Шешендік өнері туралы түсінік

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 66 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы:

Кіріспе. Шешендік өнері туралы түсінік . . . 3-9

І Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері . . . 10-15

1. 1. Бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері . . . 15-18

1. 2. Қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау, сөздерінің тілдік-стилистикалық белгілері . . . 18-25

1. 3. Қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері . . . 25-27

1. 4. Естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілері . . . 27-33

ІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысы

2. 1. Шешен бейнесінің қалыптасуындағы стиль мәселесі . . . 34-39

2. 2. Шешендік сөздерге тіл, стиль мәселесінің қатысы . . . 40-44

ІІІ Тарау. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктері

3. 1. Сөздік құрамы . . . 45-51

3. 2. Бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымы . . . 51-63

Қорытынды . . . 64-65

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 66-67

Кіріспе.

Шешендік өнері туралы түсінік.

Қазақта шешен деген сөз тектен тек шыға салған жоқ. Қазақ - әңгімеге шебер, сөз қадірін өз қадірім деп білген халық, кеңдігін де, елдігін де, кемеңгерлігі мен көсемдігін де сөзге сыйғызған халық. Оның тарихы да, тәлімі мен тәрбиесі де, даналығы мен көрегендігі де сол сөзде жатыр. Сол себепті шешендік сөздер - халық даналығынан туған мұра, халықтың асыл қазынасы. Мазмұны халықтың басынан кешірген өмірін, арманы мен қиялын көрсетеді, өмірге, дүниеге көзқарасын, ой өрісін бейнелейді. Халық өзінің қиялдаған арманына қашан да болса жетемін деген сенімнен айрылмаған. Өмірдің сан алуан құбылыстарын бір-бірімен теңеп, салыстырып, болашағын болжап, қиялдап айтылған даналық сөздер халықты үнемі жеңіске, табысқа жетектеп, құлшындырып, рухтандырып отырған. Қуаныш үстінде дем беуршілік, реніш үстінде жұбатушылық қызмет атқарған.

Әрине, болмыстағы құндылықтарды танып-біліп, олардың қыр-сырын анықтауда, жалпы заңдылықтарын ашып, олар туралы ойы мен түсінігін тұжырымдап айтуда, тағылым етіп ұсынуда адамзат қауымына тән ортақ көзқарас пен құндылықты бағалауда ұқсастықтың болуы заңдылық болып шығады екен. Сонымен қатар, әрбір халықтың өзіне ғана тән рухани мүмкіншілігіне, өзіндік ұлттық логика мен ойлауынан туындаған, өз тілінің болмысына сәйкес айтылған байырғы да төл даналық қорының қалыптасуы заңды. Міне, осылайша, ғасырлар бойы қорланып, жинақталған даналық сөздердің шығу төркіні, қалыптасу жолы қазақ халқының шешендік өнерінде жатыр екен. Яғни, олар - халық даналығының ең бір өзекті де өрісті арнасы, қазақ халқының тіл өнеріне деген ерекше қабілетін паш ететін саласы болып табылады.

Шешендік сөздердің шеберлігі, құндылығы сөз сайысында, алқа топтың алдында сыналып, бағаланған. Бұл өнерді қазақ халқының сан ғасырлық тарихының, бостандығы мен бақытты болашағы үшін жүргізген күресінің айнасы, айғағы есепті. Ғасырлар бойы жинақталған, сығымдалған, сұрыпталған шешендік өнер нұсқаларынан халықтың тіл байлығын, ақыл-ой қорын және шебер сөйлеу мәнерін үйреніп үлгі алуға болады. Халықтың тілінде шешендікті сондықтан да «шешеннің сөзі мерген, шебердің көзі мерген» деп шеберлікпен салғастырып бағалаған. Мұнда шешеннің сөзі нысанаға дәл тиетіні жағынан анықтауда терең мағына бар. Халық түсінігінде шешеннің сөзі қынаптан суырылған қылыштай өткір, соқырға таяқ ұстатқандай анық, бойға қуат, көңілге медет болатындай терең мағыналы, көркем болуға тиіс. Тіл өнерінің салтанатты думаны сондай шешендік алаңында қызады да, оның от ауызды, орақ тілді шеберлері сол думанда көзге түседі. Соларды қазақ «шешен» деп атап, тілдің терең қыр-сырын аса меңгерген дарын иелері деп құрметтеген. Сондай ерекше шешендік қабілеті бар кісілер елді аузына қаратып, ел алдында «отағасы», «биағасы», «ауыл ақсақалы», «ру басы» сияқты атаққа да ие болған.

Шешендік сөз өнерінің әлеуметтік сипатын көрсететін жағдайдың бірі - шешендік өнердің тарихи құбылыс болуы. Себебі ол - шешеннің шебер сөйлеу өнерін тарихи кезеңде қалыптастыратын дәстүр, ол - сөз жарыстыру, сөзбен айтысу ақылдың ұшқарлығы мен ойдың тереңдік тұрғысынан сайысқа түсу өнерін және интеллект сайысына түсу өнерін қалыптастыру дәстүрі болып табылады.

Халықтың шешендік өнер дәстүрі ежелгі дәуірлерден қолданып келе жатқан аңыз-әңгімелерде, тұрмыс-салт жырларында, мақал-мәтелдер мен жұмбақтарда сақталып қалған. Әдебиетшілер С. Сейфуллин мен М. Әуезовтің пікірлерінде орын алған сияқты, шешендікті өз алдына жанр ретінде қарайды да, оны халық ауыз әдебиетінің бір түрі - билер сөзі деп қана қарастырады. Шешендікті тілдік тұрғыдан зерттеген ғалым Г. Қосымова «Қазақ шешендік өнерінің негіздері және тілдік танымы» деген еңбегінде бұл пікірді дұрыс емес деп қарайды. «Егер қазақтың феодалдық қоғамында шешендік өнердің басты иелері ру басы - билер болды десек, ежелгі дәуір шешендігі атап өткен тараудағыдай, қол бастаған батырлардың, ел басқарған көсемдердің, халықтың рухани демеушісі болған ақын-жыраулардың, халық арасынан шығып, артына өшпес мұра қалдырған ғұлама ғалымдардың даналығын қайда қоямыз?» - дейді зерттеуші. (1, 18) . Сондықтан шешендік - тек тарихи құбылыс қана емес, қоғамдық құбылыс. Түрлі тарихи қиын кезеңдерде шешендік қоғамға, әлеуметке қызмет етті.

Шешендік өнер, әлеуметтік феномен тұрғысынан алғанда, белгілі бір әлеуметтік ортада, қоғамдық кеңістікте, қалай да бір адам мен оқиғаға байланысты қалыптасып, ерен тапқырлықпен, көркем тілмен айтылатын және әлеумет қабылдап, мойындаған үлгі ойлап, идеялап тұжырымдау үрдісі, рухани әлеуметтік құндылықтар жүйесі кемінен тарихи-мәдени тұрғыда қалыптасқан әлеуметтік шындық. Шешендік сөз өнерінің әлеуметтік-мағыналық табиғатын айқындайтын социумдық жағдайлар мыналар: а) шешендік өнердің қалыптасуы мен қоғамдық процестердің қалыптасып дамуы арасындағы тығыз байланыстылық; ә) би-шешендердің жеке даралығы мен әлеуметтік үрдістердің астастығы; б) қоғамдағы рухани-мәдени сабақтастықтың шешендік өнердегі көрініс табуы; в) шешендік өнердің қоғамда атқаратын қызметі. Шешендік сөздер мен қоғамдық процестер арасындағы тығыз байланысқа келсек, ең алдымен, тіл мен қоғам арасындағы өзара тәуелді байланысты көрсететін ғылыми дәлелдеуге сүйену қажет.

Шешендік өнер мен қоғамның тығыз байланысын толықтыра түсетін мәселе - әлеуметтік жүйенің шешендік өнер үшін өмір сүру ортасы, оның ұрпақтан-ұрпаққа берілу механизмі болады. Шешендік өнердің жасалуы әлеуметтен тыс болмайтындай, оның өмір сүруі де әлеуметтен тыс бола алмайды. Яғни, шешен сөйлеу құбылысын шыңдаудың қатысынсыз адам өзі жеке дара жасайды да, оны өзгерте де алмайды. Шешендік сөз дәстүрі тек белгілі бір адамдар арасындағы келісімнің мойындаудың нәтижесінде ғана өмір сүреді. Шешендік сөзді ұрпақтан-ұрпаққа ауысып жетуін тарихи-мәдени феномен деп қарауға болады. Себебі оны ауызша беру тәсілінің өзі үшін белгілі бір әлеуметтік ортаның қажет болғанын көрсетеді. Демек, шешендік өнер - қоғамдық тіршіліктің бір саласы да, ал әлеумет - шешендіктің өмір сүру ортасы. Шешендік өнер әлеуметсіз өмір сүре алмайды. Әлеуметтік орта - шешендіктің дамуы үшін қажетті негіз.

Бұрын шешендік деген ұғым тіл мәдениетімен ауыстырылып келді. Бұл туралы ғалым Г. Қосымова орыстың атақты жазушысы А. П. Чеховтың мына бір сөзін дұрыс келтіреді: «Мы люди бесстрастные, скучные, в наших жилах давно уже запеклась кровь от скуки. Мы не гоняемся за наслаждениями и не ищем их, и нас поэтому нисколько не тревожит, что мы равнодушные к ораторскому искусству, лишаем себя одного из высших и благороднейших наслаждений, доступных человеку. Но если не хочется наслаждаться, то по крайней мере не мешало бы вспомнить, что во все времена богатство языка и ораторское искусство шли рядом. Все лучшие государственные люди в эпоху процветания государств, лучшие философы, поэты, реформаторы были в тоже время и лучшими ораторами . . . Быть может, и мы когда-нибудь дождемся, что наши юристы, профессора и вообще должностные лица, обязанные по службе говорить не только учено, но и вразумительно и красиво, не станут оправдываться тем, что они «не умеют говорить» (1, 174) .

Шешендік өнерін қазіргі қоғам да жоғары бағалаймыз. Қазіргі жаңа тәуелсіздік өмірімізде оның мәні еселеп өсіп отыр. Егер ертедегі шешендікті, көбінесе, ел басқару ісіне араласқан билердің, ақсақалдардың өнері деп түсінсек, енді шешендікті ондай жеке кісілердің ғана емес, көпке ортақ қасиет деп танимыз. Енді шешендер мен шешендік сөздердің, шаршы топтың сипаты да өзгерді. Қазіргі заманда білім-ғылым, оқу-ағарту, мәдениет-өнер саласындағы қоғам қайраткерлері де, әкімшілік адамдары да, ғалымдар мен оқытушылар да, ақындар мен жазушылар да, тіпті студенттердің де шешендік өнеріне үйір болуы керек. Бұл - уақыт талабы. Шешендік сөз бұрын өлең түрінде айтылса, енді таза қара сөзбен жеткізілетін болды. Халқымызда «сөйлей-сөйлей шешен боларсың» деген мәтел бар. Мұны сөзшеңдіктен шешендікке бірақ секіруге болады деп түсінбеу керек. Егер көп сөйлеген кісі шешен бола берсе, тілі мен жағына сүйенгендердің бәрі де бұл жағынан алдына жан салмайды ғой. Сондықтан шешендікті - дарындылық деп түсінуіміз қажет. Ол - тілі ғана емес, ойы да жүйрік кісілерге, тілдік сезімі күшті адамдарға ғана тән қасиет. Ондай қабілеті бар адам, басқа өнерді үйреніп білетіндей, тіл өнерін де оқып, үйреніп, ізденіп жүріп игереді. Сондықтан «шешендік сөз дегеніміз - тауып айтылған тапқыр сөз, ақылға қозғау асылп, ой түсіретін даналық сөз, қиялға әсер етіп, сезіміңді қозғайтын көрікті де, әсерлі сөз, бұра тартпас дәлеліменен тамсандырып таңдай қақтыратын білгір-білімді сөз, өтіп кеткен не өтіп жатқан оқиғаны жанды суреттей көз алдыңа алып келетін суретті сөз, тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін жеткізетін терең мағыналы түйінді сөз» (1, 8) .

Бүгінгі тәуелсіз қазақ елінің ұлттық тәлім көзі де, тәлімгерінің де бәрі - шешендік сөз дәстүрі. Демократиялық қоғам өмірінің барлық саласында сөйлеу еркіндігін қамтамасыз етті, еліміздің ақпарат көздерінің тілі өткірлене түсті.

Диплом жұмысының негізгі мақсат-міндеттері. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілерін анықтап, олардың тілдік-стилистикалық қолданылу ерекшеліктерін талдау - жұмысымыздың мақсат-міндетін құрайды. Ол үшін әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендікті зерттеген ғылыми-теориялық еңбектер мен тілдік деректер жинастырылып, қарастырылып, олар мағыналық-тақырыптық топтарға жіктеліп, талдауға түсірілді.

Диплом жұмысының негізгі мақсаты - әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық ерекшеліктерін ашып сипаттау мәселесі. Еңбектерді қарастырып, зерттеушілердің пікірлерімен танысу барысында алға қойған мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу керектігін белгілеп алдық:

- бата-тілек мәнді, ғибратты шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін сипаттау;

- қоғамдық-әлеуметтік мәні бар құттықтау, мадақтау, бағалау, сөздерінің тілдік-стилистикалық белгілерін ашу;

- қоштасу сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін талдау;

- естірту, жұбату, жоқтау сипатындағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық белгілерін талдау;

- әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысын анықтау;

- әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау;

- сөздік құрамын талдау;

- бейнелеуіш-көркемдеуіштік құрылымын талдау.

Тақырыптың нысаны. Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық ерекшеліктерін сипаттау.

Зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі. Диплом жұмысында орыс тіл біліміндегі, қазақ тіл біліміндегі шешендіктануға арналған әдебиетші, тілші, философ ғалымдардың зерттеу еңбектерін қарастырып шықтық. Бұл еңбектер тақырыптың әрі теориялық, әрі әдістемелік негізі болып табылады. Әсіресе, тілші ғалым Г. Қосымова мен әдебиетші ғалым Б. Адамбаевтың зерттеулеріндегі ой-пікірлер көп көмегін тигізді. Жұмыста, сонымен қатар, басылым беттерінде жарияланған ғылыми мақалалар, шешендіктің озық үлгілерін құрайтын материалдар да керек жерінде пайдаланылды.

Тақырыптың өзектілігі. Әрбір халықтың өзіне ғана тән рухани мүмкіншілігін, өзіндік ұлттық логика мен ойлау жүйесінен туындаған, өз тілінің болмысына сәйкес айтылған байырғы да төл даналық қорының қалыптасуы заңды. Сондықтан ғасырлар бойы қорланып, жинақталған шешендік сөздердің топтық түрлерінің ерекшеліктерін халқымыздың шешендік өнерінен, сөз шеберлерінің философиялық ойларынан табамыз. Себебі шешендік өнер - халық даналығының ең бір өзекті де өрісті арнасы, халықтың тіл, сөз өнеріне деген ерекше қабілетін паш ететін саласы. Дүниетаным, қоғам, әлеумет туралы логикалық пайым, ой-толғаныс, ұлттық салт-дәстүр, әдет-ғұрып, наным-сенім секілді құндылықтарды қабылдап, бейнелі түрде айта білу тек сол халықтың мүмкіндігіне байланысты ерекше құбылыс. Бұл тұрғыдан келгенде, шешендіктің әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы түрлерінің атқаратын қызметі ерекше. Бұл құбылыс тақырып нысанының өзектілігін, керекті проблема етіп қоюға болатынын көрсетеді.

Зерттеудің дереккөздері . Диплом жұмысында, негізінен, «Егемен Қазақстан», «Қазақ әдебиеті», «Ана тілі» т. б. республикалық басылымдар материалдары пайдаланылды. Сонымен қатар, әлеуметтік-тұрмыстық шешендікті қамтыған «Ел аузынан», «Шешендік сөз үлгілері», т. б. және ақын-жазушылар шығармалары да қарастырылып талдауға түсіп отырылды.

Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі. Диплом жұмысы кіріспеден, үш негізгі тараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады. Негізгі бөлімде І) әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері; ІІ) Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің стилистикаға қатысы; ІІІ) Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендік сөздердің тілдік-стилистикалық ерекшеліктері мәселелері қарастырылады. Содан соң пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілді. Жұмыстың жалпы көлемі - 67 бет.

І Тарау.

Әлеуметтік-тұрмыстық мазмұндағы шешендіктің тілдік-стилистикалық белгілері.

Зерттеушілер шешендік сөздердің, көбінесе, түсінік сөзбен басталатындығын айтады. Түсінік сөзде айтылмас шешендік сөздің қандай мәселемен байланысты, қандай жағдайда туғандығы және кім айтқандығы баяндалады. Түсінік сөздің көркем болуы шарт емес, тек ықшамды, әрі түсінікті болуы шарт. Шешендік сөз құрамының бұл бөлімін айтушы өзінің мүддесі мен мақсатына қарай қалауынша өзгертіп, оқиғасын алмастырып, кейіпкерлерін ауыстырып жіберуге мүмкіндігі болады. Сондықтан шешендік сөздің бір нұсқасының бірнеше авторы болуы да мүмкін. Түсінік сөздің өзі көркем болмағанымен, шешендік сөздің мағынасы мен көркемдік маңызын ұғыну үшін мәні зор.

Әдетте шешендік сөз түсініктен кейін айтылады. «Шешендік сөздің тілі көркем, оқиғасы тартымды болумен бірге сөздері сұрыпталған, сөйлемдері қалыптасқан. Бірен-саран өңдеу-жөндеу болмаса, түп нұсқаға түбегейлі өзгеріс жасау кез келген кісінің қолынан келе бермейді. Сондықтан да түсінік сөздей емес, шешендік сөз әлдеқайда тұрақты». (2, 131) .

Шешендік сөздерді зерттеп, түрлі қырынан қарастырған Б. Адамбаев, Н. Төреқұлұлы, Т. Кәкішев, М. Әлімбаев, С. Дәуітов, Р. Сыздықова, Г. Қосымова т. б. секілді әдебиетші, тілші ғалымдардың еңбектерінде бұл өнерге қатысты түрлі материалдар өте бай. Солардың еңбектерін оқып отырғанда, тек қазақ даласында өз кезінде белгілі болған, халық жадында мұрасы сақталған дана билер мен ділмәр-шешендердің өздері ғана мыңдап саналатынын көреміз. «Осылардың әрқайсысынан ондаған, мыңдаған ақы-нақыл сөз қалған» деп есептегеннің өзінде қаншама шешендіктің кілті бар екені түсінікті. Мысалы, ұлы Абайдың әкесі - Құнанбай да кезінде аузы дуалы, сөзге шешен, сұңғыла айтқыш болған. Сонау Жиренше шешеннен тартып, бүгінгі даналық сөз тудырудың биік тұғырынан көрініп отырған дарынды ақын Қадыр Мырзалиевке, т. б. -ке дейінгі зерделі ұрпақтың мұрасында әлеуметтік-тұрмыстық мазмұнның, халықтық-психологиялық пішіннің қаншама шындығы, үздік ойлары жатқандығы белгілі. Сөз тапқыш шешендер, айтқыш ақындар шығармашылығы міндетті түрде ел арасындағы дау-дамай, талас-тартыстарға, жер дауы мен жесір дауына, барымта, қарымталарға байланысты билік айту, қазылық жасау мақсатында, өзара сөз сайысына түсуге, ақыл-парасат сынасуға, жұмбақ шешімін табуға т. б. осы сияқты ситуацияларға қатысты туындап, дамып отырған. Сондықтан оларды мәтіндерінде қарастырған дұрыс деп ойлаймыз.

Мәселен, аты алты алашқа әйгілі Жиренше шешенді Жәнібек хан сапарға бірге ала шықпақ болып, тез келсін деп, қызметкерін жібереді. Ол:

Ау, Жиренше, хан жолаушы шығайын деп Сізге тез келсін деп жатыр, - дейді. Сонда Жиренше:
Ханның жеккені не? - депті.
Жеккені қып-қызыл алты нар, әзір тұр.

Жиренше сонда:

Қазір барамын, ханға сәлем айт, күн бұлт екен де, - депті.
Тақсыр, Жиреншені шақырдым, ол «ханға сәлем айт, қазір барамын, күн бұлт екен» деді, - дейді.

Айтылған сөздің астарын түсіне қойған хан:

- Алты нарды доғарып, арабаға алты тұлпар жегіңдер! - деп бұйырады. Тұлпарлар жегіліп, әзір болған кезде Жиренше де келеді. Сөйтіп, хан екеуі жолға шығыпты. Жолда құбыладан қара бұлт пайда болып, жаңбыр құйып, жер батпаққа айналыпты, соған қарамастан олар сыдырта желіп отырады. Сонда Жиренше ханға қарап:

- Жылқы - малдың патшасы, түйе - малдың қасқасы, түйе малының мынадай ми батпақта жүруі қиын, мен соны ойлап айтқан едім, - депті. (3, 11) .

Жиренше шешеннің ханға айтқан осы ұтқыр жауабы әлеумет тілінде қанатты сөзге айналып, ел жадында сақталып, нағыз шешендіктің үлгісін танытып келеді.

«Соңғы жылдары, яғни еліміз тәуелсіздік алған жылдардан бастап шешендік өнердің қажеттілігі күн санап артып келеді. Елдің тәуелсіздігі өзімен бірге ойлау тәуелсіздігін, санадағы, танымдағы тәуелсіздікті, тіл тәуелсіздігін қоса алып келді. Демократиялық қоғам өмірдің барлық саласында сөйлеу еркіндігін қамтамасыз етті, әр түрлі саяси көзқарастағы топтар қалыптасты, дін тақырыбында шешіліп сөйлеуге мүмкіндік туды. Еліміздің конституциясында қазақ тілі мемлекеттік тіл болып қабылдануына байланысты сот істері қазақ тілінде жүргізіле бастады. Республикадағы телеарналар мен радиохабарлардың тең жартысы қазақ тілінде дайындала бастады, қазақ баспасөз басылымдарының тілі өткірлене түсті. Осының бәрі қазақ тілінде шешен сөйлеу талабын күшейте түсері анық», - деп атап көрсетеді Г. Қосымова (1, 181) .

Аристотель «Риторика» деген еңбегінде шешендік сөзге соттағы сөйлейтін сөзді кіргізеді. Оның айтуынша нағыз оратор дәлелмен сөйлеуі тиіс. Ақты ақ қылып, қараны қара қылып көрсететін де оратор. Сондыөтан оқиғаны егжей-тегжейлі біліп отыруы тиіс дейді (4, 83-90) .

Шешендік өнерді зерттеп, қарастырған ғалым Г. З. Апресян қазіргі шешендікті мазмұнына қарай бес топқа бөледі. Олар мыналар:

1. Әлеуметтік-саяси мәндегі шешендік;

2. Академиялық шешендік;

3. Сотта айтылатын шешендік;

4. Әлеуметтік тұрмыста қолданылатын шешендік;

5. Діни қызметте қолданылатын шешендік. (5) .

Ал А. Байтұрсынұлы шешендік сөздерді шешендіктің тақырыбы мен мазмұнына, айтылу орнына қарай бес түрге бөледі:

А) Шешендер жиынды аузына қаратып, нандырып, сендіріп, мемлекет ісіне қарар шығарту мақсатымен сөйлегенде - саясат шешен сөзі деп аталады;

Ә) Шешендер сотта айыпкер ақтау я қаралау мақсатымен сөйлеп, сот билігіне әсер ету үшін айтқан сөздері - билік шешен сөзі деп аталады;

Б) Біреудің халық алдында еткен сөздері - билік шешен сөзі деп аталады;

В) Білімділердің, ғалымдардың пән мазмұнды сөйлегені - білімір шешен сөз деп аталады;

Г) Дін жайынан сөйлеген ғұламалар сөзі, молдалар сөзі - уағыз деп аталады. (6) . А. Байтұрсынұлының шешендік сөздердің түрлеріне берген бұл атаулары қазақ шешендік сөздерінің табиғатына үйлестіріле, қазақ ұғымына лайықталып, көркем түрде берілген. Шешендік сөзді жіктеу мәселесіне өзінің оқулығында С. Садырбаев та орын бөліп, оны төмендегідей жіктейді:

А) Саяси әлеуметтік шешендік сөздер;

Ә) Шешендік дау сөздер;

Б) Тұрмыс-салтқа байланысты айтылатын шешендік сөздер. (7) .

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.