер ретінде болулары
керек. Несиелік қатынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық
заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асулары
қажет;
2. несие қажеттілігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері
сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасалуы үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді. Бұл мүдделер соңында өндірістік
қатынастың қатысушыларының еркімен реттелетін қандай да бір субъективті
нәрсе емес. Әрекетті тудыратын кез келген мүдде бәрінен бұрын объективті
процестерге, өзара мүдделілікті болдырмай қоймайтын нақты жағдайларға
сүйенеді. Несиелік қатынастар бір жағынан кредитор мен қарыз алушының
арасында ақшалай қаражаттарды қарызға беру; екінші жағынан, оларды алу
кезінде мүдделілік пайда болған жағдайда жүзеге асады. Осылайша несие
капиталдардың шеңбер айналымы және айналымында белгілі бір жағдайларда
несиелік қатынастардың пайда болуы мүмкіндігі шындыққа айналғанда қажет
болады.
Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта
қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын
білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар
құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде
сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатысты
кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай өзгерсе де, несиенің
формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте несиенің негізгі екі формасы қарастырылады:
коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияланымдарда несие
формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және
т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие –бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдырылуы. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынады: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты –тауарларды өткізуді жылдамдату.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасында коммерциялық талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30 пайызға жетеді, француз
фирмаларынкі –20-25 пайызды құрайды. Олардан кейінгі орында ағылшындық,
американдық және германдық компаниялар кіреді.
Коммерциялық несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі
–тауарлардың ұдайы жеткізілуін талап ететін кәсіпорындардың экономикалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Батыстың экономикалық әдебиеттерінде коммерциялық несие терминімен
банктің коммерциялық мақсаттарға беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс
істеп тұрған капиталистердің бір-біріне тауарларды төлемі кейінге қалдыру
шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады.
Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі –аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне қосақталып жүреді.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды төлеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әр уақытта жақсы хабардар болмайды, ал
бұл олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады.
Банктік несие –бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелерінің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке
орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорнына қарызға
береді.
Банктік несиенің сферасы коммерциялық несиенің сферасына қарағанда
несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет
етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан
және жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет
етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммерциялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарлайды, ал
дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары әсерінен тауарлардың
өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды төлеу үшін банктік
несиеге деген сұраныс өседі. Өндірістің жанданып жоғарлаған кезінде нағыз
капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар үшін банктік қарыздарға деген
сұраныс жоғарлайды. Қоғамдық капиталдың ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік
несие қарыз капиталына және ақшалай қарызға бөлінеді. Жеке капиталдың
ұдайы өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөліну қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушының шамасына несиенің әр түрлі әсерін көрсетеді.
Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя отырып
борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы тұрғысынан, бұл
–ақша қарызы.
Банктік несие әмбебап болып келеді, өйткені банк арқылы қайта бөлінген
қарыз капиталы экономиканың барлық салаларында қолданыс табады. Бұл
ерекшелік оның жедел даму себебі қызметін атқарады.
Банктік несиенің шамасына ақшалай-чектік эмиссиямен толтырылған
нақтылы ресурстардың көлемі ғана емес, оған өнеркәсіптік компаниялар, жеке
тұлғалар және мемлекеттік мекемелер тарапынан қарыз қаражаттарына деген
сұраныс та әсер етеді. Осылайша экономикалық төмендеу кезінде қарыз
капиталы нарығының конъюктурасын айқындаушы негізгі фактор болып ,
банктердің ресурстары емес, несиеге деген әлсіз сұраныс болып табылады.
Тұтыну несиесі –бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Тұтыну несиесіеің негізгі
міндеті –тұрғындарға тауарларды сату, қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан –тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге де
сұраныс тудырады; екінші жағынан –тұрғындарды несиелеудің өсуі төлем
қабілетіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік әсіресе қазіргі уақытта
нарықтың тауарларымен толығу жағдайында көрінеді.
