Иран-Америка қақтығысы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ИРАН.AМЕРИКА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ УШЫҒУЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы . Иран.Америка қақтығысының өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3. БҰҰ.ның позициясы. Келісім.шарттары мен санкциялары ... ... ... 37
2 ТАРАУ АҚШ.ТЫҢ ИРАНҒА ҚАРСЫ САЯСАТЫНА СЫРТҚЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ КӨЗҚАРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1. Ресей мен Қытайдың ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.2. Батыс елдерінің көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
1 ТАРАУ ИРАН.AМЕРИКА ҚАРЫМ.ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ УШЫҒУЫНЫҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы . Иран.Америка қақтығысының өзегі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
1.3. БҰҰ.ның позициясы. Келісім.шарттары мен санкциялары ... ... ... 37
2 ТАРАУ АҚШ.ТЫҢ ИРАНҒА ҚАРСЫ САЯСАТЫНА СЫРТҚЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ КӨЗҚАРАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.1. Ресей мен Қытайдың ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..49
2.2. Батыс елдерінің көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .56
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Жалпы сипаттамасы. Иран-Америка қақтығысына қатысты ірілі-ұсақты материалдар аз жазылған жоқ. Олар қазіргі заманның ушығып тұрған бұл мәселесіне әр қырынан келеді. Сарапшылар мен зерттеушілер қақтығыстың басты қатысушыларының, яғни, Иран мен Американың халықаралық жағдайын ескере отырып, әр тараптың өзіндік шындығын ашуға тырысады.
«Иран-Америка қақтығысы» атты дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналған сараптамалық-зерттеу еңбектерінің заңды жалғасы болып табылады. Дипломдық жұмыс Иран-Америка қақтығысының туындау себептеріне, жалпы сипаты мен халықаралық қарым-қатынастардың қатарында алатын орнына, мән-маңызына арналады.
Жұмыстың басты айырмашылығы – осы қақтығыстағы АҚШ-тың агрессиялық рөлін көрсете отырып, Иранның қорғаныстық бағытына баса назар аудару. Сондай-ақ, аталмыш қақтығысқа қатысы бар Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) іс-әрекетін, Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) позициясын, басқа мемлекеттердің көзқарасын, оның ішінде Ресей мен Қытайдың қандай позиция ұстанып отырғанын ашып көрсетуге талпыныс жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда Иран-Америка қақтығысы халықаралық қарым-қатынастардың қатарында аса маңызды орын алатын, әлемдік қауіпсіздікке елеулі әсерін тигізетін, геосаяси жағдайлардың өзгерісіне алып келуге қабілетті, мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр.
Бүгiнде әлем назары Иран Ислам Республикасында. Өйткенi, бұл мемлекет уран өндiрудi қолға алып, оны өңдеуге батыл кiрiсiп кеткен. Әлбетте, ядролық технологияларды игерудің екіжақты қыры бар. Уранды түрлі деңгейде байыту арқылы оны бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да қолдануға болады.
«Иран-Америка қақтығысы» атты дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналған сараптамалық-зерттеу еңбектерінің заңды жалғасы болып табылады. Дипломдық жұмыс Иран-Америка қақтығысының туындау себептеріне, жалпы сипаты мен халықаралық қарым-қатынастардың қатарында алатын орнына, мән-маңызына арналады.
Жұмыстың басты айырмашылығы – осы қақтығыстағы АҚШ-тың агрессиялық рөлін көрсете отырып, Иранның қорғаныстық бағытына баса назар аудару. Сондай-ақ, аталмыш қақтығысқа қатысы бар Атом энергиясы жөніндегі халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) іс-әрекетін, Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) позициясын, басқа мемлекеттердің көзқарасын, оның ішінде Ресей мен Қытайдың қандай позиция ұстанып отырғанын ашып көрсетуге талпыныс жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда Иран-Америка қақтығысы халықаралық қарым-қатынастардың қатарында аса маңызды орын алатын, әлемдік қауіпсіздікке елеулі әсерін тигізетін, геосаяси жағдайлардың өзгерісіне алып келуге қабілетті, мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр.
Бүгiнде әлем назары Иран Ислам Республикасында. Өйткенi, бұл мемлекет уран өндiрудi қолға алып, оны өңдеуге батыл кiрiсiп кеткен. Әлбетте, ядролық технологияларды игерудің екіжақты қыры бар. Уранды түрлі деңгейде байыту арқылы оны бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да қолдануға болады.
1) «Центральная Азия: диалог цивилизаций в ХХІ веке» Материалы международной конференции. Алматы, 2003.
2) Ноузари Эззатолла «Вклад Ирана в мировую цивилизацию» Иран-наме, №1, 2007, Алматы.
3) Луков В.Б., «Большая восьмерка в современном и будущем мире. Международная жизнь» № 3, 2002, Москва.
4) Пенттиля Р. Политическая анатомия «Большой восьмерки». Международные процессы, т.1. № 3, 2003, Москва.
5) Фененко А.В. Стратегия «Принудительного разоружения и международный бизнес». Международные процессы. Т. 3. № 3 (9), 2006, Москва.
6) Васильев Л. С. Цивилизации Востока: Специфика, тенденции, перспективы // Цивилизации. Вып. 3. Наука, 1995, , Москва.
7) Шабани Риза «Иран тарихы. Қазақстандағы Иран Ислам Республикасы Елшілігінің мәдени өкілдігі» Алматы, 2002.
8) Иран сегодня. Культурное представительство Посольства Исламской Республики Иран в Казахстане, Алматы, 2003.
9) Исламская энциклопедия, Москва, 2000.
10) Хатами Сейед Мохаммад «Диалог цивилизаций: путь к взаимопониманию» Алматы, 2002.
11) Жебесін Гүлбаһрам «ХХ ғасырдың ұлы имамы. Қағанат-КС» Алматы, 1998.
12) Телибеков Мурат «Путешествие в Иран. Культурное представительство Посольства Исламской Республики Иран в Казахстане» Алматы, 2005.
13) Ерыгин А. Н., Восток. Запад. Россия. Ростов-на-Дону, 1993.
14) «Қызылбастар елінде», «Айқын» газеті, 27.06.2006, Алматы.
15) «Әлем назарындағы Иран», «Дала мен Қала» газеті, 27.06.2006, Алматы.
16) Турсон Акбар, Лес и трава. Иран-наме, №1, 2007, Алматы.
17) Панфилова Виктория «Иран как образ жизни» Огонек, №3, 2007.
18) Кучеренко Владимир. Иран. Российская газета. 12.03.2001.
19) Джемаль Гейдар «Революционный Иран в XXI веке» Советская Россия, №10(327),12.04.2007.
20) Шестернина Елена «США готовы нанести ядерный удар по Ирану» Известия, №23, 10.04.06.
21) Евгений Бай «Ключ к разрешению иранского кризиса – в руках России» Еженедельник Дело, №17, 24.04.2006.
22) Екатерина Семыкина «Национализм сильнее религии?» Еженедельник Дело, №27, 13.06.2006.
23) Крючков Игорь, Саргин Александр «Если начнется война в Иране, вы за кого будете?» Газета, №17, 18.09.2007.
24) Эркаев Абдурахим, Две необходимые требующие друг друга. Таффакр (Мысль), №3, 2000, Москва.
25) Георгий Мирский, Тегеран не даст «задний ход». Российская газета, Федеральный выпуск, №4301, 22.02.2007.
26) Максим Макарычев «Спасти миллиарды распорядился президент Ирана Махмуд Ахмадинежад» Российская газета, Федеральный выпуск, №4681, 10.06.2008.
27) Урановый сговор. Иран и МАГАТЭ подозревают друг друга в мошенничестве. Время новостей, №19, 29.05.2008.
28) Евгений Шестаков, Надежда Воронина, «Шесть минус один» Российская газета, Федеральный выпуск, №4659, 15.05.2008.
29) Дарья Юрьева, Сигнал Ирану. Российская газета, Федеральный выпуск, №4295, 15.02.2007.
30) Preventing a Nuclear-Armed Iran: Will China and Russia Help? The New Yorker. №8, 15.04.2006. USA.
31) At the White House, Engaging Iran With Words Over Action. Christian Science Monitor, №8, 15.04.2006. USA.
32) Iran Details Nuclear Ambitions; Rice Urges 'Strong Steps'
33) Iranian Nuclear Weapons? The Uncertain Future of Iran's Nuclear Programs
34) Iranian Nuclear Weapons? Options If Diplomacy Fails
35) Представитель МИД России Михаил Камынин: Шаг в неверном направлении. ИТАР-ТАСС. 12.04.2006.
36) Президент Ирана обвинил Совбез ООН в бездействии. ИТАР-ТАСС. 04.08.2006.
37) Иран подал в ООН жалобу на действия США в Ираке. IRNA. 20.01.2007.
38) Президент Ирана: резолюция СБ ООН не правомочна остановить развитие ядерной программы страны. IRNA. 20.01.2007.
39) Хлопков Антон, США-Иран: не шахматная партия. РИА Новости. 18.04.2007.
40) Иран продолжит работу над своей ядерной программой. РИА Новости. 06.08.2006.
41) Иран пообещал Западу “болезненный ответ”. РИА Новости. 06.08.2006.
42) Президент Ирана приказал банкам выводить активы из Европы, чтобы наказать Евросоюз. РИА Новости. 10.06.2008.
43) Иран испытывает ядерное оборудование нового поколения. Reuters. 08.04.2008.
44) Иран готов возобновить переговоры с Евросоюзом. Reuters. 04.04.2008.
45) Резолюция СБ ООН по Ирану не решает иранскую ядерную проблему. Interfax. 24.12.2006.
46) Резолюция СБ ООН по иранскому “ядерному досье” встретит “серьезный ответ” Тегерана – А. Лариджани
47) Новая резолюция СБ ООН по иранскому ядерному проблеме “не будет стоить ни гроша” – М. Ахмадинежад
48) Основные пункты новой резолюции СБ ООН по иранской проблеме
49) США: Невыполнение резолюции СБ ООН ухудшит положение иранского народа. Reuters. 28.12.2006.
50) СБ ООН может принять новую резолюцию по Ирану еще до конца марта. AFP. 06.03.2007.
51) Президент Ирана Махмуд Ахмадинежад в ядерном центре в Натанзе. AFP. 25.03.2007.
52) США предложили Ирану уладить конфликт друг с другом. Associated Press. 28.01.2008.
53) Тегеран: Нападение на Иран станет для США «катастрофой». Associated Press. 27.04.2008.
54) Россия присоединилась к санкциям против Ирана. Reuters. 07.05.2008.
55) М.Ахмадинежад: Иран сделает Западу новое предложение. Reuters. 13.05.2008.
56) Белый дом опроверг слухи о планах военного удара по Ирану. Associated Press. 20.05.2008.
57) МИД Ирана: Сотрудничество с МАГАТЭ абсолютно прозрачно. IRNA. 25.05.2008.
58) Иран обвинили в демонстративном неповиновении ООН и МАГАТЭ. Associated Press. 04.06.2008.
59) Хамдохов Станислав, Тегеран рассчитывает на успех ирано-американских переговоров по Ираку. РИА Новости, 05.03.2008. www.rian.ru.
60) МИД Ирана: резолюция СБ ООН по Ирану неприемлема. РИА Новости, 06.08.2006. www.rian.ru.
61) Хамдохов Станислав, Иран продолжит мирную ядерную программу, несмотря на резолюцию СБ ООН. РИА Новости, 06.08.2007. www.rian.ru.
62) Азербайджан пострадает при любом раскладе военных действий США в
Иране: азербайджанский политолог. ИА REGNUM. 03.04.07.
63) Позиции РФ И Китая в отношении иранской ядерной проблемы идентичны. РИА Новости. 25.04.2006.
64) Иран пообещал “жестко ответить” на санкции ООН. France Presse. 06.08.2006.
65) МИД КНР: действия по ядерной проблеме Ирана должны соответствовать международным дипломатическим усилиям. Агентство Синьхуа, 20.03.2007.
66) Глава китайского МИД ЛИ Чжаосин встретился с заместителем министра иностранных дел Ирана. Агентство Синьхуа, 02.03.2007.
67) Представитель МИД КНР подтвердил позицию страны по ядерной проблеме Ирана. Агентство Синьхуа, 28.02.2007.
68) Китайская компания будет осваивать природный газ в Иране. Агентство Синьхуа, 22.12.2007.
69) В Китае заявляют о единой позиции с Россией по иранскому вопросу. Агентство Синьхуа, 21.03.2006.
70) Новая резолюция СБ ООН по иранской ядерной программе может привести к худшему варианту развития событий – МИД ЮАР. ПРАЙМ-ТАСС. 23.03.2007.
71) Мир осуждает Иран за обогащение урана. Би-би-си, 12.04.2006.
72) Ахмадинежада не устроил новый проект резолюции. Немецкая волна, 24.01.2008.
73) Иран. http:// www.ru.wikipedia.org.
74) Акимбеков Султан, Исламский ренессанс. http://www.islam.ru. 25.01.07.
75) Мамаев Шамсудин, Ирану дадут жить спокойно. http://www.prognosis.ru. 20.02.2006.
76) Воронов С.С., Новые моменты в ирано-американских отношениях
США - Иран: война или мир? http://www.highlander.hut1.ru. 14.04.2006г.
77) Саппенфилд Марк. Станет ли Иран следующим? Расчеты для военного удара. Тегеран повысил ставки, заявляя, что обогащает уран. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006.
78) США готовы нанести ядерный удар по Ирану. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006.
79) Юлия Раабе (Julia Raabe), Четкого "нет" сказано не было ("Der Standard", Австрия). Военная операция США против Ирана становится все более вероятной. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006
80) Коган Александр, Штаты и Иран готовятся к военной тренировке. http://www.rian.ru.17.10.2007.
81) Обстановка вокруг Ирана накаляется! http://www.rian.ru. 28.03.2007.
82) Долин, Карикатурно-ядерный фашизм. http://www.prognosis.ru. 20.02.2006.
83) Долгин, Мир без Ахмади-Неджада. http://www.prognosis.ru. 10.02.2007.
84) Долгин, Бомба в Иране – революция в Америке. http://www.prognosis.ru. 13.03.2007.
85) Цыпин, Военный иранский сценарий. http://www.prognosis.ru. 15.03.2007.
86) Берман, Идеология Хомейни с ядерной дубинкой. http://www.prognosis.ru. 25.03.2007.
87) Мирский, Ближний Восток: выхода нет. http://www.prognosis.ru. 11.04.2007.
88) Злобин, Мы проспали момент, когда это было еще обратимо. http://www.prognosis.ru. 05.05.2007.
89) Долгин, Кто спасет Европу? http://www.prognosis.ru. 20.05.2007.
90) Карапузов Дмитрий, Иран. http://www.krugosvet.ru. 23.05.2003.
91) Суслов Дмитрий, Сажин Владимир, Нужно учиться сосуществовать c ядерным Ираном. http://www.gazeta.ru. 31.01.2006.
92) Что последует за карикатурами? Удар по Ирану? http://www.islam.ru. 06.02.2006.
93) Куртов А., Мифы и действительность современного Ирана. http://www.gazeta.ru. 31.01.2003.
94) Ядерный бунт: Иран не прочь стать изгоем. http://www.un.org. 26.03.2007.
95) Буш допустил возможность ядерного удара по Ирану. http://www.NEWSru.com. 19.04.06.
96) Ядерный бунт Ирана. http://www.gazeta.ru. 02.05.2008.
97) Котенок Юрий, США готовят "хирургический" удар по Ирану. Аналитики Академии геополитических проблем не сомневаются в начале масштабной военной операции против Ирана. http://www.utro.ru. 03.04.2007
98) Мех Николай, Иран уходит в ядерный андеграунд. http://www.utro.ru. 05.02.2006.
2) Ноузари Эззатолла «Вклад Ирана в мировую цивилизацию» Иран-наме, №1, 2007, Алматы.
3) Луков В.Б., «Большая восьмерка в современном и будущем мире. Международная жизнь» № 3, 2002, Москва.
4) Пенттиля Р. Политическая анатомия «Большой восьмерки». Международные процессы, т.1. № 3, 2003, Москва.
5) Фененко А.В. Стратегия «Принудительного разоружения и международный бизнес». Международные процессы. Т. 3. № 3 (9), 2006, Москва.
6) Васильев Л. С. Цивилизации Востока: Специфика, тенденции, перспективы // Цивилизации. Вып. 3. Наука, 1995, , Москва.
7) Шабани Риза «Иран тарихы. Қазақстандағы Иран Ислам Республикасы Елшілігінің мәдени өкілдігі» Алматы, 2002.
8) Иран сегодня. Культурное представительство Посольства Исламской Республики Иран в Казахстане, Алматы, 2003.
9) Исламская энциклопедия, Москва, 2000.
10) Хатами Сейед Мохаммад «Диалог цивилизаций: путь к взаимопониманию» Алматы, 2002.
11) Жебесін Гүлбаһрам «ХХ ғасырдың ұлы имамы. Қағанат-КС» Алматы, 1998.
12) Телибеков Мурат «Путешествие в Иран. Культурное представительство Посольства Исламской Республики Иран в Казахстане» Алматы, 2005.
13) Ерыгин А. Н., Восток. Запад. Россия. Ростов-на-Дону, 1993.
14) «Қызылбастар елінде», «Айқын» газеті, 27.06.2006, Алматы.
15) «Әлем назарындағы Иран», «Дала мен Қала» газеті, 27.06.2006, Алматы.
16) Турсон Акбар, Лес и трава. Иран-наме, №1, 2007, Алматы.
17) Панфилова Виктория «Иран как образ жизни» Огонек, №3, 2007.
18) Кучеренко Владимир. Иран. Российская газета. 12.03.2001.
19) Джемаль Гейдар «Революционный Иран в XXI веке» Советская Россия, №10(327),12.04.2007.
20) Шестернина Елена «США готовы нанести ядерный удар по Ирану» Известия, №23, 10.04.06.
21) Евгений Бай «Ключ к разрешению иранского кризиса – в руках России» Еженедельник Дело, №17, 24.04.2006.
22) Екатерина Семыкина «Национализм сильнее религии?» Еженедельник Дело, №27, 13.06.2006.
23) Крючков Игорь, Саргин Александр «Если начнется война в Иране, вы за кого будете?» Газета, №17, 18.09.2007.
24) Эркаев Абдурахим, Две необходимые требующие друг друга. Таффакр (Мысль), №3, 2000, Москва.
25) Георгий Мирский, Тегеран не даст «задний ход». Российская газета, Федеральный выпуск, №4301, 22.02.2007.
26) Максим Макарычев «Спасти миллиарды распорядился президент Ирана Махмуд Ахмадинежад» Российская газета, Федеральный выпуск, №4681, 10.06.2008.
27) Урановый сговор. Иран и МАГАТЭ подозревают друг друга в мошенничестве. Время новостей, №19, 29.05.2008.
28) Евгений Шестаков, Надежда Воронина, «Шесть минус один» Российская газета, Федеральный выпуск, №4659, 15.05.2008.
29) Дарья Юрьева, Сигнал Ирану. Российская газета, Федеральный выпуск, №4295, 15.02.2007.
30) Preventing a Nuclear-Armed Iran: Will China and Russia Help? The New Yorker. №8, 15.04.2006. USA.
31) At the White House, Engaging Iran With Words Over Action. Christian Science Monitor, №8, 15.04.2006. USA.
32) Iran Details Nuclear Ambitions; Rice Urges 'Strong Steps'
33) Iranian Nuclear Weapons? The Uncertain Future of Iran's Nuclear Programs
34) Iranian Nuclear Weapons? Options If Diplomacy Fails
35) Представитель МИД России Михаил Камынин: Шаг в неверном направлении. ИТАР-ТАСС. 12.04.2006.
36) Президент Ирана обвинил Совбез ООН в бездействии. ИТАР-ТАСС. 04.08.2006.
37) Иран подал в ООН жалобу на действия США в Ираке. IRNA. 20.01.2007.
38) Президент Ирана: резолюция СБ ООН не правомочна остановить развитие ядерной программы страны. IRNA. 20.01.2007.
39) Хлопков Антон, США-Иран: не шахматная партия. РИА Новости. 18.04.2007.
40) Иран продолжит работу над своей ядерной программой. РИА Новости. 06.08.2006.
41) Иран пообещал Западу “болезненный ответ”. РИА Новости. 06.08.2006.
42) Президент Ирана приказал банкам выводить активы из Европы, чтобы наказать Евросоюз. РИА Новости. 10.06.2008.
43) Иран испытывает ядерное оборудование нового поколения. Reuters. 08.04.2008.
44) Иран готов возобновить переговоры с Евросоюзом. Reuters. 04.04.2008.
45) Резолюция СБ ООН по Ирану не решает иранскую ядерную проблему. Interfax. 24.12.2006.
46) Резолюция СБ ООН по иранскому “ядерному досье” встретит “серьезный ответ” Тегерана – А. Лариджани
47) Новая резолюция СБ ООН по иранскому ядерному проблеме “не будет стоить ни гроша” – М. Ахмадинежад
48) Основные пункты новой резолюции СБ ООН по иранской проблеме
49) США: Невыполнение резолюции СБ ООН ухудшит положение иранского народа. Reuters. 28.12.2006.
50) СБ ООН может принять новую резолюцию по Ирану еще до конца марта. AFP. 06.03.2007.
51) Президент Ирана Махмуд Ахмадинежад в ядерном центре в Натанзе. AFP. 25.03.2007.
52) США предложили Ирану уладить конфликт друг с другом. Associated Press. 28.01.2008.
53) Тегеран: Нападение на Иран станет для США «катастрофой». Associated Press. 27.04.2008.
54) Россия присоединилась к санкциям против Ирана. Reuters. 07.05.2008.
55) М.Ахмадинежад: Иран сделает Западу новое предложение. Reuters. 13.05.2008.
56) Белый дом опроверг слухи о планах военного удара по Ирану. Associated Press. 20.05.2008.
57) МИД Ирана: Сотрудничество с МАГАТЭ абсолютно прозрачно. IRNA. 25.05.2008.
58) Иран обвинили в демонстративном неповиновении ООН и МАГАТЭ. Associated Press. 04.06.2008.
59) Хамдохов Станислав, Тегеран рассчитывает на успех ирано-американских переговоров по Ираку. РИА Новости, 05.03.2008. www.rian.ru.
60) МИД Ирана: резолюция СБ ООН по Ирану неприемлема. РИА Новости, 06.08.2006. www.rian.ru.
61) Хамдохов Станислав, Иран продолжит мирную ядерную программу, несмотря на резолюцию СБ ООН. РИА Новости, 06.08.2007. www.rian.ru.
62) Азербайджан пострадает при любом раскладе военных действий США в
Иране: азербайджанский политолог. ИА REGNUM. 03.04.07.
63) Позиции РФ И Китая в отношении иранской ядерной проблемы идентичны. РИА Новости. 25.04.2006.
64) Иран пообещал “жестко ответить” на санкции ООН. France Presse. 06.08.2006.
65) МИД КНР: действия по ядерной проблеме Ирана должны соответствовать международным дипломатическим усилиям. Агентство Синьхуа, 20.03.2007.
66) Глава китайского МИД ЛИ Чжаосин встретился с заместителем министра иностранных дел Ирана. Агентство Синьхуа, 02.03.2007.
67) Представитель МИД КНР подтвердил позицию страны по ядерной проблеме Ирана. Агентство Синьхуа, 28.02.2007.
68) Китайская компания будет осваивать природный газ в Иране. Агентство Синьхуа, 22.12.2007.
69) В Китае заявляют о единой позиции с Россией по иранскому вопросу. Агентство Синьхуа, 21.03.2006.
70) Новая резолюция СБ ООН по иранской ядерной программе может привести к худшему варианту развития событий – МИД ЮАР. ПРАЙМ-ТАСС. 23.03.2007.
71) Мир осуждает Иран за обогащение урана. Би-би-си, 12.04.2006.
72) Ахмадинежада не устроил новый проект резолюции. Немецкая волна, 24.01.2008.
73) Иран. http:// www.ru.wikipedia.org.
74) Акимбеков Султан, Исламский ренессанс. http://www.islam.ru. 25.01.07.
75) Мамаев Шамсудин, Ирану дадут жить спокойно. http://www.prognosis.ru. 20.02.2006.
76) Воронов С.С., Новые моменты в ирано-американских отношениях
США - Иран: война или мир? http://www.highlander.hut1.ru. 14.04.2006г.
77) Саппенфилд Марк. Станет ли Иран следующим? Расчеты для военного удара. Тегеран повысил ставки, заявляя, что обогащает уран. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006.
78) США готовы нанести ядерный удар по Ирану. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006.
79) Юлия Раабе (Julia Raabe), Четкого "нет" сказано не было ("Der Standard", Австрия). Военная операция США против Ирана становится все более вероятной. http://www.inosmi.ru. 12.04.2006
80) Коган Александр, Штаты и Иран готовятся к военной тренировке. http://www.rian.ru.17.10.2007.
81) Обстановка вокруг Ирана накаляется! http://www.rian.ru. 28.03.2007.
82) Долин, Карикатурно-ядерный фашизм. http://www.prognosis.ru. 20.02.2006.
83) Долгин, Мир без Ахмади-Неджада. http://www.prognosis.ru. 10.02.2007.
84) Долгин, Бомба в Иране – революция в Америке. http://www.prognosis.ru. 13.03.2007.
85) Цыпин, Военный иранский сценарий. http://www.prognosis.ru. 15.03.2007.
86) Берман, Идеология Хомейни с ядерной дубинкой. http://www.prognosis.ru. 25.03.2007.
87) Мирский, Ближний Восток: выхода нет. http://www.prognosis.ru. 11.04.2007.
88) Злобин, Мы проспали момент, когда это было еще обратимо. http://www.prognosis.ru. 05.05.2007.
89) Долгин, Кто спасет Европу? http://www.prognosis.ru. 20.05.2007.
90) Карапузов Дмитрий, Иран. http://www.krugosvet.ru. 23.05.2003.
91) Суслов Дмитрий, Сажин Владимир, Нужно учиться сосуществовать c ядерным Ираном. http://www.gazeta.ru. 31.01.2006.
92) Что последует за карикатурами? Удар по Ирану? http://www.islam.ru. 06.02.2006.
93) Куртов А., Мифы и действительность современного Ирана. http://www.gazeta.ru. 31.01.2003.
94) Ядерный бунт: Иран не прочь стать изгоем. http://www.un.org. 26.03.2007.
95) Буш допустил возможность ядерного удара по Ирану. http://www.NEWSru.com. 19.04.06.
96) Ядерный бунт Ирана. http://www.gazeta.ru. 02.05.2008.
97) Котенок Юрий, США готовят "хирургический" удар по Ирану. Аналитики Академии геополитических проблем не сомневаются в начале масштабной военной операции против Ирана. http://www.utro.ru. 03.04.2007
98) Мех Николай, Иран уходит в ядерный андеграунд. http://www.utro.ru. 05.02.2006.
ЖОСПАР
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ИРАН-AМЕРИКА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ УШЫҒУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы – Иран-Америка қақтығысының өзегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3. БҰҰ-ның позициясы. Келісім-шарттары мен санкциялары ... ... ... 37
2 ТАРАУ АҚШ-ТЫҢ ИРАНҒА ҚАРСЫ САЯСАТЫНА СЫРТҚЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
КӨЗҚАРАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.1. Ресей мен Қытайдың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2. Батыс елдерінің көзқарасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Жалпы сипаттамасы. Иран-Америка қақтығысына қатысты ірілі-ұсақты
материалдар аз жазылған жоқ. Олар қазіргі заманның ушығып тұрған бұл
мәселесіне әр қырынан келеді. Сарапшылар мен зерттеушілер қақтығыстың басты
қатысушыларының, яғни, Иран мен Американың халықаралық жағдайын ескере
отырып, әр тараптың өзіндік шындығын ашуға тырысады.
Иран-Америка қақтығысы атты дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналған
сараптамалық-зерттеу еңбектерінің заңды жалғасы болып табылады. Дипломдық
жұмыс Иран-Америка қақтығысының туындау себептеріне, жалпы сипаты мен
халықаралық қарым-қатынастардың қатарында алатын орнына, мән-маңызына
арналады.
Жұмыстың басты айырмашылығы – осы қақтығыстағы АҚШ-тың агрессиялық
рөлін көрсете отырып, Иранның қорғаныстық бағытына баса назар аудару.
Сондай-ақ, аталмыш қақтығысқа қатысы бар Атом энергиясы жөніндегі
халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) іс-әрекетін, Біріккен Ұлттар Ұйымының
(БҰҰ) позициясын, басқа мемлекеттердің көзқарасын, оның ішінде Ресей мен
Қытайдың қандай позиция ұстанып отырғанын ашып көрсетуге талпыныс жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда Иран-Америка қақтығысы
халықаралық қарым-қатынастардың қатарында аса маңызды орын алатын, әлемдік
қауіпсіздікке елеулі әсерін тигізетін, геосаяси жағдайлардың өзгерісіне
алып келуге қабілетті, мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр.
Бүгiнде әлем назары Иран Ислам Республикасында. Өйткенi, бұл мемлекет
уран өндiрудi қолға алып, оны өңдеуге батыл кiрiсiп кеткен. Әлбетте,
ядролық технологияларды игерудің екіжақты қыры бар. Уранды түрлі деңгейде
байыту арқылы оны бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да қолдануға болады.
Осыған орай, әлем қауымдастығы Иран атом қаруын жасап, дүниенi дүр
сiлкiндiре ме деп қауiптенедi. Әсiресе, Иранға қырғи-қабақ танытып, қырын
қарап отырған Америкада маза жоқ. Сондықтан да соның айтақтауымен
өркениеттi елдердiң бiрқатары Иранға уран өндiрудi, оны өңдеудi тоқтатыңдар
деп, жан-жақтан қысым көрсетуде. Әлем елдері Иран-Америка қарым-
қатынастарының ушығуына алаңдап, қақтығыстың негізгі өзегіне айналған
Ирандағы ядролық бағдарламаның дамуына үреймен қарауда. Ал Иран болса,
алған бетiнен қайтар емес. Ядролық бағдарлама бойынша Иранның көзқарасы
баршаға белгiлi. Бiз уранды тек бейбiт мақсатта ғана пайдаланамыз, атом
қаруы бiзге қажет емес, – деп, ант-су iшіп, сендіруде. Тегеранның
пікірінше, 70 миллион халқы бар Иран үшiн экономикалық тұрғыда уран
өндiрiсi керек. Елдің ядролық технологиямен айналысуға толық мүмкiндiгі
бар.
АҚШ болса, өзінің Иранға қарсы саясатын ирандық ядролық бағдарламаның
әскери мақсатта құрылып отырғанына негіздеуде. Сөйтіп, ол Иран ядролық қару
жасауға талпынуда деп тұжырымдап, әлем елдеріне өзінің догматикалық
көзқарасын таратып отыр және сол көзқарасты берік орнықтыру жолында түрлі
айла-шарғыға баруда.
Әрине, атомдық бомбаның қауіпінен қорқатын бүкіл адамзат ядролық
державалардың қатарының көбеюіне қарсылық білдіреді. Сондықтан, әлем елдері
ақпарат майданында басымдық көрсетіп отырған АҚШ-тың және оның
жақтастарының ирандық ядролық саясатының өңін айналдырып таратып отырған
хабарларына шошына қарайды. Олар Иранның ядролық бағдарламасының бейбіт
мақсатта жүзеге асатынына күдік білдіре отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымының
(БҰҰ) Қауіпсіздік Кеңесі арқылы Иранның әкімшілік орталығы – Тегеранға
қарсы саяси-экономикалық санкциялар жариялап, айтарлықтай қысым көрсетуде.
Иранның басқа мемлекеттер тәрізді атомды бейбіт мақсатта қолдануға
толық құқығы бар. Міне, осы тараптан алғанда, Атом энергиясы жөніндегі
халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) мүшесі болып табылатын, Ядролық қаруды
таратпау жөніндегі келісім-шартқа қол қойған Иранның ядролық саясатының
жүзеге асуы аса бір өзекті мәселеге айналып отыр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Иран-Америка қақтығысының жалпы табиғатын ашу. Яғни, бұл қақтығыстың
негізгі қатысушыларын айқындап, олардың әлемдік қарым-қатынастардың
арнасында алатын орнын, мән-маңызын ашып көрсету. Осыған сәйкес, Иран-
Америка қақтығысының туындауының негізгі себептерін ашып, оның дамуының
сипатын көрсету, екі ел қарым-қатынастарының келешекте қалай өрбитініне
болжам жасау және олардың әлемдегі геосаяси жағдайға тигізетін әсерін
анықтау зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына орай мынадай нақты міндеттер қойылды:
– Иран мемлекетінің ядролық саясатының даму хронологиясын жасау;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының даму сипатын айқындап алу;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының ушығуының нәтижесінде пайда
болған қақтығыстың негізгі себептерін ашып көрсету;
– Иран-Америка қақтығысының өзегі болған Иранның ядролық
бағдарламасының сипатын айқындау;
– Әлемдік қауымдастықтың, Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ)
позициясын ашып көрсету;
– Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) келісім-шарттары мен
санкцияларын сараптау;
– АҚШ-тың басқа мемлекеттер мен Біріккен Ұлттар Ұйымына ықпалын
көрсету;
– АҚШ-тың Иранға қарсы саясатына сыртқы мемлекеттердің
көзқарасын айқындау;
– Иран мемлекетінің ядролық саясатына байланысты Ресей мен
Қытайдың ұстанымын көрсету;
– Батыс елдерінің ирандық ядролық бағдарламаға көзқарасын
анықтау;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының келешекте қалай өрбитініне
болжам жасау және олардың әлемдегі геосаяси жағдайға тигізетін
әсерін анықтау.
Зерттелу әдістемелік негізі. Тақырыпты зерттеуде халықаралық қарым-
қатынастар ілімінің қол жеткізген жоғары жетістіктері негізге алынды. Атап
айтқанда, халықаралық қарым-қатынастарды зерттеу білімі, тарих, философия,
саясаттану, экономика, әлеуметтану және дінтану салаларындағы аталмыш
мәселеге қатысты мақалалар, жарияланымдар, теориялық тұжырымдар, зерттеулер
мен болжамдар қаралды. Дереккөздері ретінде саясаткерлердің мәлімдемелері,
жария сөздері, сұқбаттары, пікірлері, тарихшылар мен философтардың
теориялық тұжырымдары, саясаттану, экономика, әлеуметтану және дінтану
мамандарының, сарапшыларының зерттеулері мен болжамдары, журналистер мен
репортерлердің жарияланымдары пайдаланылды. Нақты мәліметтерді жинақтау,
сараптау, топтау, салыстыру, талдау және сипаттама беру, болжам жасау, ой
түйіндеу, қорытындылау әдістері қолданылды.
Тақырыптың құрылымы.Жоспардан,кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Екі тарау бес тараушаға
бөлінген.
Бірінші тарауда Иран-Aмерика қарым-қатынастарының ушығуының негізгі
себептері. Иран мемлекетінің ядролық саясаты, Иранның ядролық бағдарламасы
– Иран-Америка қақтығысының өзегі, БҰҰ-ның позициясы. Келісім-шарттары мен
санкциялары зерттелген.
Екінші тарауда АҚШ-тың Иранға қарсы саясатына сыртқы мемлекеттердің
көзқарасы, Ресей мен Қытайдың ұстанымы, Батыс елдерінің көзқарасы.
Нәтижесінде жұмыс бойынша қорытынды шығарылып, қойылған мақсаттары мен
міндеттеріне қорытынды шығарылды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі жалпы теориялық әдебиеттерден,
деректерден, монография мен мақалалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс 80 беттен тұрады.
1. Иран-Америка қарым-қатынастарының ушығуының негізгі себептері
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты
Ирандық ядролық бағдарлама 1967 жылы Америка Иранның шахы Мохаммед
Реза Пехлевиге қуаты бес мегаватт атомдық реактор бергеннен кейін жүзеге
аса бастады. Одан кейін реактордың құрылысына технологиялық көмекті
Германия мен Франция көрсетті. Иран Ядролық қаруды таратпау жөніндегі
келісім-шартқа 1968 жылы қол қойып, оны 1970 жылы ратификациялады. 1974
жылы Иранның атом энергиясы жөніндегі ұйымы (АЕОІ) құрылды. Бұл ұйым АҚШ
пен Батыс Еуропа елдерінің қолдауымен құны 30 миллиард долларға жуық
болатын 23 ядролық энергоблоктың құрылысының жоспарын жасады. Бағдарлама 25
жылға есептелінген болатын. Сол жылы Иран 4 атомдық реактор сатып алды:
екеуін – Франциядан және екеуін – Германиядағы Siemens KWU компаниясынан.
1977 жылы Германия және 4 реактор сатып берді. 1978 жылы Иран қуаты 5
мегаватт болатын американдық зерттеу реакторына ие болады. Иранмен атомдық
энергетика саласындағы ынтымақтастықты Аргентина да бастайды. Ал, Батыс
Германия Буширдегі АЭС-тің екі блогының құрылысына кірісіп кетеді.
Алайда, 1979 жылы Иранда ислам революциясы бұрқ ете түсіп, шах қашып
кеткеннен кейін құрылған жаңа үкімет АЭС құрылысынан бас тартады. Елден
шетелдік мамандар ғана емес, ядролық бағдарламаға қатысқан ирандықтардың
үлкен бөлігі де кетіп қалады. Ирандағы жағдай тұрақталғаннан кейін ел
басшылығы ядролық бағдарламаны жүзеге асыруды жаңғыртуға шешім қабылдайды.
Исфаханда Қытайдың көмегімен оқу-зерттеу орталығы құрылады. Бұл орталық
ауыр суды пайдаланатын зерттеу реакторымен жұмыс істейді. Уран кеніші өз
қызметін жалғастырады. Осымен бір мезгілде Иран уранды байыту және ауыр
суды өндіру технологияларын сатып алу жөнінде Швейцариядағы және
Германиядағы компаниялармен келіссөздер жүргізеді. Ирандық физиктер
Амстердамдағы ядролық физика мен биік энергиялар физикасының ұлттық
институтына және Нидерландыдағы Петтен ядролық орталығына барып жүрді.
1992 жылы Ресей мен Иран арасында атомдық энергияны бейбіт мақсатта
пайдалану саласындағы ынтымақтастық жөнінде келісім жасалады. Бұл келісім
бірнеше бағытты мақсат тұтты: ядролық технологияларды медицинада, ауыл
шаруашылығында және өнеркәсіпте пайдалану, ядролық физика саласындағы
фундаменталды зерттеулер және т.б. 1995 жылы Ресей Буширдегі АЭС-тің
бірінші блогының құрылысын аяқтау жөнінде келісімге қол қойды. Ресейлік
Атомстройэкспорт компаниясының мамандары Бушир АЭС-індегі істерді талдап,
нәтижесінде германиялық мердігердің Ираннан кеткенінен кейінгі алаңда
қалған құрылыс конструкциялары мен жабдықтарды пайдалану мүмкіндігі туралы
шешім қабылданды. Дегенмен, түрлі типтегі жабдықтарды жымдастыру қосымша
ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық және құрылыс-монтаж жұмыстарының
үлкен ауқымын жүргізуді қажет етті. Ел ішінде ядролық бағдарламаны жүзеге
асыруға жұмсалатын үлкен шығынды ескере отырып, қарсы болғандар да табылды.
Өйткені, германиялық мердігер АЭС-ке бөлінген ақшаны қайтармай кеткен еді.
Қуаты 1000 мегаватт болатын бірінші энергоблоктың құны 1 миллиард
долларды құратын еді. Ресейлік жоба бойынша реакторларды жеткізуші
Объединенные машиностроительные заводы компаниясы, ал машина залдарының
жабдықтарымен қамтамасыз етуші Силовые машины компаниясы болатын.
Атомстройэкспорт АЭС-тегі жабдықтарды монтаждауды 2007 жылдың басында
бітіруді жоспарлаған болатын. Ал АЭС-ке жылу бөлетін элементтердің
жеткізілуін 2006 жылдың күзінен қалдырмау шешілген еді. Буширге қажет отын
өндіріліп, Новосибирсктің химиялық концентраттар зауытында сақталынды.
Атомстройэкспорт Ирандағы екінші АЭС-тің құрылысына да (ол оңтүстік-
батыстағы Хузестан провинциясында жоспарланды) қатысуға дайындығын
білдірген-тұғын. 1998 жылы Бушир АЭС-інің құрылысы басталады.
Алайда, Парсы шығанағында емес, бүкіл Орталық Азия аумағында саяси-
экономикалық даму тұрғысында басымдық таныта бастаған мұсылман мемлекетінің
өз ядролық саясатын жүргізуіне әлемнің жетекші елдері сескене қарады.
Сөйтіп, олар алдын-ала сақтық шараларына кіріседі. 2003 жылдың аяғында
Франция, Германия және Ұлыбританияның сыртқы істер министрліктерінің
басшылары Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шартқа қосымша
хаттамаға қол қоюға келісім беруін айтып, Иранды үгіттеді. Қосымша хаттама
бойынша МАГАТЭ инспекторлары кез-келген ирандық нысананы тексеруге құқылы
еді. Бірақ, бұл құжатты Иран парламенті ратификацияламады. Сондықтан, Иран
МАГАТЭ инспекторларының тексерістер жөніндегі талаптарына көбіне-көп құлақ
аспайды. Дегенмен, МАГАТЭ инспекторлары Иранда уран байытуға арналған
центрифугаларды тауып алады.
2004 жылдың тамызында Мәскеудегі Иран елшісі өз елінің Ресейге
өңделген ядролық отынды (ӨЯО) қайтаруға келісетінін және таяу арада бұл
турасында келісім-шартқа қол қоятынын мәлімдейді. Бұған дейін Ресейдің Атом
энергиясы жөніндегі федералдық агенттігі Бушир АЭС-інің бірінші блогына
ядролық отынды жеткізу Ресейге ӨЯО-ны қайтару жөніндегі хаттамаға қол
қойылысымен жүзеге асатынын мәлімдеген-тұғын.
2004 жылдың 18 қыркүйегінде МАГАТЭ Иранның ядролық басқармасы бойынша
қатаң қаулы қабылдайды. Қаулыға сәйкес, Иран 25 қарашаға дейін уранды
байытумен байланысты барлық жұмыстарды тоқтатып, өз нысаналарын халықаралық
инспекторларға ашып беруге тиіс болатын. Осыншалықты қатаң қаулыны Иран
басшылары наразылық тудырарлықтай деп тауып, Иранның уран байытуды
тоқтатуымен байланысты ультимативтік талаптардың ешбірін қабылдамайтынын
мәлімдейді. Сөйтіп, араға үш күн салып, Иран уранды байытудың бірінші
кезеңіне кірісіп, уран рудасын кең масштабта қайта өңдеудің басталғанын
хабарлайды. 37 тонна руданы алғаш өңдеп көру табысты өтеді. Одан әрі
өңделген руда арнайы центрифугаларда байытылатын болады. Батыс
сарапшыларының пікірінше, бұл процестің нәтижесінде алынған байытылған уран
бес атом бомбасын жасауға әбден жетеді. Осымен бір мезгілде Иран президенті
Мохаммад Хатами Тегеранның ядролық қару жасауға талпынбайтынын мәлімдейді.
Оның пікірінше, бұл ұлттың діні мен мәдениетінің талаптарына қарама-қайшы
келеді. Дегенмен, Иран 2004 жылдың 15 қарашасында уранды байыту жөніндегі
жұмыстарын 22 қарашадан бастап тоқтатуға келіседі. Оның үстіне Еуроодақ
өкілдері Иранға ядролық отын мен атомдық технологиялар жеткізіп отыруға,
сондай-ақ, жеңіл су негізінде жұмыс істейтін реактор беруге уәде еткен еді.
2005 жылдың 27 ақпанында Ресей мен Иран Бушир АЭС-інен өңделген
ядролық отынды міндетті түрде Ресейге қайтару жөніндегі хаттамаға қол
қояды. Ал, 2005 жылдың 28 сәуірінде Иерусалимге барған сапарында Ресей
президенті В. Путин ресми түрде мәлімдеме жасап, Ресейдің Иран жағының
толық ядролық циклдің технологияларын жасаудан бас тартуын және Ирандағы
ядролық нысандарды МАГАТЭ-нің бақылауына қойылуын жақтайтынын жеткізеді.
Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі мәселе бойынша АҚШ пен Ресей
арасында компромиске келу мүмкіндігі пайда болады. Бірақ, 2005 жылдың 26
маусымында Иран президенті болып Махмуд Ахмадинежад сайланғаннан кейін
Еуроодақ елдерімен және АҚШ-пен келіссөздердегі Тегеран позициясы қатая
түседі. 2005 жылғы тамыздың 2-і күні Ұлыбританияның, Германияның және
Францияның сыртқы істер министрлері Иранға нота жібереді. Бұл құжатта
уранды өңдеу жұмыстарының жаңғыртылуы ирандық ядролық бағдарлама бойынша
келіссөздерді ақырына алып келеді деп көрсетілген. Иран еуроүштіктің
уранды өңдеу жұмыстарын жаңғыртпау жөніндегі ұсыныстарын қабылдамай,
тамыздың 8-і күні Исфахандағы ядролық орталықтың пломбаларын алып тастап,
уранды конверсиялау жұмыстарын жалғастырады. Тамыздың 9-10-ы күндері МАГАТЭ
Иранның 2004 жылы қабылданған Париж келісімін бұзғанын Венадағы шұғыл
мәжілісте хабарлайды. 24 қыркүйек күні МАГАТЭ-нің Басқарушылар кеңесі
ирандық досьені БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тапсыру мүмкіндігі туралы қаулы
қабылдайды.
Ирандағы ядролық бағдарламаның дағдарысын жұмсарту мақсатында Ресей
2005 жылдың 3 қарашасында Иранға ресейлік аумақта уранды байыту бойынша
бірлескен кәсіпорын құру туралы ұсыныс жасайды. Иран бұл ұсынысқа
қызығушылық танытқанын мәлімдейді, бірақ, нақты жауабын бермейді. Ал, 2005
жылдың 20 қарашасында ирандық парламент МАГАТЭ-нің БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне
ирандық досьені тапсырған жағдайында Тегеран өзінің ядролық зерттеулерін
жаңғыртатыны жөнінде қаулы қабылдайды.
Осы кезде батыс саясаттанушылары ультраконсерватор деп таныған Иран
президенті Махмуд Ахмадинежадтың Израильге байланысты айтқан қатқыл
сөздерінен кейін оған қарсы ұйымдастырылған ақпарат майданы өршіп тұрған
еді. 2005 жылдың желтоқсанында БАҚ арқылы Иранның ядролық нысаналарына
қарсы Израильдің дербес әскери операция жасауы мүмкін екені туралы хабар
таратылады. Ал, 2006 жылдың қаңтарында әлемдік қауымдастық Иранның өз
аумағында уранды байытуына қарсылығын білдіреді. Өйткен жағдайда Тегеран
ядролық қару жасауға кіріседі деген қорқынышта болады. Иран болса, ешқандай
компромиске бармай, өзінің ядролық бағдарламасын дамытуға құқығы барын алға
тартады. Мәскеу екі арада делдалдық қызмет етуге тырысады: ол 2005 жылдың
күзінде-ақ Тегеранға уранды ресейлік аумақта байытуға ұсыныс жасаған еді.
Тегеран ұзақ уақыт бойы іс жүзінде ресейлік ұсыныстан бас тартып, оның
сабыр сақтау, әлемдік қауымдастықты арандатпау туралы ақылына құлақ
аспайды. Мәскеу өз идеясын әлемге паш етсе де, Тегеран бірнеше ай бойы
ондай ұсыныс алмағандай сыңай танытады.
Тегеранның позициясы 2006 жылы қаңтардың басында ғана өзгереді.
Қаңтардың 7-8-і күндері Тегеранға сапарлатып келген ресейлік делегация РФ
Қауіпсіздік кеңесі хатшысының орынбасары Валентин Соболев бас болып
келіссөздердің бірінші раундын өткізеді. Алайда, екі жақ кеңесуді одан әрі
жалғастыру жөнінде ғана келісімге келеді. Екі аптадан кейін Тегеран тағы да
ресейлік ұсынысқа қызығушылық танытқан түр көрсетеді. Келіссөздер бір айға
жуық жалғасады. Президент Путин мен Росатом басшысы Сергей Кириенко
қатысқан ресейлік жақ аса бір оптимистік мәлімдемелер жасайды. Сөйтседе,
Иран Батысқа да, Ресейге де қабылдамауға келмейтін шарттар қояды: бірлескен
кәсіпорынның жұмысын екі жылмен шектеу, бұдан соң уранды байыту Ресейден
Иран аумағына көшуі тиіс; ирандық мамандардың ресейлік нысандарға бара
алуы; Иранның ядролық саладағы өз зерттеу жұмыстарын одан әрі жалғастыру
құқығын бекіту. Мұнымен қоймай, Иран осы жылдың қаңтар айының басында
МАГАТЭ-ні өзінің ядролық зерттеулерін жүргізетіні жөнінде ескертеді.
Қаңтардың 10-ы күні Иран билігі МАГАТЭ өкілдерінің қатысуымен елдің
Натанздағы, Парстағы және Фараяндағы ядролық зерттеу орталықтарынан
пломбаны алып тастады.
2006 жылдың 29 қаңтарында Иран өзінің Лавизан-Шиян әскери
нысанасында демонтажға дейін пайдаланылған жабдықтарын тексеру жөнінде
МАГАТЭ-нің сауалын қанағаттандырып, осы мекеменің бас директорының
орынбасары Олли Хейнонен бастаған инспекторлар тобына рұқсат береді.
Инспекция аяқталған соң Хейнонен өз хабарламасында Иранның бұрынғы ядролық
қызметімен байланысты бірқатар мәселені анықтай алмағандарын, сондай-ақ,
оның бейбіт ядролық қызметіне қатысты жаңа сұрақтар туындағанын айтады.
Атап айтқанда, оның сөздеріне қарағанда, сонау 2005 жылдың қарашасында-ақ
МАГАТЭ сарапшыларының қолына уран гексафторидін металдық уранға өңдеп
айналдырудың және одан жартылай шеңберлер жасаудың (бұлар тек әскери
ядролық зарядтарда қолданылады – бейбіт энергетика саласында емес) процесі
суреттелген ирандық құжаттар тиген. Ертеңіне еуропалық үштіктің Иран
Ұлттық қауіпсіздігінің жоғары кеңесі хатшысының орынбасары Джавад Ваидимен
ирандық ядролық бағдарлама бойынша жүргізген келіссөздері нәтиже бермейді.
Тегеран кезекті рет өзінің диалогты жүргізе беруге даяр екенін, бірақ,
ядролық саладағы зерттеулерін тоқтатпайтынын мәлімдейді. Осы келіссөздерден
кейін бірнеше сағаттан соң Лондонда бас қосқан Ресей, Еуроодақ, АҚШ және
Қытай Иранның ядролық досьесін БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне тапсыру жөнінде
келісімге келеді. Рас, Мәскеу мен Пекин тағы бір уақыт шегеріліміне қол
жеткізеді: әзір БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі ирандық ядролық бағдарламасы
жөнінде тек хабардар болып қана қояды, бірақ, ең құрығанда наурыз айына
дейін Иранға қарсы ешқандай санкциялар енгізбейді.
2006 жылдың 1 ақпан күні Иран президенті Махмуд Ахмадинежад Бушир
провинциясына барған сапарында былай деп мәлімдейді: Иран халқы бейбіт
ядролық энергияны толық игеру жолында одан әрі жылжи береді және ядролық
салада өзінің заңды құқығын табанды түрде қорғайды... Батыс өркениеттен тыс
екінші сортты адамдармен түйісіп қалдым деп ойлайды. Біз болсақ,
ғалымдарымыздың көмегімен бүкіл Иран бойынша жалпы қуаты 20 мың мегаватты
құрайтын атом электр станцияларын салуға ниеттіміз... Еуропалықтар мен
Батыстың тілі – Орта ғасырлардың жаңғырығы. Олар өздерінің колониалдық
армандарымен өмір сүруде. Бірақ, біздің халық бүкіл әлем үшін шешім
қабылдай аламыз деп ойлайтын бұл деспоттық мемлекеттердің алдында
шегінбейді. Ертеңіне Мәскеудегі ирандық елшілік Иранның сыртқы істер
министрлігінің мәлімдемесін таратады. Ол іс жүзінде Иран мәселесі БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне тапсырылған жағдайда Тегеранның МАГАТЭ-мен
ынтымақтастығын жою жөнінде ультиматум болды. Алайда, бұл мәлімдеме
жағдайды өзгертуге қабілетсіз еді. 4 ақпан күні МАГАТЭ-нің Басқарушылар
кеңесі 27 дауыспен (үшеуі – қарсы, бесеуі – қалыс қалды) Иранның ядролық
бағдарламасының әскери сипатына қатысты қауіпті жоққа шығару үшін қажет
қадамдары туралы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне хабарлау туралы шешім қабылдайды.
Бұған қарсы жауап ретінде МАГАТЭ-дегі ирандық өкілдіктің басшысы Джавад
Ваиди Иранның өз нысаналарында халықаралық инспекцияны шектеп, уранды
байыту жөніндегі кең ауқымды бағдарламаға кірісетінін мәлімдейді. Сол күні
Иран президенті Махмуд Ахмадинежад ядролық қаруды таратпау жөніндегі
келісім-шартқа қосымша хаттаманы орындауды тоқтатуға және энергияны өңдіру
үшін бейбіт ядролық технологияларды пайдалану мақсатында барлық зерттеу
және өнеркәсіптік қызметін бастауға бұйырады.
Тегеран Иранға қарсы ұйымдастырылған науқанның дамуына өзі де
мұрындық болғандай еді. Ол еуропалық серіктестерімен жасаған келісімдерді
бұзды. Ал, ақпанның 6-сы күні Мұхаммед пайғамбарды келемеждеген
каррикатураның жарияланымына байланысты басқа мұсылман елдері Еуропа
елдерінің елшіліктеріне жасаған шабуылдары үшін кешірім сұрап жатқан кезде
Ирандағы еуропалық дипломатиялық өкілдіктеріне шабуылдың одан әрі өрши
түскен еді. Бұл тап сол 2006 жылдың ақпан айының басында Ахмадинежадтың
мәлімдемесінен кейін болған оқиға-тұғын. Тіпті, оны Иранның ядролық
бағдарламасына қарсы арандатушылық әрекет еді деп тұжырымдауға болады.
МАГАТЭ ирандық досьені БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне ақпанның 7-і күні
өткізеді. Ал, 11 ақпанда Иран президенті Махмуд Ахмадинежад Тегеранның
бейбіт атомды дамытуға деген өз құқығынан бас тартпайтынын және Ядролық
қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттан шығатынын мәлімдейді. Сөйтіп,
МАГАТЭ-нің штаб-пәтеріне өзінің ядролық нысаналарынан агенттіктің
пломбалары мен бақылаушы видеокамераларын алып тастау туралы талабын
жібереді. Ертеңіне МАГАТЭ өкілдері Иранның талабын орындауға мәжбүр болады.
2006 жылдың 26 ақпанында Иранның вице-президенті Гулям Реза Агазаде
ресейлік ұсыныс жөнінде Росатом басшысы Сергей Кириенкомен болған
келіссөздердің табысты аяқталғанын және таяу уақытта Мәскеуде екі жақты
техникалық консультациялар басталатынын мәлімдейді. Кириенко өз тарапынан
Ресейдің Буширдегі атом электр стансасының қосылуын қамтамасыз ететін
ядролық отынды мерзімінде жеткізетіні жөнінде хабарлады. Сол тұста АЭС
құрылысында Ресейдің үш жарым мыңнан астам маманы жұмыс істеп жатқан еді.
2006 жылдың наурыз айының алғашқы аптасында Ресей Иранның
төңірегіндегі жағдайды реттеуге бар күшін салады, ал Иран өзінің ядролық
досьесінің БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне берілуіне бөгет қоюға тырысады.
Алдымен ирандық делегация 1 наурызда Мәскеуде болып, уранды байытуға
мораторий режиміне қайта оралудың мүмкін еместігін мәлімдейді. Сосын
делегация Венаға барып, еуроүштікпен (Ұлыбритания, Германия және Франция)
келісуге тырысады. 3 наурызда еуроүштік Тегеранның жаңа бастамасынан бас
тартады: уранды өнеркәсіп көлемінде байытудан екі жылдық мерзімге бас
тарту, алайда, байыту жөніндегі жұмыстарды лабораторлық жағдайда
жалғастыру. 4 наурызда Иранның Ұлттық қауіпсіздігінің Жоғарғы кеңесінің
хатшысы Әли Лариджани бастаған делегация Мәскеуге оралып, Ресей Қауіпсіздік
кеңесінің басшысы Игорь Ивановпен жабық келіссөздер жүргізеді. 5 наурызда
Иран әлемдік қауымдастыққа психологиялық қысым жасауға тырысады: бір
жағынан, ол Ресеймен немесе еуроүштікпен келісім таяу сағаттарда шешіледі
деп мәлімдесе, екінші жағынан, МАГАТЭ ирандық ядролық досьені БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне тапсырысымен бұл келісім бұзылады деп мәлімдеді.
2006 жылдың 8 наурызында МАГАТЭ басшысы Әл-Барадейдің баяндамасын
тыңдап, МАГАТЭ ирандық ядролық бағдарлама жөніндегі мәселені БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне көлденеңнен қою туралы шешім шығарады. 12 наурызда
Иранның сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Хамид Реза Асефи уранды
байыту жөніндегі ресейлік ұсыныстан түбегейлі бас тартқаны жөнінде
мәлімдеме жасады. Сөйтіп, Иран басшылығы АҚШ-тың шылауында кеткен Мәскеудің
сатқындығына осылайша жауап береді. Ирандық мәлімдеме бұқаралық ақпарат
құралдарында Иранмен арадағы келіссөздер барысында ресейлік делегацияның
аты аталмаған мүшесінің пікірі жарияланғаннан кейін артынша-ақ жасалды.
Делегация мүшесі былай пікір білдірген-тұғын: Ресей уранды байыту жөнінде
бірлескен кәсіпорынды құру – егер ирандық жақ МАГАТЭ талаптарын орындамаса
– мүмкін болмайды деп есептейді. Сонымен қатар мәлімдемеде ирандық
нысаналар үшін уранды байыту бойынша бірлескен кәсіпорынды көрші Түркияның
аумағында құру туралы Иранның ұсынысы абсурдты және абсолютті түрде
қабылдауға келмейді, – деп бағаланды. Бұл идеяны ирандықтар ресейлік ішкі
істер министрі Сергей Лавровтың Вашингтонға үш күндік (6-8-наурыз)
сапарынан кейін алға тартты: екі жақ ирандық мәселе бойынша түсіністік
тапқанын және Ираннан МАГАТЭ-нің талаптарын орындауын күтетінін білдірді.
2006 жылдың 11 наурызында Иранның ішкі істер министрі Мұстафа
Пурмохаммади егер БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі санкцияларды енгізуге дауыс
берер болса, Иран да мұнайды тоқтам салудың саяси қаруы ретінде қолдана
алатынын мәлімдеді. Ертеңіне оның әріптесі – Иранның сыртқы істер министрі
Манучер Моттаки бұл мәлімдеменің мәнін өзгертеді. Дегенмен, ол Иран өзінің
ядролық саясатын қайта қарай алатынын және де егер Иранды уран байыту және
ядролық отынды өндіру құқығынан айырса, ол Ядролық қаруды таратпау
жөніндегі келісім-шарттан шыға алатынын айтып қорқытты.
2006 жылдың 30 наурызында Берлинде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты
мүше елдердің (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Ресей және Қытай) және
Германияның сыртқы істер министрлері ирандық ядролық мәселені шешу жолдарын
табу мақсатында кездесу өткізеді. Алтаудың екеуі – Ресей мен Қытай – Иранға
қарсы қандай да болмасын санкциялар енгізуге қарсы болады. Берлиндік
кездесудің қарсаңында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бірлескен мәлімдемеге қол
қояды. Оның мәтінін үш апта бұрын Ұлыбритания мен Франция ұсынған еді. Осы
мәтінді талқылау барысында Ресей мен Қытай басқаларды Иранның МАГАТЭ-ден
шықпауы үшін жұмсартып жазуға көндіреді. Мәтіннен Тегеранға қарсы мүмкін
болар санкциялар туралы ескертулер түгел алынып тасталады. Ирандық
дағдарысты шешуде басты рөл МАГАТЭ-ге беріледі. Сөйтседе, бейбітшілікті
сақтау жауапкершілігі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне жүктеледі. БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі Иранды уран байыту жөніндегі барлық жұмыстарды тоқтатуға шақырады.
Алайда, мәлімдемеге қол қойылған бірнеше сағаттың ішінде-ақ БҰҰ-дағы
Иранның өкілі Әли Асгар Сұлтан елінің аталмыш жұмыстарды тоқтата алмайтынын
мәлімдеп, ирандық ядролық бағдарламаның бейбіт сипатта екенін тағы да
тұжырымдайды.
2006 жылдың 23 желтоқсанында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Иранға қарсы
санкциялар енгізуді қарастыратын алғашқы қаулыны бірауыздан қабылдады. БҰҰ
шешіміне сәйкес әлемнің барлық елдеріне Ирандағы ядролық және зымырандық
бағдарламаларды жасақтауға өз үлесін қоса алатын материалдарды, жабдықтар
мен технологияларды жеткізуге тыйым салынды. Бірақ, Иранның сыртқы істер
министрлігі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қаулысын күші жоқ және заңсыз деп
сипаттап, кері қайтарып жіберді. Сонымен қатар, ол өздерінің ядролық
бағдарламасы бойынша жұмыстарын жалғастыра беретініне ант етті. Қауіпсіздік
Кеңесінің екінші резолюциясы 2007 жылдың 24 наурызында қабылданып, ондағы
талаптардың орындалуына 60 күн мерзім беріледі. Айта кету керек, санкциялар
екі рет күшейтілген болатын. Соңғы рет БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мұндай
қадамға 2008 жылдың наурызында барған еді, алайда, Тегеран оларды еш
пайдасыз деп атады. МАГАТЭ Иран өзінің ядролық бағдарламасы туралы
ақпаратты бұрынғыша жасырып отыр деп тұжырымдап келеді. Оның мәліметі
бойынша Натанздағы ирандық зауытта уранды байытатын 3,5 мың центрифуга
жұмыс істеп тұр, таяу уақытта Иран 6 мың қондырғы орнатпақ. МАГАТЭ 2008
жылдың сәуір айында сауал жібергенімен Иранның өз ядролық нысандарына
агенттіктің инспекторларын жолатпай отырғанына наразылығын білдіруде. Ал,
Иран БҰҰ-ның жоғарыдағыдай позициясына қарамастан өзінің ядролық
бағдарламасынан бас тартпай, уранды байыту бойынша жұмыстарын әлі күнге
дейін жалғастырып келеді.
Осы жерде Иранға ядролық бағдарлама не үшін керек дегенге тоқталайық.
Әрине, уранды байыту арқылы алынған ядролық технологияны игерудің екі жағы
бар: атомды бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да пайдалануға болады.
Иранның атомдық электр станцияларын салуға талпынысы түсінікті: елге күшті
қуат көздері керек. Ал, әлем елдері үрейленетіндей Иранның ядролық
технологияны әскери мақсатта игеруіне не себеп болып отыр? Сарапшылардың
пікірінше, Иран өзінің қауіпсіздігі жөнінде қорқыныш ойлап отыр. Иран
шекаралас елдердің бәрімен дерлік (Пәкістан, Сауд Арабиясы, Израиль,
Әзірбайжан) салқын қарым-қатынаста қалды. Достық пейіл танытып отырғандай
Арменияны есептемегенде. Өйткені, Армения Иранның газын алып жатыр,
Ереванда Иранның бизнесмендері көп.
1979 жылы жүзеге асқан исламдық революциядан кейін Иранмен шекаралас
елдер оған күдіктене қарайтын болды. Әсіресе, Сауд Арабиясының корольдік
әулеті Ирандағы төменнен басталған исламдық революцияның көршілерге ауып
кететінінен қорықты. Оның үстіне Иранның өзі де бұл жолда белсенділік
танытты: ол ислам өртін бүкіл әлем бойынша тарататын түрлі ұйымдар құрды.
Сондықтан, бұл режимдердің арасында орасан зор сенімсіздіктің пайда болғаны
түсінікті. Бұл сенімсіздік уақыт өте келе сақталып, жалғасып, шиеленісу
үстінде. Осы ретте сарапшылар Иранның мұсылман әлемінің лидері болуға
(немесе кейбір адамдардың солай деп тануға) талпынысын парадокс деп
қабылдайды. Олардың пікірінше, қазіргі саяси жағдайда бұл – жүзеге аспайтын
идея. Яғни, егер Иран исламдық революция экспортынан бас тартатын болса,
әлбетте, оның мұсылман әлемінің лидері болмайтыны белгілі. Кейбір
сарапшылар іс жүзінде Иран исламдық революцияның ауқымды экспортын
әлдеқашан ұмытқан деп санайды. Тек Иранның Таяу Шығыстағы қақтығысқа
Хезболлах арқылы қатысы қалып отыр.
Енді бір сарапшылардың бағалауынша, Иран исламдық революцияның емес,
Батысқа қарсы исламдық қарсылықтың лидері болып отыр. Бұл, әрине, оның
исламдық революция экспортынан бас тартуын аңғартады. Сөйтсе-дағы, Иран
ислам дүниесін жұмылдыруға әлдебір лидерлік мақсатта емес, өзіне қарсы
Батыстың шабуылын сүнниттердің қолдамауы үшін тырысып бағуда. Яғни, бұл
жерде Иранның шабуылдық позициясын емес, әзір қорғаныстық позиция ұстанып
отырғанын аңдаймыз.
Дегенмен, Иран өзін Таяу Шығыс аталатын орасан зор аймақтың ішінде ең
ірі держава санайды. Сондықтан, оған атомдық бомба аса қажет. Иран өз
бомбасы болмаса, бомбасы бар көрші Израиль мен Пәкістаннан өзін кем
санайды. Шындығына келгенде, ядроны таратпау режимінің күні бітуге
жақындаған сыңайлы. Ирактың, Югославияның және Солтүстік Кореяның
тәжірибелері көрсетіп отырғанындай, егер әлдебір ел ядролық қаруға ие
болса, онда оған шабуыл жасап, елдегі режимді ауыстыра қоюы екіталай.
Әйтсе де, исламдық Иран өзінің ядролық қаруға иеленуге ниетін ашықтан-
ашық мәлімдеген емес. Оның ядролық бағдарламаның әскери бөлігін де жүзеге
асыруға талпынысын жанама дәлелдерге ғана сүйеніп тануға болады. Іс жүзінде
Иран Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шартты бұзған жоқ. Алайда,
аталмыш келісім-шарттар ядролық саладағы бүгінгі жағдайдың талаптарына
жауап бере алмайды. Иран осы сәтті пайдалануда. Бүгінгі таңда ядролық
отынды байытудың толық цикліне қол жеткізе отырып, ядролық бомба жасауды
игеру аса күрделі емес. Атом электр станцияларына арналған уранды 4-5%-ға
байытуға болатын базаның негізінде оны 95%-ға дейін байытып, ядролық қару
жасап алуға болады. Иран ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттың
талаптарын бұзбай-ақ, кезең-кезеңімен ядролық қару жасауға болатын
инфрақұрылым құруда. Бұл инфрақұрылым Иранға кез-келген уақытта ядролық
бомбаны өндіріп алу үшін қажет. Қазіргі уақытта Германия, Жапония, Бразилия
бомбаны бірнеше айдың ішінде жасап алуға қабілетті. Бірақ, қажеттілік
туындамағаннан кейін олар мұндай қадамға бармай отыр. Иран да осындай сәтке
жақындауды ойлауда.
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы – Иран-Америка қақтығысының өзегі
Американың соңғы 10-15 жылдың аралығында ирандық ядролық бағдарламаның
басты қарсыласы болып, аталмыш бағдарламаның жүзеге аспауы үшін белсенді
түрде әрекет жасағаны белгілі. Талайлы тарихтың тәлкегіне қараңыз, тап сол
бағдарламаның бастау алуына АҚШ-тың өз басы мұрындық болған еді. 1967 жылы
Иран шахы Мохаммед Реза Пехлевидің құзырына атом реакторын бергенде ол
келешекте сол сыйлығын өкінішпен еске алатынын аңғарған жоқ-тұғын. Әрине,
Америка сол тұста өз шылауындағы Иранның ядролық бағдарламасын қолдай
отырып, өзінің ішкі есебін түгендеген еді. 1974 жылдың ортасында шах
Мохаммед Реза Пехлеви мәлімдеме жасап, Иран ядролық қаруға кейбіреулер
жорамалдағаннан гөрі әлдеқайда ертерек еш күмәнсіз ие болады деді.
Дегенмен, АҚШ-тың қысымымен ол бұл мәлімдемесінен бас тартты. Пехлевидің өз
мәлімдемесінде көп ұзамай Иранның ядролық қаруға ие болатыны жөнінде лақ
еткізіп аңдаусызда айтқан сөзі оған аса ұнаған жоқ. Себебі, Иран шахы Парсы
шығанағы мен Орталық Азияда гегемондықты мансұқ ететін Американың ұзаққа
баратын үлкен жоспарының құпиясын ашып тастағандай болды. 10 жылдан
асқаннан кейін 1978 жылы АҚШ Иранға тағы бір реактор – бұл жолы қуаты 5
мегаватт болатын зерттеу реакторын береді. Алайда, Ирандағы ислам
революциясы Американың империялық жоспарын тас-талқан етіп бұзып жібереді.
Кешегі дос тұтып жүрген Иран мемлекеті енді оның қас жауына айналады.
Иран Ислам Республикасы ұлттық ядролық бағдарламасын жүзеге асыруды
қайта қолға алғанда, Америка ішегін тартып, бұл орасан зор жобаға
қорқынышпен қарады. Исламдық Иранның ядролық державаға айналу ниеті бар
екеніне оның еш күмәні қалмады. Қорыққан бірінші болып жұдырықтасады
дегендей, ол Иранның ядролық бағдарламасының жүзеге асуына елеулі қарсылық
көрсете бастайды. Өйткені, Иран ядролық қаруға ие болса, үшінші әлем
аталатын мұсылман елдерінде үлкен беделге ие болып, нәтижесінде бүкіл
мұсылман әлемі уысымыздан шығып, бағынбай кетеді деп қорықты. Сөйтіп, 1995
жылы АҚШ Иранға қарсы біржақты сауда-экономикалық санкцияларын енгізеді.
Бірақ, Иран өзінің ядролық бағдарламасын бейбіт мақсатта жүзеге асыратынын
мәлімдеп, Батыс елдерін сендіруге тырысады. Иран осы тұста өзімен
экономикалық байланысы бар еуропалық үштіктің (Ұлыбритания, Германия және
Франция) және Ресейдің қолдауына сүйенеді. 2002 жылы АҚШ Президенті Джордж
Буш Иранды зұлымдық діңгегі деп атаған елдерінің қатарына қосып, оны
халықаралық қарым-қатынастар шеңберінен шығарып тастауға шақырғанда,
еуроүштік пен Ресей бұл ұсынысты қабылдамады. Джордж Буш Иранның ядролық
қаруға ие болғысы келетінін айтып, үрейлі күдігін жасырмаған еді.
2003 жылы АҚШ Иранды жасырын түрде ядролық қару жасау жұмыстарын
жүргізуде деп айыптайды. АҚШ Иранның халықаралық изоляциясына қол
жеткізгісі келді, сондағысы – бұл елдің ядролық бомба жасауына бөгет болу.
Алайда, АҚШ-тың бұл талпыныстары Иран мұнайын алып отырған Францияның,
Германияның және Ұлыбританияның, сондай-ақ, Иранға әскери-техникалық
өнімдерін жеткізіп отыруды және Буширдегі АЭС-тің бірінші блогының
құрылысын аяқтауды мойнына жүктеген Ресейдің қарсылығына тап болады.
Осы тұста Вашингтон Израильді қолдау саясатын жүргізе берді және
Иракқа қарсы агрессиялық бағытын ұстанды. 2003 жылдың маусымында Ирандағы
ядролық бағдарлама мазасын алған Израиль АҚШ-тан 5 мың басқарылатын бомбаны
319 миллион долларға сатып алу жөніндегі келісімге қол қояды (оның ішінде
500-і – GBU-28 атты 2270 кг бомба – терең жер астында орналасқан нысандарды
жоюға бағытталған). Өз уақытысында Израиль Ирактағы ядролық орталыққа
табысты әуе соққысын жасаған еді. 2004 жылдың ақпанында Израильге F-161
үлгісіндегі 102 жойқын ұшақ жеткізіледі. Бұл ұшақтарға Иранға ұшып барып
қайтуға жетерліктей қосалқы жанармай бактары арнайы жасақталған.
2004 жылдың жазында МАГАТЭ инспекторлары Ирандағы бұрын Лавизан-Шиян
ғимараты тұрған аумақты тексеруге мүмкіндік алады. Нысанадан алынған грунт
пен ауаның құрамын тексерген олар мұнда бөлшектенетін материалдармен ешбір
жұмыс жүргізілмегеніне көз жеткізеді. Лавизан-Шиянда Иранның қарулы
күштерінің зерттеу орталығы орналасқан-тұғын. Иран басшылығының мәлімдеуі
бойынша, бұл орталыққа ядролық-қауіпті нысаналардың апатынан кейін және
потенциалды қарсыластардың ядролық соққысынан соң болатын апатты жағдаймен
күреске қажет кешенді шараларды жасақтау міндеттері жүктелген тұғын. Бұл
орталықтың ғимараты Тегеранның муниципалдық билігінің жер телімін қайтарып
алу жөніндегі талабына қатысты сот шешімімен бұзылған еді. Вашингтон
бұзылған ғимараттың орнын спутник арқылы түсіріп алып, фотосуреттерді
зерттеп, Лавизанда ядролық қару жасау жөнінде құпия қызмет атқарылған деп
мәлімдеді. МАГАТЭ комиссиясы жабдықтардың кейбір түрлері (мәселен, сәуледен
жарақат алған адамды зерттеуге арналған спектрометрлер) американдық
компаниялармен жеткізілген деп көрсетті. Алайда, АҚШ нысананың демонтаж
жасалған жабдықтарын мұқият тексеріп қарауды талап етуден басқа уәж айта
алмады.
2004 жылдың қыркүйек айында АҚШ МАГАТЭ қаулысының мәтінін Ұлыбритания,
Франция және Германиямен келісіп алады. Бұл қаулы бойынша Ираннан өзінің
бүкіл ядролық бағдарламасының құпиясын ашу талап етіледі. Еуропа елдері
осыған байланысты Иранға қысымын күшейте түсетінін мәлімдейді. Британдық
сыртқы істер министрлігі Иранды уранды байыту жөніндегі барлық жұмыстарын
дереу тоқтатуға шақырады. Ұлыбритания, Германия және Франция өз
мәлімдемелерінде Иранның құпия түрде ядролық қару жасау жұмыстарын 12 жыл
бойы жүргізгенін, алайда оның бұл қызметі 18 ай бұрын ғана белгілі болғанын
айтады.
2004 жылдың 14 қыркүйегінде Иран басшылығы уранды байыту және
центрифугаларды өндіру бағдарламасын мерзімсіз тоқтату жөніндегі
міндеттерді өзіне жүктеуден бас тартады. Бұл мәлімдеме АҚШ-тың МАГАТЭ-ге
қойған талабымен сәйкес келеді. Талап бойынша, МАГАТЭ 2004 жылдың 31
қазанына дейін Иранның ядролық бағдарламасын тексеру нәтижелері бойынша
баяндама жасауы керек болатын. Баяндамада Иранда бар ядролық материалдар
жөнінде толық мағлұмат пен қара базардан жеткізушілер туралы мәліметтер
болуы тиіс-тұғын. Мұндай талапты қоя отырып, АҚШ іс жүзінде өзінің басты
мақсатына жетуге тырысады: яғни, МАГАТЭ-ге Иранның ядролық бағдарламасы
жөніндегі мәселені БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің қарастыруына бергізу.
2004 жылдың 16 қыркүйегінде АҚШ-тың ғылым және халықаралық қауіпсіздік
институты спутник арқылы түсірілген фотосуреттерді жариялайды.
Сарапшылардың пікірінше, бұл суреттерде Тегеранның оңтүстік-шығысындағы 30
км қашықтықта, Парчин деген жерде ядролық қаруды жасақтауға арналған құпия
ирандық полигон бейнеленген. Осымен бір мезгілде АҚШ әкімшілігі ресми емес
түрде Иран аумағында превентивтік соққы беру мүмкіндігі туралы әңгіме
көтереді.
2005 жылдың 29 қаңтарында МАГАТЭ директоры М. Әл-Барадей Иранның
ядролық бағдарламасы бойынша қол жеткен компромистің барысында елеулі
ілгерушілік бар екенін мәлімдейді. Екі күннен соң АҚШ мемлекеттік хатшысы
Кондолиза Райс еуропалық турне барысында АҚШ-тың Иранмен болатын
келіссөздерде еуроүштікті қолдауға даяр екенін хабарлайды. Тура осындай
мәлімдемені 22 ақпан күні Брюссельде өткен баспасөз мәслихатында АҚШ
президенті Джордж Бушта жасайды.
2005 жылдың 11 наурызында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс
Вашингтонның Иранға ядролық бағдарламасын тоқтатуына айырбас ретінде
американдық авиациялық моторлар мен авиаэлектрондық жабдықтарды сатып
алуына рұқсат беретінін және Тегеранның Әлемдік сауда ұйымына өтуіне қолдау
көрсететінін айтып, ұсыныс жасайды. Бірақ, Иран бұл ұсынысты қабылдамайды.
2006 жылдың қаңтар айының соңында әлемдік қауымдастықтың Иранға
қатысты саясатын қаталдандыруға бірнеше жыл бойы талпынып келе жатқан АҚШ
БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелерінің бәрін, олардың ішінде Ресей
мен Қытай да бар, Иран мәселесін Қауіпсіздік Кеңесінің қарауына тапсыруға
көндіреді. Кейбір мерзімдік шегерулерге қарамастан бұл процесс Вашингтонға
қажет бағытта жүре береді.
2006 жылдың 6 ақпанында АҚШ Сенатындағы көпшілік республикашылардың
басшысы Билл Фрист (президент Буштың ежелгі жақын досы) өзінің қажеттілік
туған жағдайда Иранға қарсы әскери күшті пайдалануды міндетті түрде
қолдайтынын мәлімдейді. Онымен ықпалы күшті республикашыл сенатор Джон
Маккейн келісе отырып, Иранмен соғыс – ядролық қаруға ие болған Ираннан
гөрі жақсы деп мәлімдейді. Осыған дейін АҚШ қорғаныс министрі Дональд
Рамсфельд ирандық режимді әлемдегі халықаралық терроризмнің бас демеушісі
деп атаған еді. Ал, мемлекеттік хатшы Кондолиза Райс әлем Иранның ядролық
қаруға ие болуға табанды түрде талпынып келе жатқанына жәйдан-жәй қарап
тұра алмайды деп мәлімдеген болатын.
Американдық Иранға қарсы насихат науқанына Ирак басшылығы да қосыла
кетті. Олар ирактық терроршы Әбу Мусаб әз-Заркауидің Иранда, Иран-Ирак
шекарасына таяу жүрде тығылып жүргенін хабарлайды.
2006 жылдың 7 ақпанында Иранның ядролық бағдарламасы туралы құжаттар
МАГАТЭ-ден БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне түседі. Ал, 11 ақпанда Иран президенті
Махмуд Ахмадинежад Тегеранның бейбіт атомды дамытуға деген өз құқығынан бас
тартпайтынын және ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттан
шығатынын мәлімдейді. Сөйтіп, МАГАТЭ-нің штаб-пәтеріне өзінің ядролық
нысаналарынан агенттіктің пломбалары мен бақылаушы видеокамераларын алып
тастау туралы талабын жібереді. Ертеңіне МАГАТЭ өкілдері Иранның талабын
орындауға мәжбүр болады. Тап сол күні кейбір БАҚ-тарда АҚШ-та Иранға қарсы
әскери операцияларға дайындық басталғаны жөнінде жарияланымдар пайда
болады. Британдық Sunday Telegraph газетінің ақпараты бойынша, АҚШ-тың
қарулы күштері әзір жаяу әскерді енгізу нұсқасын қарастырмаған, әңгіме тек
ракеталық-бомбалық соққы жөнінде ғана болған. Операция дайындығын АҚШ
Қорғаныс министрі Дональд Рамсфельдтің өзі жеке бақылауына алған көрінеді.
2006 жылдың 16 наурызында АҚШ президентінің ұлттық қауіпсіздік
жөніндегі кеңесшісі Стивен Хэдли Вашингтондағы бейбітшілік институтында
жаңа Ұлттық қауіпсіздік стратегиясымен таныстырады. АҚШ-тың басты қаупі
деп Иран аталады. Баяндама авторлары Иранның ядролық қаруды иемденуге
талпынғанымен қоймай, терроризмді қаржыландырып отырғанын, Израильге қауіп
төндіретінін, Таяу Шығыстағы бейбітшілікті және Ирактағы демократияны
бұзғысы келетінін атап көрсетті. Дегенмен, ирандық дағдарысты реттеудің
басым құралы болып әскери күш емес, дипломатия делінді. Дәл сол күні АҚШ
конгресінің халықаралық істер жөніндегі комитеті Иранға көмек беруге даяр
елдерге қарсы экономикалық санкцияларды күшейтетін заң жобасын мақұлдады.
Ертеректе мұндай санкциялар құны 100 миллион доллар болатын жобаларға
қатысты енгізілген еді. Жаңа жоба санкцияларды жылына 20 миллион доллар
болатын сомамен шектеді. Комитет санкция қызметін барлық елдерге бірдей
емес, іріктеуші сипатқа ие болатындай етеді. Сөйтседе, құжатта Иран мен
Ресей арасындағы ынтымақтастыққа айрықша назар аудару қажеттілігі атап
көрсетіледі.
АҚШ Иранға қарсы жүргізіп отырған саясатында барлық жағдайды ескеруге
тырысты. 2006 жылғы наурыздың 28-і күні Сенатта болған тыңдауда АҚШ
мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс өз мәлімдемесінде: Біз кеңірек
категориялармен ойлауымыз керек, қазіргі коалицияны кеңейту қажет және
Иранның ядролық салада не істеп жатқанын ғана емес, ирандықтардың
терроризмді қолдау тұрғысында не бітіріп жатқанын да талқылау керек, –
деді. Мәлімдемеде Иранның көрші Ирактың ішкі ісіне қол сұғып отырғаны,
Ливан мен Палестинадағы жағдайды тұрақсыздандыруға тырысатыны да айтылды.
Сонымен қатар, АҚШ Иранның басты одақтасы болуға тырысушылығын жалғастырып
отырған Ресейге қысым көрсетіп бақты. Атап айтқанда, Ресейдің 2003 жылы АҚШ-
Ирак соғысы кезінде Саддам Хусейнге әлдебір барлау мәліметтерін беріп
отырғаны жөніндегі АҚШ қорғаныс министрлігінің мағлұматын жария етуге
ниеттенді.
2006 жылдың 14 қыркүйегінде Атом энергиясы жөніндегі халықаралық
агенттік (МАГАТЭ) американдық конгресс комитетінің Ирандағы бағдарлама
жөніндегі баяндамасын қатты сынға алып, оны жалған және адастырушы деп
атады. Дегенмен, бұл сын американдық саясаткерлердің Иранға деген қатып
қалған көзқарасын өзгерте алмайтын еді. АҚШ әкімшілігі ирандық ядролық
бағдарламаны тұсаулауға күш сала берді.
2007 жылдың 11 қаңтарында АҚШ-тың әскерлері Ирактағы Эрбиль
қаласындағы Иранның өкілдігіне баса-көктеп кіріп, бес қызметкерін тұтқынға
алады. Күзетшілерді қарусыздандырып, ештеңе түсіндірместен компьютерлер мен
құжаттарды алып қояды. Осыған байланысты Иран Біріккен Ұлттар Ұйымына
(БҰҰ) АҚШ-тың үстінен арыз береді. Тегеран БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунға
жазған хатында АҚШ әскерлерінің Иранның бес дипломатын ұрлауына қарсылық
білдіріп, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінен американдық әскерлердің әрекетіне
жылдам һәм пәрменді жауап беруін талап етеді. Иранның ресми өкілдері АҚШ-
тың бұл әрекетін Ирактағы жағдайды ушықтырып, өзінің осы елді заңсыз жаулап
алуын ақтап алуы үшін жасады деп түсіндірді. Пентагонның пікірі бойынша,
тұтқынға алынған ирандықтар Ирак экстремистеріне қару жеткізіп отыр, әрі
оларды Иранның аумағындағы үйрету лагерьлерінде оқытып жүр деп айыпталынып
отырған Иранның Революциялық гвардиясымен байланысты. Тегеран болса, оларды
дипломаттар деп тұжырымдады. Мұндай операцияны өткізуге АҚШ президенті
осыдан бірнеше ай бұрын үкім шығарғанын айта кету керек. Бірақ, ол Ирак
ұрыскерлерінің белсенділік танытуы тұсында ғана іске асырылуы керек
болатын. Бір қызығы, ирактық Күрдістанның аумағында өткен аталмыш операция
Буш мәлімдеген АҚШ-тың Ирактағы стратегиясымен тұспа-тұс келді. Осы
мәлімдемесінде іс жүзінде американдық президент Сирия мен Иранды ирактық
ұрыскерлерді қолдап отыр деп айыптады.
2007 жылдың аяғында Ирандағы американдық барлаушылардың бірі жасаған
баяндаманың құпиясы ашылады. Баяндамада Иран ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ТАРАУ ИРАН-AМЕРИКА ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ УШЫҒУЫНЫҢ НЕГІЗГІ
СЕБЕПТЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...8
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...8
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы – Иран-Америка қақтығысының өзегі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
1.3. БҰҰ-ның позициясы. Келісім-шарттары мен санкциялары ... ... ... 37
2 ТАРАУ АҚШ-ТЫҢ ИРАНҒА ҚАРСЫ САЯСАТЫНА СЫРТҚЫ МЕМЛЕКЕТТЕРДІҢ
КӨЗҚАРАСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.1. Ресей мен Қытайдың
ұстанымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 49
2.2. Батыс елдерінің көзқарасы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5 6
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..63
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 68
Кіріспе
Жалпы сипаттамасы. Иран-Америка қақтығысына қатысты ірілі-ұсақты
материалдар аз жазылған жоқ. Олар қазіргі заманның ушығып тұрған бұл
мәселесіне әр қырынан келеді. Сарапшылар мен зерттеушілер қақтығыстың басты
қатысушыларының, яғни, Иран мен Американың халықаралық жағдайын ескере
отырып, әр тараптың өзіндік шындығын ашуға тырысады.
Иран-Америка қақтығысы атты дипломдық жұмыс осы тақырыпқа арналған
сараптамалық-зерттеу еңбектерінің заңды жалғасы болып табылады. Дипломдық
жұмыс Иран-Америка қақтығысының туындау себептеріне, жалпы сипаты мен
халықаралық қарым-қатынастардың қатарында алатын орнына, мән-маңызына
арналады.
Жұмыстың басты айырмашылығы – осы қақтығыстағы АҚШ-тың агрессиялық
рөлін көрсете отырып, Иранның қорғаныстық бағытына баса назар аудару.
Сондай-ақ, аталмыш қақтығысқа қатысы бар Атом энергиясы жөніндегі
халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) іс-әрекетін, Біріккен Ұлттар Ұйымының
(БҰҰ) позициясын, басқа мемлекеттердің көзқарасын, оның ішінде Ресей мен
Қытайдың қандай позиция ұстанып отырғанын ашып көрсетуге талпыныс жасалады.
Тақырыптың өзектілігі. Бүгінгі таңда Иран-Америка қақтығысы
халықаралық қарым-қатынастардың қатарында аса маңызды орын алатын, әлемдік
қауіпсіздікке елеулі әсерін тигізетін, геосаяси жағдайлардың өзгерісіне
алып келуге қабілетті, мейлінше өзекті мәселеге айналып отыр.
Бүгiнде әлем назары Иран Ислам Республикасында. Өйткенi, бұл мемлекет
уран өндiрудi қолға алып, оны өңдеуге батыл кiрiсiп кеткен. Әлбетте,
ядролық технологияларды игерудің екіжақты қыры бар. Уранды түрлі деңгейде
байыту арқылы оны бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да қолдануға болады.
Осыған орай, әлем қауымдастығы Иран атом қаруын жасап, дүниенi дүр
сiлкiндiре ме деп қауiптенедi. Әсiресе, Иранға қырғи-қабақ танытып, қырын
қарап отырған Америкада маза жоқ. Сондықтан да соның айтақтауымен
өркениеттi елдердiң бiрқатары Иранға уран өндiрудi, оны өңдеудi тоқтатыңдар
деп, жан-жақтан қысым көрсетуде. Әлем елдері Иран-Америка қарым-
қатынастарының ушығуына алаңдап, қақтығыстың негізгі өзегіне айналған
Ирандағы ядролық бағдарламаның дамуына үреймен қарауда. Ал Иран болса,
алған бетiнен қайтар емес. Ядролық бағдарлама бойынша Иранның көзқарасы
баршаға белгiлi. Бiз уранды тек бейбiт мақсатта ғана пайдаланамыз, атом
қаруы бiзге қажет емес, – деп, ант-су iшіп, сендіруде. Тегеранның
пікірінше, 70 миллион халқы бар Иран үшiн экономикалық тұрғыда уран
өндiрiсi керек. Елдің ядролық технологиямен айналысуға толық мүмкiндiгі
бар.
АҚШ болса, өзінің Иранға қарсы саясатын ирандық ядролық бағдарламаның
әскери мақсатта құрылып отырғанына негіздеуде. Сөйтіп, ол Иран ядролық қару
жасауға талпынуда деп тұжырымдап, әлем елдеріне өзінің догматикалық
көзқарасын таратып отыр және сол көзқарасты берік орнықтыру жолында түрлі
айла-шарғыға баруда.
Әрине, атомдық бомбаның қауіпінен қорқатын бүкіл адамзат ядролық
державалардың қатарының көбеюіне қарсылық білдіреді. Сондықтан, әлем елдері
ақпарат майданында басымдық көрсетіп отырған АҚШ-тың және оның
жақтастарының ирандық ядролық саясатының өңін айналдырып таратып отырған
хабарларына шошына қарайды. Олар Иранның ядролық бағдарламасының бейбіт
мақсатта жүзеге асатынына күдік білдіре отырып, Біріккен Ұлттар Ұйымының
(БҰҰ) Қауіпсіздік Кеңесі арқылы Иранның әкімшілік орталығы – Тегеранға
қарсы саяси-экономикалық санкциялар жариялап, айтарлықтай қысым көрсетуде.
Иранның басқа мемлекеттер тәрізді атомды бейбіт мақсатта қолдануға
толық құқығы бар. Міне, осы тараптан алғанда, Атом энергиясы жөніндегі
халықаралық агенттіктің (МАГАТЭ) мүшесі болып табылатын, Ядролық қаруды
таратпау жөніндегі келісім-шартқа қол қойған Иранның ядролық саясатының
жүзеге асуы аса бір өзекті мәселеге айналып отыр.
Тақырыптың мақсаты мен міндеті. Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты –
Иран-Америка қақтығысының жалпы табиғатын ашу. Яғни, бұл қақтығыстың
негізгі қатысушыларын айқындап, олардың әлемдік қарым-қатынастардың
арнасында алатын орнын, мән-маңызын ашып көрсету. Осыған сәйкес, Иран-
Америка қақтығысының туындауының негізгі себептерін ашып, оның дамуының
сипатын көрсету, екі ел қарым-қатынастарының келешекте қалай өрбитініне
болжам жасау және олардың әлемдегі геосаяси жағдайға тигізетін әсерін
анықтау зерттеу жұмысының негізгі мақсаты болып табылады.
Дипломдық жұмыстың мақсатына орай мынадай нақты міндеттер қойылды:
– Иран мемлекетінің ядролық саясатының даму хронологиясын жасау;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының даму сипатын айқындап алу;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының ушығуының нәтижесінде пайда
болған қақтығыстың негізгі себептерін ашып көрсету;
– Иран-Америка қақтығысының өзегі болған Иранның ядролық
бағдарламасының сипатын айқындау;
– Әлемдік қауымдастықтың, Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ)
позициясын ашып көрсету;
– Біріккен Ұлттар Ұйымының (БҰҰ) келісім-шарттары мен
санкцияларын сараптау;
– АҚШ-тың басқа мемлекеттер мен Біріккен Ұлттар Ұйымына ықпалын
көрсету;
– АҚШ-тың Иранға қарсы саясатына сыртқы мемлекеттердің
көзқарасын айқындау;
– Иран мемлекетінің ядролық саясатына байланысты Ресей мен
Қытайдың ұстанымын көрсету;
– Батыс елдерінің ирандық ядролық бағдарламаға көзқарасын
анықтау;
– Иран-Америка қарым-қатынастарының келешекте қалай өрбитініне
болжам жасау және олардың әлемдегі геосаяси жағдайға тигізетін
әсерін анықтау.
Зерттелу әдістемелік негізі. Тақырыпты зерттеуде халықаралық қарым-
қатынастар ілімінің қол жеткізген жоғары жетістіктері негізге алынды. Атап
айтқанда, халықаралық қарым-қатынастарды зерттеу білімі, тарих, философия,
саясаттану, экономика, әлеуметтану және дінтану салаларындағы аталмыш
мәселеге қатысты мақалалар, жарияланымдар, теориялық тұжырымдар, зерттеулер
мен болжамдар қаралды. Дереккөздері ретінде саясаткерлердің мәлімдемелері,
жария сөздері, сұқбаттары, пікірлері, тарихшылар мен философтардың
теориялық тұжырымдары, саясаттану, экономика, әлеуметтану және дінтану
мамандарының, сарапшыларының зерттеулері мен болжамдары, журналистер мен
репортерлердің жарияланымдары пайдаланылды. Нақты мәліметтерді жинақтау,
сараптау, топтау, салыстыру, талдау және сипаттама беру, болжам жасау, ой
түйіндеу, қорытындылау әдістері қолданылды.
Тақырыптың құрылымы.Жоспардан,кіріспеден, 2 тараудан, қорытындыдан
және пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Екі тарау бес тараушаға
бөлінген.
Бірінші тарауда Иран-Aмерика қарым-қатынастарының ушығуының негізгі
себептері. Иран мемлекетінің ядролық саясаты, Иранның ядролық бағдарламасы
– Иран-Америка қақтығысының өзегі, БҰҰ-ның позициясы. Келісім-шарттары мен
санкциялары зерттелген.
Екінші тарауда АҚШ-тың Иранға қарсы саясатына сыртқы мемлекеттердің
көзқарасы, Ресей мен Қытайдың ұстанымы, Батыс елдерінің көзқарасы.
Нәтижесінде жұмыс бойынша қорытынды шығарылып, қойылған мақсаттары мен
міндеттеріне қорытынды шығарылды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі жалпы теориялық әдебиеттерден,
деректерден, монография мен мақалалардан тұрады.
Дипломдық жұмыс 80 беттен тұрады.
1. Иран-Америка қарым-қатынастарының ушығуының негізгі себептері
1.1. Иран мемлекетінің ядролық саясаты
Ирандық ядролық бағдарлама 1967 жылы Америка Иранның шахы Мохаммед
Реза Пехлевиге қуаты бес мегаватт атомдық реактор бергеннен кейін жүзеге
аса бастады. Одан кейін реактордың құрылысына технологиялық көмекті
Германия мен Франция көрсетті. Иран Ядролық қаруды таратпау жөніндегі
келісім-шартқа 1968 жылы қол қойып, оны 1970 жылы ратификациялады. 1974
жылы Иранның атом энергиясы жөніндегі ұйымы (АЕОІ) құрылды. Бұл ұйым АҚШ
пен Батыс Еуропа елдерінің қолдауымен құны 30 миллиард долларға жуық
болатын 23 ядролық энергоблоктың құрылысының жоспарын жасады. Бағдарлама 25
жылға есептелінген болатын. Сол жылы Иран 4 атомдық реактор сатып алды:
екеуін – Франциядан және екеуін – Германиядағы Siemens KWU компаниясынан.
1977 жылы Германия және 4 реактор сатып берді. 1978 жылы Иран қуаты 5
мегаватт болатын американдық зерттеу реакторына ие болады. Иранмен атомдық
энергетика саласындағы ынтымақтастықты Аргентина да бастайды. Ал, Батыс
Германия Буширдегі АЭС-тің екі блогының құрылысына кірісіп кетеді.
Алайда, 1979 жылы Иранда ислам революциясы бұрқ ете түсіп, шах қашып
кеткеннен кейін құрылған жаңа үкімет АЭС құрылысынан бас тартады. Елден
шетелдік мамандар ғана емес, ядролық бағдарламаға қатысқан ирандықтардың
үлкен бөлігі де кетіп қалады. Ирандағы жағдай тұрақталғаннан кейін ел
басшылығы ядролық бағдарламаны жүзеге асыруды жаңғыртуға шешім қабылдайды.
Исфаханда Қытайдың көмегімен оқу-зерттеу орталығы құрылады. Бұл орталық
ауыр суды пайдаланатын зерттеу реакторымен жұмыс істейді. Уран кеніші өз
қызметін жалғастырады. Осымен бір мезгілде Иран уранды байыту және ауыр
суды өндіру технологияларын сатып алу жөнінде Швейцариядағы және
Германиядағы компаниялармен келіссөздер жүргізеді. Ирандық физиктер
Амстердамдағы ядролық физика мен биік энергиялар физикасының ұлттық
институтына және Нидерландыдағы Петтен ядролық орталығына барып жүрді.
1992 жылы Ресей мен Иран арасында атомдық энергияны бейбіт мақсатта
пайдалану саласындағы ынтымақтастық жөнінде келісім жасалады. Бұл келісім
бірнеше бағытты мақсат тұтты: ядролық технологияларды медицинада, ауыл
шаруашылығында және өнеркәсіпте пайдалану, ядролық физика саласындағы
фундаменталды зерттеулер және т.б. 1995 жылы Ресей Буширдегі АЭС-тің
бірінші блогының құрылысын аяқтау жөнінде келісімге қол қойды. Ресейлік
Атомстройэкспорт компаниясының мамандары Бушир АЭС-індегі істерді талдап,
нәтижесінде германиялық мердігердің Ираннан кеткенінен кейінгі алаңда
қалған құрылыс конструкциялары мен жабдықтарды пайдалану мүмкіндігі туралы
шешім қабылданды. Дегенмен, түрлі типтегі жабдықтарды жымдастыру қосымша
ғылыми-зерттеу, жобалау-конструкторлық және құрылыс-монтаж жұмыстарының
үлкен ауқымын жүргізуді қажет етті. Ел ішінде ядролық бағдарламаны жүзеге
асыруға жұмсалатын үлкен шығынды ескере отырып, қарсы болғандар да табылды.
Өйткені, германиялық мердігер АЭС-ке бөлінген ақшаны қайтармай кеткен еді.
Қуаты 1000 мегаватт болатын бірінші энергоблоктың құны 1 миллиард
долларды құратын еді. Ресейлік жоба бойынша реакторларды жеткізуші
Объединенные машиностроительные заводы компаниясы, ал машина залдарының
жабдықтарымен қамтамасыз етуші Силовые машины компаниясы болатын.
Атомстройэкспорт АЭС-тегі жабдықтарды монтаждауды 2007 жылдың басында
бітіруді жоспарлаған болатын. Ал АЭС-ке жылу бөлетін элементтердің
жеткізілуін 2006 жылдың күзінен қалдырмау шешілген еді. Буширге қажет отын
өндіріліп, Новосибирсктің химиялық концентраттар зауытында сақталынды.
Атомстройэкспорт Ирандағы екінші АЭС-тің құрылысына да (ол оңтүстік-
батыстағы Хузестан провинциясында жоспарланды) қатысуға дайындығын
білдірген-тұғын. 1998 жылы Бушир АЭС-інің құрылысы басталады.
Алайда, Парсы шығанағында емес, бүкіл Орталық Азия аумағында саяси-
экономикалық даму тұрғысында басымдық таныта бастаған мұсылман мемлекетінің
өз ядролық саясатын жүргізуіне әлемнің жетекші елдері сескене қарады.
Сөйтіп, олар алдын-ала сақтық шараларына кіріседі. 2003 жылдың аяғында
Франция, Германия және Ұлыбританияның сыртқы істер министрліктерінің
басшылары Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шартқа қосымша
хаттамаға қол қоюға келісім беруін айтып, Иранды үгіттеді. Қосымша хаттама
бойынша МАГАТЭ инспекторлары кез-келген ирандық нысананы тексеруге құқылы
еді. Бірақ, бұл құжатты Иран парламенті ратификацияламады. Сондықтан, Иран
МАГАТЭ инспекторларының тексерістер жөніндегі талаптарына көбіне-көп құлақ
аспайды. Дегенмен, МАГАТЭ инспекторлары Иранда уран байытуға арналған
центрифугаларды тауып алады.
2004 жылдың тамызында Мәскеудегі Иран елшісі өз елінің Ресейге
өңделген ядролық отынды (ӨЯО) қайтаруға келісетінін және таяу арада бұл
турасында келісім-шартқа қол қоятынын мәлімдейді. Бұған дейін Ресейдің Атом
энергиясы жөніндегі федералдық агенттігі Бушир АЭС-інің бірінші блогына
ядролық отынды жеткізу Ресейге ӨЯО-ны қайтару жөніндегі хаттамаға қол
қойылысымен жүзеге асатынын мәлімдеген-тұғын.
2004 жылдың 18 қыркүйегінде МАГАТЭ Иранның ядролық басқармасы бойынша
қатаң қаулы қабылдайды. Қаулыға сәйкес, Иран 25 қарашаға дейін уранды
байытумен байланысты барлық жұмыстарды тоқтатып, өз нысаналарын халықаралық
инспекторларға ашып беруге тиіс болатын. Осыншалықты қатаң қаулыны Иран
басшылары наразылық тудырарлықтай деп тауып, Иранның уран байытуды
тоқтатуымен байланысты ультимативтік талаптардың ешбірін қабылдамайтынын
мәлімдейді. Сөйтіп, араға үш күн салып, Иран уранды байытудың бірінші
кезеңіне кірісіп, уран рудасын кең масштабта қайта өңдеудің басталғанын
хабарлайды. 37 тонна руданы алғаш өңдеп көру табысты өтеді. Одан әрі
өңделген руда арнайы центрифугаларда байытылатын болады. Батыс
сарапшыларының пікірінше, бұл процестің нәтижесінде алынған байытылған уран
бес атом бомбасын жасауға әбден жетеді. Осымен бір мезгілде Иран президенті
Мохаммад Хатами Тегеранның ядролық қару жасауға талпынбайтынын мәлімдейді.
Оның пікірінше, бұл ұлттың діні мен мәдениетінің талаптарына қарама-қайшы
келеді. Дегенмен, Иран 2004 жылдың 15 қарашасында уранды байыту жөніндегі
жұмыстарын 22 қарашадан бастап тоқтатуға келіседі. Оның үстіне Еуроодақ
өкілдері Иранға ядролық отын мен атомдық технологиялар жеткізіп отыруға,
сондай-ақ, жеңіл су негізінде жұмыс істейтін реактор беруге уәде еткен еді.
2005 жылдың 27 ақпанында Ресей мен Иран Бушир АЭС-інен өңделген
ядролық отынды міндетті түрде Ресейге қайтару жөніндегі хаттамаға қол
қояды. Ал, 2005 жылдың 28 сәуірінде Иерусалимге барған сапарында Ресей
президенті В. Путин ресми түрде мәлімдеме жасап, Ресейдің Иран жағының
толық ядролық циклдің технологияларын жасаудан бас тартуын және Ирандағы
ядролық нысандарды МАГАТЭ-нің бақылауына қойылуын жақтайтынын жеткізеді.
Иранның ядролық бағдарламасы жөніндегі мәселе бойынша АҚШ пен Ресей
арасында компромиске келу мүмкіндігі пайда болады. Бірақ, 2005 жылдың 26
маусымында Иран президенті болып Махмуд Ахмадинежад сайланғаннан кейін
Еуроодақ елдерімен және АҚШ-пен келіссөздердегі Тегеран позициясы қатая
түседі. 2005 жылғы тамыздың 2-і күні Ұлыбританияның, Германияның және
Францияның сыртқы істер министрлері Иранға нота жібереді. Бұл құжатта
уранды өңдеу жұмыстарының жаңғыртылуы ирандық ядролық бағдарлама бойынша
келіссөздерді ақырына алып келеді деп көрсетілген. Иран еуроүштіктің
уранды өңдеу жұмыстарын жаңғыртпау жөніндегі ұсыныстарын қабылдамай,
тамыздың 8-і күні Исфахандағы ядролық орталықтың пломбаларын алып тастап,
уранды конверсиялау жұмыстарын жалғастырады. Тамыздың 9-10-ы күндері МАГАТЭ
Иранның 2004 жылы қабылданған Париж келісімін бұзғанын Венадағы шұғыл
мәжілісте хабарлайды. 24 қыркүйек күні МАГАТЭ-нің Басқарушылар кеңесі
ирандық досьені БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тапсыру мүмкіндігі туралы қаулы
қабылдайды.
Ирандағы ядролық бағдарламаның дағдарысын жұмсарту мақсатында Ресей
2005 жылдың 3 қарашасында Иранға ресейлік аумақта уранды байыту бойынша
бірлескен кәсіпорын құру туралы ұсыныс жасайды. Иран бұл ұсынысқа
қызығушылық танытқанын мәлімдейді, бірақ, нақты жауабын бермейді. Ал, 2005
жылдың 20 қарашасында ирандық парламент МАГАТЭ-нің БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне
ирандық досьені тапсырған жағдайында Тегеран өзінің ядролық зерттеулерін
жаңғыртатыны жөнінде қаулы қабылдайды.
Осы кезде батыс саясаттанушылары ультраконсерватор деп таныған Иран
президенті Махмуд Ахмадинежадтың Израильге байланысты айтқан қатқыл
сөздерінен кейін оған қарсы ұйымдастырылған ақпарат майданы өршіп тұрған
еді. 2005 жылдың желтоқсанында БАҚ арқылы Иранның ядролық нысаналарына
қарсы Израильдің дербес әскери операция жасауы мүмкін екені туралы хабар
таратылады. Ал, 2006 жылдың қаңтарында әлемдік қауымдастық Иранның өз
аумағында уранды байытуына қарсылығын білдіреді. Өйткен жағдайда Тегеран
ядролық қару жасауға кіріседі деген қорқынышта болады. Иран болса, ешқандай
компромиске бармай, өзінің ядролық бағдарламасын дамытуға құқығы барын алға
тартады. Мәскеу екі арада делдалдық қызмет етуге тырысады: ол 2005 жылдың
күзінде-ақ Тегеранға уранды ресейлік аумақта байытуға ұсыныс жасаған еді.
Тегеран ұзақ уақыт бойы іс жүзінде ресейлік ұсыныстан бас тартып, оның
сабыр сақтау, әлемдік қауымдастықты арандатпау туралы ақылына құлақ
аспайды. Мәскеу өз идеясын әлемге паш етсе де, Тегеран бірнеше ай бойы
ондай ұсыныс алмағандай сыңай танытады.
Тегеранның позициясы 2006 жылы қаңтардың басында ғана өзгереді.
Қаңтардың 7-8-і күндері Тегеранға сапарлатып келген ресейлік делегация РФ
Қауіпсіздік кеңесі хатшысының орынбасары Валентин Соболев бас болып
келіссөздердің бірінші раундын өткізеді. Алайда, екі жақ кеңесуді одан әрі
жалғастыру жөнінде ғана келісімге келеді. Екі аптадан кейін Тегеран тағы да
ресейлік ұсынысқа қызығушылық танытқан түр көрсетеді. Келіссөздер бір айға
жуық жалғасады. Президент Путин мен Росатом басшысы Сергей Кириенко
қатысқан ресейлік жақ аса бір оптимистік мәлімдемелер жасайды. Сөйтседе,
Иран Батысқа да, Ресейге де қабылдамауға келмейтін шарттар қояды: бірлескен
кәсіпорынның жұмысын екі жылмен шектеу, бұдан соң уранды байыту Ресейден
Иран аумағына көшуі тиіс; ирандық мамандардың ресейлік нысандарға бара
алуы; Иранның ядролық саладағы өз зерттеу жұмыстарын одан әрі жалғастыру
құқығын бекіту. Мұнымен қоймай, Иран осы жылдың қаңтар айының басында
МАГАТЭ-ні өзінің ядролық зерттеулерін жүргізетіні жөнінде ескертеді.
Қаңтардың 10-ы күні Иран билігі МАГАТЭ өкілдерінің қатысуымен елдің
Натанздағы, Парстағы және Фараяндағы ядролық зерттеу орталықтарынан
пломбаны алып тастады.
2006 жылдың 29 қаңтарында Иран өзінің Лавизан-Шиян әскери
нысанасында демонтажға дейін пайдаланылған жабдықтарын тексеру жөнінде
МАГАТЭ-нің сауалын қанағаттандырып, осы мекеменің бас директорының
орынбасары Олли Хейнонен бастаған инспекторлар тобына рұқсат береді.
Инспекция аяқталған соң Хейнонен өз хабарламасында Иранның бұрынғы ядролық
қызметімен байланысты бірқатар мәселені анықтай алмағандарын, сондай-ақ,
оның бейбіт ядролық қызметіне қатысты жаңа сұрақтар туындағанын айтады.
Атап айтқанда, оның сөздеріне қарағанда, сонау 2005 жылдың қарашасында-ақ
МАГАТЭ сарапшыларының қолына уран гексафторидін металдық уранға өңдеп
айналдырудың және одан жартылай шеңберлер жасаудың (бұлар тек әскери
ядролық зарядтарда қолданылады – бейбіт энергетика саласында емес) процесі
суреттелген ирандық құжаттар тиген. Ертеңіне еуропалық үштіктің Иран
Ұлттық қауіпсіздігінің жоғары кеңесі хатшысының орынбасары Джавад Ваидимен
ирандық ядролық бағдарлама бойынша жүргізген келіссөздері нәтиже бермейді.
Тегеран кезекті рет өзінің диалогты жүргізе беруге даяр екенін, бірақ,
ядролық саладағы зерттеулерін тоқтатпайтынын мәлімдейді. Осы келіссөздерден
кейін бірнеше сағаттан соң Лондонда бас қосқан Ресей, Еуроодақ, АҚШ және
Қытай Иранның ядролық досьесін БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне тапсыру жөнінде
келісімге келеді. Рас, Мәскеу мен Пекин тағы бір уақыт шегеріліміне қол
жеткізеді: әзір БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі ирандық ядролық бағдарламасы
жөнінде тек хабардар болып қана қояды, бірақ, ең құрығанда наурыз айына
дейін Иранға қарсы ешқандай санкциялар енгізбейді.
2006 жылдың 1 ақпан күні Иран президенті Махмуд Ахмадинежад Бушир
провинциясына барған сапарында былай деп мәлімдейді: Иран халқы бейбіт
ядролық энергияны толық игеру жолында одан әрі жылжи береді және ядролық
салада өзінің заңды құқығын табанды түрде қорғайды... Батыс өркениеттен тыс
екінші сортты адамдармен түйісіп қалдым деп ойлайды. Біз болсақ,
ғалымдарымыздың көмегімен бүкіл Иран бойынша жалпы қуаты 20 мың мегаватты
құрайтын атом электр станцияларын салуға ниеттіміз... Еуропалықтар мен
Батыстың тілі – Орта ғасырлардың жаңғырығы. Олар өздерінің колониалдық
армандарымен өмір сүруде. Бірақ, біздің халық бүкіл әлем үшін шешім
қабылдай аламыз деп ойлайтын бұл деспоттық мемлекеттердің алдында
шегінбейді. Ертеңіне Мәскеудегі ирандық елшілік Иранның сыртқы істер
министрлігінің мәлімдемесін таратады. Ол іс жүзінде Иран мәселесі БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне тапсырылған жағдайда Тегеранның МАГАТЭ-мен
ынтымақтастығын жою жөнінде ультиматум болды. Алайда, бұл мәлімдеме
жағдайды өзгертуге қабілетсіз еді. 4 ақпан күні МАГАТЭ-нің Басқарушылар
кеңесі 27 дауыспен (үшеуі – қарсы, бесеуі – қалыс қалды) Иранның ядролық
бағдарламасының әскери сипатына қатысты қауіпті жоққа шығару үшін қажет
қадамдары туралы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне хабарлау туралы шешім қабылдайды.
Бұған қарсы жауап ретінде МАГАТЭ-дегі ирандық өкілдіктің басшысы Джавад
Ваиди Иранның өз нысаналарында халықаралық инспекцияны шектеп, уранды
байыту жөніндегі кең ауқымды бағдарламаға кірісетінін мәлімдейді. Сол күні
Иран президенті Махмуд Ахмадинежад ядролық қаруды таратпау жөніндегі
келісім-шартқа қосымша хаттаманы орындауды тоқтатуға және энергияны өңдіру
үшін бейбіт ядролық технологияларды пайдалану мақсатында барлық зерттеу
және өнеркәсіптік қызметін бастауға бұйырады.
Тегеран Иранға қарсы ұйымдастырылған науқанның дамуына өзі де
мұрындық болғандай еді. Ол еуропалық серіктестерімен жасаған келісімдерді
бұзды. Ал, ақпанның 6-сы күні Мұхаммед пайғамбарды келемеждеген
каррикатураның жарияланымына байланысты басқа мұсылман елдері Еуропа
елдерінің елшіліктеріне жасаған шабуылдары үшін кешірім сұрап жатқан кезде
Ирандағы еуропалық дипломатиялық өкілдіктеріне шабуылдың одан әрі өрши
түскен еді. Бұл тап сол 2006 жылдың ақпан айының басында Ахмадинежадтың
мәлімдемесінен кейін болған оқиға-тұғын. Тіпті, оны Иранның ядролық
бағдарламасына қарсы арандатушылық әрекет еді деп тұжырымдауға болады.
МАГАТЭ ирандық досьені БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне ақпанның 7-і күні
өткізеді. Ал, 11 ақпанда Иран президенті Махмуд Ахмадинежад Тегеранның
бейбіт атомды дамытуға деген өз құқығынан бас тартпайтынын және Ядролық
қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттан шығатынын мәлімдейді. Сөйтіп,
МАГАТЭ-нің штаб-пәтеріне өзінің ядролық нысаналарынан агенттіктің
пломбалары мен бақылаушы видеокамераларын алып тастау туралы талабын
жібереді. Ертеңіне МАГАТЭ өкілдері Иранның талабын орындауға мәжбүр болады.
2006 жылдың 26 ақпанында Иранның вице-президенті Гулям Реза Агазаде
ресейлік ұсыныс жөнінде Росатом басшысы Сергей Кириенкомен болған
келіссөздердің табысты аяқталғанын және таяу уақытта Мәскеуде екі жақты
техникалық консультациялар басталатынын мәлімдейді. Кириенко өз тарапынан
Ресейдің Буширдегі атом электр стансасының қосылуын қамтамасыз ететін
ядролық отынды мерзімінде жеткізетіні жөнінде хабарлады. Сол тұста АЭС
құрылысында Ресейдің үш жарым мыңнан астам маманы жұмыс істеп жатқан еді.
2006 жылдың наурыз айының алғашқы аптасында Ресей Иранның
төңірегіндегі жағдайды реттеуге бар күшін салады, ал Иран өзінің ядролық
досьесінің БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесіне берілуіне бөгет қоюға тырысады.
Алдымен ирандық делегация 1 наурызда Мәскеуде болып, уранды байытуға
мораторий режиміне қайта оралудың мүмкін еместігін мәлімдейді. Сосын
делегация Венаға барып, еуроүштікпен (Ұлыбритания, Германия және Франция)
келісуге тырысады. 3 наурызда еуроүштік Тегеранның жаңа бастамасынан бас
тартады: уранды өнеркәсіп көлемінде байытудан екі жылдық мерзімге бас
тарту, алайда, байыту жөніндегі жұмыстарды лабораторлық жағдайда
жалғастыру. 4 наурызда Иранның Ұлттық қауіпсіздігінің Жоғарғы кеңесінің
хатшысы Әли Лариджани бастаған делегация Мәскеуге оралып, Ресей Қауіпсіздік
кеңесінің басшысы Игорь Ивановпен жабық келіссөздер жүргізеді. 5 наурызда
Иран әлемдік қауымдастыққа психологиялық қысым жасауға тырысады: бір
жағынан, ол Ресеймен немесе еуроүштікпен келісім таяу сағаттарда шешіледі
деп мәлімдесе, екінші жағынан, МАГАТЭ ирандық ядролық досьені БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне тапсырысымен бұл келісім бұзылады деп мәлімдеді.
2006 жылдың 8 наурызында МАГАТЭ басшысы Әл-Барадейдің баяндамасын
тыңдап, МАГАТЭ ирандық ядролық бағдарлама жөніндегі мәселені БҰҰ-ның
Қауіпсіздік Кеңесіне көлденеңнен қою туралы шешім шығарады. 12 наурызда
Иранның сыртқы істер министрлігінің ресми өкілі Хамид Реза Асефи уранды
байыту жөніндегі ресейлік ұсыныстан түбегейлі бас тартқаны жөнінде
мәлімдеме жасады. Сөйтіп, Иран басшылығы АҚШ-тың шылауында кеткен Мәскеудің
сатқындығына осылайша жауап береді. Ирандық мәлімдеме бұқаралық ақпарат
құралдарында Иранмен арадағы келіссөздер барысында ресейлік делегацияның
аты аталмаған мүшесінің пікірі жарияланғаннан кейін артынша-ақ жасалды.
Делегация мүшесі былай пікір білдірген-тұғын: Ресей уранды байыту жөнінде
бірлескен кәсіпорынды құру – егер ирандық жақ МАГАТЭ талаптарын орындамаса
– мүмкін болмайды деп есептейді. Сонымен қатар мәлімдемеде ирандық
нысаналар үшін уранды байыту бойынша бірлескен кәсіпорынды көрші Түркияның
аумағында құру туралы Иранның ұсынысы абсурдты және абсолютті түрде
қабылдауға келмейді, – деп бағаланды. Бұл идеяны ирандықтар ресейлік ішкі
істер министрі Сергей Лавровтың Вашингтонға үш күндік (6-8-наурыз)
сапарынан кейін алға тартты: екі жақ ирандық мәселе бойынша түсіністік
тапқанын және Ираннан МАГАТЭ-нің талаптарын орындауын күтетінін білдірді.
2006 жылдың 11 наурызында Иранның ішкі істер министрі Мұстафа
Пурмохаммади егер БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесі санкцияларды енгізуге дауыс
берер болса, Иран да мұнайды тоқтам салудың саяси қаруы ретінде қолдана
алатынын мәлімдеді. Ертеңіне оның әріптесі – Иранның сыртқы істер министрі
Манучер Моттаки бұл мәлімдеменің мәнін өзгертеді. Дегенмен, ол Иран өзінің
ядролық саясатын қайта қарай алатынын және де егер Иранды уран байыту және
ядролық отынды өндіру құқығынан айырса, ол Ядролық қаруды таратпау
жөніндегі келісім-шарттан шыға алатынын айтып қорқытты.
2006 жылдың 30 наурызында Берлинде БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне тұрақты
мүше елдердің (АҚШ, Франция, Ұлыбритания, Ресей және Қытай) және
Германияның сыртқы істер министрлері ирандық ядролық мәселені шешу жолдарын
табу мақсатында кездесу өткізеді. Алтаудың екеуі – Ресей мен Қытай – Иранға
қарсы қандай да болмасын санкциялар енгізуге қарсы болады. Берлиндік
кездесудің қарсаңында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі бірлескен мәлімдемеге қол
қояды. Оның мәтінін үш апта бұрын Ұлыбритания мен Франция ұсынған еді. Осы
мәтінді талқылау барысында Ресей мен Қытай басқаларды Иранның МАГАТЭ-ден
шықпауы үшін жұмсартып жазуға көндіреді. Мәтіннен Тегеранға қарсы мүмкін
болар санкциялар туралы ескертулер түгел алынып тасталады. Ирандық
дағдарысты шешуде басты рөл МАГАТЭ-ге беріледі. Сөйтседе, бейбітшілікті
сақтау жауапкершілігі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне жүктеледі. БҰҰ Қауіпсіздік
Кеңесі Иранды уран байыту жөніндегі барлық жұмыстарды тоқтатуға шақырады.
Алайда, мәлімдемеге қол қойылған бірнеше сағаттың ішінде-ақ БҰҰ-дағы
Иранның өкілі Әли Асгар Сұлтан елінің аталмыш жұмыстарды тоқтата алмайтынын
мәлімдеп, ирандық ядролық бағдарламаның бейбіт сипатта екенін тағы да
тұжырымдайды.
2006 жылдың 23 желтоқсанында БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі Иранға қарсы
санкциялар енгізуді қарастыратын алғашқы қаулыны бірауыздан қабылдады. БҰҰ
шешіміне сәйкес әлемнің барлық елдеріне Ирандағы ядролық және зымырандық
бағдарламаларды жасақтауға өз үлесін қоса алатын материалдарды, жабдықтар
мен технологияларды жеткізуге тыйым салынды. Бірақ, Иранның сыртқы істер
министрлігі БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің қаулысын күші жоқ және заңсыз деп
сипаттап, кері қайтарып жіберді. Сонымен қатар, ол өздерінің ядролық
бағдарламасы бойынша жұмыстарын жалғастыра беретініне ант етті. Қауіпсіздік
Кеңесінің екінші резолюциясы 2007 жылдың 24 наурызында қабылданып, ондағы
талаптардың орындалуына 60 күн мерзім беріледі. Айта кету керек, санкциялар
екі рет күшейтілген болатын. Соңғы рет БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі мұндай
қадамға 2008 жылдың наурызында барған еді, алайда, Тегеран оларды еш
пайдасыз деп атады. МАГАТЭ Иран өзінің ядролық бағдарламасы туралы
ақпаратты бұрынғыша жасырып отыр деп тұжырымдап келеді. Оның мәліметі
бойынша Натанздағы ирандық зауытта уранды байытатын 3,5 мың центрифуга
жұмыс істеп тұр, таяу уақытта Иран 6 мың қондырғы орнатпақ. МАГАТЭ 2008
жылдың сәуір айында сауал жібергенімен Иранның өз ядролық нысандарына
агенттіктің инспекторларын жолатпай отырғанына наразылығын білдіруде. Ал,
Иран БҰҰ-ның жоғарыдағыдай позициясына қарамастан өзінің ядролық
бағдарламасынан бас тартпай, уранды байыту бойынша жұмыстарын әлі күнге
дейін жалғастырып келеді.
Осы жерде Иранға ядролық бағдарлама не үшін керек дегенге тоқталайық.
Әрине, уранды байыту арқылы алынған ядролық технологияны игерудің екі жағы
бар: атомды бейбіт мақсатта да, әскери мақсатта да пайдалануға болады.
Иранның атомдық электр станцияларын салуға талпынысы түсінікті: елге күшті
қуат көздері керек. Ал, әлем елдері үрейленетіндей Иранның ядролық
технологияны әскери мақсатта игеруіне не себеп болып отыр? Сарапшылардың
пікірінше, Иран өзінің қауіпсіздігі жөнінде қорқыныш ойлап отыр. Иран
шекаралас елдердің бәрімен дерлік (Пәкістан, Сауд Арабиясы, Израиль,
Әзірбайжан) салқын қарым-қатынаста қалды. Достық пейіл танытып отырғандай
Арменияны есептемегенде. Өйткені, Армения Иранның газын алып жатыр,
Ереванда Иранның бизнесмендері көп.
1979 жылы жүзеге асқан исламдық революциядан кейін Иранмен шекаралас
елдер оған күдіктене қарайтын болды. Әсіресе, Сауд Арабиясының корольдік
әулеті Ирандағы төменнен басталған исламдық революцияның көршілерге ауып
кететінінен қорықты. Оның үстіне Иранның өзі де бұл жолда белсенділік
танытты: ол ислам өртін бүкіл әлем бойынша тарататын түрлі ұйымдар құрды.
Сондықтан, бұл режимдердің арасында орасан зор сенімсіздіктің пайда болғаны
түсінікті. Бұл сенімсіздік уақыт өте келе сақталып, жалғасып, шиеленісу
үстінде. Осы ретте сарапшылар Иранның мұсылман әлемінің лидері болуға
(немесе кейбір адамдардың солай деп тануға) талпынысын парадокс деп
қабылдайды. Олардың пікірінше, қазіргі саяси жағдайда бұл – жүзеге аспайтын
идея. Яғни, егер Иран исламдық революция экспортынан бас тартатын болса,
әлбетте, оның мұсылман әлемінің лидері болмайтыны белгілі. Кейбір
сарапшылар іс жүзінде Иран исламдық революцияның ауқымды экспортын
әлдеқашан ұмытқан деп санайды. Тек Иранның Таяу Шығыстағы қақтығысқа
Хезболлах арқылы қатысы қалып отыр.
Енді бір сарапшылардың бағалауынша, Иран исламдық революцияның емес,
Батысқа қарсы исламдық қарсылықтың лидері болып отыр. Бұл, әрине, оның
исламдық революция экспортынан бас тартуын аңғартады. Сөйтсе-дағы, Иран
ислам дүниесін жұмылдыруға әлдебір лидерлік мақсатта емес, өзіне қарсы
Батыстың шабуылын сүнниттердің қолдамауы үшін тырысып бағуда. Яғни, бұл
жерде Иранның шабуылдық позициясын емес, әзір қорғаныстық позиция ұстанып
отырғанын аңдаймыз.
Дегенмен, Иран өзін Таяу Шығыс аталатын орасан зор аймақтың ішінде ең
ірі держава санайды. Сондықтан, оған атомдық бомба аса қажет. Иран өз
бомбасы болмаса, бомбасы бар көрші Израиль мен Пәкістаннан өзін кем
санайды. Шындығына келгенде, ядроны таратпау режимінің күні бітуге
жақындаған сыңайлы. Ирактың, Югославияның және Солтүстік Кореяның
тәжірибелері көрсетіп отырғанындай, егер әлдебір ел ядролық қаруға ие
болса, онда оған шабуыл жасап, елдегі режимді ауыстыра қоюы екіталай.
Әйтсе де, исламдық Иран өзінің ядролық қаруға иеленуге ниетін ашықтан-
ашық мәлімдеген емес. Оның ядролық бағдарламаның әскери бөлігін де жүзеге
асыруға талпынысын жанама дәлелдерге ғана сүйеніп тануға болады. Іс жүзінде
Иран Ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шартты бұзған жоқ. Алайда,
аталмыш келісім-шарттар ядролық саладағы бүгінгі жағдайдың талаптарына
жауап бере алмайды. Иран осы сәтті пайдалануда. Бүгінгі таңда ядролық
отынды байытудың толық цикліне қол жеткізе отырып, ядролық бомба жасауды
игеру аса күрделі емес. Атом электр станцияларына арналған уранды 4-5%-ға
байытуға болатын базаның негізінде оны 95%-ға дейін байытып, ядролық қару
жасап алуға болады. Иран ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттың
талаптарын бұзбай-ақ, кезең-кезеңімен ядролық қару жасауға болатын
инфрақұрылым құруда. Бұл инфрақұрылым Иранға кез-келген уақытта ядролық
бомбаны өндіріп алу үшін қажет. Қазіргі уақытта Германия, Жапония, Бразилия
бомбаны бірнеше айдың ішінде жасап алуға қабілетті. Бірақ, қажеттілік
туындамағаннан кейін олар мұндай қадамға бармай отыр. Иран да осындай сәтке
жақындауды ойлауда.
1.2. Иранның ядролық бағдарламасы – Иран-Америка қақтығысының өзегі
Американың соңғы 10-15 жылдың аралығында ирандық ядролық бағдарламаның
басты қарсыласы болып, аталмыш бағдарламаның жүзеге аспауы үшін белсенді
түрде әрекет жасағаны белгілі. Талайлы тарихтың тәлкегіне қараңыз, тап сол
бағдарламаның бастау алуына АҚШ-тың өз басы мұрындық болған еді. 1967 жылы
Иран шахы Мохаммед Реза Пехлевидің құзырына атом реакторын бергенде ол
келешекте сол сыйлығын өкінішпен еске алатынын аңғарған жоқ-тұғын. Әрине,
Америка сол тұста өз шылауындағы Иранның ядролық бағдарламасын қолдай
отырып, өзінің ішкі есебін түгендеген еді. 1974 жылдың ортасында шах
Мохаммед Реза Пехлеви мәлімдеме жасап, Иран ядролық қаруға кейбіреулер
жорамалдағаннан гөрі әлдеқайда ертерек еш күмәнсіз ие болады деді.
Дегенмен, АҚШ-тың қысымымен ол бұл мәлімдемесінен бас тартты. Пехлевидің өз
мәлімдемесінде көп ұзамай Иранның ядролық қаруға ие болатыны жөнінде лақ
еткізіп аңдаусызда айтқан сөзі оған аса ұнаған жоқ. Себебі, Иран шахы Парсы
шығанағы мен Орталық Азияда гегемондықты мансұқ ететін Американың ұзаққа
баратын үлкен жоспарының құпиясын ашып тастағандай болды. 10 жылдан
асқаннан кейін 1978 жылы АҚШ Иранға тағы бір реактор – бұл жолы қуаты 5
мегаватт болатын зерттеу реакторын береді. Алайда, Ирандағы ислам
революциясы Американың империялық жоспарын тас-талқан етіп бұзып жібереді.
Кешегі дос тұтып жүрген Иран мемлекеті енді оның қас жауына айналады.
Иран Ислам Республикасы ұлттық ядролық бағдарламасын жүзеге асыруды
қайта қолға алғанда, Америка ішегін тартып, бұл орасан зор жобаға
қорқынышпен қарады. Исламдық Иранның ядролық державаға айналу ниеті бар
екеніне оның еш күмәні қалмады. Қорыққан бірінші болып жұдырықтасады
дегендей, ол Иранның ядролық бағдарламасының жүзеге асуына елеулі қарсылық
көрсете бастайды. Өйткені, Иран ядролық қаруға ие болса, үшінші әлем
аталатын мұсылман елдерінде үлкен беделге ие болып, нәтижесінде бүкіл
мұсылман әлемі уысымыздан шығып, бағынбай кетеді деп қорықты. Сөйтіп, 1995
жылы АҚШ Иранға қарсы біржақты сауда-экономикалық санкцияларын енгізеді.
Бірақ, Иран өзінің ядролық бағдарламасын бейбіт мақсатта жүзеге асыратынын
мәлімдеп, Батыс елдерін сендіруге тырысады. Иран осы тұста өзімен
экономикалық байланысы бар еуропалық үштіктің (Ұлыбритания, Германия және
Франция) және Ресейдің қолдауына сүйенеді. 2002 жылы АҚШ Президенті Джордж
Буш Иранды зұлымдық діңгегі деп атаған елдерінің қатарына қосып, оны
халықаралық қарым-қатынастар шеңберінен шығарып тастауға шақырғанда,
еуроүштік пен Ресей бұл ұсынысты қабылдамады. Джордж Буш Иранның ядролық
қаруға ие болғысы келетінін айтып, үрейлі күдігін жасырмаған еді.
2003 жылы АҚШ Иранды жасырын түрде ядролық қару жасау жұмыстарын
жүргізуде деп айыптайды. АҚШ Иранның халықаралық изоляциясына қол
жеткізгісі келді, сондағысы – бұл елдің ядролық бомба жасауына бөгет болу.
Алайда, АҚШ-тың бұл талпыныстары Иран мұнайын алып отырған Францияның,
Германияның және Ұлыбританияның, сондай-ақ, Иранға әскери-техникалық
өнімдерін жеткізіп отыруды және Буширдегі АЭС-тің бірінші блогының
құрылысын аяқтауды мойнына жүктеген Ресейдің қарсылығына тап болады.
Осы тұста Вашингтон Израильді қолдау саясатын жүргізе берді және
Иракқа қарсы агрессиялық бағытын ұстанды. 2003 жылдың маусымында Ирандағы
ядролық бағдарлама мазасын алған Израиль АҚШ-тан 5 мың басқарылатын бомбаны
319 миллион долларға сатып алу жөніндегі келісімге қол қояды (оның ішінде
500-і – GBU-28 атты 2270 кг бомба – терең жер астында орналасқан нысандарды
жоюға бағытталған). Өз уақытысында Израиль Ирактағы ядролық орталыққа
табысты әуе соққысын жасаған еді. 2004 жылдың ақпанында Израильге F-161
үлгісіндегі 102 жойқын ұшақ жеткізіледі. Бұл ұшақтарға Иранға ұшып барып
қайтуға жетерліктей қосалқы жанармай бактары арнайы жасақталған.
2004 жылдың жазында МАГАТЭ инспекторлары Ирандағы бұрын Лавизан-Шиян
ғимараты тұрған аумақты тексеруге мүмкіндік алады. Нысанадан алынған грунт
пен ауаның құрамын тексерген олар мұнда бөлшектенетін материалдармен ешбір
жұмыс жүргізілмегеніне көз жеткізеді. Лавизан-Шиянда Иранның қарулы
күштерінің зерттеу орталығы орналасқан-тұғын. Иран басшылығының мәлімдеуі
бойынша, бұл орталыққа ядролық-қауіпті нысаналардың апатынан кейін және
потенциалды қарсыластардың ядролық соққысынан соң болатын апатты жағдаймен
күреске қажет кешенді шараларды жасақтау міндеттері жүктелген тұғын. Бұл
орталықтың ғимараты Тегеранның муниципалдық билігінің жер телімін қайтарып
алу жөніндегі талабына қатысты сот шешімімен бұзылған еді. Вашингтон
бұзылған ғимараттың орнын спутник арқылы түсіріп алып, фотосуреттерді
зерттеп, Лавизанда ядролық қару жасау жөнінде құпия қызмет атқарылған деп
мәлімдеді. МАГАТЭ комиссиясы жабдықтардың кейбір түрлері (мәселен, сәуледен
жарақат алған адамды зерттеуге арналған спектрометрлер) американдық
компаниялармен жеткізілген деп көрсетті. Алайда, АҚШ нысананың демонтаж
жасалған жабдықтарын мұқият тексеріп қарауды талап етуден басқа уәж айта
алмады.
2004 жылдың қыркүйек айында АҚШ МАГАТЭ қаулысының мәтінін Ұлыбритания,
Франция және Германиямен келісіп алады. Бұл қаулы бойынша Ираннан өзінің
бүкіл ядролық бағдарламасының құпиясын ашу талап етіледі. Еуропа елдері
осыған байланысты Иранға қысымын күшейте түсетінін мәлімдейді. Британдық
сыртқы істер министрлігі Иранды уранды байыту жөніндегі барлық жұмыстарын
дереу тоқтатуға шақырады. Ұлыбритания, Германия және Франция өз
мәлімдемелерінде Иранның құпия түрде ядролық қару жасау жұмыстарын 12 жыл
бойы жүргізгенін, алайда оның бұл қызметі 18 ай бұрын ғана белгілі болғанын
айтады.
2004 жылдың 14 қыркүйегінде Иран басшылығы уранды байыту және
центрифугаларды өндіру бағдарламасын мерзімсіз тоқтату жөніндегі
міндеттерді өзіне жүктеуден бас тартады. Бұл мәлімдеме АҚШ-тың МАГАТЭ-ге
қойған талабымен сәйкес келеді. Талап бойынша, МАГАТЭ 2004 жылдың 31
қазанына дейін Иранның ядролық бағдарламасын тексеру нәтижелері бойынша
баяндама жасауы керек болатын. Баяндамада Иранда бар ядролық материалдар
жөнінде толық мағлұмат пен қара базардан жеткізушілер туралы мәліметтер
болуы тиіс-тұғын. Мұндай талапты қоя отырып, АҚШ іс жүзінде өзінің басты
мақсатына жетуге тырысады: яғни, МАГАТЭ-ге Иранның ядролық бағдарламасы
жөніндегі мәселені БҰҰ-ның Қауіпсіздік Кеңесінің қарастыруына бергізу.
2004 жылдың 16 қыркүйегінде АҚШ-тың ғылым және халықаралық қауіпсіздік
институты спутник арқылы түсірілген фотосуреттерді жариялайды.
Сарапшылардың пікірінше, бұл суреттерде Тегеранның оңтүстік-шығысындағы 30
км қашықтықта, Парчин деген жерде ядролық қаруды жасақтауға арналған құпия
ирандық полигон бейнеленген. Осымен бір мезгілде АҚШ әкімшілігі ресми емес
түрде Иран аумағында превентивтік соққы беру мүмкіндігі туралы әңгіме
көтереді.
2005 жылдың 29 қаңтарында МАГАТЭ директоры М. Әл-Барадей Иранның
ядролық бағдарламасы бойынша қол жеткен компромистің барысында елеулі
ілгерушілік бар екенін мәлімдейді. Екі күннен соң АҚШ мемлекеттік хатшысы
Кондолиза Райс еуропалық турне барысында АҚШ-тың Иранмен болатын
келіссөздерде еуроүштікті қолдауға даяр екенін хабарлайды. Тура осындай
мәлімдемені 22 ақпан күні Брюссельде өткен баспасөз мәслихатында АҚШ
президенті Джордж Бушта жасайды.
2005 жылдың 11 наурызында АҚШ-тың мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс
Вашингтонның Иранға ядролық бағдарламасын тоқтатуына айырбас ретінде
американдық авиациялық моторлар мен авиаэлектрондық жабдықтарды сатып
алуына рұқсат беретінін және Тегеранның Әлемдік сауда ұйымына өтуіне қолдау
көрсететінін айтып, ұсыныс жасайды. Бірақ, Иран бұл ұсынысты қабылдамайды.
2006 жылдың қаңтар айының соңында әлемдік қауымдастықтың Иранға
қатысты саясатын қаталдандыруға бірнеше жыл бойы талпынып келе жатқан АҚШ
БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты мүшелерінің бәрін, олардың ішінде Ресей
мен Қытай да бар, Иран мәселесін Қауіпсіздік Кеңесінің қарауына тапсыруға
көндіреді. Кейбір мерзімдік шегерулерге қарамастан бұл процесс Вашингтонға
қажет бағытта жүре береді.
2006 жылдың 6 ақпанында АҚШ Сенатындағы көпшілік республикашылардың
басшысы Билл Фрист (президент Буштың ежелгі жақын досы) өзінің қажеттілік
туған жағдайда Иранға қарсы әскери күшті пайдалануды міндетті түрде
қолдайтынын мәлімдейді. Онымен ықпалы күшті республикашыл сенатор Джон
Маккейн келісе отырып, Иранмен соғыс – ядролық қаруға ие болған Ираннан
гөрі жақсы деп мәлімдейді. Осыған дейін АҚШ қорғаныс министрі Дональд
Рамсфельд ирандық режимді әлемдегі халықаралық терроризмнің бас демеушісі
деп атаған еді. Ал, мемлекеттік хатшы Кондолиза Райс әлем Иранның ядролық
қаруға ие болуға табанды түрде талпынып келе жатқанына жәйдан-жәй қарап
тұра алмайды деп мәлімдеген болатын.
Американдық Иранға қарсы насихат науқанына Ирак басшылығы да қосыла
кетті. Олар ирактық терроршы Әбу Мусаб әз-Заркауидің Иранда, Иран-Ирак
шекарасына таяу жүрде тығылып жүргенін хабарлайды.
2006 жылдың 7 ақпанында Иранның ядролық бағдарламасы туралы құжаттар
МАГАТЭ-ден БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне түседі. Ал, 11 ақпанда Иран президенті
Махмуд Ахмадинежад Тегеранның бейбіт атомды дамытуға деген өз құқығынан бас
тартпайтынын және ядролық қаруды таратпау жөніндегі келісім-шарттан
шығатынын мәлімдейді. Сөйтіп, МАГАТЭ-нің штаб-пәтеріне өзінің ядролық
нысаналарынан агенттіктің пломбалары мен бақылаушы видеокамераларын алып
тастау туралы талабын жібереді. Ертеңіне МАГАТЭ өкілдері Иранның талабын
орындауға мәжбүр болады. Тап сол күні кейбір БАҚ-тарда АҚШ-та Иранға қарсы
әскери операцияларға дайындық басталғаны жөнінде жарияланымдар пайда
болады. Британдық Sunday Telegraph газетінің ақпараты бойынша, АҚШ-тың
қарулы күштері әзір жаяу әскерді енгізу нұсқасын қарастырмаған, әңгіме тек
ракеталық-бомбалық соққы жөнінде ғана болған. Операция дайындығын АҚШ
Қорғаныс министрі Дональд Рамсфельдтің өзі жеке бақылауына алған көрінеді.
2006 жылдың 16 наурызында АҚШ президентінің ұлттық қауіпсіздік
жөніндегі кеңесшісі Стивен Хэдли Вашингтондағы бейбітшілік институтында
жаңа Ұлттық қауіпсіздік стратегиясымен таныстырады. АҚШ-тың басты қаупі
деп Иран аталады. Баяндама авторлары Иранның ядролық қаруды иемденуге
талпынғанымен қоймай, терроризмді қаржыландырып отырғанын, Израильге қауіп
төндіретінін, Таяу Шығыстағы бейбітшілікті және Ирактағы демократияны
бұзғысы келетінін атап көрсетті. Дегенмен, ирандық дағдарысты реттеудің
басым құралы болып әскери күш емес, дипломатия делінді. Дәл сол күні АҚШ
конгресінің халықаралық істер жөніндегі комитеті Иранға көмек беруге даяр
елдерге қарсы экономикалық санкцияларды күшейтетін заң жобасын мақұлдады.
Ертеректе мұндай санкциялар құны 100 миллион доллар болатын жобаларға
қатысты енгізілген еді. Жаңа жоба санкцияларды жылына 20 миллион доллар
болатын сомамен шектеді. Комитет санкция қызметін барлық елдерге бірдей
емес, іріктеуші сипатқа ие болатындай етеді. Сөйтседе, құжатта Иран мен
Ресей арасындағы ынтымақтастыққа айрықша назар аудару қажеттілігі атап
көрсетіледі.
АҚШ Иранға қарсы жүргізіп отырған саясатында барлық жағдайды ескеруге
тырысты. 2006 жылғы наурыздың 28-і күні Сенатта болған тыңдауда АҚШ
мемлекеттік хатшысы Кондолиза Райс өз мәлімдемесінде: Біз кеңірек
категориялармен ойлауымыз керек, қазіргі коалицияны кеңейту қажет және
Иранның ядролық салада не істеп жатқанын ғана емес, ирандықтардың
терроризмді қолдау тұрғысында не бітіріп жатқанын да талқылау керек, –
деді. Мәлімдемеде Иранның көрші Ирактың ішкі ісіне қол сұғып отырғаны,
Ливан мен Палестинадағы жағдайды тұрақсыздандыруға тырысатыны да айтылды.
Сонымен қатар, АҚШ Иранның басты одақтасы болуға тырысушылығын жалғастырып
отырған Ресейге қысым көрсетіп бақты. Атап айтқанда, Ресейдің 2003 жылы АҚШ-
Ирак соғысы кезінде Саддам Хусейнге әлдебір барлау мәліметтерін беріп
отырғаны жөніндегі АҚШ қорғаныс министрлігінің мағлұматын жария етуге
ниеттенді.
2006 жылдың 14 қыркүйегінде Атом энергиясы жөніндегі халықаралық
агенттік (МАГАТЭ) американдық конгресс комитетінің Ирандағы бағдарлама
жөніндегі баяндамасын қатты сынға алып, оны жалған және адастырушы деп
атады. Дегенмен, бұл сын американдық саясаткерлердің Иранға деген қатып
қалған көзқарасын өзгерте алмайтын еді. АҚШ әкімшілігі ирандық ядролық
бағдарламаны тұсаулауға күш сала берді.
2007 жылдың 11 қаңтарында АҚШ-тың әскерлері Ирактағы Эрбиль
қаласындағы Иранның өкілдігіне баса-көктеп кіріп, бес қызметкерін тұтқынға
алады. Күзетшілерді қарусыздандырып, ештеңе түсіндірместен компьютерлер мен
құжаттарды алып қояды. Осыған байланысты Иран Біріккен Ұлттар Ұйымына
(БҰҰ) АҚШ-тың үстінен арыз береді. Тегеран БҰҰ Бас хатшысы Пан Ги Мунға
жазған хатында АҚШ әскерлерінің Иранның бес дипломатын ұрлауына қарсылық
білдіріп, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінен американдық әскерлердің әрекетіне
жылдам һәм пәрменді жауап беруін талап етеді. Иранның ресми өкілдері АҚШ-
тың бұл әрекетін Ирактағы жағдайды ушықтырып, өзінің осы елді заңсыз жаулап
алуын ақтап алуы үшін жасады деп түсіндірді. Пентагонның пікірі бойынша,
тұтқынға алынған ирандықтар Ирак экстремистеріне қару жеткізіп отыр, әрі
оларды Иранның аумағындағы үйрету лагерьлерінде оқытып жүр деп айыпталынып
отырған Иранның Революциялық гвардиясымен байланысты. Тегеран болса, оларды
дипломаттар деп тұжырымдады. Мұндай операцияны өткізуге АҚШ президенті
осыдан бірнеше ай бұрын үкім шығарғанын айта кету керек. Бірақ, ол Ирак
ұрыскерлерінің белсенділік танытуы тұсында ғана іске асырылуы керек
болатын. Бір қызығы, ирактық Күрдістанның аумағында өткен аталмыш операция
Буш мәлімдеген АҚШ-тың Ирактағы стратегиясымен тұспа-тұс келді. Осы
мәлімдемесінде іс жүзінде американдық президент Сирия мен Иранды ирактық
ұрыскерлерді қолдап отыр деп айыптады.
2007 жылдың аяғында Ирандағы американдық барлаушылардың бірі жасаған
баяндаманың құпиясы ашылады. Баяндамада Иран ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz