Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын қалыптастырудың алғышарты
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім Оқу іс.әрекеті.іс.әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық алғышарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Оқу іс.әрекетінің теориялық алғы шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Баланың дүние танымды қалыптастырудағы оқу
іс.әрекеті құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
II бөлім Оқу іс.әрекеті құрылымының жүзеге асыру амалдары ... ... ... ... ... .32
2.1 Оқу іс.әрекеті құрылымының жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушылардың оқу іс.әрекетіндегі бастапқы қалпы және
коррекциялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
I бөлім Оқу іс.әрекеті.іс.әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық алғышарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.1 Оқу іс.әрекетінің теориялық алғы шарты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Баланың дүние танымды қалыптастырудағы оқу
іс.әрекеті құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
II бөлім Оқу іс.әрекеті құрылымының жүзеге асыру амалдары ... ... ... ... ... .32
2.1 Оқу іс.әрекеті құрылымының жүзеге асыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушылардың оқу іс.әрекетіндегі бастапқы қалпы және
коррекциялау жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
«Оқу іс-әрекеті» түсінігі үнемі бір жакты түсінік деп айтуға келмейді. Кең мағынада алғанда ол кейде үйренудің, оқудың және тіпті оқытудың синонимі ретінде жөнсіз қарастырылады. Тар мағынада, Д.Ь.Эльконин бойынша — кіші мектеп жасындағы жетекші іс-әрекет түрі. Д.Б. Әльконин, В.В. Давыдов, А.К. Маркова жұмыстарында «оқу іс-әрекеті» түсінігі, субъектінің оқу пәніне деген, С.Л. Рубинштейн бойынша түсіндірілетін, бүкіл оның барысындағы ерекше «жауапкершілік қатынаспсн» теңестіріле отырып, іс-әрекеті тік мазмұн мен мағынаға толады.
Назар аудара кететін жайт, мұндай түсініктемеде «оку іс-әрекеті» іс-әрекеттің жетекші түріне қарағанда кеңірек түсініледі, себебі барлық жас кезеңдеріне, соның ішінде студенттік кезеңге де таратылады. Бұл мағынадағы оқу іс-әрекеті іс-әрекет субъектінің оқу әрекетімең жалпыланған тәсілдерін игеруі және оқытушы тарапынан әдейі койылған оқу мімдетін орындау үрдісіндегі, өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауға ауысатын сыртқы бақылау мен бағалау негізіндегі өзіндік дамуы. Д.Б. Эльконин бойынша, «оқыту іс-әрекеті -бұл кең мазмұны жағынан ғылыми түсініктер саласындағы әрекеттің жалпыланған тәсілдерін игеру болатын іс-әрекет, ... мұндай іс-әрекет сәйкес түрткілер мен қозғалуы керек. Осындай мотивтер ретінде әрекеттердің жалпыланған тәсілдері бола алады немесе, басқаша айтқанда өзіндік өсу, өзіндік шыңдалу мотивтері. Егер де оқушыларда осындай мотивтерді қалыптастыра алған жағдайда, онда жаңа мазмұнға тола отырып, іс-әрекеттің жалпы түрткілері,яғни мектеп оқушысының қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалы іс-әрекетті жүзеге асыру позициясымен байланысты түрткілері қуатталады»
Оқу іс-әрекеті, олай болса, іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырыла алады.Ол іс-әрекеіттің субъектісі ретінде үйренушінің өзіне бағытталады — оның әлеуметтік-мәдени тәжірибені қоғамдық пайдалы, танымдық, теоретикалык және практикалык іс-әрекетті ұғу әр түрлері мен формаларында саналы, мақсатты игеруі арқасында тұлға ретінде қалыптасуы, дамуы және шыңдалуы. Үйренуші іс-әрекеті терең жүйелі білімдер игеруіне, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін өңдеуге және де оларды түрлі жағдайларда және шығармашылық түрде пайдалануға бағытталған.
Назар аудара кететін жайт, мұндай түсініктемеде «оку іс-әрекеті» іс-әрекеттің жетекші түріне қарағанда кеңірек түсініледі, себебі барлық жас кезеңдеріне, соның ішінде студенттік кезеңге де таратылады. Бұл мағынадағы оқу іс-әрекеті іс-әрекет субъектінің оқу әрекетімең жалпыланған тәсілдерін игеруі және оқытушы тарапынан әдейі койылған оқу мімдетін орындау үрдісіндегі, өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауға ауысатын сыртқы бақылау мен бағалау негізіндегі өзіндік дамуы. Д.Б. Эльконин бойынша, «оқыту іс-әрекеті -бұл кең мазмұны жағынан ғылыми түсініктер саласындағы әрекеттің жалпыланған тәсілдерін игеру болатын іс-әрекет, ... мұндай іс-әрекет сәйкес түрткілер мен қозғалуы керек. Осындай мотивтер ретінде әрекеттердің жалпыланған тәсілдері бола алады немесе, басқаша айтқанда өзіндік өсу, өзіндік шыңдалу мотивтері. Егер де оқушыларда осындай мотивтерді қалыптастыра алған жағдайда, онда жаңа мазмұнға тола отырып, іс-әрекеттің жалпы түрткілері,яғни мектеп оқушысының қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалы іс-әрекетті жүзеге асыру позициясымен байланысты түрткілері қуатталады»
Оқу іс-әрекеті, олай болса, іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырыла алады.Ол іс-әрекеіттің субъектісі ретінде үйренушінің өзіне бағытталады — оның әлеуметтік-мәдени тәжірибені қоғамдық пайдалы, танымдық, теоретикалык және практикалык іс-әрекетті ұғу әр түрлері мен формаларында саналы, мақсатты игеруі арқасында тұлға ретінде қалыптасуы, дамуы және шыңдалуы. Үйренуші іс-әрекеті терең жүйелі білімдер игеруіне, әрекеттің жалпыланған тәсілдерін өңдеуге және де оларды түрлі жағдайларда және шығармашылық түрде пайдалануға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
Қалыптастырудың алғышарты.
Жетекшісі: Үсембаева Р.Б
Орындаған: :
ФК-08-3к2 топ студенті
Төлеева А
Шымкент 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім Оқу іс-әрекеті-іс-әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық
алғышарты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8
1. Оқу іс-әрекетінің теориялық алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
2. Баланың дүние танымды қалыптастырудағы оқу
іс-әрекеті
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
II бөлім Оқу іс-әрекеті құрылымының жүзеге асыру
амалдары ... ... ... ... ... .32
2.1 Оқу іс-әрекеті құрылымының жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушылардың оқу іс-әрекетіндегі бастапқы қалпы және
коррекциялау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Оқу іс-әрекеті түсінігі үнемі бір жакты түсінік деп айтуға келмейді.
Кең мағынада алғанда ол кейде үйренудің, оқудың және тіпті оқытудың
синонимі ретінде жөнсіз қарастырылады. Тар мағынада, Д.Ь.Эльконин бойынша —
кіші мектеп жасындағы жетекші іс-әрекет түрі. Д.Б. Әльконин, В.В. Давыдов,
А.К. Маркова жұмыстарында оқу іс-әрекеті түсінігі, субъектінің оқу пәніне
деген, С.Л. Рубинштейн бойынша түсіндірілетін, бүкіл оның барысындағы
ерекше жауапкершілік қатынаспсн теңестіріле отырып, іс-әрекеті тік мазмұн
мен мағынаға толады.
Назар аудара кететін жайт, мұндай түсініктемеде оку іс-әрекеті іс-
әрекеттің жетекші түріне қарағанда кеңірек түсініледі, себебі барлық жас
кезеңдеріне, соның ішінде студенттік кезеңге де таратылады. Бұл мағынадағы
оқу іс-әрекеті іс-әрекет субъектінің оқу әрекетімең жалпыланған тәсілдерін
игеруі және оқытушы тарапынан әдейі койылған оқу мімдетін орындау
үрдісіндегі, өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауға ауысатын сыртқы бақылау
мен бағалау негізіндегі өзіндік дамуы. Д.Б. Эльконин бойынша, оқыту іс-
әрекеті -бұл кең мазмұны жағынан ғылыми түсініктер саласындағы әрекеттің
жалпыланған тәсілдерін игеру болатын іс-әрекет, ... мұндай іс-әрекет
сәйкес түрткілер мен қозғалуы керек. Осындай мотивтер ретінде әрекеттердің
жалпыланған тәсілдері бола алады немесе, басқаша айтқанда өзіндік өсу,
өзіндік шыңдалу мотивтері. Егер де оқушыларда осындай мотивтерді
қалыптастыра алған жағдайда, онда жаңа мазмұнға тола отырып, іс-әрекеттің
жалпы түрткілері,яғни мектеп оқушысының қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалы
іс-әрекетті жүзеге асыру позициясымен байланысты түрткілері қуатталады
Оқу іс-әрекеті, олай болса, іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырыла
алады.Ол іс-әрекеіттің субъектісі ретінде үйренушінің өзіне бағытталады —
оның әлеуметтік-мәдени тәжірибені қоғамдық пайдалы, танымдық, теоретикалык
және практикалык іс-әрекетті ұғу әр түрлері мен формаларында саналы,
мақсатты игеруі арқасында тұлға ретінде қалыптасуы, дамуы және шыңдалуы.
Үйренуші іс-әрекеті терең жүйелі білімдер игеруіне, әрекеттің жалпыланған
тәсілдерін өңдеуге және де оларды түрлі жағдайларда және шығармашылық түрде
пайдалануға бағытталған.
Оқудың жалпы теориясының негізін қалағандар Я.Л. Коменский, XX ғасырдың
ортасындағы отандық және шетелдік педагогикалық психологі ияиың корнекті
өкілдері Д.Б. Эльконии, В.В. Давыдов, И. Лингарт, И. Ломпшер оқу іс-
әрекетінің психологиялық теориясын қалыптастырып, ол Ресейгс ғылыми
басылымды болған. Оны жетілдірушілер - Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов, Л.К.
Маркова және т.б. (оның психологиялық негізі, іс-әрекет теориясының кең
контекстінде Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн еңбектерінде қаланған, ал
нақты мазмұнын Л.П. Леонтьев тұжырымдаған) оқыту теориясына жаңа проблема
қойды: іс-әрекет субъектінің ішінің әректтер үрдісінде игеруі, яғни,
әрекеттің жалпыланған тәсілдері арқылы оқу міндеттерін орындау барысында
танып отырған пәннің обьективті қасиеті қайта өндіретін әрекеттер
процесінде игеруі.
Оқу іс-әрекеті теориясының алдынан қойылған проблемалардың өзектілігі мен
дерктілігі тек оқыту шарттарына қатысты осы теория қалыптастырылған
мектепке ғана таратылмайды, 214 сонымен бірге жоғары оқу орнындағы оқытуға,
студенттердің іс-әрекетіне де таратылады (түрлі себептер бойынша жеткілікті
түрде қалыптастырылмаған және зерттелмеген). Оқу іс-әрекеті теориясының
жоғары оқу орнындағы оқытуға таралуының өзектілігі мен дер мезгілдігі
былайша анықталады: жоғары мектептерде (біздің елімізде, дүниежүзілік
тәжірбиеде де), мүндағы оқытуды да, студенттің оқу іс-әрекетін де қайта
ұйымдастыруға мүмкімдік беретін белгілі бір позитивті беталыс калыптасқан.
Оқу іс-әрекеті оны оқудың басқа формаларынан ажырататын үш негізгі
сипаттамалары белгіленеді: 1) ол оқу материалын игеруге және оқу
міндеттерін орындауға әдейі бағытталған; 2) онда әрекеттердің жалпы
тәсілдері мен ғылыми түсініктер игеріледі (мектепке дейін игерілген
тұрмыстық түсініктерге қарағанда); 3) іс-әрекеттің жалпы тәсілдері
міндеттерді орындаудың алдын алады (И.И. Ильясов) (алдын алу оны жалпы
тәсілдер, әрекеттер бағдарламасы жоқ кездегі, байқағштық көру және қателесу
әдісі бойынша оқумсн салыстырсақ, онда оқу іс-әрекет емес). Бұл үшеуіне оқу
іс-әрекетінің екі маңызды сипаттамасын қосайық. Біріншіден, танымдық
қамықпайтын қажеттіліктерге жауап бере отырып, 4) оқу іс-әрекеті
субъектінің өзін өзгеріске түсіреді, бүл оның, Д.В. Эльконин анықтауы
бойынша, негзгі сипаттамасы болып табылады. Екіншіден, оқу құрылымы мен
үрдісінің чехиялық теорегигі Й. Лингарт окудың белсенді формасы ретінде оқу
іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігін карастырады, дәлірек айтсақ, 5)
үйренушінің психикалық қасиеттері мен мінез-құлқының оның өз әрекеттерінің
иәтижелеріне байланысты өзгеруі. Осылайша, оқумен теңестіре отырып, оқу іс-
әрекетінің бес сипаттамасы жайлы айтуға болады.
Оку іс-әрекетінің, үйренушілердің әрекеттің жалпыланған іс-тәсілдерін
игеруі, олардың мүғалімнің оқу әрекеттері арқылы әдейі қойған оқу
міндеттерін орындауа рқасында өзіндік дамуы іс-әрекеті ретіндегі
анықтамасын негізге ала отырып, оның іс-әрекеттік сипаттамаларын
қарастырайық. Ең алдымен, Д.Б. Элькониннің ізі-мен оның қоғамдық сипатын
атап өтейік: мазмұны бойынша, себебі ол адамзат жинақтаған мәдениет пен
ғылымның барлық байлықтарын игеруге бағытталған; мағынасы бойынша, себебі
ол қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалаушы формасы бойынша, өйткені ол
оқытудың қоғамдық ендірілген нормаларына сәйкес және де арнайы қоғамдық
мекемелерде өтеді, мысалы, мектептерде, гимназияларда, колледждерде,
институтарда. Кез келген іс-әрекеттср сияқты оқу іс-әрекеті саналы
түсіндірілгендігімен сипатталады және оның белгілі бір кұрылымы мен мазмұны
бар.
Оқу іс-әрекетінің мәндік мазмұнын талдау, кез-келген басқа іс-әрекет
сияқты, оның мәнін анықтаудан, яғни, іс-әрекеттің неге бағытталғанын
анықтаудан басталады: бұл жерде - білімдерді меңгеруге, әрекеттердің
жалпыланған тәсілдерін игеруге, әрекет тәсілдері мен амалдарын, оның
бағдарламаларын, алюритмдерін өңдеуге бағытталған, осы үрдіс барысында
үйренушілсрдің өзі де дамиды. Оның мазмұны, пәні осы болып табылады.
Д.Б.Эльконии бойынша, оқу іс-әрекетті игеруге тепе-тең емес ол оның
негізгі мазмұны болып табылады және игеруді қамтитын оның даму деңгейі мен
құрылымы арқылы анықталады. Сонымен бірге, оқу іс-әрекеті субъектінің
езінің өзгеруіне бағытталғандықтан, (ол оқу іс-әрекеті жетекші болып
табылатын кіші мектеп жасында елеулі мөлшерде, тіпті іс жүзінде кез-келген
жаста көрінеді) игеру субъектілік өзгерісті интеллектуалдық, түлғалық
тұрғыда жанамаланады, бұл да оку іс-әрекетінің мәніне жатады.
Оқу іс-әрекетінің жүзеге асуына көмектесетін кұралдарды үш тұрғыдан
қарастырған жөн. Біріншіден, бұл оқу іс-әрекетінің танымдық және
зерттеушілік қызметтерінің негізінде жатқан интеллектуалдық (С.Л.
Рубииштейн терминдерінде — ойлау операциялары) әрекеттер: талдау, синтез,
жалпылау, жіктеу және т.б. Екіншіден, бұл белгілік, тілдік, вербалдык
құралдар, осылардың формасында білім игеріледі, рефлексияланады және
даралық тәжірибе өндіріледі. Үшіншіден, бұл негізгі білімдер, оларға жаңа
білімдер қосылуы арқылы оқушының даралық тәжірибесі, тез аурусы
құрылымданады.
Осы үш қүралдардың бірігуі жайлы С.Л. Рубинштейннің жалпы оқу теориясында
неғұрлым толығырақ айтылған. Бұл теория бойынша проблеманы шешу немесе
шешуге тырысу, әдетте, бұрыннан бар білімдерден қандай да бір жағдайларды,
шешу әдістері немесе құралдары ретінде алуды ұйғарады.
Осыған сәйкес, мектептегі оқу үрдісінде, әсіресе кіші мектеп жасында оқу,
іс-әрекетке араласу бір мезгілде оның құралдарымен де жұмыс істеуді
ұйғарады.
Оқу іс-әрекетінің тәсілдері қайта жаңғыртушы, проблемалық-
шығармашылық, зерттеушілік-танымдық әрекеттерді қосатын көп қырлы болуы
мүмкін (В.В. Давыдов т.б.). Оқу іс-әрекетінің тәсілдері - бұл қалай оқу
керек, қандай тәсілдермен білім алу керек деген сұрақтарға жауап.
Тәсілдердің неғұрлым толық және кең түрдегі сипатталуы ақыл-ой
әрекеттсрінің сатылап қалыптасу теориясында берілгсн (П.Я. Галперин т.б.).
Мұнда бағдарлану принципі, сыртқы, заттық әрекеттен ішкі, ақыл-ой әрекетіне
көшу және осы көшудің оқушының өзі қалай жасағанына қатысты сатылылығы —
оқу іс-әрекетінің тәсілдерін толықтай ашып көрсетеді. Курстық жұмыс
тақырыбы: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын қалыптастырудың
алғышарты деп аталады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
қалыптастырудың алғышартын теориялық тұрғыда негіздеп, тәжірибелікте оны
тексерілуін айқындау
Курстық жұмыстың міндеті: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
қалыптастырудың алғышарты белгілеу мен оның ерекшеліктерін, дамыту
жолдарын айқындап көрсету
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
I бөлім Оқу іс-әрекеті-іс-әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық алғышарты
1.1 Оқу іс-әрекетінің теориялық алғы шарты
Оқыту теориялы психологиялық ғылымның тармағы ретінде психиканы адам
санасы туралы маркстік ілімнен туындайтын психологияның әдіснамалық
қағидаларын қанағаттандыруы тиіс. Кеңес психологтары өз ғылымының маркстік
қағидалары үшін күресте ұзақ жолдан өтті. Қазіргі кезеңде басты міндет
психологиялық ғылымның жеке тармақтарымен байланысты барлық жеке
теорияларда осы қағидалардыбіртіндеп іске асыру, оларды нақтылы
эксперименттілікке дейін жеткізу болып табылады.
Екінші маңызды міндет бізге бөтен әдіснамалардың енуіне жол
бермеуге саяды. Бағдарламаланған оқыту идеясы мынадай объективті қауіп
тудырды. Мәселен мынада: Б.Ф.Скиннер тек бағдарламаланған оқыту идеясын
қалыптастырып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар адамды үйрету процесін
бихевиористік түсінуге негізделген бағдарламаланған оқытудың нұсқауын
жасады. Өкінішке орай, бағдарламаланған оқытудың барлық өкілдері идеяның
мінін осы іске асырудың нақты нұсқауынан бөліп ала алмады. Біздің
еліміздегі бағдарламаланған оқыту практикасын талдау бағдарламаланған оқыту
әлі күнге дейін американдық бихевиористік нұсқаудың әсерінен құтыла алмай
келе жатқандығын көрсетеді. Бұл жағдайларда кеңестік психология
қағидаларының құрылуының негізгі кезеңдерін де, олардың нақты мазмұнын
талдау ерекше маңызды.
Л.С.Выготскийдің ертеректегі еңбектерінде-ақ ол субъективті-
идеалистік психология мен рефлексологияның негізгі кемшілігі психиканың
мінез-құлықтан бөлінуі болып табылатындығын айтқан болатын. Психика мен
мінез-құлықтың ажырауы мінез-құлықты талдаудағы механизмге және психиканы
түсінудегі субъективті идеализмге алып кледі. Л.С.Выготскийдің жазуы
бойынша, Психикасыз мінез-құлық болмайтыны сияқты, мінез-құлықсыз психика
болмайды.
Сөйтіп, Л.С.Выготскийдің бұл жұмыстарында, кейінен бірқатар кеңес
психологтары дамытқан және қазіргі кезде де біздің психологиямыздың
психологиямыздың жетекші қағидаларының бірі болып табылатын психика мен іс-
әрекеттің бірлік қағидасының негізі қаланды.
Л.С.Выготский психиканы, сананы түсіну үшін олардың шектерінен
шығу – адам өмірінің өзіне, оның болмысының нақты жағдайларына қарау
керектігін көрсетті. Ол адам санасының дамуының негізінде оның шындыққа
практикалық қатынастарының дамуы жатыр деп есептеген. Алайда
Л.С.Выготскийдің индивидтің санасы мен практикасы арасындағы тура
тәуелділікті анықтаған жоқ, ол адам психикасы дамуындағы басты нәрсе
әлеуметтік тәжірибені меңгеру болып табылады деп санады. Осылайша, адам
психологиясының жетекші қағидасы ретіндегі әлеуметтік, тарихи бағытты
анықтауда Л.С.Выготскийдің еңбегі зор.
Л.С.Выготскийдің көрсетуі бойынша, психикалық қызмет сыртқы,
материалдықтың өзгеру нәтижесі ретінде жанамалайтын бөлімге – құралға
ғана пайдаланылады. Осы құралдарды жанамалайтын психикалық процестердің
өздері сыртқы әрекеттен өзгертілген процесс ретінде көрсетілмеген.
Теориялық тұрғыда іс-әрекеттің ішкі, психикалық формасының сыртқы іс-
әрекетпен тектік байланысып мойындау Л.С.Выготскийде тұтас психикаға
таралады. Кез келген жоғары психикалық қызмет өз дамуында сыртқы деңгей
арқылы өтуі қажет. Бірақ интериоризация мәселелерін қарастыруда ол сыртқы
жүріс-тұрысты ішкіге ауыстыруды текке баса көрсетпегеніне назар аударған
жөн. ол үшін басты жағдай әлеуметтік тәжірибенің ішкіге ауысуы болды. Біз
үшін сыртқы процесс туралы айту – әлеуметтік туралы айту деген сөз.
Басқаша айтқанда, интериоризация оған адам психикасының әлеуметтік
табиғатын нақты көрсету мүмкіндігін береді. К.Маркстің белгілі қағидасын
өзгертіп, Л.С.Выготский былай деп жазды: Адамның психологиялық табиғаты
ішкіге ауысқан және тұлғаның қызметтеріне, оның құрылымының формаларына
айналған қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Л.С.Выготский сыртқы іс-әрекет пен психиканың бірлігі принципінің
және адам психикасын табиғаты бойынша әлеуметтік психика ретінде қарастыру
бағытының негізін сала отырып, оларды нақты-психологиялық зерттеулерде іске
асыра алмады, өзі қарсы күрескен интеллектуализмнің шырмауына түсті.
Құралдырға шешуші мән бере келе, Л.С.Выготский олар өз қызметтерін тек
үнемі бірдеменің бейнесі болғандықтан, адам үшін белгілі бір мәнге ие
болғандықтан ғана орындай алады деп көрсетті. Бұл ішкі және сыртқы
құралдырды пайдалануда да орын алады. Осыдан келіп, психиканың жанамаланған
формаларының даму процесі мәннің даму процесі болып табылады деуге болады.
Мағына біршама сипаттық формада сөзде берілген. Сонымен, сөздің өз
мағынасына қалай ие болатынын тексеру міндеті тұр. Л.С.Выготский мағына мен
түсініктің арасындағы айырмашылықты көрмегендіктен, түсініктердің қалыптасу
процесі эксперименттік зерттеуге айналды. Л.С.Выготский үшін түсініктердің
дамуы сана дамуының басты бағыты ретінде алынды. Оның ойынша, адам
түсініктерінің даму деңгейі олардың әлемді бейнелеу ерекшеліктерін де,
ондағы практикалық әрекеттердің мүмкінтерін де анықтайды. Түсініктердің
дамуы балаға дамудың жақын аймағына жол ашатын үлкен адаммен бірлескен іс-
әрекетімен байланысты.
Сонымен, Л.С.Выготский жүйесінде қарым-қатынас алдыңғы орынға
шығып, адамның ананың дамуын анықтайтын шындықпен практикалық қатынастарын
жоғалтуға деген шынайы қауіп пайда болды. Бала заттар әлемімен шынайы
әрекеттесетін субъект емес, тек қарым-қатынас жасайтын тіршілік иесі ғана
бола бастады. Мұндай жағдайда қарым-қатынас рөлін саралауда
интеллектуализмнің қауіп-қатері боды.
Сөйтіп, адам психикасының қалыптасуындағы құралдардың рөлін
зерттеу, Л.С.Выготскийдің сананы субъект ішіндегі тұйықтықтан алып шығуға,
оның мәнін одан тыс жатқан күштермен түсіндіруге талпынысын іске асыру
болды. Бірақ іс-әрекеттен тыс және өздігінен алынған құрал асыра мәнге ие
болды, ол іс-әрекетті жоғалтуға және өз кезегінде, интеллектуализмге, сана
ішінде тұйықталуға алып келді. Л.С.Выготский инбивидуалды сананың бірлігі
ретінде қарастырған мағына адам психикасының құрылымын, оның даму деңгейін
анықтаушы болып шықты.
Бұл Л.С.Выготскийдің қиындыққа тірелуінің емес, оның қағидаларының
психиканың мәдени-тарихи теориясында жеткілікті, барабар іске аспауының
салдары болды.
Л.С.Выготскийдің адамның шындыққа практикалық қатынастарының
психиканың дамуындағы анықтаушы рөрі туралы бастапқы пікіріне күмән
келтірілмейді. Бірақ адам психикасы дамуындағы еңбектің адамды әлеммен
байланыстыратын арнайы іс-әрекет ретіндегі рөлін анықтаудың орнына,
Л.С.Выготский тек құралдардың рөлін ғана зерттеді. Бірақ құралдардың болуы,
олар қаншалықты маңызды болса да, еңбек іс-әрекетінің сипаттамаларын
толығымен бере алмайды. Л.С.Выготский еңбек іс-әрекеті процесінде адамдар
арасында болатын жаңа қатынастардың адам психикасына әсерін талдаған жоқ.
Сонымен бірге адам психикасының әлеуметтік-тарихи табиғатын көрсете отырып,
ол бірден табиғи психикалық процестерді қоғамдық процестерге қарама-қарсы
қойды. Басқаша айтқанда, адам психикасының дамуын қарастыруда әлеуметтік
және табиғи процестерді психологиялық процестердің әр түрлі екі сферасы
ретінде түсінді.
Психиканың мәдени-тарихи дамуы териясын сынау кеңестік
психологияның осы теорияны шешу үшін жасалған міндеттерінен және
Л.С.Выготский белгілеген оларды шешу жолдары принциптерінен бас тарту деген
сөз емес.
Л.С.Выготский теориясының жетіспейтін тұстарын толықтыруды,
практикалық іс-әрекеттің психикамен одан ары қарай жақындасуын және адам
психикасының әлеуметтік шарттану принципінің дамуын біз С.Л.Рубинштейннің,
А.Н.Леонтьевтің және оның қызметтестерінің жұмыстарынан табамыз.
Кейіннен С.Л.Рубинштейн психологияның пәнін дәлірек айқындап
берді. Бұл айқындау психологияның пәні ретіндегі іс-әрекеттен бас тарту
болды: ...өзінің не істеп отырғанын білетін кез келген психология психиканы
және тағы да психиканы зерттейді. Бірақ психологияның пәні ретінде іс-
әрекеттен бас тартупсихиканың қалыптасуы мен қызмет етуіндегі оның рөлін
зерттеуден бас тартуды білдірген жоқ. Керісінше, С.Л.Рубинштейн психика мен
іс-әрекеттің бірлігі принципін жария етті: ...нақты іс-әрекеттің әр
түрлерінде шынайы іске аса отырып, психикалық процестер сонда қалыптасады.
Бірақ іс-әрекет пен психиканың нақты сәйкестігі теориялық та,
эксперименттік-психологиялық тұрғы да да ашылмаған күйі қалды. Сыртқы
практикалық іс-әрекет пен ішкі, идеалдылық құбылыс ретіндегі психиканың
дуализмін жою туралы сұрақ та шешілмеді.
Л.С.Выготскийдің 1925 ж. жазуы бойынша, Субъективті психологтарда
мінез-құлықсыз психика, ал рефлексологтарда – психикасыз мінез-құлық. Бірақ
екі жерде де – психика мен мінез-құлық бір нәрсе емес, екі түрлі нәрсе.
Психика мен іс-әрекеттің бірлігін жариялау екі заттың өздігінен жоғалып
кетуіне алып келмейді. Ол үшін олар қалайша бірдей екенін мәні бойынша ашу
қажет.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл міндетті А.Н.Леонтьев шешкен
сияқты. А.Н.Леонтьевтің Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи теориясын сынай
талдаудағы айтқан негізгі қарсылықтары мынадай: түсінік емес (және
мағыналар да, белгілер де, құралдар да емес), организмді қоршаған ортамен
байланыстыратын шынайы іс-әрекет тұтас сананың да, жеке-жеке психикалық
қызметтердің де дамуын анықтайды.
А.Н.Леонтьевтің психикаға көзқарсының мәні, әуелден-ақ оны
организмге өмір бойы ілесіп жүретін құбылыс ретінде емес, өмірді іске
асыратын процестер ретінде қарастыруында. Психика организмнің өмірлік іс-
әрекетіне әлдебір субъективті қосылыс ретінде емес, өмірлік іс-әрекеттің
өзінің формасы ретінде қарастырылады.
Организмнің қоршаған ортамен шынайы, практикалық өзара қатынасы
процесін қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев олардың даму логикасының өзі
психикалықтың пайда болуының қажеттілігіне алып келгендігін көрсетті.
Психика белгісін іздеу бірінші рет организм мен ортаның объективті
байланыстарын талдау жолына бағытталды. А.Н.Леонтьев өмірлік іс-әрекеттің
осы ерекше формасы – психиканың объективті белгісі ретінде организмнің
қоршаған орта әсерлеріне тітіркенгіштігінің болуын ұсынды. Олар: тікелей
өмірлік мәні жоқ, бірақ тура өмірлік мәні бар басқа әсерлермен объективті
байланыс күшінде белгілер қызметін атқаратын, организмнің тікелей мәнді
тітіркенгіштермен байланысын жанамалайтын оратның әсерлері. А.Н.Леонтьевтің
ойынша, организмнің ортамен қатынасын осылай күрделендіру біртекті, заттық
безендірілмеген ортадағы өмірден дискретті ортадағы өмірге өтуден
туындаған. Сол отада тура өмірлікмәні бар тітіркендіргіштерді табу үшін
организм іздестіру жасауы, оған бейімделуі, оны бейнелеуі қажет.
А.Н.Леонтьев басқа зерттеушілер мен өзінің зерттеулерінен алынған,
зоопсихология саласындағы эксперименттік мәліметтерді талдай отырып,
жануарлардың орта өзгерістеріне бейімделуін іске асыратын механизмнің типі
олардың психикасы дамуының жалғыз белгісі бола алмайды деген қорытындыға
келеді. Ол жануарлар дамуының инстинкт – дағды – интеллект деген дәстүрлік
схемасына қарсы шықты. А.Н.Леонтьев жануарлар психикасы дамуының негізгі
кезеңдерін айқындауда ең алдымен, оларды қоршаған ортамен байланыстыратын
және олардың шындықты бейнелеу формаларын анықтайтын, жануарлар іс-
әрекетінің объективті құрылысын ескеру керектігін көрсетті. Бұл бағыттың
негізінде ол келесі кезеңдерді бөліп көрсетті: қарапайым сенсорлық психика,
перцептивті психика және интеллект.
А.Н.Леонтьев сонымен қатар тіршілік еті жағдайының өзгеруі
жануарлардың іс-әрекет, мінез-құлық құрылысныдағы өзгеріске қалай алып
келетіндігін көрсетті, бұл өз кезегінде – бейнелеу формасын өзгеріске
түсіреді. Сонымен қатар ол бейнелеу формаларының дамуы мен іс-әрекет
құрылысының дамуы арасында кейде тура сәйкестіктің болмайтындығын көрсетті:
бейнелеу формасы іс-әрекет құрылысынан қалып қалады. А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылысының түрлі типтерін және бейнелеудің түрлі формаларын көрсете
отырып, олардың барлығы инстинкттік-биологиялық заңдар шеңберінде қалады
деп атап айтты.
Адам санасының пайда болу жағдайларын талдай отырып, А.Н.Леонтьев
бұл жағдайда да енді еңбекке айналған және табиғи емес, қоғамдық
байланыстарға бағынатын іс-әрекет құрылысының ерекшеліктері психиканың
ерекшеліктерін тудыратын көрсетеді.
Субъектіні әлеммен байланыстыратын іс-әрекетті А.Н.Леонтьев
психологияның пәні ретінде қарастырады. Ең алдымен ол өз зейінін іс-
әрекеттің құрылымын,, құрылысын зерттеуге бағыттады. Ол сараланған іс-
әрекеттің негізгі элементтері ретінде мақсат пен мотивті объективтендірді,
ішкі толғаныстар емес, субъектінің іс-әрекетін бағыттайтын сыртқы заттар
ретінде түсіндірді. Іс-әрекет мотивін ол тек субъектінің бір нәрсеге деген
қажеттілігі, қажетсіну ретінде ғана емес, заттанған қажеттілік ретінде,
субъектіні әрекетке оятатын объект ретінде анықтады.
А.Н.Леонтьев іс-әрекет, әрекет, операциялар түсініктерін
ажыратады. Ол іс-әрекетті субъектінің шындыққа өмірлік, белсенді
қатынастарын іске асырушы процестер деп түсінеді. Іс-әрекетке тән ерекшелік
мотив пен мақсаттың сәйкестігі болып табылады. Ол өзі қол жеткізуге
бағытталған мақсатпен оятылады. А.Н.Леонтьев 1965 ж. Адамның жеке іс-
әрекеттерінің негізгі құраушылары оларды іске асырушы әрекеттер болып
табылады. Іс-әрекет деп біз қол жеткізулі тиіс нәтиже туралы көзқарастарға
бағынышты процесті, яғни саналы мақсатқа бағынышты процесті айтамыз. Мотив
түсінігі іс-әрекет түсінігімен сәйкестенетіні сияқты, мақсат түсінігі
әрекет түсінігімен сәйкестенеді. Осылайша, А.Н.Леонтьев әрекетті оның
мақсатынан емес, сол іс-әрекет іске асыратын іс-әрекеттің мотивінен
туындаған, мақсатқа бағытталған процесс ретінде анықтайды. Іс-әрекетке
қарағанда әрекетке тән қасиет мотивтің мақсатпен сәйкес еместігі болып
табылады.
А.Н.Леонтьев операцияларды әрекетті іске асыратын тәсілдер ретінде
анықтайды. Сөйтіп, операциялар әрекеттердің мотивіне де, мақсатына да емес,
мақсат қойылған жағдайларға сәйкес келеді. Операциялар әрекеттерден
туындайды: ...әрекеттің мақсаты орындалу жағдайы ретінде басқа басқа
әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншісінің іске асу тәсіліне, саналы
операцияға айналады.
А.Н.Леонтьев мотив пен мақсаттың қатынасы ретінде түсінетін
субъект үшін іс-әрекеттің (әрекет) мағынасы түсінігін енгізді. Бұл жағдайда
мағына іс-әрекетке арнайы қызметтерді атқаратын және оның құрылымдық
элементтері болып табылатын екі нәрсе арасындағы қатынас ретінде көрінеді.
Оның жазуы бойынша, мағына субъектінің өмірімен, іс-әрекетімен іске
асырылатын қатынас ретінде көрінеді.
Жануарлар іс-әрекетінің инстинктивті-биологиялық сипатын ескере
отырып, А.Н.Леонтьев бұл олардың қоршаған шындықты психолоиялық
бейнелеуінің тарлығын анықтайтындығын көрсетеді. Жануарлардың биологиялық
қажеттіліктерімен байланысты нәрселердің барлығын ол бенелемейді, ол үшін
олар жоқ болып есептеледі – жануарларда шындықты тұрақты объективті заттық
бейнелеу болмайды.
Психиканың бұл ерекшелігі жануарлар іс-әрекетінің құрылымымен
түсіндіріледі. Онда іс-әрекетті бағыттайтын нәрсе үнемі мотивпен сәйкес
келеді. Сонымен, жануарларда әрекет жоқ, жануардың затқа қатынасы заттан
бөлінбейді, өздігінен болмайды. Жануарлардағы қызметтерді саналы бөлумен
сипатталып, бірлескен іс-әрекеттің жоқтығы осымен түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің құрылысы мүлде басқаша, еңбек адамның ерекше іс-
әрекетті ретінде тек құралданғандығымен ғана емес, сонымен бірге
ұжымдылығымен де сипатталады. Адамның әлемге қатынасы тек құралмен ғана
емес, сондай-ақ ол өндірістік қатынастарға түсетін басқа адмдардың іс-
әрекетімен де жанамаланған.
Бірнеше адамдар арасында еңбектік қызметтерді бөлу алғаш рет
әрекеттің пайда болуына алып келеді. Индивидті әрекетке оятатын нәрсеге тек
ұжымдық еңбектің әрбір қатысушысының өз әрекетін орындауы нәтижесінде ғана
қол жеткізуге болады. Жеке алынған әрбір әрекет мақсатқа қол жеткізбейді,
индивид үшін өздігінен өмірлік мәнге ие болмайды. Осылайша, іс-әрекеттің
қоғамдық шарттары, әрекеттің объективті мотиві мен оның заты – тікелей
мақсатының арасындағы қатынастарды индивидтің бейнелеуін қамтамассыз ететін
психиканың жаңа формаларын туындатуды талап етеді. Адамға бұл қатынасты
оның қатынасы ретінде ашатын психиканың формасын А.Н.Леонтьев адамның
ақылды, ойшыл санасы деп атайды. Осылайша, адам іс-әрекетінің басты
бірлігі әрекеттің туындауымен бірге адам психикасының өз табиғаты бойынша
негізгі, қоғамдық бірлігі – адам белсенділігі бағытталған ақылды мағына
туындайды.
Субъект үшін іс-әрекеттің затын сол затқа қатынастан бөлу
заттардың ұжым қажеттіліктеріне тұрақты қатынасқа шыға бастауына, қоғамдық
тәжірибені жалпылап, кристалдандыратын және оны тілде бекітетін белгілі бір
мәнге ие болуына алып келеді. Адам үшін мән ол бейнелейтін нәрсенің
мағынасын объективтендіреді.
А.Н.Леонтьев сананың психологиялық сипаттамасы мәселесін жаңа
тұрғыдан қояды. Дәстүрлі буржуазыялық психология санадағы бар нәрселер
ғана, жеке психологиялық құбылыстар мен олардың қатынастары ғана зерттеледі
деп есептегені белгілі. Л.С.Выготский сияқты А.Н.Леонтьев те сананың
ерекшеліктері жеке психикалық құбылыстар мен процестердің ерекшеліктерімен
сәйкеспейді деп есептейді. Сананың өзінің жеке психологиялық сипаттамасы
бар – субъектінің сыртқы, практикалық іс-әрекеті құрылысының
ерекшеліктерімен шарттанған ішкі құрылысының өзіндік өзгешелігі. Сонымен,
сананың ерекшеліктерін анықтауда автор оның шегінен шығады, буржуазиялық
психологияға тән, субъектінің ішіндегі сананың тұйықтығын жляды және
осылайша, сананы болмыс қалай анықтайтындығын көрсетудің нақты
психологиялық мәселесін шешуге мүмкіндік ашады.
Сананың ішкі құрылысындағы басты құрастырушылар – мән мен
тұлғалық мағынаны бөле отырып, А.Н.Леонтьев олардың әр түрлі қоғамдық-
экономикалық формациялар жағдайларында қалыптасқан, адамның табиғатқа және
басқа адамдарға объективті қатынастарының бейнеленуі болып табылатын
қатынастары тарихи даму процесінде сананың түрлі құрылысына алып келетінін
көрсетті.
Өмір сүру жағдайының өзгеруі нәтижесінде пайда болатын организмнің
өмірлік іс-әрекет формасы ретіндегі психика бағыты А.Н.Леонтьевке психиканы
субъект ішіндегі тұйықтықтан алып шығуға және оны іс-әрекет формасы ретінде
түсінуге мүмкіндік берді.
Бас кезінде психика, сана адамдардың практикалық іс-әрекетіне
компоненттер ретінде енді, онымен бөлінбестей байланысты болды. Еңбекті
бөлу процесі бірте-бірте ақыл-ой және физикалық еңбектің пайда болуына алып
келді. Ой еңбегі жағдайында психикалықтың формасын іс-әрекеттің жеке
элементтері де, оны құрайтын жеке әрекеттер де емес, іс-әрекет тұтасымен
алады. Алғашында практикалық іс-әрекеттің ішінде бөліне отырып, психикалық
процестер одан кейін өзіндік мотивтерге ие болады, іс-әрекеттің ерекше
түрлеріне айналады.
Басқаша айтқанда, сыртқы, практикалық іс-әрекет
инетриоризацияланады, ішкі, идеалдық іс-әрекет формасына ие болады. Бірақ
психикалықтың формасын қабылдап және біршама дербес бола отырып, ол іс-
әрекет болуын, яғни субъектінің әлеммен өзара әрекеті процесінде пайда
болатын өмірлік тапсырмаларды шешуге бағытталған процестер болуын
доғармайды. Психикалық іс-әрекет таза рухани, сыртқы, практикалық іс-
әрекетке принциптік тұрғыда қарама-қайшы болмайды. Бұл А.Н.Леонтьевке ішкі
іс-әрекетті, сана іс-әрекетін және сыртқы іс-әрекетті дуалистік қарама-
қарсы қоюды жоюға, сана процесі мен сыртқы іс-әрекет – бұл екі түрлі нәрсе
емес, бір іс-әрекеттің екі формасы екенін көрсетуге мүмкіндік берді; бұнда
бұл формалардың бірі екіншісінен туындаған, оның дериваты. Бұл екі формалар
өзара бір-біріне ауысулармен, өзара айналулармен байланысты, психика мен іс-
әрекеттің бірлігінің басты, шешуші көрінісі болып табылады. Іс-әрекеттің
бұл екі формасы бастапқыда осының салдарынан бейнеленіп, адамды қоршаған
әлеммен түрліше байланысатын болса да, тең болып табылады. Олардың екеуі
де ой елегінен өткен және мағына қалыптастырушы процестер. Олардың
қауымдастығында екі: материалдық және идеалдық формада көрінетін, адамның
тұтас өмірінің бөлінбестігі көрінеді. Сыртқы, практикалық және ішкі,
психикалық іс-әрекеттердің бірлігі олардың бірдей құрылысы болатындығынан
да көрінеді. А.Н.Леонтьевтің көрсетуі бойынша, психикалық іс-әрекетте,
практикалық іс-әрекеттегі сияқты, іс-әрекетті, әрекетті және операцияларды
ажырату қажет. Сыртқы іс-әрекет пен психикалық іс-әрекет құрылысының
жалпылығы олардың өзара ауысуы мен өзара айналуын мүмкін етеді, ішкі іс-
әрекет үнемі өзіне жеке-жеке сыртқы әрекеттер мен операцияларды енгізеді,
ал дамыған сыртқы практикалық іс-әрекетке – ішкі, ойлық әрекеттер мен
операциялар енеді.
Дәстүрлік буржуазиялық психология тек сыртқы іс-әрекеттің ішкіге,
практиканың психикаға тәуелділігін үнемі көрсетіп отырды. А.Н.Леонтьев кері
тәуелділік мәселесін қойды. ішкі, психикалық іс-әрекет сыртқы практикалық
іс-әрекетке тәуелді. Сыртқы әрекеттің филогенездегі де, онтогенездегі де
басымдылығын дәл көрсетті. Бұл идея кеңестік психологияны К.Маркстің
идеалдық деген адам басына қондырылған және онда өзгертілген материялдық
дүние деген әйгілі қағидасының іске асуына алып келді.
Психологияның пәні, сөйтіп, психика емес, құрылымдық элементтері
сыртқы, материалды формада да, ішкі, психикалық формада да көріне алатын,
ой елегінен өткен іс-әрекет, ол үшін бастапқы болып табылатын сыртқы,
материалдықпен тектік байланыстағы адам іс-әрекетінің жеке түрі ғана болып
табылады. Затты бұлайша қарастыру психологияллық ғылымның даму жолын
бірден өзгертті. Осыған дейін ол үнемі дерлік сыртқымен ішкінің,
материалдық пен идеалдықтың қарама-қайшылығынан басталса, ал енді қазір
субъектінің психикасы мен іс-әрекетінің шын мәнісіндегі бірлігінен бастау
алып, олардың ішкі өзара байланыстары мен бір-біріне айналуларын зерттей
бастады.