Несиенің бұл түрін әр түрлі елдерде салыстыру оның дамуының әр түрлі
деңгейін көрсетеді. Италия мен Жапонияда тұрғындардың жалпы қарыз сомасының
қатынасы осы елдердің жалпы ішкі өнімдеріне 10% деңгейінде, ГФР және
Францияда –30%, ал Ұлыбритания мен АҚШ-та – 60%-дан астам. Тұтыну несиесі
негізінен қымбат тұратын тауарларды сатып алу кезінде: автомобильдерді,
электр тұрмыстық құралдарды, жиhаздарды және т.б. пайдаланылады. Тауар
қымбат болған сайын, несие де жиі қолданылады. Капиталистік елдерде несие
көлемінің жартысынан көбі автомобильдерді сатудың үлесіне тиеді. Қалған
тауарлар көбінесе қолма-қол төлеу шартымен сатылады.
Тұтыну несиесі көптеген елдердің экономикасында үлкен роль атқарады,
сондықтан ол мемлекеттік органдар тарапынан белсенді реттеуге ұшырайды. Бұл
реттеуді екі түрге бөлуге болады: біреуі деңгейі және пайдалану деңгейі
бойынша. Беру сатысында мемлекет тұтынушылардынесиелеуді кейде қолдап, кей
кезде тежейді. Банктер және қаржылық компаниялар қызметтерінің бұл түріне
несиелік шектеу әрекеті таралады.
Дамыған елдерде тұтыну несиесінің маңызы өте жоғары. Ол тұрғындардың
тауарларға сұранысын ынталандырады және оларды өндірісі мен өткізілуінің
ұлғайуына жағдай жасайды. Тұтыну несиесін көбінесе табыс деңгейі орташа
жұмысшылар мен қызыметкерлер пайдаланады. Бірақ ұзақ пайдаланыстағы
тауарларды несиеге алу жеке тұлғаларға қолма-қол мәміле арқылы алғанға
қарағанда едәуір қымбатқа түседі.
Тұтыну несиесі тауарлы және ақшалай болып келеді.
Ипотекалық несие –жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие –азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немесе кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
–мемлекеттік займдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер,
тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады. Қысқа мерзімді
қазыналық міндеттемелер ( вексельдер және т.б. несиелік міндеттемелер)
ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін шығарылады, бірақ
іс жүзінде –бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Халықаралық несие –валюталық және тауарлық ресурстарды қайтарымдылық
және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты халықаралық
экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс формасы.
Кредиторлар және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халақаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің формадан формадан айырмашылығы –диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрдегі экономикалық қатынастар ретінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1) Мерзімдері бойынша:
а) қысқа мерзімді ( 1 жылға дейін);
ә) орта мерзімді ( 1 жылдан 3-5 жылға дейін);
б) ұзақ мерзімді (3-5 жылдан жоғары);
2) Несиелеу объектілері бойынша :
а) негізгі қорларға берілетін несие;
ә) айналым қорларына берілетін несие;
3) Несиелеу әдістері бойынша:
а) қалдық бойынша несиелеу;
ә) айналым бойынша несиелеу.
Айналым бойынша сауда және жабдықтаушы-өткізуші ұйымдар несиеленеді, ал
қалғандарында айналым бойынша да, қалдық бойынша да несиелеудің элементтері
бар.
Несиелердің категориялары:
А) Қарыз алушының типі бойынша:
1. Тұтыну.
2. Бөлшеккөтерме.
3. Ауыл шаруашылығы.
4. Коммерциялықөнеркәсіптік.
5. Қозғалмайтын мүлік.
6. Энергия.
7. Үкімет –(жергілікті үкімет, штаттар, ұлттық) федералдық.
Ә) Мақсаты бойынша:
1. Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
2. Айналым капиталы.
3. Құрылғылар.
4. Ғимараттар.
5. Жобалар.
6. Лизингтік қаржыландыру.
Б) Әрекет ету мерзімі бойынша:
1. Қысқа мерзімді (бір жылдан кем емес).
2. Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін).
3. Ұзақ мерзімді (5 жыл және одан жоғары).
В) Өтелу кестесі бойынша:
1. Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесіүшін ай сайын).
2. Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті кезеңді
немесе жеңілдіксіз кезеңді, модификацияланған несие –шар, яғни өтелуі
кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге қарағанда анағұрлым көп төлемді талап
ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие –шар).
Г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
1. Қамтамасыз етілмеген.
2. Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен, дебиторлық
қарыздармен, қорлармен, құрылғылармен, жермен, ғимараттармен)
3. Кепілдендірілген.
4. Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі бар
хат).
1. Ұлттық банктің несиелері:
• Аукциондық –Ұлттық банктің ақша-несие саясатының уақытша құралы
болып табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық
негізде, республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа
мерзімді несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру
мақсатындағы берілетін несие;
• Ломбардтық –Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге
ала отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиесінің
түрі;
• Бюджеттік –Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министрлігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен беретін несиесі.
2. Екінші деңгейлі банктердің несиелері:
• өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толтыруға;
• күрделі жұмсалымдарды қаржыланжыруға;
• импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
• ипотекалық;
• несиелік желі негізінде –қарыз алушының бірінші талап етуі
бойынша және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде
оған несие беру туралы банктің заңдық рәсімделген міндеттемесі;
• консорциалық –несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік
операцияларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі
банктің қамқорлығымен уақытша бірлескен екі немесе одан да көп
банктер беретін несие, бұл кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай
да бір себептерге байланысты бұл функцияларды дербес жүргізуге
жетпеуі мүмкін.
• тұтыну мақсаттарына;
• банкаралық.
Коммерциялық банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі несиелер береді.
Олар мынадай белгілеріне байланысты жіктеледі:
І. Қарыз алушылар категорияларына қарай:
1. Қаржылық институттарға берілетін несиелер:
• мақсатты қорларға;
• банктерге;
• қаржы-несие мекемелеріне.
2. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
• өнеркәсіп салаларына;
• ауыл шаруашылығына;
• саудаға;
• дайындау ұйымдарына;
• жабдықтау-сату ұйымдарына;
• кооперативтерге;
• жеке кәсіпкерлерге.
3. Тұтыну мақсаттарына берілетін несиелер.
ІІ. Мерзіміне қарай:
• қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
• орта мерзімді ( 1жылдан 3-5 жылға дейін);
• ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
ІІІ. Тағайындалуы және пайдалану сипатына қарай:
• негізгі қорларға жұмсалатын;
• айналым қаражаттарына жұмсалатын.
ІV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
• кепілхатпен;
• кепілдемемен;
• кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
• сенім (бланктік) несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1) Стандартты несие –қайтарылу уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2) Күмәнді несиелер –қайтарылу уақыты кешіктірілген, мерзімі
ұзартылған және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
3) Үмітсіз несиелер –қайтару уақыты кешіктірілген, мерзімі өткен
несиелер шотына жазылған несиелер.
VІ. Валютамен берілуіне қарай :
• ұлттық валютамен;
• шетел валютасымен.
VІІ. Берілу шартына қарай:
1. Тұтыну несиесі –бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін
және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
2. Ипотекалық несие –бұл қозғалмайтын мүліктерді (тұрғын үйді, өндіріс
ғимараттарын, жерді және т.с.с.)
3. Овердравт несиесі –клиенттің шотынан қаражатты шегеру, дебеттік қалдық
бойынша берілетін қысқа мерзімді несиенің формасы.
4. Овернайт несиесі -өтімділікті қолдану мақсатында бір түнге берілетін
банкаралық несиенің түрі.
5. Онкольдық несие –кредитордың алғашқы талабы бойынша өтелетін қысқа
мерзімді несие.
6. Банкаралық несие –банктердің бір-біріне беретін несиесі.
7. Ломбардтық несиесі –тез іске асатын бағалы заттарды немесе бағалы
қағаздарды кепілге ала отырып, берілетін несие.
8. Лизингтік несие –құрал-жабдықтарды жалға алумен байланысты берілетін
несие.
9. Рамбурстық несие –шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат пен
дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірбиесінде пайдалынылатын несие.
10. Сенім несиесі –банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары
клинттерге берілетін несие.
11. Маусымдық несие –жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу
мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие.
12. Консорциалдық несие –ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердің өзара
қосылып беретін несиелері.
1.2 Ипотекалық несие түсінігі және оның қоғамдағы рөлі
Ипотекалық несие – жеке және заңды тұлғаларға, сатып алынатын тұрғын
үйдің өзін, құрал-жабдықтарды, жерді кепілге қоя отырып, осыларды сатып
алуға берілетін ұзақ мерзімді несие. Басқаша айтқанда - ипотекалық нарық
капиталы деп аталынатын, кепіл ретінде қозғалмайтын мүлікпен қамтамасыз
етілген, қарыз капиталы қайта орналастырылынатын қаржы нарығының бір
бөлігі, Ипотекалық капитал нарығында бағалы қағаз ретінде несие берушінің
несие бойынша алынатын төлемдер кепілдендіретін кепілдер, сондай-ақ қарыз
алушының өз міндеттемелерін орындай алмаған уақытта, кепіл объектісін
өткізу арқылы, салынған қаражаттарды қайтару мүмкіндігі қарастырылады.
Барлық қаржы нарықтары секілді, ипотекалық капитал нарығы да алғашқы
және екінші болып, ал қозғалмайтын мүліктің типіне байланысты - тұрғын
үйдің ипотекалық несиесі, табысты қозғалмайтын мүлік, өндірістік
қозғалмайтын мүлік және т.с.с. бөлінеді.
Ипотекалық капиталдың алғашқы нарықтағы несие берушілері арасында
коммерциялық банктер, сақтандыру және траст компаниялар, жеке несие
берушілер болады.
Ипотекалық капитал нарығында банктер маңызды рөл ойнайды. Бұл банктер
несиені қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып береді. Дамыған
капиталисттік елдерде ипотекалық банктер банк жүйесінде маңызды орын алады.
Кейбір банктер мемлекетке қозғалмайтын мүлікті кепілге қоя отырып ссудалар
береді.
Ипотека, ерекше экономикалық кепіл қатынасы ретінде,
қоғамның дамуына байланысты бірқатар өзгерістерге ұшырады. Мысалы,
Ипотекалық банктер XV ғасырдың аяғында Батыс Европада пайда болған, ерекше
банктік институт болып табылады және кеңінен дамыды. Ипотекамен байланысты
алғашқы қатынастар Германияда XVIII ғасырда пайда болды. 1770 жылы
Силезияда ең алғашқы ипотекалық банк ашылды. Бұл негізінен ірі коммерциялық
шаруашылықтарға қаржылық колдау жасау жұмыстарын жүзеге асыратын
мемлекеттік ипотекалық банк болды.
Ипотека (һуроtеkа- грек тілінен аударғанда кепіл деген сөзді
білдіреді) - несие берушінің - кепіл ұстаушының қарыз алушыға ақшалай
талаптарын қамтамасыз ету үшін қозғалмайтын мүлікті кепілге қоюды
білдіреді.
Ипотекалық несиені ұйымдастыру процесіне ипотекалық, риэлторлық,
сақтандыру және сараптау компаниялары, сондай-ақ қарыз алушылардың өзі де
қатысады. Ипотекалық компания қарыз алушы үшін қолайлы шарттар негізінде
несие шартына отыру үшін банкті таңдауға көмектеседі. Риэлторлық
компаниялар қарыз алушыларға, несие алу үшін қажет құжаттарды заңды
куәләндырумен байланысты қызметтерін ұсынады, Қозғалмайтын мүлік
Орталығында ипотеканы тіркеу жұмыстарын жүргізеді. Сараптау компаниясы
ипотека объектісіне нарықтық бағалау жүргізеді. Ипотекалық несиелендіру
кезінде қарыз алушы, сақтандыру компаниясымен сатып алынатын мүлікті және
де өзінің өмірі мен жұмыс қабілеттілігін сақтандыру шартына отырады. Бұл
банктің несие шартының мінедтті талабы болып табылады. Ипотекалық несиені
алу тәртібі өте қиын емес. Қарыз алушы, ипотекалық несиені беретін банкпен
келісім шартқа отырудың не екенін түсіндіретін тәжірбиелі мамандары бар,
ипотекалық компанияға барады. Алдымен компания сарапшылары, несие қаражатын
қайтаруын қаматамасыз ету мақсатында қарыз алушының несие қабілеттілігін
бағалайды, сондай-ақ несие қайтарудың жеке схемасын жасайды. Ол жерде
келесідей талаптар ескерілінеді: қарыз алушының орташа айлық негізгі
табысы, қосымша табыс табу көздерінің болуы, мамандығы, жұмыс тәжірбиесі.
Келісім шарт жасалғаннан кейін, қарыз алушы сатып алынатын пәтердің құнының
30 пайыздайын құрайтын, алғашқы салымды төлейді. Бұдан әрі, сатып алу-сату
шарты және кепіл шарты жасалынады. Сатып алынатын пәтерді кепілге қоя
отырып берілетін несиенің негізгі сомасы, пәтер құнының 70 пайызынан аспауы
қажет. Несиені қайтару және сыйақыны төлеу ай сайын жасалынады, сонымен
қатар сыйақы өтелмеген несие сомасының қалдығына есептелінеді. Ипотекалық
несиенің шарттары қарыз алушыға сатып алынған пәтерде жан ұясымен тұруға,
жалға беруге мүмкіндік береді. Бірақ та, қарыз алушының пәтерді, несиені
толық өтеген жағдайда кепілден алған кезде ғана сатуға, айырбастауға құқығы
бар.
Біздің Республикамызда Ұлыбритания, Франция және Испания қолданатын
ипотекалық несиелендіру моделі пайдаланылады. Банктің меншікті қаражаттары,
клиенттердің депозиттері банкаралық несие есебінен, қозғалмайтын мүлікті
кепілге ала отырып жеке және заңды тұлғаларға несие әр түрлі мақсаттарға
беріледі. 2000 жылыдың 28 қарашсындағы №1774 Тұрғын үй құрылысын және
ипотекалық несиелендіру жүйесін ұзақ мерзімді қаржыландыру Бағдарламасын
бекіту туралы Қазақстан Республикасының Үкіметінің қаулысында тұрғын үй
құрылысын және ипотекалық несиені дамытуды ынталандыратын бірқатар
шараларды қарастырды. Үкімет неміс және малазиялық ипотекалық несие моделін
Қазақстан үшін тиімді деп ескерді. Неміс моделі өзара көмек кассасы
қағидасы бойынша қолданылады. Банктің несие ресурстары болашақтағы қарыз
алушылардың жинақтарын тарту есебінен құралады. Тек, банк клиентінің ғана,
жинақ сомасына тең мөлшерде ипотекалық несие алуға құқығы бар. Өзінің
тұрғын үй жағдайын жақсартқысы келген тұлғалар ертеден бастап ойлаулары
қажет. Пәтер немесе үйді сатып алмас бұрын, 2-10 жыл ішінде арнайы
мамандандырылған банктерде мақсатты жинақтар жасауы қажет. Қозғалмайтын
мүліктің құнының 45 пайыздай мөлшері жиналған кезде, оны сатып алушы мүлік
құнының 10 пайыздай мөлшерінде мемлекеттік дотация алады, сондай-ақ қалған
соманы төлеу үшін 15-15 жылға жеңілдік несие алады. Малазиялық модель
ипотекалық компанияны құру арқылы жұмыс істейді. Бұл жерде коммерциялық
банктер ипотекалық облигацияларды сатып, тапқан ақшаны пәтер сатып алу үшін
қажет несие ретінде ұсынады. Неміс моделіне қарағанда, бұл модельде пәтерді
сатып алу уақыты кейінге қалдырылмайды. Американың ипотекалық несиелендіру
моделін Қазақстанда қолдануы да мүмкін. Бұл модель арқылы, ипотекалық несие
үшін қажет ақшаларды ұйымдастырылған бағалы қағазадар нарығы арқылы
мобилизациялау қарастырылған. Американдық модель несиелеудің негізгі екі
қағидасына негізделген: құрылыс және пәтер сатып алу. Банк подрядчик
фирмаға жерді сатып алу үшін, жобалық және құрылыс жұмыстарына төлем жасау
үшін құрылыс қарыздарын ұсынады. Бұдан әрі құрылыс процесіне, болашақта
салынатын үйді кепілге ала отырып, ипотекалық несие алған қарыз алушының
өзі қатысады. Несие қарыз алушының табысына байланысты 15 жылдан 30 жылға
дейінгі мерзімге төменгі пайызбен беріледі. Несиені беру кезінде қарызды
өтемеген жағдайда меншік құқы несие берушіге өтетін құжаттары толтырылады.
Көптеген дамыған елдердің Үкіметі тәуекелдерді сақтандыру жүйесі
мемлекеттік кепілдеме арқылы сонымен бірге салықтық жеңілдіктер және
адрестік дотациялардың көмегімен потекалық несиелендіру моделін қолданады.
Себебі, көп жылдық тәжірбие, қозғалмайтын мүлік нарығының жеткілікті дамуы
барлық ұлттық экономиканы кез - келген тұңғиқтан шығаратынын дәлелдеді.
Осы уақытқа дейін баспана мәселесін шешудің жаңа бір мүмкіндігі -
ипотека жайында аз айтылып келген жоқ. Алайда, халық арасында ипотека кез
келгеннің қолайы емес, тек табысы жақсы адамдардың мүмкіндіктерімен ғана
үйлеседі деген пікірлер жиі қайталанады.
Мұндай пікірмен санаспауға да болмайтын сияқты. Әрине, бизнеспен
айналысып жүрген адам үшін айналымда жүрген ақшасын шашпау шығарғаннан
гөрі, баспана, жағдайын несие арқылы қомдағаны әбден қолайлы-ақ. Өйткені,
бизнесті дамытуға берілетін несие көрсеткіштері ипотекалық несиеден
әлдеқайда жоғары екені де рас.
Ал орта табыстылар санатындағылардың айлық табысы 20-30 мың теңге
төңірегінде болса, енді бір отбасыларында бұл 40-50 мың теңгені құрады.
Әлбетте, одан да көп табатындар да жегкілікті. Сон-дықтан орта табысты
делінген отбасылардың өзінде баспана мәселесін шешуде ипотекалық несиеге
көзқарас әр түрлі.
Сонымен қарапайым тілмен айтқанда, ипотека жүйесі банктен қарыз алып,
баспана мәселесін түпкілікті шешу екендігі түсінікті болған шығар. Енді
ипотека тарихына қайта оралып көрсек, айналасы екі-үш жылдың ішінде аталмыш
салада бірқатар өзгерістердің болғаны байқалады. Атап айтқанда, 2004 жылы
ипотекалық несие 20-25 пайызбен 5 жыл мерзімге ғана беріліп келсе, 2005
жылы үстеме төлем 16-19 пайызға төмендеп, 10 жылға ұзартылды да, 2006 жылы
пайыздық көрсеткіш 12,5 пайызға дейін түсіп, банкке несие қайтару мерзімі
15-20 жылға дейін жеткізілді. Бұл бірқатар адамдардың қолайына жағып
қалғаны да жасырын емес. Жылдық үстеме төлемнің төмендегені әрине,
көпшілікке тиімді көрінгенімен, мұнда жылды ұзартудың еш қисыны жоқ сияқты.
Өйткені қарыз мерзімі қаншалықты созылған сайын банк берешегі де өсе
түседі. Ал уақыт мейлінше қысқа болса, онда ай сайынғы банкке құйып
отыратын сома жоғарылағанымен, өтейтін карыз салмағы азая түседі. Мысалы,
Сіз банктен 10 000 АҚШ долларына несие рәсімдесеңіз, жылына 12 пайыздык
көрсеткішпен 20 жыл өтейсіз делік. Онда банкке ай сайын құйып отыратын
соманыз 110 долларды құрайды. Ал егер несие мерзімін 25 жылға ұзартсаңыз,
төлеміңіз 105 доллардан аспайды. Сонда ай сайын банкке құятын сомаңыз бар-
жоғы 5 долларға ғана төмендейді, ал мерзіміне бақандай бес жыл қосылады.
Сайып келгенде банкке берешегіңіз де арта түспек. Дегенмен, бұл жерде
жылдың ұзақтығы аз табысты азаматтардың несие рәсімдеуіне жасалған
мүмкіндіктердің бірі деп қарастырған жөн шығар.
Қаржы саласы мамандарының пікіріне құлақ түрер болсақ, құндықағаздар
рыногінде ипотекалық облигацияларды орналастыруда банктердің мүмкіндігін
кеңейтіп, ипотекалық несиелеу жүйесін инвестициялауға пайыздық ставкаларды
8-10 пайызға төмендетуге болатындығы айтылады. Алайда, мұндай жағдай
банктердің ипотекалық портфельдері 6-7 млрд. теңгеге жеткенде ғана жүзеге
асырылады екен.
ІІ. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ИПОТЕКАЛЫҚ НЕСИЕЛЕУДІҢ СИПАТЫ
2.1 Қазақстан Республикасында ипотекалық несиелеудің даму
ерекшеліктері
Қазақстан Республикасындағы көптеген банктер сатып алынатын пәтер мен
үйді немесе құны бойынша эквивалентті басқа мүлікті кепілге ала отырып, үй
сатып алуға несие береді. Несиелеу шарттары барлық ұйымдар үшін бірдей
болып табылады. Несие сомасы елу мың долларға дейін жетеді. Алғашқы салым
сатып алынатын мүліктің құнының 30%, төлемді ұзарту - клиенттің қалауы
бойынша бес жылға дейін. Несиелейтін ұйымның сыйақысының Вилкасы жылына
15 пайыздан 25 пайызға дейін құбылады.
Ұлттық Банк сарапшылары ипотекалық несие нарығына талдау жасағаннан
кейін, келесідей шешімге келді: сыйақының мөлшері жылына 20 пайыздан жоғары
болған уақытта ғана бұл бизнес тұрақты және пайдалы болады. Егер ол одан
төмен болса, онда ұйымдар ақшаны басқа жаққа жібереді. Ал оны дәлелдеу өте
қиын, сондықтан да сақтанған дұрыс.
Фирмалар клиенттерді өздеріне тарту үшін өте қарапайым сызбаны
қолданады. Қарыз алушыдан аз мөлшерелеме аламыз деп жариялай отырып
(мысалы, жылына он жеті пайыз), бұл санды мәміленің толық кұнынан
есептейді. Ал шын мәнінде қарыз алушыны үйдің құнынан он жеті пайызға
несиелейді. Осы уақытта нарықтың басқа қатысушылары сыйақы мөлшерлемесін
міндетті салымды есептемегендегі сомадан белгілейді. Осылайша, олардың
жылына 21-23 пайызға берілетін несиелері біршама тиімсіз болып көрінеді,
бірақ шын мәнінде олар бірдей болып саналады.
Ипотека сферасындағы ең ірі компаниялардың барлық менеджерлері,
өздерінің қызметтерін бір айдағы тұрақты табысы шамамен 250 ден 500 доллар
көлемінде болатын орта сыныптағы адамдарға көрсетуге есептеген. Егер жан-
ұясында екі адам осы шекте табыс табатын болып, бес жыл мерзімге он мың
доллар болатын екі бөлмелі пәтер сатып алса, онда үш мың доллар алғашқы
салымды төлеп, жаңа пәтерге көшкеннен кейін, бес жыл ішінде ай сайын 260
доллар төлеп отырады. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz