Ш.Құдайбердиев лирикасы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін, кейбір аффикстердің қызметін, бейнелегіш амал-тәсілдерін анықтау және талдау жасау

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

Зерттеудің өзектілігі. Ш. Құдайбердиев сияқты ХХ ғасыр басындағы әдебиетіміздің белгілі өкілдерінің бірінің шығармашылығы әдебиеттану ғылымында бірнеше ғылыми зерттеулерге өзек болды. Ал оның шығармаларын тілдік және стильдік жағынан қарастыру мәселесі кенже қалып отыр. Ақын шығармаларын тілдік тұрғыдан зерттеген көлемді зерттеу, мақалалар жоқ деп айта алмаймыз. Бұл ретте зерттеуші А. . Қонарбаева өз диссертациясында [1] Шәкәрім шығармашылық өнерінің тілдік қолданыс ерекшелігін қарастырған. Бірақ Шәкәрімнің шығармашылық ауқымы әлі толық зерттеліп болған жоқ. Жұмыстың жазылуына сонымен бірге ақын шығармаларының тікелей әсері болды. Яғни, әдеби тіліміздің белгілі кезеңіндегі көркем әдеби стильдің ерекшеліктерін көрсете алатын, қазақ тілінің бейнелілігін танытуға тиісті Ш. Құдайбердиев шығармалары сияқты әдеби үлгілерді зерттеу нысанасынан тыс қалдырсақ, онда өткен ғасыр басындағы әдеби тіліміздің ерекшеліктері түгел болмас еді.

Шәкәрім шығармашылығын зерттеуді бұлайша саралап қарастыру ғалым Р. Сыздықованың айтуынша, «ойшыл, аудармашы әрі заманында мерзімді баспасөз беттерінде өзінің азаматтық үнін қосқан көп қырлы таланттың ұлттық әдеби тілдің нормалану процесіне тигізген ықпалы мен үлесін айқындаудан туып отыр . . . Қоғам өміріндегі күрт өзгерістер соны ұғымдарды туғызды, ал ол өз кезегінде ана тілінің сөздік қорынан көрініс тапты. «Шәкәрім мұрасының» стильдік-жанрлық өрісінің кең екендігі, оның тілдік-көркемдік тәсілдерді саналы түрде қолданып, өзіндік ізденістерге барғандығы, қаламына тән ерекшеліктердің молдығы мен әр алуандығы - осылардың баршасы бұл тақырыпты өз алдына бөлек арнайы зерттеуді қажет етеді» [2, 187] - деген филология ғылымының докторы Р. Сыздық.

Осы тұрғыдан келгенде, Ш. Құдайбердиев лирикасының тілін лингво-стилистикалық тұрғыдан зерттеп, өлең құрылысындағы лексика-фразеологиялық ерекшеліктері мен сөздердің көркемдегіш құралдар

түрлерінде қолданылу сипатын айқындап беру - тіл білімінде ғылыми ізденісті қажет ететін өзекті мәселе.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері.

Зерттеудің негізгі мақсаты - Ш. Құдайбердиев лирикасы тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктерін, кейбір аффикстердің қызметін, бейнелегіш амал-тәсілдерін анықтау және талдау жасау. Аталған мақсатты орындау үшін мынадай міндеттерді атқару көзделді:

Ш. Құдайбердиевтің поэтикалық тілінің лексика-фразеологиялық ерекшеліктеріне тілдік-стильдік тұрғыдан талдау жасау.
Кейбір аффикстердің қызметтерін ғана емес, олардың актив-пассивтігі, стильдік немесе басқа да мотивтерге орай пайдаланғандығын қарастыру.
Ш. Құдайбердиев өлеңдерінің поэтикалық тіліндегі, атап айтқанда, эпитет, теңеу, метафора, метонимия т. б. көркемдегіш құралдардың семантикалық және стилистикалық табиғатын ашу.

Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Ш. Құдайбердиевтің ақындық шеберлігін зерттеу барысында оның поэтикалық тілі бейнелегіш-көркемдегіш сөздерге бай екендігі және оның ұтымды қолдануда өзіне ғана тән ерекшеліктері бар екендігі ашылды. Ақын лирикалық шығармаларында тілімізде бұрыннан бар фразеологизмдердің жаңа құрылымдарын жасап, варианттылық әдісіне көп жүгінген, сөзге образдылық сипат беруге барынша көңіл бөлген. Ақын стильдік құралдарды - троп түрлерін, омонимдерді, антонимдерді, синонимдерді, тұрақты сөз тіркестерді тағы басқаларды шебер қолданған. Сол арқылы Ш. Құдайбердиевтің қазақ поэзиясына, әсіресе, сөздік құрамының баюына көп үлес қосқандығы белгілі болды. Бұл диплом жұмысында алғаш рет Шәкәрім шығармашылығындағы кейбір сөзжасамдық тұлғалардың қолданылу ерекшелігі айқындалады. Ақынның поэтикалық тілі қазақ поэзиясын жаңа белеске-көркемдік дәрежеге жеткізгені анықталады.

Зерттеудің нысаны . Ш. Құдайбердиев шығармашылығындағы қазақ әдеби тілінің лексикасын және сөз жасау тәсілдерін саралап, мағыналық реңктерін талдау, жүйелеу, көріктеуіш тәсілдерін зерттеу мәселелері жатады.

Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:

1. Ш. Құдайбердиевтің жаңадан сөз тіркесімдерін жасау арқылы бұрын кездеспейтін мағыналық реңктерді поэзияға енгізе алғандығы;

2. Тілімізде бұрыннан бар сөздерді жаңа қырынан соны бояумен, өзгеше өңмен жұмсай білетіндігі;

3. Фразеологизмдер мен перифраздарды қолдану арқылы, өзінің поэтикалық қорын молайтқандығы;

4. Көркемдегіш құралдарды сан алуан өзгерістерге түсіру арқылы жаңа тілдік қолданыстарды көбейткендігі.

Жұмыстың құрылымы : Диплом жұмысы кіріспе, екі тарау және қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.

I. Тарау. Ш. Құдайбердиев лирикасы тілінің

лексика-фразеологиялық ерекшеліктері

1. 1. Ш. Құдайбердиев лирикасындағы омоним сөздердің қолданысы

Шәкәрім поэзиясында омонимдердің бояуы әр түрлі мақсатта қолданылады. Ақын өз шығармасының көркемдік дәрежесін биіктету мақсатымен омоним сөздердің орнын тауып қолданған. Омонимдер белгілі контексте, әсіресе, өлең жолдарында кездесіп келіп ой ойнақылығын тудырады. Ұқсас сөздерден мағынасы мүлде ұқсамайтын мағына аңғарылады. Омоним сөздерді дұрыс қолдану образды бейнелі, әсерлі көрсету үшін тіл көркемділігінің шынайылығымен жан-жақты мағыналық топтарын анықтау үшін қажет. Кез келген көркем шығармада омонимдерді ажырату көп мағыналы сөздерден контекстік сипаты басым келеді. Қазақ тілі лексикасы бір буынды түбірден болған омонимдерге бай. Бір буынды түбірден болған мағыналардың арасында семантикалық байланыс үзіліп, полисемиядан ажыраған омонимдер Шәкәрім поэзиясында көрнекті орын алған.

« Жарымның нұрына жанып,

Тәнім көмір бола қалып». [294]

« Жардың сөзін құран қыл,

Шатақ дін мен заңнан без!» [59]

Осындағы омоним сөздер- «жар». Шәкәрім шығармаларында «жар» (әйел) өзінің бастапқы мағынасынан айырылып, Құдай бейнесін беретін идеалды образ, символ деңгейіне дейін трансформацияланған. [3, 35]

Сондай-ақ, «жар» сөзі іс-қимылды білдіріп, етістік қызметін де атқарып тұрады. Мысалы:

«Ішін жарып , ішек жалғап, сүйек қиып,

Жамайды ерін, мұрын, түскен тісін. » [138]

«Жүрегімді жарып алып,

Ағызды арамын, насын. » [145]

« Жар » сөзі тура мағынасында келіп әйел мағынасын білдіреді:

«Бейісте бар сұлу жар ,

Мінсіз таза, хор қыздар. » [243]

« Жар сүймесе баласы жай білмесе,

Қанды жасы көзінен қайтып ақпас». [162]

«Өзге асықтар қызғанады,

Басқалардан өз жарын ». [254]

« Жар » сөзі табиғат әсерінен (жел үрлеп, су шаюдан) пайда болған, биік қабақ тік жаға мағынасында да қолданылған. Соған қоса қиыншылық көріп, тауқыметін тартқан азабын аңғарту сияқты ұғымды білдіріп, аңғартады:

« Жарға жетсем болғаны,

Суалған көңіл толғаны.

Басыма қыдыр қонғаны,

Ақсам-дағы миллион жыл!». [249]

Шәкәрім шығармашылығында омоним сөздерді қатарластырып алуы да кездесіп қалады. Мысалы:

«Кетті еріншек өкпелеп ,

Қайта келіп қонбасқа.

Өкпеге тағы тепкілеп,

Тарланды салдым болмасқа». [54]

Осындағы өлеңнің бірінші жолындағы «өкпелеп» іс-қимылды білдіріп, адамның көңіл-күйін білдірсе, үшінші жолдағы «өкпе» заттық мағынада тұрып, анатомиялық атау болып тұр.

Бір сөзде бірнеше мағына болуы мүмкін, бірақ, бұл байлықты аса сақтықпен абайлап пайдаланған дұрыс. Өйткені омоним сөз орынды жерде тұрмаса, сол арадағы ұғымды бұлдыратып, көмескі, түсініксіз тіпті кейде екі жақты мағына беруі мүмкін . . . шын өнер иелері омонимді сарабдал таңдайды. (4, 19)

Өлең жолдарында қатар тұрмай, қатар алынбаған омонимдер ой мен сезімге көркем шығарманы ажарлауға қызмет ете алмайды.

Шәкәрімнің поэтикалық тілінде мұндай омонимдер көп-ақ:

«Газетке жаз , кітап жаз ,

Бастыр, оқыт қазаққа». [53]

Осындағы жаз етістік омонимі, бірақ осының басқа мағына беретін түрлері бұл өлең жолдарында кездеспейді. Бірақ басқа өлең жолдарында кездеседі. Мысалы:

«Суыр неге қазады таудың сайын?

Жаз жиып қыстық азық қылар дайын». [262]

«Кейде күннің райын,

Сипаттаған түсі бар

Бір айы мен бір айын

Жазы , күзі, қысы бар». [143]

Атын өлең жолдарында өрнек тауып әдемі бояу үшін жиі қолданылатын омонимдер бар: «жас», «жүз» т. б

Жас I. Үстеу. Өмір өлшемі.

« Жас күнде бойды үйретпе ерінгенге». [169] Жас II. Зат есім. Жылағанда көзден шығатын сұйық зат. Көз жас

«Айла таппай адастым,

Қайғы артылып мойныма.

Ақылымнан шатастым,

Жас төгілді қойныма». [47]

«Сүйте-сүйте ашылып арандарын,

Алғызарсың бұл елдің қанды « жасын ». [156]

Жас III. Зат есім. Адам.

« Жастарым , құмар болма көрінгенге» [59]

«Күндемей, шын міндесең» разымын,

«Қайта, жастар сөйтсін» деп тілегім бар [66]

Жас IV. Сын есім. Қарсы мағынасы-кәрі.

« Жас көңілде жарық бар,

Кәріде кемдік анық бар». [38]

Жүз . I. Зат есім, синонимі-бет, өң, келбет, дидар мағыналарында жұмсалады:

« Жүзіңді көргелі

Күн шықты қайтадан». [45]

«Көңілден суреті кетпес,

Жүзі -сиқыр, шашы -тұзақ». [212]

Жүз II. Сан есім

«Неше жүз автомобиль, арбаменен

Жіберсе де көңілі бір сенбеген». [154]

« Жүз мың ділдә алды да кедей сатты,

Шыдадым деп баланың қазасына» [152]

«Бұл күнде жүз түрленіп, мың құбылып,

Көзіңді қызықтырар тым жылпылдап». [73] Жүз III. Сын есім. Адамның мінез-құлқын білдіреді:

«Молдеке-ау, оған таңданба,

Сол кіреді бейіске.

Екі жүзді сандалма,

Сен қаласың кейісте». [342]

Жер жүзі IV. Зат есім, синонимі- дүние жүзі, әлем мағыналарында жұмсалады.

« Жер жүзіне қып-қызыл гүл бітірем,

Көзімнен қанды жасым сорғаласа» [259]

1. 2. Ш. Құдайбердиев лирикасындағы антоним сөздердің қолданысы

Антонимдер Шәкәрім поэзиясының стильдік қызметінде жиі көрінеді. Ақын өз шығармасының көркемдік қуатын арттыру үшін қарама-қарсы сөздерді өте ұтымды пайдаланған.

Жеке суреткердің антоним сөздерді қолдануы шығарма тілінің көркемдігін шыңдай түседі. Демек суреткер өзі суреттеп отырған құбылыстың, оқиғаның екі жақты мәнін ашып қарастыруды мақсат етеді. Дүниенің басталуы мен аяқталуы бар сияқты заттар мен құбылыстардың қарама-қарсы мәні бар. Сөз жоқ, Шәкәрім поэзиясында барлық суреткерге тән антонимдер түгел қамтылған, «дос-жау», «күн-түн», «жер-көк», «өмір-өлім», «жақсы-жаман». Мұндай антонимдер Абай шығармаларында жиі ұшырасады.

«Ішім өлген сыртым сау,

Көрінгенге деймін-ау,

Бүгінгі дос ертең жау,

Мен не қылдым япырау» [5, 64]

Осындағы дос, жау адамдардың арасындағы әлеуметтік топтардың атауларына тән мағынада алып суреттелген.

Шәкәрім өлеңдерінде - «дос», «қас» қарама-қарсы ыңғайда жиі алынып, антоним сөздерді алудағы өзіне тән стильдік өрнектердің ерекшелігінің арнасын анықтайды.

«Бүгін дос , таң атса қас бола қалып,

Бұлт еттік, мен болдым деп ат аларлық » . [34]

« Дос мақтаса , не пайда онан саған,

Дұспан сөксе , не кемдік көрдің жаман?» [64]

«Кейде дос та жамандар жоқ нәрсе үшін,

Дұспан сөгер сыртыңнан қайрап тісін» [65]

Ақын «досы мен қасына» деген ішкі сезімдік әсерін көрсету мағынасында айтылған.

Шәкәрімнің поэтикалық тілінің стильдік бағытын анықтайтын зат есімдік антонимдер : «жер мен көк», «күн мен түн», «өмір мен өлім», «тумақ пен өлмек», «жоқтық пен барлық». Ақын осы сөздердің мәнін яғни әлемдегі құбылыс, оқиға тек дүниені танушы адамның ғұмырының барлық сатысы осы «жер мен көктің», «күн мен түннің» арасында, «өмір мен өлімнің» мәңгілік бірлігін қарастырады. «Жер мен көктің» антонимдік қатары Абай шығармаларында да кездеседі.

«Біреуі көк , біреуі жер тағысы,

Адам үшін батысып қызыл қанға» [5. 64]

Бұл жолдарда «жер мен көк» қарсылық мәнде ғана айтылады. Шәкәрім тілінде:

«Өмір, дүние, жер мен көк , өткен заман,

Ажал алмай қоймайды ешкімді аман» [64]

«Пәрменімен айналған мәрхи фәләк-

Күн мен ай, жұлдыз, әуе, жер менен көк ». [63]

Бұл сөздер бүкіл поэзияның өз бойына тән стильдік өрнекке ие болып, түрлі бояулы сипатқа ие. Осы сияқты Шәкәрім поэзиясында «өмір мен өлім» антонимі кездеседі.

« Өлім маған өмірден мың есе артық,

Жарға құрбан болуға жан жараса». [259]

Шәкәрім тіліндегі өмір мен өлім антонимі бір-біріне ашық қарсы қойылып, оның мәнін тереңнен толғайды. «Өмір мен өлім» - адам баласының болмысының екі ұшы. Өмір - адам баласының шексіздігі, мәңгілігі болса, өлім - адам болмысының шектілігі, тоқталу нүктесі. Бұдан да басқа антоним сөздер түрлі мағынада, әр қилы мағыналы реңкті бейнелейді. Өмір - шексіз әлем сырын аңғартса, өлім - сол әлем мәнін адамның соңғы өлім сәтіне тоқталғандағы өмірді сезінер шағының мәнін толғап, түсіну сияқты мақсаттарын танытуға негізделеді.

Шәкәрім шығармасында сын есімдерден болған антонимдер «биік пен аласа», «күшті мен нашар», «үлкен мен кішкене», «ақымақ пен ақылды», «адалдық пен арамдық», «арам мен адал», «бұлдыр мен анық», «піскен адам мен шикі адам», «сау мен науқас» қолданған.

Бұл сын есімді антонимдерді қолданудағы Шәкәрімнің табысы мынада:

а) заттың сапасын, қасиетін анықтауда,

ә) кісінің мінез-құлқының, көңіл-күйінің қасиетін танып білуге

жәрдемдесуде,

б) заттың сыр-сипаты мен белгілерін анықтауда,

в) зат пен құбылыстың түр-түсінің реңін танытуда,

г) заттың, құбылыстың дәмін, сипатын құрамын танытуда осы антоним сөздерді пайдаланып тіл көркемдігін, ой көркемдігіне жетелеп, айтылған ойдың эстетикалық сипатын, сымбатын танытуға жәрдемдеседі.

«Ерді

адалдық жолға бастайтын,

Елді

арамдыққа әсте баспайтын,

Басшы адам қойылса». [271]

Осындағы «адалдық пен арамдық» жай қарама-қарсы мәнде ғана айтылып тұрған жоқ, бүкіл оқиғаның мәнін әдемі бейнелеп, жарқырата ашып тұр. Осы сияқты «ащы-тұщы», «сау-науқас», «ылай-тұнық», «ащы-тәтті», антонимдері Шәкәрім поэзиясының стильдік бояуын танытатын сөздер.

«Ол суда ылай да бар , тұнық та бар,

Ылай суды тұнықтан кім айырар?» [276]

«Тәні сау , миы науқастар ,

Ондайға дәрі қона ма?» [234]

«Дүниенің ащы-тұщы дәмін татпай,

Не болдың еш нәрсені білмеуменен?» [245]

немесе

«Неге мұндай қатты айтты?»-деп ойласам,

Өлеңнің сырты ащы, іші тәтті !» [40]

Автор әр өлең жолында жарыса қолданылған антонимдік қарама-қарсылықтар арқылы оқырманға үлкен ой тастайды. Бұл антонимдердің ақын тіліндегі көркемдік бояуы ерекше, осы антонимдер арқылы Шәкәрім өлеңінің тереңіне еркін бойлап қарама-қарсы мағынадағы сөздердің ерекшеліктері айқындалады. Шәкәрім поэзиясы антонимдерге өте бай.

Үстеуге қатысты «таңертең-кеш», «күні-түні», «асты-үсті», «алды-арты», т. б антонимдері де қолданыс тапқан.

«Өкінерсің, көрерсің,

Не таңертең , не кешке» . [57]

« Алды-артыңа қаратпас,

Рахымы жоқ тым ит бар». [105]

« Күні-түні ойланып,

Жазудан да жалықтым.

Газет, кітап қолға алып,

Оқудан да талықтым». [51]

Тілдегі антонимдер қарама-қарсы құбылыстарды біріне-бірін шендестіріп, салыстыру арқылы күшті стильдік мән тудырады. Жалпы антоним сөздердің қарама-қарсы контраст мағынада қолданылып ойды айқындай түсетіні секілді, көңілге бірден орныға түсетіні бар, сезімге бірден әсер етеді.

Ақын тілінде етістік антонимдердің ерекшеліктеріне сай стильдік бояуы да шынайы мазмұнды болып келеді. Атап айтқанда: «қуанбақ-кейімек»,

«Бойда жоқпен мақтаса, яки сөксе,

Қуанбақ не кейімек өзіңе еп пе?» [65]

Мұндағы «қуанбақ не кейімек» сияқты эмоциональды экспрессивті етістік антонимдер Шәкәрім поэзиясының тіл көркемдігінің эстетикалық қуатын арттыруға жәрдемдеседі.

Ақынның поэтикалық тілінде кейіпкердің қуана отырып жабырқай алатыны сияқты жан-дүниесіндегі, болмысындағы өзгерістерді жан-толқынысының әр алуан құбылысын сипаттауда етістік антонимдерінің қызметі ерекше байқалады.

«Біреу сені мақтаса , қуанасың ,

Жамандаса , жабырқап , суаласың.

Мақтаған кім, сөккен кім-онда ісің жоқ.

Бәрібір сен де елерме дуанасың». [64]

«Бойда жоқпен мақтаса , яки сөксе,

Қуанбақ , не кейімек өзіңе еп пе?» [65]

Осындағы, «қуану мен жабырқау», «қуанбақ пен кейімек», «мақтау мен жамандау», «мақтау мен сөгу» антонимдері арқылы адам баласының психологиялық сәтін әсерлі де әдемі бере білген.

« Кетті , келді ,

Толды , семді ,

Өзгеленді бұл ғалам.

Туды , өлді ,

Жанды , сөнді,

Өршіп енді қайтадан». [270]

«Мен кетемін ,

Келеді тағы өмірге мендей» [270]

« Жеңгеніміз желіктік желпең қағып,

Жеңілгенді жер болған атқа таңдық» [34]

«Тумақ, өлмек-тағдырдың шын қазасы,

Ортасы-өмір, жоқтық қой-екі басы». [154]

« Тұрайын десең, жатқызар,

Буынды сүйтіп қатқызар». [103]

Осы сияқты етістікпен келген антонимдер Шәкәрім тілінде молынан кездеседі.

Шәкәрімнің тіліндегі антонимдердің кез келген сөз бояуы қазақ поэзиясының сөз құлпыртуына әсерін тигізді.

Шәкәрім қолданысында антонимдердің стильдік қызметі әсерлі де көркем. Шынайы тіл табиғатының әсем өрнектеулеріне құрылып, оқырманына үлкен әсер бере, шығарманың поэтикалық қуатын арттыруға қызмет етеді.

1. 3 Ш. Құдайбердиев лирикасындағы синоним сөздердің қолданысы

Синоним сөздер барлық тілге тән құбылыс, жалпы ауызекі тілде қалыптасқан синонимдер бар да көркем әдебиет стилінде қалыптасқан синонимдер бар. Бұл екі топ синонимнің әдеби тіл аясындағы қолданылуы бірдей емес. Көркем шығармада жеке ақын-жазушының стиль ерекшелігіне байланысты қолданылатын синонимдердің кейбіреулері халықтық сипат алып кетеді. Көркем шығармада кездесетін синонимдердің дені сол автордың өзі қолданатын контекстік ыңғайлас синонимдер болып кетеді. [6. 32]

Шәкәрім поэзиясындағы синонимдердің қолданысы әлде-қайда өзгешерек. Суреткер синонимдерді қайталау мақсатында емес, белгілі ойды толықтыра түсу үшін нақтылап дәлелдей түсу ниетінде жұмсайды.

Синонимдерді стильдік ыңғайда қолдану суреткердің бәрінде бірдей емес. Синонимдік қатар көркем шығарманың образды жетілдіріп эстетикалық сымбатын арттыра түседі.

Шәкәрім поэзиясындағы синонимдік қатар ақын тілінің стильдік межесі, суреткерлік қабілетінің табиғи талантымен ерекшеленеді. Ақын әр уақытта айтқысы келген ойын оқырманды тебірентер түрлі сөзбен жеткізуге тырысады. Мағыналас сөздер тобы бір ғана ақиқат шындыққа негізделіп бір ұғым мағыналарының әр түрлі реңктерін бір-бірінен оздырып, түрлендіріп қолдану қызметінде жұмсайды.

Шәкәрім өлеңдерінде бір мағынаны немесе бір ұғымда айтылуы басқа-басқа болып келетін бірнеше сөзбен беру мүмкіндігінің молдығымен ерекшеленеді. Ана тілінде синонимдер автордың айтпақшы ойының түрлі сипатын ашып ойды өткір, терең тұжырымдап, нақтылай түсу үшін қызмет етеді. Синонимдерді көп қолдану, оның аясын кеңейту, күллі қырын нәзік түсіне біліп, талғап қолдану ақынның шеберлігіне байланысты.

«Ымырт боп, қас қарайып, күн де батты,

Бір жерге шаршаған соң келіп жатты». [76]

Осындағы өзара мәндес синоним сөздер: «ымырт боп», «қас қарайып», «күн де батты» үш түрлі құбылыстың бір мәндегі кештің болғанын шебер пайдаланған.

Синонимдерді көп қолдану ақынның сөз байлығының молдығынан хабардар етеді.

«Үміт үзген қорқақ ой

Дірілдеді қалшылдап .

«Мүмкін емес-мұны қой» -

Деп жалынды жалпылдап . . . » [51]

бұл жолдардағы «дірілдеу-қалшылдау» деген қимыл-әрекет ұғымдарының әрқайсысының өзіне тән өзгешелігі мен ерекшелігі болады. «Дірілдеу» сөзіне қарағанда оның синонимдік қатары «қалшылдау» мағыналық салмағы күштірек екенін байқауға болады. Синонимдік қатарға енген сөздер мағына жағынан бір-бірінен сәл жоғары немесе сәл төмен дәрежеде болады. Синонимдер градация жолымен өзгеріп отырады. Жоғарыдағы өлең жолдарындағы синонимдердің әрқайсысы бірінен-бірі градация арқылы өзгеріп, дамып отырғанын байқауға болады.

Синонимдер көркем әдебиетте поэтикалық реңкте жиі қолданылады. Мысалы «дірілдеу», «қалшылдау», қатарына «тоңу», «мұздау», «сақылдау», синонимдері мағыналас, бірақ ақын ішкі сезімге тән мағыналық стильдік қолдану «тоңу», «сақылдау» емес «дірілдеу», «қалшылдау» сөздеріне бой ұрған.

Шәкәрім тілінде зат есімдік синонимдердің ішінде деректі, дерексіз ұғымдағы өзара мәндес сөздер көп кездеседі. Мысалы:

«Ортамыздан от жағып, өрт шығардық,

Көре тұра құтырып, күйіп-жандық». [34]

«Жуаны қылады зорлық ,

Момынның көргені қорлық ». [82]

«Сыяз сайын әркіммен арпалысып,

Күнде дау , күнде жанжал , шу болмақты». [37]

«Құмары- құлықпенен жығайын деп,

Айламен аялыма бұғайын деп». [41]

«Құрбылас- қулық пен айла баққан,

Олардан алдамшы деп көңілі қайтқан». [32]

«Осы күнде арамның жолдасы мол,

Қу мен сұмды кім жиса, шын мықты сол, [68]

Тіліміз сын есімдік синонимдерге де өте бай, әсіресе адам іс-әрекетінің сан-алуан әрекетін суреттеу барысында поэтикалық тілдің ең шұрайлы бөлігін атқарады.

«Тіпті мінсіз ,

Кемшіліксіз

Есті қылған іс пе екен?» [234]

«Залалы тие берсе мұқым жанға,

Рахымсыз , қайырымсыз боп қысылғанда». [38]

« Керім-кербез кей жігіт

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.