А.Н.Леонтьев еңбектерінде адам психикасын тарихи, әлеуметтік
тұрғыда ары қарай қарастыру дамыды. Ол осы кезге дейін психологияда
қалыптасқандай адамда тәжірибенің екі түрін емес, үш түрін ажырату қажет
екенін айтты. Егер жануарларда туа берілген, биологиялық тұқым қуалаған
және оған бейімделген жеке-дара тәжірибе болса, адамда тәжірибенің тағы бір
түрі – өмір сүру барысында меңгерген қоғамдық-тарихи практика тәжірибесі,
адамзат тәжірибесі бар, өз механизмдері бойынша айрықшаланатын, ерекше бұл
процесте өзіндік адамдық қабілеттіліктер қалыптасады. А.Н.Леонтьев атап
көрсеткендей, бұл тәжірибені индивидуалды тәжірибеге ұқсатуға болмайды.
Соңғысынан ол тек мазмұны бойынша ғана емес, сонымен қатар оны меңгерудің
принциптік механизмі бойынша ажыратылады.
Кейінірек, 50-жылдары А.Н.Леонтьев мидың қызмет атқарушы
мүшелері туралы болжам дасады. Бұл болжамда, жоғарғы, өзіндік адамдық
психикалық қызметтерінің физиологиялық механизмі, сол психикалық
қызметтердің мүшелерінің рөлін атқарып, адамда өмір сүру барысында
қалыптасып, бекітілген арнайы ми бірігулерінің негізінде пайда болатын
жүйелік процестер болып табылатындығы айтылған. Бұл болжамның теориялық
мәні – оның адамның биологиялық және әлеуметтік тәжірибелерін қарама-қарсы
қоймауға және адамның оның бірлігіндегі тарихи, қоғамдық табиғатын
көрсетуге мүмкіндік беретіндігінде.
Қарастырылып отырған теориялық бағыт кең эксперименттік дамудан
өтті. Л.И.Божович, А.В.Запорожец, П.И.Зиченко, Д.Б.Эльконин және т.б.
басқарған бірқатар зерттеу бағыттары айқындалды. Нәтижесінде адам іс-
әрекетінде тек анық психологиялық құрылым ғана ажыратылып қойған жоқ,
сонымен бірге оның әрбір элементі психологиялық сипатқа ие болды. Жеке
психикалық процестер іс-әрекет құрылымындағы алатын орнына, бұл іс-
әрекеттің адам үшін өмірлік мағынасына тәуелді зерттелінді.
Бұл жұмыстар эксперименттік-психологиялық зерттеулердегі
субъективизмді жою үшін, оның іс-әрекетінің нақты түрлеріндегі субъектінің
шынайы өміріне психиканың тәуелділігін анықтауда үлкен мәнге ие болды.
Сонымен А.Н.Леонтьев өзгертілген сыртқы іс-әрекет ретіндегі
психика туралы тезисті ұсынып қана қойған жоқ, сонымен қатар оның онтогенез
процесіндегі іске асуын да тыңғылықты зерттеді. Бұл мәселені жүйелілікпен
және біртіндеп зерттеген П.Я.Гальперин мен оның қызметтестері болды.
Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, С.Л.Рубинштейннің және олардың
ізбасарларының жұмыстары 40-жылдардың соңында кеңестік психологияның
негізін құрайтын үш негізгі принципке: 1) психиканы іс-әрекет ретінде
түсінуге; 2) адам психикалық іс-әрекетінің әлеуметтік табиғатын мойындауға;
3) психикалық іс-әрекет пен сыртқы, практикалық іс-әрекеттің бірлігін
мойындауға алып келді.
1.2 Баланың дүние танымды қалыптастырудағы
оқу іс-әрекеті құрылымы
Оқу іс-әрекеті келесі компонентерден тұратын сыртқы құрылымға ие,
мотивация; кейбір жағдайларда тапсырмалардың түрлі формаларындағы оқу
міндеттері; оқу әрекеттері; өзін-өзі бақылауға ауысатын бақылау; өзін-өзі
бағалауға ауысатын бағалау. Осы іс-әрекеттің әр компонентінің өзіне тән
ерекшеліктері бар. Сонымен бірге, табиғаты бойынша интеллектуалдық іс-
әрекет бола отырып, оқу іс-әрекеті кез-келген интеллектуалдық акт
сипатталатын құрылыспен сипатталады, дәлірек айтқанда: мотив, жоспардың
болуы (пиғыл, бағдарлама), орындау (жүзеге асыру) және бақылау (К. Прибрам,
К). Галаттср, Дж. Миллер, А.А. Леонтьев).
Оқу іс-әрекетінің кұрылымдық ұйымдасуын Д.Б. Элышнин В.В Давыдов
теорияларының жалпы контекстінде сипаттай
отырып И.И. Ильясов былай деп көрсетеді ...оқу ситуацияла-
ры мен міндеттерінің сипатталынатыны, мұнда оқушы әрекеттің
жалпы тәсілін игеруге тапсырма мен оны игеру мақсатын ала-
ды, және де белгілі бір кластағы міндеттерді шешудің жалпы
тәсілдерін табу үшін үлгілер мен нұсқау алады. Оқу әрекеттері - бұл
оқушылардың ғылыми түсініктер мен әрекеттердің жалпы
тәсілдерін алуы мен табуы, және де оларды өндіру мен нақты мін-
деттерді шешуде қолдану әрекеттері. Бақылау әрекеттері өзінің
оқу әрекеттерінің нәтижелерін берілген үлгілермен жалпылауға
бағытталған. Бағалау әрекеттері берілген ғылыми білімдер мен
міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерін игерудің соңғы сапасын
белгілейді
Төменде схемалық түрде көрсетілген оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымының
әр компоненттерін жете қарастырайық. Оқу іс-әрекетінің кұрылымдық
үйымдасуының компонетік құрамы
Мотивация - оқу іс-әрекеті қурылымының бірінші компоненті. Мотивация,
ары қарай көрсетілетіндей, тек оқу іс-әрекетінің кұрылымдық ұйымдасуының
негізгі компоненттерінің бірі ғана емес (Ә.Торндайктың әзірлік заңын,
П.Я. Гальпериннің мотивацияны ақыл-ой әрекеттерінің сатылап дамуының
алғашқы міндетті сатысы ретінде қарастыруын еске түсірейік), сонымен коса,
осы іс-әрекет субъектінің оның маңызды сипаттамасы болып табылады.
Могивация оқу іс-әрекетінің құрылымына бірінші міндетті компонент ретінде
енеді. Ол іс-әрекетке қатысты ішкі немесе сыртқы болуы мүмкін, бірақ осы іс-
әрекет субъекті ретіндегі тұлғаның әрқашанда ішкі сипаттамасы болады. Дәл
осы мотивацияның оқу іс-әрекетіндегі бірінші дәрежелік маңыздылығымен оның
келесі тарауда арнайы жеке қарастырылуы түсіндіріледі.
Санақ бойынша, екінші, бірақ іс-жүзінде, оқу іс-әрекеті құрылымының басты
компоненті оқу міндеті болып табылады. Ол оқушыға белгілі бір оқу
жағдайындағы белгілі бір оқу тапсырмасы ретінде ұсынылады ( оның тұжырымы
мен нәтижесі үшін аса маңызды), олардың жиынтығы тұтастай оқу процесі болып
табылады.
Міндет түсінігі ғылым дамуында үлкен тарихқа ие. Психологиялық тұрғыда
отандық ғылымда міндеттер категориясын алғашқылардың бірі болып қарастырған
зерттеуші М.Я. Басов (1892-1937). Ол баланың іс-әрекетін талдай отырып,
түрлі оқу және өмірлік ситуациялар үшін ортақ нәрсе - міндет болып табылады
деп көрсеткен. Бұл ортақ сәт адамның әлі білмейтін нәрсесін және затта
жай ғана көре алмайтын нәрсені ашуға деген қажеттілігімен байланысты; ол
үшін оған осы затпен белгілі бір әрекет жасау қажет. Өз еңбектерінде ол
психологияда міндет түсінігімен қатар, әрекет, мақсат және тапсырма
терминдерін қатар қолданудың мақсатқа сәйкестілігін дәйектеді.
Кейіннен С.Л. Рубинштейн жұмыстарында міндет түсінігі әрекет түсінігімен
арақатынаста және жалпы мақсатты болжау контексінде неғұрлым кеңталқылау
алды. С.Л. Рубинштейн бойынша, адамның ырықты әрекеті дегеніміз — бұл
мақсатты жүзеге асыру. Әрекет жасамас бұрын, мақсатты түсіну керек, яғни
соған жету үшін әрекеттенетін мақсатты түсіну. Алайда, мақсат қаншалықты
маңызды болғанмен де, оны сезініп қана қою жеткіліксіз. Оны жүзеге асыру
үшін әрекет атқарылатын шарттармен санасу керек. Мақсат пен шарттың
арақатынасы міндетті анықтайды, ол әрекетпен шешілу тиіс. Адамзаттық саналы
әрекет — бұл азды — көпті мөлшерде міндетті саналы түрде орындау, Бірақ
әрекетті атқару үшін міндеттің субьект тарапынан тусінікті болуы да
жеткіліксіз; ол субъект тарапынан қабылданған болу қажет. Айта кететін
жайт, А.Н. Леонтьев бойынша міндет — бұл белгілі бір жағдайда берілген
мақсат.
Міндет түсінігінің жалпы дидактикалық мазмұнын қарастыра отырып В.И.
Гинецииский оны былайша анықтайды ..Іске асырылып қойған танымдық іс-
әрекеттің кейбір үзінділерін сипаттаудың стандартталған сәйкес формасы, ол
оқыту жағдайында осы іс-әрекетті қайта өндіру үшін жағдай тудыруға
бағдарланған . Міндет шарттарына, оның талаптарына берілген деректер мен
іздестіру жатады, сондай-ақ негізгі шарты бар дерек арқылы іздестіруді
көрсетеді. Сонымен қатар, тапсырмаларды мүлтіксіз және күрделілік
критерийлері бойынша тұжырымдаудың мазасыздылығы атап өтіледі, бұл жерде
соңғысы обьективті көрсеткіш болып табылады, ал субьективті көрсеткіш
қиындыққа немесе міндет орындаудың жеңілдігіне теңестіріледі. Дидактикалық
түрінда В.И. Гинецинский көрсеткен психологиялық міндеттің екі сипаттамасы
да маңызды, мұнда біріншісі - оқу материалын игеруді анықтау міндеттеріне
теңестіріледі, ал екіншісі - танымдық белсенділікті, танымдық жігерлерді
ынталандыру мен байланысты.
Оқу іс-әрекетінін, субъектінің өзін-өзі дамуына бағытталған әрекеттердің
жалпылаған тәсілдерін игерудегі өзгеше іс-әрекеті ретіндегі анықтамасына
сүйене отырып, атап өтетін жайт, Оқу міндеті - бұл оку іс-әрекетінің
негізгі бірлігі. Д.Б. Эльконин бойынша, оку міндетінің басқалардан негізгі
айырмашылығы —оның мақсаты мен нәтижесі субъекг әрекеттенетін заттардың
емес, керісінше, субьектің езінің өзгеруінде тұр.
Оку міндеттерінің кұрамы, яғни, берілген оқу уақыты қиындысында окушы
жүмыс істеуі тиіс сұрақтар (әрине, жауаптар да) мүғалімге, оқытушыға және
де оқушыға, студентке белгілі болу керек. Іс жүзінде бүкіл оқу іс-әрекеті
оқу міндеттерінің жүйесі ретінде қойылуы тиіс (Д.Б. Әльконии, В.В. Давыдов,
Г.А. Балл). Олар белгілі бір оқу жағдайларында беріледі және де белгілі бір
оқу әрекеттерін ұйғарады - заттық, бақылау және көмекші (техникалық)
әрекеттер. Көмекші әректтеріне сызба жасау, айрықша көрсету, көшірме және
т.б. жатады. Сонымен коса, А.К. Маркованың айтуынша, оқу міндеттерін игеру
оқушының соңғы мақсаты түсінуі мен берілген оқу міндетін тағайындауы
ретінде жұмыспен өтеледі.
Оқу міндеті кез-келген басқа міндеттср сияқты қазіргі кезде жүйелік
білім беру ретінде қарастырылады да, онда екі компонент міндетті болып
табылады: бастапқы қалыптағы міндет пәні және міндет пәні күйін талап
ететін модель. Міндет құрамы берілген деректер және іздестіру, белгілі
және белгісіз, шарт және талап ретінде бір мезгілде бастапқы күй
формасында желме осы құрам компоненттері арасындағы қатынастардың шешілу
нәтижесі ретіндегі (П.А. Бернштейн, П.К. Анохин) қажетті болашақ моделі
формасында көрсетілген. Міндетті осылайша түсіндіру нәтижені болжау мен
оның үлгісін елестетуді қамтиды. Міндетіне қандай да бір құбылыс, обьект,
процесс жайлы мәліметердің тек бір бөлігі ғана анықталған, ал қалғаны
белгісіз ақпаратың күрделі жүйесі ретінде қарастырылады. Ол тек жекелснген
түсіпіктср, жағдайлар арасында жаңа білімдерді, дәлелдерді, түрлендіруді,
үйлестіруді қажет ететін келісімсіздік, қарама-кайшылық болатындай етіп
тұжырымданған міндеттер немесе мәліметтерді шешу негізінде ғана табылады.
Оқу міндетінің құрамы Л.М. Фридман, Е.И. Машбиц жұмыстарында жете
қарастырылған. Кез-келген міндет сияқты оқу міндетінде мақсат (талап),
объектілер бөлінеді, олар міндет шарттарының құрамына, олардың функциясына
енеді. Кейбір міндеттерде орындау тәсілдері мен кү-ралдары көрсетіледі
(олар әксплициаланған немесе көбінесе жасырын формада беріледі).
Л.М. Фридман түсіндірмесінде кез келген міндет кұрамына бірдей бөлшектер
енеді: пәндік саласы сөз блогі отырған, белгіленіп бекітілген обьектілер
тобы; осы объектілерді байланыстыратын қатынастар; міндеттер талаптары -
міндетті орындау мақсатын көрсету, яғни, орындау барысында нені орнығу
керек, соны көрсету; міндет операторы — міндетті орындау үшін оның
шарттарына қатысты жасалу керек әрекеттер жиынтығы. Нұл көрсетуде орындау
тәсілі және оператор түсініктер өте жақын, бірақ іс-әрекеттік
түсіндірмеде бізге орындау тәсілі терминін пайдалану ыңғайлырақ.
Оқу міндеттерінің ерекшеліктері. Н.И. Машбиц оқу іс-әрекетін
басқару позициясы тұрғысынан оқу міндетінің маңызды ерекшеліктерін бөледі.
Д.Б. Элькониннің ізімен ол бірінші және неғұрлым маңызды ерекшелігі
субъектінің бағыттылығы деп есептейді, өйткені оны орындау міндеттік
құрылымның өзінде емес, оны орындаушы субъектіде өзгеріс болуын ұйғарады.
Міндеттегі өзгерістің болуы өз бетінше мәнді емес, тек субьект өзгеруінің
құралы ретінде мәнді. Басқаша айтқанда, оқу міндеті оқу мақсаттарына жету
кұралы болып табылады. Осы көзқарастан олардың өзі емес, ал оқушының
белгілі бір әрекет тәсілін меңгеруі маңызды.
Оқу міндстінің екінші ерекшелігі оның біржақты еместігі немесе
анықсыздығы. Окушылар оқытушыға қарағанда міндетке басқаша мән беруі
мүмкін. Е.И. Машбиц айтуы бойынша, оқу міндетін толықтырып анықтау деп
атаған бұл құбылыс түрлі себептерге байланысты болады: міндет шарттарының
анық-қанығына жете алмаудан, түрлі қатынастардың ығысуынан. Кей кезде ол
субъектінің мотивациясына байланысты.
Оқу міндетінің үшінші ерекшелігі мынада: қандай да бір мақсатқа жету үшін
бір немесе бірнеше міндеттерді орындау қажет, ал бір міндеттің орындалуы -
оқудың түрлі мақсаттарына жетуге үлес қосуы мүмкін. Сондықтан, қандай да
бір оку мақсатына жету үшін біршама міндеттер жинағы қажет, мұнда ор міндет
өзіне берілген орынды алады. Оқу міндеттеріне қойылатын психологиялық
талаптарды толығырақ қарастырайық.
Міндеттерді орындау тәсілдерін карастыруда орындау субъекті немесе
орындаушы субьект түсінігі енгізіледі (Г.А. Баил). Осыған сәйкес міндетті
орындау тәсілі деп орындаушы іске асыру барысында берілген міндетті
орындауды қамтамасыз ете алатын кез келген процедура. Басқаша айтқанда,
орындау тәсілі орындаушы адамның субъективтік сипаттамасымен теңестіріледі,
олар тек операцияларды таңдау шегі олардын, кезектілігін ғана анықтамайды,
сонымен қатар, олар орындаудың жалпы стратегиясын анықтайды. Міндеттерді
түрлі тәсілдермен орындау оқу іс-әрекетін жетілдіруге және субъектінің
өзінің дамуына үлкен мүмкіндіктер береді. Міндетті бір ғана тәсілмен
орындау кезінде оқушының мақсаты дұрыс жауап табу; міндетті бірнеше
тәсілмен орындау кезінде ол неғұрлым қысқа, үнемді шешім таңдау алдында
болады, оның әрі көптеген теоретикалық білімдерді, белгілі амал, тәсілдерді
өзектендіруді және берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
Қалыптастырудың алғышарты.
Жетекшісі: Үсембаева Р.Б
Орындаған: :
ФК-08-3к2 топ студенті
Төлеева А
Шымкент 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
I бөлім Оқу іс-әрекеті-іс-әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық
алғышарты ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 8
1. Оқу іс-әрекетінің теориялық алғы
шарты ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ...8
2. Баланың дүние танымды қалыптастырудағы оқу
іс-әрекеті
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .20
II бөлім Оқу іс-әрекеті құрылымының жүзеге асыру
амалдары ... ... ... ... ... .32
2.1 Оқу іс-әрекеті құрылымының жүзеге асыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.2 Оқушылардың оқу іс-әрекетіндегі бастапқы қалпы және
коррекциялау
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... 42
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 49
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Кіріспе
Оқу іс-әрекеті түсінігі үнемі бір жакты түсінік деп айтуға келмейді.
Кең мағынада алғанда ол кейде үйренудің, оқудың және тіпті оқытудың
синонимі ретінде жөнсіз қарастырылады. Тар мағынада, Д.Ь.Эльконин бойынша —
кіші мектеп жасындағы жетекші іс-әрекет түрі. Д.Б. Әльконин, В.В. Давыдов,
А.К. Маркова жұмыстарында оқу іс-әрекеті түсінігі, субъектінің оқу пәніне
деген, С.Л. Рубинштейн бойынша түсіндірілетін, бүкіл оның барысындағы
ерекше жауапкершілік қатынаспсн теңестіріле отырып, іс-әрекеті тік мазмұн
мен мағынаға толады.
Назар аудара кететін жайт, мұндай түсініктемеде оку іс-әрекеті іс-
әрекеттің жетекші түріне қарағанда кеңірек түсініледі, себебі барлық жас
кезеңдеріне, соның ішінде студенттік кезеңге де таратылады. Бұл мағынадағы
оқу іс-әрекеті іс-әрекет субъектінің оқу әрекетімең жалпыланған тәсілдерін
игеруі және оқытушы тарапынан әдейі койылған оқу мімдетін орындау
үрдісіндегі, өзіндік бақылау мен өзіндік бағалауға ауысатын сыртқы бақылау
мен бағалау негізіндегі өзіндік дамуы. Д.Б. Эльконин бойынша, оқыту іс-
әрекеті -бұл кең мазмұны жағынан ғылыми түсініктер саласындағы әрекеттің
жалпыланған тәсілдерін игеру болатын іс-әрекет, ... мұндай іс-әрекет
сәйкес түрткілер мен қозғалуы керек. Осындай мотивтер ретінде әрекеттердің
жалпыланған тәсілдері бола алады немесе, басқаша айтқанда өзіндік өсу,
өзіндік шыңдалу мотивтері. Егер де оқушыларда осындай мотивтерді
қалыптастыра алған жағдайда, онда жаңа мазмұнға тола отырып, іс-әрекеттің
жалпы түрткілері,яғни мектеп оқушысының қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалы
іс-әрекетті жүзеге асыру позициясымен байланысты түрткілері қуатталады
Оқу іс-әрекеті, олай болса, іс-әрекеттің ерекше түрі ретінде қарастырыла
алады.Ол іс-әрекеіттің субъектісі ретінде үйренушінің өзіне бағытталады —
оның әлеуметтік-мәдени тәжірибені қоғамдық пайдалы, танымдық, теоретикалык
және практикалык іс-әрекетті ұғу әр түрлері мен формаларында саналы,
мақсатты игеруі арқасында тұлға ретінде қалыптасуы, дамуы және шыңдалуы.
Үйренуші іс-әрекеті терең жүйелі білімдер игеруіне, әрекеттің жалпыланған
тәсілдерін өңдеуге және де оларды түрлі жағдайларда және шығармашылық түрде
пайдалануға бағытталған.
Оқудың жалпы теориясының негізін қалағандар Я.Л. Коменский, XX ғасырдың
ортасындағы отандық және шетелдік педагогикалық психологі ияиың корнекті
өкілдері Д.Б. Эльконии, В.В. Давыдов, И. Лингарт, И. Ломпшер оқу іс-
әрекетінің психологиялық теориясын қалыптастырып, ол Ресейгс ғылыми
басылымды болған. Оны жетілдірушілер - Д.Б.Эльконин, В.В. Давыдов, Л.К.
Маркова және т.б. (оның психологиялық негізі, іс-әрекет теориясының кең
контекстінде Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн еңбектерінде қаланған, ал
нақты мазмұнын Л.П. Леонтьев тұжырымдаған) оқыту теориясына жаңа проблема
қойды: іс-әрекет субъектінің ішінің әректтер үрдісінде игеруі, яғни,
әрекеттің жалпыланған тәсілдері арқылы оқу міндеттерін орындау барысында
танып отырған пәннің обьективті қасиеті қайта өндіретін әрекеттер
процесінде игеруі.
Оқу іс-әрекеті теориясының алдынан қойылған проблемалардың өзектілігі мен
дерктілігі тек оқыту шарттарына қатысты осы теория қалыптастырылған
мектепке ғана таратылмайды, 214 сонымен бірге жоғары оқу орнындағы оқытуға,
студенттердің іс-әрекетіне де таратылады (түрлі себептер бойынша жеткілікті
түрде қалыптастырылмаған және зерттелмеген). Оқу іс-әрекеті теориясының
жоғары оқу орнындағы оқытуға таралуының өзектілігі мен дер мезгілдігі
былайша анықталады: жоғары мектептерде (біздің елімізде, дүниежүзілік
тәжірбиеде де), мүндағы оқытуды да, студенттің оқу іс-әрекетін де қайта
ұйымдастыруға мүмкімдік беретін белгілі бір позитивті беталыс калыптасқан.
Оқу іс-әрекеті оны оқудың басқа формаларынан ажырататын үш негізгі
сипаттамалары белгіленеді: 1) ол оқу материалын игеруге және оқу
міндеттерін орындауға әдейі бағытталған; 2) онда әрекеттердің жалпы
тәсілдері мен ғылыми түсініктер игеріледі (мектепке дейін игерілген
тұрмыстық түсініктерге қарағанда); 3) іс-әрекеттің жалпы тәсілдері
міндеттерді орындаудың алдын алады (И.И. Ильясов) (алдын алу оны жалпы
тәсілдер, әрекеттер бағдарламасы жоқ кездегі, байқағштық көру және қателесу
әдісі бойынша оқумсн салыстырсақ, онда оқу іс-әрекет емес). Бұл үшеуіне оқу
іс-әрекетінің екі маңызды сипаттамасын қосайық. Біріншіден, танымдық
қамықпайтын қажеттіліктерге жауап бере отырып, 4) оқу іс-әрекеті
субъектінің өзін өзгеріске түсіреді, бүл оның, Д.В. Эльконин анықтауы
бойынша, негзгі сипаттамасы болып табылады. Екіншіден, оқу құрылымы мен
үрдісінің чехиялық теорегигі Й. Лингарт окудың белсенді формасы ретінде оқу
іс-әрекетінің тағы бір ерекшелігін карастырады, дәлірек айтсақ, 5)
үйренушінің психикалық қасиеттері мен мінез-құлқының оның өз әрекеттерінің
иәтижелеріне байланысты өзгеруі. Осылайша, оқумен теңестіре отырып, оқу іс-
әрекетінің бес сипаттамасы жайлы айтуға болады.
Оку іс-әрекетінің, үйренушілердің әрекеттің жалпыланған іс-тәсілдерін
игеруі, олардың мүғалімнің оқу әрекеттері арқылы әдейі қойған оқу
міндеттерін орындауа рқасында өзіндік дамуы іс-әрекеті ретіндегі
анықтамасын негізге ала отырып, оның іс-әрекеттік сипаттамаларын
қарастырайық. Ең алдымен, Д.Б. Элькониннің ізі-мен оның қоғамдық сипатын
атап өтейік: мазмұны бойынша, себебі ол адамзат жинақтаған мәдениет пен
ғылымның барлық байлықтарын игеруге бағытталған; мағынасы бойынша, себебі
ол қоғамдық мәнді және қоғамдық бағалаушы формасы бойынша, өйткені ол
оқытудың қоғамдық ендірілген нормаларына сәйкес және де арнайы қоғамдық
мекемелерде өтеді, мысалы, мектептерде, гимназияларда, колледждерде,
институтарда. Кез келген іс-әрекеттср сияқты оқу іс-әрекеті саналы
түсіндірілгендігімен сипатталады және оның белгілі бір кұрылымы мен мазмұны
бар.
Оқу іс-әрекетінің мәндік мазмұнын талдау, кез-келген басқа іс-әрекет
сияқты, оның мәнін анықтаудан, яғни, іс-әрекеттің неге бағытталғанын
анықтаудан басталады: бұл жерде - білімдерді меңгеруге, әрекеттердің
жалпыланған тәсілдерін игеруге, әрекет тәсілдері мен амалдарын, оның
бағдарламаларын, алюритмдерін өңдеуге бағытталған, осы үрдіс барысында
үйренушілсрдің өзі де дамиды. Оның мазмұны, пәні осы болып табылады.
Д.Б.Эльконии бойынша, оқу іс-әрекетті игеруге тепе-тең емес ол оның
негізгі мазмұны болып табылады және игеруді қамтитын оның даму деңгейі мен
құрылымы арқылы анықталады. Сонымен бірге, оқу іс-әрекеті субъектінің
езінің өзгеруіне бағытталғандықтан, (ол оқу іс-әрекеті жетекші болып
табылатын кіші мектеп жасында елеулі мөлшерде, тіпті іс жүзінде кез-келген
жаста көрінеді) игеру субъектілік өзгерісті интеллектуалдық, түлғалық
тұрғыда жанамаланады, бұл да оку іс-әрекетінің мәніне жатады.
Оқу іс-әрекетінің жүзеге асуына көмектесетін кұралдарды үш тұрғыдан
қарастырған жөн. Біріншіден, бұл оқу іс-әрекетінің танымдық және
зерттеушілік қызметтерінің негізінде жатқан интеллектуалдық (С.Л.
Рубииштейн терминдерінде — ойлау операциялары) әрекеттер: талдау, синтез,
жалпылау, жіктеу және т.б. Екіншіден, бұл белгілік, тілдік, вербалдык
құралдар, осылардың формасында білім игеріледі, рефлексияланады және
даралық тәжірибе өндіріледі. Үшіншіден, бұл негізгі білімдер, оларға жаңа
білімдер қосылуы арқылы оқушының даралық тәжірибесі, тез аурусы
құрылымданады.
Осы үш қүралдардың бірігуі жайлы С.Л. Рубинштейннің жалпы оқу теориясында
неғұрлым толығырақ айтылған. Бұл теория бойынша проблеманы шешу немесе
шешуге тырысу, әдетте, бұрыннан бар білімдерден қандай да бір жағдайларды,
шешу әдістері немесе құралдары ретінде алуды ұйғарады.
Осыған сәйкес, мектептегі оқу үрдісінде, әсіресе кіші мектеп жасында оқу,
іс-әрекетке араласу бір мезгілде оның құралдарымен де жұмыс істеуді
ұйғарады.
Оқу іс-әрекетінің тәсілдері қайта жаңғыртушы, проблемалық-
шығармашылық, зерттеушілік-танымдық әрекеттерді қосатын көп қырлы болуы
мүмкін (В.В. Давыдов т.б.). Оқу іс-әрекетінің тәсілдері - бұл қалай оқу
керек, қандай тәсілдермен білім алу керек деген сұрақтарға жауап.
Тәсілдердің неғұрлым толық және кең түрдегі сипатталуы ақыл-ой
әрекеттсрінің сатылап қалыптасу теориясында берілгсн (П.Я. Галперин т.б.).
Мұнда бағдарлану принципі, сыртқы, заттық әрекеттен ішкі, ақыл-ой әрекетіне
көшу және осы көшудің оқушының өзі қалай жасағанына қатысты сатылылығы —
оқу іс-әрекетінің тәсілдерін толықтай ашып көрсетеді. Курстық жұмыс
тақырыбы: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын қалыптастырудың
алғышарты деп аталады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
қалыптастырудың алғышартын теориялық тұрғыда негіздеп, тәжірибелікте оны
тексерілуін айқындау
Курстық жұмыстың міндеті: Оқу іс-әрекеті -оқушылардың дүние танымын
қалыптастырудың алғышарты белгілеу мен оның ерекшеліктерін, дамыту
жолдарын айқындап көрсету
Зерттеу көздері: Зерттеу мәселесіне қатысты психологиялық оқу
құралдары, мерзімді басылымдағы материалдар мен тәжірибелік тексеру
материалдары.
Зерттеу әдістері: Зерттеу мәселелеріне байланысты теориялық,
әдістемелік әдебиеттерде зерттелу жағдайына талдау жасау, тұжырымдау,
тәжірибелік тұрсыда салыстырмалы зерттеп көру.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәнділігі: ғалымдардың мәселеге
қатысты психологиялық, физиологиялық тұрғыларын ашу, даму мен қалыптасуын
зерделі талдап көрсете алуымен ерекшеленеді.
Курстық жұмыс құрылымы: кіріспеде, екі бөлім және әрқайсысында екі
бөлімшеден, қорытындыдан, пайдаланған әдебиетерден тұрады.
I бөлім Оқу іс-әрекеті-іс-әрекеттің бірі ретіндегі
теориялық алғышарты
1.1 Оқу іс-әрекетінің теориялық алғы шарты
Оқыту теориялы психологиялық ғылымның тармағы ретінде психиканы адам
санасы туралы маркстік ілімнен туындайтын психологияның әдіснамалық
қағидаларын қанағаттандыруы тиіс. Кеңес психологтары өз ғылымының маркстік
қағидалары үшін күресте ұзақ жолдан өтті. Қазіргі кезеңде басты міндет
психологиялық ғылымның жеке тармақтарымен байланысты барлық жеке
теорияларда осы қағидалардыбіртіндеп іске асыру, оларды нақтылы
эксперименттілікке дейін жеткізу болып табылады.
Екінші маңызды міндет бізге бөтен әдіснамалардың енуіне жол
бермеуге саяды. Бағдарламаланған оқыту идеясы мынадай объективті қауіп
тудырды. Мәселен мынада: Б.Ф.Скиннер тек бағдарламаланған оқыту идеясын
қалыптастырып қана қойған жоқ, ол сонымен қатар адамды үйрету процесін
бихевиористік түсінуге негізделген бағдарламаланған оқытудың нұсқауын
жасады. Өкінішке орай, бағдарламаланған оқытудың барлық өкілдері идеяның
мінін осы іске асырудың нақты нұсқауынан бөліп ала алмады. Біздің
еліміздегі бағдарламаланған оқыту практикасын талдау бағдарламаланған оқыту
әлі күнге дейін американдық бихевиористік нұсқаудың әсерінен құтыла алмай
келе жатқандығын көрсетеді. Бұл жағдайларда кеңестік психология
қағидаларының құрылуының негізгі кезеңдерін де, олардың нақты мазмұнын
талдау ерекше маңызды.
Л.С.Выготскийдің ертеректегі еңбектерінде-ақ ол субъективті-
идеалистік психология мен рефлексологияның негізгі кемшілігі психиканың
мінез-құлықтан бөлінуі болып табылатындығын айтқан болатын. Психика мен
мінез-құлықтың ажырауы мінез-құлықты талдаудағы механизмге және психиканы
түсінудегі субъективті идеализмге алып кледі. Л.С.Выготскийдің жазуы
бойынша, Психикасыз мінез-құлық болмайтыны сияқты, мінез-құлықсыз психика
болмайды.
Сөйтіп, Л.С.Выготскийдің бұл жұмыстарында, кейінен бірқатар кеңес
психологтары дамытқан және қазіргі кезде де біздің психологиямыздың
психологиямыздың жетекші қағидаларының бірі болып табылатын психика мен іс-
әрекеттің бірлік қағидасының негізі қаланды.
Л.С.Выготский психиканы, сананы түсіну үшін олардың шектерінен
шығу – адам өмірінің өзіне, оның болмысының нақты жағдайларына қарау
керектігін көрсетті. Ол адам санасының дамуының негізінде оның шындыққа
практикалық қатынастарының дамуы жатыр деп есептеген. Алайда
Л.С.Выготскийдің индивидтің санасы мен практикасы арасындағы тура
тәуелділікті анықтаған жоқ, ол адам психикасы дамуындағы басты нәрсе
әлеуметтік тәжірибені меңгеру болып табылады деп санады. Осылайша, адам
психологиясының жетекші қағидасы ретіндегі әлеуметтік, тарихи бағытты
анықтауда Л.С.Выготскийдің еңбегі зор.
Л.С.Выготскийдің көрсетуі бойынша, психикалық қызмет сыртқы,
материалдықтың өзгеру нәтижесі ретінде жанамалайтын бөлімге – құралға
ғана пайдаланылады. Осы құралдарды жанамалайтын психикалық процестердің
өздері сыртқы әрекеттен өзгертілген процесс ретінде көрсетілмеген.
Теориялық тұрғыда іс-әрекеттің ішкі, психикалық формасының сыртқы іс-
әрекетпен тектік байланысып мойындау Л.С.Выготскийде тұтас психикаға
таралады. Кез келген жоғары психикалық қызмет өз дамуында сыртқы деңгей
арқылы өтуі қажет. Бірақ интериоризация мәселелерін қарастыруда ол сыртқы
жүріс-тұрысты ішкіге ауыстыруды текке баса көрсетпегеніне назар аударған
жөн. ол үшін басты жағдай әлеуметтік тәжірибенің ішкіге ауысуы болды. Біз
үшін сыртқы процесс туралы айту – әлеуметтік туралы айту деген сөз.
Басқаша айтқанда, интериоризация оған адам психикасының әлеуметтік
табиғатын нақты көрсету мүмкіндігін береді. К.Маркстің белгілі қағидасын
өзгертіп, Л.С.Выготский былай деп жазды: Адамның психологиялық табиғаты
ішкіге ауысқан және тұлғаның қызметтеріне, оның құрылымының формаларына
айналған қоғамдық қатынастар жиынтығын білдіреді.
Л.С.Выготский сыртқы іс-әрекет пен психиканың бірлігі принципінің
және адам психикасын табиғаты бойынша әлеуметтік психика ретінде қарастыру
бағытының негізін сала отырып, оларды нақты-психологиялық зерттеулерде іске
асыра алмады, өзі қарсы күрескен интеллектуализмнің шырмауына түсті.
Құралдырға шешуші мән бере келе, Л.С.Выготский олар өз қызметтерін тек
үнемі бірдеменің бейнесі болғандықтан, адам үшін белгілі бір мәнге ие
болғандықтан ғана орындай алады деп көрсетті. Бұл ішкі және сыртқы
құралдырды пайдалануда да орын алады. Осыдан келіп, психиканың жанамаланған
формаларының даму процесі мәннің даму процесі болып табылады деуге болады.
Мағына біршама сипаттық формада сөзде берілген. Сонымен, сөздің өз
мағынасына қалай ие болатынын тексеру міндеті тұр. Л.С.Выготский мағына мен
түсініктің арасындағы айырмашылықты көрмегендіктен, түсініктердің қалыптасу
процесі эксперименттік зерттеуге айналды. Л.С.Выготский үшін түсініктердің
дамуы сана дамуының басты бағыты ретінде алынды. Оның ойынша, адам
түсініктерінің даму деңгейі олардың әлемді бейнелеу ерекшеліктерін де,
ондағы практикалық әрекеттердің мүмкінтерін де анықтайды. Түсініктердің
дамуы балаға дамудың жақын аймағына жол ашатын үлкен адаммен бірлескен іс-
әрекетімен байланысты.
Сонымен, Л.С.Выготский жүйесінде қарым-қатынас алдыңғы орынға
шығып, адамның ананың дамуын анықтайтын шындықпен практикалық қатынастарын
жоғалтуға деген шынайы қауіп пайда болды. Бала заттар әлемімен шынайы
әрекеттесетін субъект емес, тек қарым-қатынас жасайтын тіршілік иесі ғана
бола бастады. Мұндай жағдайда қарым-қатынас рөлін саралауда
интеллектуализмнің қауіп-қатері боды.
Сөйтіп, адам психикасының қалыптасуындағы құралдардың рөлін
зерттеу, Л.С.Выготскийдің сананы субъект ішіндегі тұйықтықтан алып шығуға,
оның мәнін одан тыс жатқан күштермен түсіндіруге талпынысын іске асыру
болды. Бірақ іс-әрекеттен тыс және өздігінен алынған құрал асыра мәнге ие
болды, ол іс-әрекетті жоғалтуға және өз кезегінде, интеллектуализмге, сана
ішінде тұйықталуға алып келді. Л.С.Выготский инбивидуалды сананың бірлігі
ретінде қарастырған мағына адам психикасының құрылымын, оның даму деңгейін
анықтаушы болып шықты.
Бұл Л.С.Выготскийдің қиындыққа тірелуінің емес, оның қағидаларының
психиканың мәдени-тарихи теориясында жеткілікті, барабар іске аспауының
салдары болды.
Л.С.Выготскийдің адамның шындыққа практикалық қатынастарының
психиканың дамуындағы анықтаушы рөрі туралы бастапқы пікіріне күмән
келтірілмейді. Бірақ адам психикасы дамуындағы еңбектің адамды әлеммен
байланыстыратын арнайы іс-әрекет ретіндегі рөлін анықтаудың орнына,
Л.С.Выготский тек құралдардың рөлін ғана зерттеді. Бірақ құралдардың болуы,
олар қаншалықты маңызды болса да, еңбек іс-әрекетінің сипаттамаларын
толығымен бере алмайды. Л.С.Выготский еңбек іс-әрекеті процесінде адамдар
арасында болатын жаңа қатынастардың адам психикасына әсерін талдаған жоқ.
Сонымен бірге адам психикасының әлеуметтік-тарихи табиғатын көрсете отырып,
ол бірден табиғи психикалық процестерді қоғамдық процестерге қарама-қарсы
қойды. Басқаша айтқанда, адам психикасының дамуын қарастыруда әлеуметтік
және табиғи процестерді психологиялық процестердің әр түрлі екі сферасы
ретінде түсінді.
Психиканың мәдени-тарихи дамуы териясын сынау кеңестік
психологияның осы теорияны шешу үшін жасалған міндеттерінен және
Л.С.Выготский белгілеген оларды шешу жолдары принциптерінен бас тарту деген
сөз емес.
Л.С.Выготский теориясының жетіспейтін тұстарын толықтыруды,
практикалық іс-әрекеттің психикамен одан ары қарай жақындасуын және адам
психикасының әлеуметтік шарттану принципінің дамуын біз С.Л.Рубинштейннің,
А.Н.Леонтьевтің және оның қызметтестерінің жұмыстарынан табамыз.
Кейіннен С.Л.Рубинштейн психологияның пәнін дәлірек айқындап
берді. Бұл айқындау психологияның пәні ретіндегі іс-әрекеттен бас тарту
болды: ...өзінің не істеп отырғанын білетін кез келген психология психиканы
және тағы да психиканы зерттейді. Бірақ психологияның пәні ретінде іс-
әрекеттен бас тартупсихиканың қалыптасуы мен қызмет етуіндегі оның рөлін
зерттеуден бас тартуды білдірген жоқ. Керісінше, С.Л.Рубинштейн психика мен
іс-әрекеттің бірлігі принципін жария етті: ...нақты іс-әрекеттің әр
түрлерінде шынайы іске аса отырып, психикалық процестер сонда қалыптасады.
Бірақ іс-әрекет пен психиканың нақты сәйкестігі теориялық та,
эксперименттік-психологиялық тұрғы да да ашылмаған күйі қалды. Сыртқы
практикалық іс-әрекет пен ішкі, идеалдылық құбылыс ретіндегі психиканың
дуализмін жою туралы сұрақ та шешілмеді.
Л.С.Выготскийдің 1925 ж. жазуы бойынша, Субъективті психологтарда
мінез-құлықсыз психика, ал рефлексологтарда – психикасыз мінез-құлық. Бірақ
екі жерде де – психика мен мінез-құлық бір нәрсе емес, екі түрлі нәрсе.
Психика мен іс-әрекеттің бірлігін жариялау екі заттың өздігінен жоғалып
кетуіне алып келмейді. Ол үшін олар қалайша бірдей екенін мәні бойынша ашу
қажет.
Біздің көзқарасымыз бойынша, бұл міндетті А.Н.Леонтьев шешкен
сияқты. А.Н.Леонтьевтің Л.С.Выготскийдің мәдени-тарихи теориясын сынай
талдаудағы айтқан негізгі қарсылықтары мынадай: түсінік емес (және
мағыналар да, белгілер де, құралдар да емес), организмді қоршаған ортамен
байланыстыратын шынайы іс-әрекет тұтас сананың да, жеке-жеке психикалық
қызметтердің де дамуын анықтайды.
А.Н.Леонтьевтің психикаға көзқарсының мәні, әуелден-ақ оны
организмге өмір бойы ілесіп жүретін құбылыс ретінде емес, өмірді іске
асыратын процестер ретінде қарастыруында. Психика организмнің өмірлік іс-
әрекетіне әлдебір субъективті қосылыс ретінде емес, өмірлік іс-әрекеттің
өзінің формасы ретінде қарастырылады.
Организмнің қоршаған ортамен шынайы, практикалық өзара қатынасы
процесін қарастыра отырып, А.Н.Леонтьев олардың даму логикасының өзі
психикалықтың пайда болуының қажеттілігіне алып келгендігін көрсетті.
Психика белгісін іздеу бірінші рет организм мен ортаның объективті
байланыстарын талдау жолына бағытталды. А.Н.Леонтьев өмірлік іс-әрекеттің
осы ерекше формасы – психиканың объективті белгісі ретінде организмнің
қоршаған орта әсерлеріне тітіркенгіштігінің болуын ұсынды. Олар: тікелей
өмірлік мәні жоқ, бірақ тура өмірлік мәні бар басқа әсерлермен объективті
байланыс күшінде белгілер қызметін атқаратын, организмнің тікелей мәнді
тітіркенгіштермен байланысын жанамалайтын оратның әсерлері. А.Н.Леонтьевтің
ойынша, организмнің ортамен қатынасын осылай күрделендіру біртекті, заттық
безендірілмеген ортадағы өмірден дискретті ортадағы өмірге өтуден
туындаған. Сол отада тура өмірлікмәні бар тітіркендіргіштерді табу үшін
организм іздестіру жасауы, оған бейімделуі, оны бейнелеуі қажет.
А.Н.Леонтьев басқа зерттеушілер мен өзінің зерттеулерінен алынған,
зоопсихология саласындағы эксперименттік мәліметтерді талдай отырып,
жануарлардың орта өзгерістеріне бейімделуін іске асыратын механизмнің типі
олардың психикасы дамуының жалғыз белгісі бола алмайды деген қорытындыға
келеді. Ол жануарлар дамуының инстинкт – дағды – интеллект деген дәстүрлік
схемасына қарсы шықты. А.Н.Леонтьев жануарлар психикасы дамуының негізгі
кезеңдерін айқындауда ең алдымен, оларды қоршаған ортамен байланыстыратын
және олардың шындықты бейнелеу формаларын анықтайтын, жануарлар іс-
әрекетінің объективті құрылысын ескеру керектігін көрсетті. Бұл бағыттың
негізінде ол келесі кезеңдерді бөліп көрсетті: қарапайым сенсорлық психика,
перцептивті психика және интеллект.
А.Н.Леонтьев сонымен қатар тіршілік еті жағдайының өзгеруі
жануарлардың іс-әрекет, мінез-құлық құрылысныдағы өзгеріске қалай алып
келетіндігін көрсетті, бұл өз кезегінде – бейнелеу формасын өзгеріске
түсіреді. Сонымен қатар ол бейнелеу формаларының дамуы мен іс-әрекет
құрылысының дамуы арасында кейде тура сәйкестіктің болмайтындығын көрсетті:
бейнелеу формасы іс-әрекет құрылысынан қалып қалады. А.Н.Леонтьев іс-әрекет
құрылысының түрлі типтерін және бейнелеудің түрлі формаларын көрсете
отырып, олардың барлығы инстинкттік-биологиялық заңдар шеңберінде қалады
деп атап айтты.
Адам санасының пайда болу жағдайларын талдай отырып, А.Н.Леонтьев
бұл жағдайда да енді еңбекке айналған және табиғи емес, қоғамдық
байланыстарға бағынатын іс-әрекет құрылысының ерекшеліктері психиканың
ерекшеліктерін тудыратын көрсетеді.
Субъектіні әлеммен байланыстыратын іс-әрекетті А.Н.Леонтьев
психологияның пәні ретінде қарастырады. Ең алдымен ол өз зейінін іс-
әрекеттің құрылымын,, құрылысын зерттеуге бағыттады. Ол сараланған іс-
әрекеттің негізгі элементтері ретінде мақсат пен мотивті объективтендірді,
ішкі толғаныстар емес, субъектінің іс-әрекетін бағыттайтын сыртқы заттар
ретінде түсіндірді. Іс-әрекет мотивін ол тек субъектінің бір нәрсеге деген
қажеттілігі, қажетсіну ретінде ғана емес, заттанған қажеттілік ретінде,
субъектіні әрекетке оятатын объект ретінде анықтады.
А.Н.Леонтьев іс-әрекет, әрекет, операциялар түсініктерін
ажыратады. Ол іс-әрекетті субъектінің шындыққа өмірлік, белсенді
қатынастарын іске асырушы процестер деп түсінеді. Іс-әрекетке тән ерекшелік
мотив пен мақсаттың сәйкестігі болып табылады. Ол өзі қол жеткізуге
бағытталған мақсатпен оятылады. А.Н.Леонтьев 1965 ж. Адамның жеке іс-
әрекеттерінің негізгі құраушылары оларды іске асырушы әрекеттер болып
табылады. Іс-әрекет деп біз қол жеткізулі тиіс нәтиже туралы көзқарастарға
бағынышты процесті, яғни саналы мақсатқа бағынышты процесті айтамыз. Мотив
түсінігі іс-әрекет түсінігімен сәйкестенетіні сияқты, мақсат түсінігі
әрекет түсінігімен сәйкестенеді. Осылайша, А.Н.Леонтьев әрекетті оның
мақсатынан емес, сол іс-әрекет іске асыратын іс-әрекеттің мотивінен
туындаған, мақсатқа бағытталған процесс ретінде анықтайды. Іс-әрекетке
қарағанда әрекетке тән қасиет мотивтің мақсатпен сәйкес еместігі болып
табылады.
А.Н.Леонтьев операцияларды әрекетті іске асыратын тәсілдер ретінде
анықтайды. Сөйтіп, операциялар әрекеттердің мотивіне де, мақсатына да емес,
мақсат қойылған жағдайларға сәйкес келеді. Операциялар әрекеттерден
туындайды: ...әрекеттің мақсаты орындалу жағдайы ретінде басқа басқа
әрекетке кіргенде, бірінші әрекет екіншісінің іске асу тәсіліне, саналы
операцияға айналады.
А.Н.Леонтьев мотив пен мақсаттың қатынасы ретінде түсінетін
субъект үшін іс-әрекеттің (әрекет) мағынасы түсінігін енгізді. Бұл жағдайда
мағына іс-әрекетке арнайы қызметтерді атқаратын және оның құрылымдық
элементтері болып табылатын екі нәрсе арасындағы қатынас ретінде көрінеді.
Оның жазуы бойынша, мағына субъектінің өмірімен, іс-әрекетімен іске
асырылатын қатынас ретінде көрінеді.
Жануарлар іс-әрекетінің инстинктивті-биологиялық сипатын ескере
отырып, А.Н.Леонтьев бұл олардың қоршаған шындықты психолоиялық
бейнелеуінің тарлығын анықтайтындығын көрсетеді. Жануарлардың биологиялық
қажеттіліктерімен байланысты нәрселердің барлығын ол бенелемейді, ол үшін
олар жоқ болып есептеледі – жануарларда шындықты тұрақты объективті заттық
бейнелеу болмайды.
Психиканың бұл ерекшелігі жануарлар іс-әрекетінің құрылымымен
түсіндіріледі. Онда іс-әрекетті бағыттайтын нәрсе үнемі мотивпен сәйкес
келеді. Сонымен, жануарларда әрекет жоқ, жануардың затқа қатынасы заттан
бөлінбейді, өздігінен болмайды. Жануарлардағы қызметтерді саналы бөлумен
сипатталып, бірлескен іс-әрекеттің жоқтығы осымен түсіндіріледі.
Адам іс-әрекетінің құрылысы мүлде басқаша, еңбек адамның ерекше іс-
әрекетті ретінде тек құралданғандығымен ғана емес, сонымен бірге
ұжымдылығымен де сипатталады. Адамның әлемге қатынасы тек құралмен ғана
емес, сондай-ақ ол өндірістік қатынастарға түсетін басқа адмдардың іс-
әрекетімен де жанамаланған.
Бірнеше адамдар арасында еңбектік қызметтерді бөлу алғаш рет
әрекеттің пайда болуына алып келеді. Индивидті әрекетке оятатын нәрсеге тек
ұжымдық еңбектің әрбір қатысушысының өз әрекетін орындауы нәтижесінде ғана
қол жеткізуге болады. Жеке алынған әрбір әрекет мақсатқа қол жеткізбейді,
индивид үшін өздігінен өмірлік мәнге ие болмайды. Осылайша, іс-әрекеттің
қоғамдық шарттары, әрекеттің объективті мотиві мен оның заты – тікелей
мақсатының арасындағы қатынастарды индивидтің бейнелеуін қамтамассыз ететін
психиканың жаңа формаларын туындатуды талап етеді. Адамға бұл қатынасты
оның қатынасы ретінде ашатын психиканың формасын А.Н.Леонтьев адамның
ақылды, ойшыл санасы деп атайды. Осылайша, адам іс-әрекетінің басты
бірлігі әрекеттің туындауымен бірге адам психикасының өз табиғаты бойынша
негізгі, қоғамдық бірлігі – адам белсенділігі бағытталған ақылды мағына
туындайды.
Субъект үшін іс-әрекеттің затын сол затқа қатынастан бөлу
заттардың ұжым қажеттіліктеріне тұрақты қатынасқа шыға бастауына, қоғамдық
тәжірибені жалпылап, кристалдандыратын және оны тілде бекітетін белгілі бір
мәнге ие болуына алып келеді. Адам үшін мән ол бейнелейтін нәрсенің
мағынасын объективтендіреді.
А.Н.Леонтьев сананың психологиялық сипаттамасы мәселесін жаңа
тұрғыдан қояды. Дәстүрлі буржуазыялық психология санадағы бар нәрселер
ғана, жеке психологиялық құбылыстар мен олардың қатынастары ғана зерттеледі
деп есептегені белгілі. Л.С.Выготский сияқты А.Н.Леонтьев те сананың
ерекшеліктері жеке психикалық құбылыстар мен процестердің ерекшеліктерімен
сәйкеспейді деп есептейді. Сананың өзінің жеке психологиялық сипаттамасы
бар – субъектінің сыртқы, практикалық іс-әрекеті құрылысының
ерекшеліктерімен шарттанған ішкі құрылысының өзіндік өзгешелігі. Сонымен,
сананың ерекшеліктерін анықтауда автор оның шегінен шығады, буржуазиялық
психологияға тән, субъектінің ішіндегі сананың тұйықтығын жляды және
осылайша, сананы болмыс қалай анықтайтындығын көрсетудің нақты
психологиялық мәселесін шешуге мүмкіндік ашады.
Сананың ішкі құрылысындағы басты құрастырушылар – мән мен
тұлғалық мағынаны бөле отырып, А.Н.Леонтьев олардың әр түрлі қоғамдық-
экономикалық формациялар жағдайларында қалыптасқан, адамның табиғатқа және
басқа адамдарға объективті қатынастарының бейнеленуі болып табылатын
қатынастары тарихи даму процесінде сананың түрлі құрылысына алып келетінін
көрсетті.
Өмір сүру жағдайының өзгеруі нәтижесінде пайда болатын организмнің
өмірлік іс-әрекет формасы ретіндегі психика бағыты А.Н.Леонтьевке психиканы
субъект ішіндегі тұйықтықтан алып шығуға және оны іс-әрекет формасы ретінде
түсінуге мүмкіндік берді.
Бас кезінде психика, сана адамдардың практикалық іс-әрекетіне
компоненттер ретінде енді, онымен бөлінбестей байланысты болды. Еңбекті
бөлу процесі бірте-бірте ақыл-ой және физикалық еңбектің пайда болуына алып
келді. Ой еңбегі жағдайында психикалықтың формасын іс-әрекеттің жеке
элементтері де, оны құрайтын жеке әрекеттер де емес, іс-әрекет тұтасымен
алады. Алғашында практикалық іс-әрекеттің ішінде бөліне отырып, психикалық
процестер одан кейін өзіндік мотивтерге ие болады, іс-әрекеттің ерекше
түрлеріне айналады.
Басқаша айтқанда, сыртқы, практикалық іс-әрекет
инетриоризацияланады, ішкі, идеалдық іс-әрекет формасына ие болады. Бірақ
психикалықтың формасын қабылдап және біршама дербес бола отырып, ол іс-
әрекет болуын, яғни субъектінің әлеммен өзара әрекеті процесінде пайда
болатын өмірлік тапсырмаларды шешуге бағытталған процестер болуын
доғармайды. Психикалық іс-әрекет таза рухани, сыртқы, практикалық іс-
әрекетке принциптік тұрғыда қарама-қайшы болмайды. Бұл А.Н.Леонтьевке ішкі
іс-әрекетті, сана іс-әрекетін және сыртқы іс-әрекетті дуалистік қарама-
қарсы қоюды жоюға, сана процесі мен сыртқы іс-әрекет – бұл екі түрлі нәрсе
емес, бір іс-әрекеттің екі формасы екенін көрсетуге мүмкіндік берді; бұнда
бұл формалардың бірі екіншісінен туындаған, оның дериваты. Бұл екі формалар
өзара бір-біріне ауысулармен, өзара айналулармен байланысты, психика мен іс-
әрекеттің бірлігінің басты, шешуші көрінісі болып табылады. Іс-әрекеттің
бұл екі формасы бастапқыда осының салдарынан бейнеленіп, адамды қоршаған
әлеммен түрліше байланысатын болса да, тең болып табылады. Олардың екеуі
де ой елегінен өткен және мағына қалыптастырушы процестер. Олардың
қауымдастығында екі: материалдық және идеалдық формада көрінетін, адамның
тұтас өмірінің бөлінбестігі көрінеді. Сыртқы, практикалық және ішкі,
психикалық іс-әрекеттердің бірлігі олардың бірдей құрылысы болатындығынан
да көрінеді. А.Н.Леонтьевтің көрсетуі бойынша, психикалық іс-әрекетте,
практикалық іс-әрекеттегі сияқты, іс-әрекетті, әрекетті және операцияларды
ажырату қажет. Сыртқы іс-әрекет пен психикалық іс-әрекет құрылысының
жалпылығы олардың өзара ауысуы мен өзара айналуын мүмкін етеді, ішкі іс-
әрекет үнемі өзіне жеке-жеке сыртқы әрекеттер мен операцияларды енгізеді,
ал дамыған сыртқы практикалық іс-әрекетке – ішкі, ойлық әрекеттер мен
операциялар енеді.
Дәстүрлік буржуазиялық психология тек сыртқы іс-әрекеттің ішкіге,
практиканың психикаға тәуелділігін үнемі көрсетіп отырды. А.Н.Леонтьев кері
тәуелділік мәселесін қойды. ішкі, психикалық іс-әрекет сыртқы практикалық
іс-әрекетке тәуелді. Сыртқы әрекеттің филогенездегі де, онтогенездегі де
басымдылығын дәл көрсетті. Бұл идея кеңестік психологияны К.Маркстің
идеалдық деген адам басына қондырылған және онда өзгертілген материялдық
дүние деген әйгілі қағидасының іске асуына алып келді.
Психологияның пәні, сөйтіп, психика емес, құрылымдық элементтері
сыртқы, материалды формада да, ішкі, психикалық формада да көріне алатын,
ой елегінен өткен іс-әрекет, ол үшін бастапқы болып табылатын сыртқы,
материалдықпен тектік байланыстағы адам іс-әрекетінің жеке түрі ғана болып
табылады. Затты бұлайша қарастыру психологияллық ғылымның даму жолын
бірден өзгертті. Осыған дейін ол үнемі дерлік сыртқымен ішкінің,
материалдық пен идеалдықтың қарама-қайшылығынан басталса, ал енді қазір
субъектінің психикасы мен іс-әрекетінің шын мәнісіндегі бірлігінен бастау
алып, олардың ішкі өзара байланыстары мен бір-біріне айналуларын зерттей
бастады.
А.Н.Леонтьев еңбектерінде адам психикасын тарихи, әлеуметтік
тұрғыда ары қарай қарастыру дамыды. Ол осы кезге дейін психологияда
қалыптасқандай адамда тәжірибенің екі түрін емес, үш түрін ажырату қажет
екенін айтты. Егер жануарларда туа берілген, биологиялық тұқым қуалаған
және оған бейімделген жеке-дара тәжірибе болса, адамда тәжірибенің тағы бір
түрі – өмір сүру барысында меңгерген қоғамдық-тарихи практика тәжірибесі,
адамзат тәжірибесі бар, өз механизмдері бойынша айрықшаланатын, ерекше бұл
процесте өзіндік адамдық қабілеттіліктер қалыптасады. А.Н.Леонтьев атап
көрсеткендей, бұл тәжірибені индивидуалды тәжірибеге ұқсатуға болмайды.
Соңғысынан ол тек мазмұны бойынша ғана емес, сонымен қатар оны меңгерудің
принциптік механизмі бойынша ажыратылады.
Кейінірек, 50-жылдары А.Н.Леонтьев мидың қызмет атқарушы
мүшелері туралы болжам дасады. Бұл болжамда, жоғарғы, өзіндік адамдық
психикалық қызметтерінің физиологиялық механизмі, сол психикалық
қызметтердің мүшелерінің рөлін атқарып, адамда өмір сүру барысында
қалыптасып, бекітілген арнайы ми бірігулерінің негізінде пайда болатын
жүйелік процестер болып табылатындығы айтылған. Бұл болжамның теориялық
мәні – оның адамның биологиялық және әлеуметтік тәжірибелерін қарама-қарсы
қоймауға және адамның оның бірлігіндегі тарихи, қоғамдық табиғатын
көрсетуге мүмкіндік беретіндігінде.
Қарастырылып отырған теориялық бағыт кең эксперименттік дамудан
өтті. Л.И.Божович, А.В.Запорожец, П.И.Зиченко, Д.Б.Эльконин және т.б.
басқарған бірқатар зерттеу бағыттары айқындалды. Нәтижесінде адам іс-
әрекетінде тек анық психологиялық құрылым ғана ажыратылып қойған жоқ,
сонымен бірге оның әрбір элементі психологиялық сипатқа ие болды. Жеке
психикалық процестер іс-әрекет құрылымындағы алатын орнына, бұл іс-
әрекеттің адам үшін өмірлік мағынасына тәуелді зерттелінді.
Бұл жұмыстар эксперименттік-психологиялық зерттеулердегі
субъективизмді жою үшін, оның іс-әрекетінің нақты түрлеріндегі субъектінің
шынайы өміріне психиканың тәуелділігін анықтауда үлкен мәнге ие болды.
Сонымен А.Н.Леонтьев өзгертілген сыртқы іс-әрекет ретіндегі
психика туралы тезисті ұсынып қана қойған жоқ, сонымен қатар оның онтогенез
процесіндегі іске асуын да тыңғылықты зерттеді. Бұл мәселені жүйелілікпен
және біртіндеп зерттеген П.Я.Гальперин мен оның қызметтестері болды.
Л.С.Выготскийдің, А.Н.Леонтьевтің, С.Л.Рубинштейннің және олардың
ізбасарларының жұмыстары 40-жылдардың соңында кеңестік психологияның
негізін құрайтын үш негізгі принципке: 1) психиканы іс-әрекет ретінде
түсінуге; 2) адам психикалық іс-әрекетінің әлеуметтік табиғатын мойындауға;
3) психикалық іс-әрекет пен сыртқы, практикалық іс-әрекеттің бірлігін
мойындауға алып келді.
1.2 Баланың дүние танымды қалыптастырудағы
оқу іс-әрекеті құрылымы
Оқу іс-әрекеті келесі компонентерден тұратын сыртқы құрылымға ие,
мотивация; кейбір жағдайларда тапсырмалардың түрлі формаларындағы оқу
міндеттері; оқу әрекеттері; өзін-өзі бақылауға ауысатын бақылау; өзін-өзі
бағалауға ауысатын бағалау. Осы іс-әрекеттің әр компонентінің өзіне тән
ерекшеліктері бар. Сонымен бірге, табиғаты бойынша интеллектуалдық іс-
әрекет бола отырып, оқу іс-әрекеті кез-келген интеллектуалдық акт
сипатталатын құрылыспен сипатталады, дәлірек айтқанда: мотив, жоспардың
болуы (пиғыл, бағдарлама), орындау (жүзеге асыру) және бақылау (К. Прибрам,
К). Галаттср, Дж. Миллер, А.А. Леонтьев).
Оқу іс-әрекетінің кұрылымдық ұйымдасуын Д.Б. Элышнин В.В Давыдов
теорияларының жалпы контекстінде сипаттай
отырып И.И. Ильясов былай деп көрсетеді ...оқу ситуацияла-
ры мен міндеттерінің сипатталынатыны, мұнда оқушы әрекеттің
жалпы тәсілін игеруге тапсырма мен оны игеру мақсатын ала-
ды, және де белгілі бір кластағы міндеттерді шешудің жалпы
тәсілдерін табу үшін үлгілер мен нұсқау алады. Оқу әрекеттері - бұл
оқушылардың ғылыми түсініктер мен әрекеттердің жалпы
тәсілдерін алуы мен табуы, және де оларды өндіру мен нақты мін-
деттерді шешуде қолдану әрекеттері. Бақылау әрекеттері өзінің
оқу әрекеттерінің нәтижелерін берілген үлгілермен жалпылауға
бағытталған. Бағалау әрекеттері берілген ғылыми білімдер мен
міндеттерді шешудің жалпы тәсілдерін игерудің соңғы сапасын
белгілейді
Төменде схемалық түрде көрсетілген оқу іс-әрекетінің сыртқы құрылымының
әр компоненттерін жете қарастырайық. Оқу іс-әрекетінің кұрылымдық
үйымдасуының компонетік құрамы
Мотивация - оқу іс-әрекеті қурылымының бірінші компоненті. Мотивация,
ары қарай көрсетілетіндей, тек оқу іс-әрекетінің кұрылымдық ұйымдасуының
негізгі компоненттерінің бірі ғана емес (Ә.Торндайктың әзірлік заңын,
П.Я. Гальпериннің мотивацияны ақыл-ой әрекеттерінің сатылап дамуының
алғашқы міндетті сатысы ретінде қарастыруын еске түсірейік), сонымен коса,
осы іс-әрекет субъектінің оның маңызды сипаттамасы болып табылады.
Могивация оқу іс-әрекетінің құрылымына бірінші міндетті компонент ретінде
енеді. Ол іс-әрекетке қатысты ішкі немесе сыртқы болуы мүмкін, бірақ осы іс-
әрекет субъекті ретіндегі тұлғаның әрқашанда ішкі сипаттамасы болады. Дәл
осы мотивацияның оқу іс-әрекетіндегі бірінші дәрежелік маңыздылығымен оның
келесі тарауда арнайы жеке қарастырылуы түсіндіріледі.
Санақ бойынша, екінші, бірақ іс-жүзінде, оқу іс-әрекеті құрылымының басты
компоненті оқу міндеті болып табылады. Ол оқушыға белгілі бір оқу
жағдайындағы белгілі бір оқу тапсырмасы ретінде ұсынылады ( оның тұжырымы
мен нәтижесі үшін аса маңызды), олардың жиынтығы тұтастай оқу процесі болып
табылады.
Міндет түсінігі ғылым дамуында үлкен тарихқа ие. Психологиялық тұрғыда
отандық ғылымда міндеттер категориясын алғашқылардың бірі болып қарастырған
зерттеуші М.Я. Басов (1892-1937). Ол баланың іс-әрекетін талдай отырып,
түрлі оқу және өмірлік ситуациялар үшін ортақ нәрсе - міндет болып табылады
деп көрсеткен. Бұл ортақ сәт адамның әлі білмейтін нәрсесін және затта
жай ғана көре алмайтын нәрсені ашуға деген қажеттілігімен байланысты; ол
үшін оған осы затпен белгілі бір әрекет жасау қажет. Өз еңбектерінде ол
психологияда міндет түсінігімен қатар, әрекет, мақсат және тапсырма
терминдерін қатар қолданудың мақсатқа сәйкестілігін дәйектеді.
Кейіннен С.Л. Рубинштейн жұмыстарында міндет түсінігі әрекет түсінігімен
арақатынаста және жалпы мақсатты болжау контексінде неғұрлым кеңталқылау
алды. С.Л. Рубинштейн бойынша, адамның ырықты әрекеті дегеніміз — бұл
мақсатты жүзеге асыру. Әрекет жасамас бұрын, мақсатты түсіну керек, яғни
соған жету үшін әрекеттенетін мақсатты түсіну. Алайда, мақсат қаншалықты
маңызды болғанмен де, оны сезініп қана қою жеткіліксіз. Оны жүзеге асыру
үшін әрекет атқарылатын шарттармен санасу керек. Мақсат пен шарттың
арақатынасы міндетті анықтайды, ол әрекетпен шешілу тиіс. Адамзаттық саналы
әрекет — бұл азды — көпті мөлшерде міндетті саналы түрде орындау, Бірақ
әрекетті атқару үшін міндеттің субьект тарапынан тусінікті болуы да
жеткіліксіз; ол субъект тарапынан қабылданған болу қажет. Айта кететін
жайт, А.Н. Леонтьев бойынша міндет — бұл белгілі бір жағдайда берілген
мақсат.
Міндет түсінігінің жалпы дидактикалық мазмұнын қарастыра отырып В.И.
Гинецииский оны былайша анықтайды ..Іске асырылып қойған танымдық іс-
әрекеттің кейбір үзінділерін сипаттаудың стандартталған сәйкес формасы, ол
оқыту жағдайында осы іс-әрекетті қайта өндіру үшін жағдай тудыруға
бағдарланған . Міндет шарттарына, оның талаптарына берілген деректер мен
іздестіру жатады, сондай-ақ негізгі шарты бар дерек арқылы іздестіруді
көрсетеді. Сонымен қатар, тапсырмаларды мүлтіксіз және күрделілік
критерийлері бойынша тұжырымдаудың мазасыздылығы атап өтіледі, бұл жерде
соңғысы обьективті көрсеткіш болып табылады, ал субьективті көрсеткіш
қиындыққа немесе міндет орындаудың жеңілдігіне теңестіріледі. Дидактикалық
түрінда В.И. Гинецинский көрсеткен психологиялық міндеттің екі сипаттамасы
да маңызды, мұнда біріншісі - оқу материалын игеруді анықтау міндеттеріне
теңестіріледі, ал екіншісі - танымдық белсенділікті, танымдық жігерлерді
ынталандыру мен байланысты.
Оқу іс-әрекетінін, субъектінің өзін-өзі дамуына бағытталған әрекеттердің
жалпылаған тәсілдерін игерудегі өзгеше іс-әрекеті ретіндегі анықтамасына
сүйене отырып, атап өтетін жайт, Оқу міндеті - бұл оку іс-әрекетінің
негізгі бірлігі. Д.Б. Эльконин бойынша, оку міндетінің басқалардан негізгі
айырмашылығы —оның мақсаты мен нәтижесі субъекг әрекеттенетін заттардың
емес, керісінше, субьектің езінің өзгеруінде тұр.
Оку міндеттерінің кұрамы, яғни, берілген оқу уақыты қиындысында окушы
жүмыс істеуі тиіс сұрақтар (әрине, жауаптар да) мүғалімге, оқытушыға және
де оқушыға, студентке белгілі болу керек. Іс жүзінде бүкіл оқу іс-әрекеті
оқу міндеттерінің жүйесі ретінде қойылуы тиіс (Д.Б. Әльконии, В.В. Давыдов,
Г.А. Балл). Олар белгілі бір оқу жағдайларында беріледі және де белгілі бір
оқу әрекеттерін ұйғарады - заттық, бақылау және көмекші (техникалық)
әрекеттер. Көмекші әректтеріне сызба жасау, айрықша көрсету, көшірме және
т.б. жатады. Сонымен коса, А.К. Маркованың айтуынша, оқу міндеттерін игеру
оқушының соңғы мақсаты түсінуі мен берілген оқу міндетін тағайындауы
ретінде жұмыспен өтеледі.
Оқу міндеті кез-келген басқа міндеттср сияқты қазіргі кезде жүйелік
білім беру ретінде қарастырылады да, онда екі компонент міндетті болып
табылады: бастапқы қалыптағы міндет пәні және міндет пәні күйін талап
ететін модель. Міндет құрамы берілген деректер және іздестіру, белгілі
және белгісіз, шарт және талап ретінде бір мезгілде бастапқы күй
формасында желме осы құрам компоненттері арасындағы қатынастардың шешілу
нәтижесі ретіндегі (П.А. Бернштейн, П.К. Анохин) қажетті болашақ моделі
формасында көрсетілген. Міндетті осылайша түсіндіру нәтижені болжау мен
оның үлгісін елестетуді қамтиды. Міндетіне қандай да бір құбылыс, обьект,
процесс жайлы мәліметердің тек бір бөлігі ғана анықталған, ал қалғаны
белгісіз ақпаратың күрделі жүйесі ретінде қарастырылады. Ол тек жекелснген
түсіпіктср, жағдайлар арасында жаңа білімдерді, дәлелдерді, түрлендіруді,
үйлестіруді қажет ететін келісімсіздік, қарама-кайшылық болатындай етіп
тұжырымданған міндеттер немесе мәліметтерді шешу негізінде ғана табылады.
Оқу міндетінің құрамы Л.М. Фридман, Е.И. Машбиц жұмыстарында жете
қарастырылған. Кез-келген міндет сияқты оқу міндетінде мақсат (талап),
объектілер бөлінеді, олар міндет шарттарының құрамына, олардың функциясына
енеді. Кейбір міндеттерде орындау тәсілдері мен кү-ралдары көрсетіледі
(олар әксплициаланған немесе көбінесе жасырын формада беріледі).
Л.М. Фридман түсіндірмесінде кез келген міндет кұрамына бірдей бөлшектер
енеді: пәндік саласы сөз блогі отырған, белгіленіп бекітілген обьектілер
тобы; осы объектілерді байланыстыратын қатынастар; міндеттер талаптары -
міндетті орындау мақсатын көрсету, яғни, орындау барысында нені орнығу
керек, соны көрсету; міндет операторы — міндетті орындау үшін оның
шарттарына қатысты жасалу керек әрекеттер жиынтығы. Нұл көрсетуде орындау
тәсілі және оператор түсініктер өте жақын, бірақ іс-әрекеттік
түсіндірмеде бізге орындау тәсілі терминін пайдалану ыңғайлырақ.
Оқу міндеттерінің ерекшеліктері. Н.И. Машбиц оқу іс-әрекетін
басқару позициясы тұрғысынан оқу міндетінің маңызды ерекшеліктерін бөледі.
Д.Б. Элькониннің ізімен ол бірінші және неғұрлым маңызды ерекшелігі
субъектінің бағыттылығы деп есептейді, өйткені оны орындау міндеттік
құрылымның өзінде емес, оны орындаушы субъектіде өзгеріс болуын ұйғарады.
Міндеттегі өзгерістің болуы өз бетінше мәнді емес, тек субьект өзгеруінің
құралы ретінде мәнді. Басқаша айтқанда, оқу міндеті оқу мақсаттарына жету
кұралы болып табылады. Осы көзқарастан олардың өзі емес, ал оқушының
белгілі бір әрекет тәсілін меңгеруі маңызды.
Оқу міндстінің екінші ерекшелігі оның біржақты еместігі немесе
анықсыздығы. Окушылар оқытушыға қарағанда міндетке басқаша мән беруі
мүмкін. Е.И. Машбиц айтуы бойынша, оқу міндетін толықтырып анықтау деп
атаған бұл құбылыс түрлі себептерге байланысты болады: міндет шарттарының
анық-қанығына жете алмаудан, түрлі қатынастардың ығысуынан. Кей кезде ол
субъектінің мотивациясына байланысты.
Оқу міндетінің үшінші ерекшелігі мынада: қандай да бір мақсатқа жету үшін
бір немесе бірнеше міндеттерді орындау қажет, ал бір міндеттің орындалуы -
оқудың түрлі мақсаттарына жетуге үлес қосуы мүмкін. Сондықтан, қандай да
бір оку мақсатына жету үшін біршама міндеттер жинағы қажет, мұнда ор міндет
өзіне берілген орынды алады. Оқу міндеттеріне қойылатын психологиялық
талаптарды толығырақ қарастырайық.
Міндеттерді орындау тәсілдерін карастыруда орындау субъекті немесе
орындаушы субьект түсінігі енгізіледі (Г.А. Баил). Осыған сәйкес міндетті
орындау тәсілі деп орындаушы іске асыру барысында берілген міндетті
орындауды қамтамасыз ете алатын кез келген процедура. Басқаша айтқанда,
орындау тәсілі орындаушы адамның субъективтік сипаттамасымен теңестіріледі,
олар тек операцияларды таңдау шегі олардын, кезектілігін ғана анықтамайды,
сонымен қатар, олар орындаудың жалпы стратегиясын анықтайды. Міндеттерді
түрлі тәсілдермен орындау оқу іс-әрекетін жетілдіруге және субъектінің
өзінің дамуына үлкен мүмкіндіктер береді. Міндетті бір ғана тәсілмен
орындау кезінде оқушының мақсаты дұрыс жауап табу; міндетті бірнеше
тәсілмен орындау кезінде ол неғұрлым қысқа, үнемді шешім таңдау алдында
болады, оның әрі көптеген теоретикалық білімдерді, белгілі амал, тәсілдерді
өзектендіруді және берілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz