Дамуында ауытқуы бар балалардың іс-әрекеттерінің психологиялық негіздері
ІІ. Тарау. Дамуында ауытқуы бар балалардың іс.әрекеттерінің
психологиялық негіздері.
2.1. Іс.әрекет туралы ұғым.
2.2. Ойлау қабілеті төмен балалардың іс.әрекеті.
2.3. Көру қабілетінде кемістігі бар балалардың іс.әрекеттері.
2.4. Естуі нашар балалардың іс.әрекеті.
2.5. Дамуында ауытқуы бар балалардың іс.әрекеттерін зерттейтін әдістемелер.
Е.С. Слеповичтің "Сюжеттік.ойын" әдістемесі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
психологиялық негіздері.
2.1. Іс.әрекет туралы ұғым.
2.2. Ойлау қабілеті төмен балалардың іс.әрекеті.
2.3. Көру қабілетінде кемістігі бар балалардың іс.әрекеттері.
2.4. Естуі нашар балалардың іс.әрекеті.
2.5. Дамуында ауытқуы бар балалардың іс.әрекеттерін зерттейтін әдістемелер.
Е.С. Слеповичтің "Сюжеттік.ойын" әдістемесі.
Пайдаланылған әдебиеттер:
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттіліктерді өтеуге байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты белгісі болып табылады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп санамен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындары жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып огтырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Пайдасыз болып көрінетін қажетті іс-әрекет. Психология үшін ойын өте қиын әрі маңызды проблема болды. Бала ойынының әр түрлі теориялары бар. Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір қатынасын көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып, оны түрлендіру қабілеттілігі- адам ойының мәні. Адамның бұл қабілеттілігі бірінші рет ойында пайда болады және ойында қалыптасады. Еңбекпен байланыса отырып, ойын одан өзгеше болады. Адам еңбек ету кезінде өзіне қажетті әрекетпен бірге істегісі келмейтін әрекетті де жасайды.
Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты белгісі болып табылады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп санамен іс-әрекеттің бірлігі, психиканың іс-әрекет үстінде дамитындары жайлы мәселе психологияның басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан. Оның негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат, міндеттерге бағытталып огтырады. Бұлардың барлығына тән ортақ қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Пайдасыз болып көрінетін қажетті іс-әрекет. Психология үшін ойын өте қиын әрі маңызды проблема болды. Бала ойынының әр түрлі теориялары бар. Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір қатынасын көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып, оны түрлендіру қабілеттілігі- адам ойының мәні. Адамның бұл қабілеттілігі бірінші рет ойында пайда болады және ойында қалыптасады. Еңбекпен байланыса отырып, ойын одан өзгеше болады. Адам еңбек ету кезінде өзіне қажетті әрекетпен бірге істегісі келмейтін әрекетті де жасайды.
1. Лубовский В.И . Специальная психология. - М. 2007
2. Выготский Л.С. Собрание сочинений. - М.1984. Т.5.
3. Выготский Л.С. Проблемы дефектологии. - М. 1995.
4. Власова Т.А., Певзнер М.С. Дети с отклонениями в развитии.-М.1973
5. Дефектология: Словарь-справочник / Авт.-сост. С.С. Степанов; под.ред. Б.П. Пузанова.-М., 1996.
6. Коррекционная педагогика: Основы обучения и воспитание детей с отклонениями в развитии: Учебное пособие для студ.сред.учеб.заведений/ Под.ред. Б.П. Пузанова.- М.,1998.
7. Петрова В.Г., Белякова И.В. Кто они, дети с отклонениями в развитии? - М., 1998.
8. Пузанов Б.П. Обучение детей с нарушениями интеллектуального развития (олигофренопедагогика)- М., Академия. 2001.
9. Петрова В.Г. Практическая и умственная деятельность детей - олигофренов. - М., 1969.
10. Петрова В.Г., Белякова И.В. Психология умственно отсталых школьников.- М., 2002.
11. Соловьев И.М. Психология познавательной деятельности нормальных и аномальных детей. -М., 1966.
12. Исследование личности и познавательной деятельности учащихся вспомогательной школы :Сб. науч. тр. /Под ред. В.Г. Петровой.-М., 1980
13. Матасов Ю.Т. Изучение мыслительной деятельности учащихся вспомогательной школы. - Л., 1986.
14. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. - Ш., 2006.
15. Богословский В.В. Жалпы психология . - А., 1980.
2. Выготский Л.С. Собрание сочинений. - М.1984. Т.5.
3. Выготский Л.С. Проблемы дефектологии. - М. 1995.
4. Власова Т.А., Певзнер М.С. Дети с отклонениями в развитии.-М.1973
5. Дефектология: Словарь-справочник / Авт.-сост. С.С. Степанов; под.ред. Б.П. Пузанова.-М., 1996.
6. Коррекционная педагогика: Основы обучения и воспитание детей с отклонениями в развитии: Учебное пособие для студ.сред.учеб.заведений/ Под.ред. Б.П. Пузанова.- М.,1998.
7. Петрова В.Г., Белякова И.В. Кто они, дети с отклонениями в развитии? - М., 1998.
8. Пузанов Б.П. Обучение детей с нарушениями интеллектуального развития (олигофренопедагогика)- М., Академия. 2001.
9. Петрова В.Г. Практическая и умственная деятельность детей - олигофренов. - М., 1969.
10. Петрова В.Г., Белякова И.В. Психология умственно отсталых школьников.- М., 2002.
11. Соловьев И.М. Психология познавательной деятельности нормальных и аномальных детей. -М., 1966.
12. Исследование личности и познавательной деятельности учащихся вспомогательной школы :Сб. науч. тр. /Под ред. В.Г. Петровой.-М., 1980
13. Матасов Ю.Т. Изучение мыслительной деятельности учащихся вспомогательной школы. - Л., 1986.
14. Нұрмұхамбетова Т.Р. Тәжірибелік психология. - Ш., 2006.
15. Богословский В.В. Жалпы психология . - А., 1980.
ІІ. Тарау. Дамуында ауытқуы бар балалардың іс-әрекеттерінің
психологиялық негіздері.
2.1. Іс-әрекет туралы ұғым.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі
әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында
өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп
жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек
адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан
салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттіліктерді өтеуге
байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні
зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті
шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты
белгісі болып табылады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің
шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал
жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп санамен іс-әрекеттің бірлігі,
психиканың іс-әрекет үстінде дамитындары жайлы мәселе психологияның
басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып огтырады. Бұлардың барлығына тән ортақ
қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас
мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Пайдасыз болып
көрінетін қажетті іс-әрекет. Психология үшін ойын өте қиын әрі
маңызды проблема болды. Бала ойынының әр түрлі теориялары бар.
Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір
қатынасын көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып, оны
түрлендіру қабілеттілігі- адам ойының мәні. Адамның бұл қабілеттілігі
бірінші рет ойында пайда болады және ойында қалыптасады. Еңбекпен
байланыса отырып, ойын одан өзгеше болады. Адам еңбек ету
кезінде өзіне қажетті әрекетпен бірге істегісі келмейтін әрекетті
де жасайды. Ал ойын кезінде мұндай жағдай болмайды. Ойын әрекеті
бұл тікелей қызығушылық тудыратын әрекет. Ойында мақсаттары маңызды
әрекеттер ғана жасалады. Ойын әрекеттері түрткідегі, мотивтегі
әрекет мағынасын көрсетуі керек. Осы өзінің ерекшелігіне байланысты
ойын, қажеттіліктердің кездесуі, оның әрекетінің мотивін білдіретін
сұраулары және оның мүмкіншілігінің шектеулілігі арасындағы қайшылығы бар
іс-әрекет болып табылады.
Оқу - іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру. Мектеп жасындағы
балалардың негізгі әрекеті - оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар
бойы жинаған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Сонымен бірге жаңа
буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық әрекетін, ғылым - білім
жүйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық әрекетке дайындайды. Білім
жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене еңбегінің тетіктерін жақсы
түсінеді. Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік алады. Білім меңгеру - ұзақ
уақытты керек ететін күрделі процесс. Баланың білім меңгеруі, мұғалімнің
сабақ оқытуы екеуіде "инемен құдық қазғандай" аса қиын нәрсе. Мәселен,
мұғалім балаға бұрыннан таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-
ой жиренушілігін туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани
тілектерін ұдайы қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін
білуге құштарлығын дамытуы қажет.
Бала психикасын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі - еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты
шарты. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына қалайша әсер ететіндігі
жөнінде К.У.Ушинский: "Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады, ол адам тәнінің,
адамгершілігі мен ақыл ойының жетілуінің жағдайы, оның адамгершілік ар-
ұяты, бостандығы және ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады." -
дейді. Еңбек процесі қызметкерде арнаулы білім жүйесі, дағды,
икемділіктердің болуын, зейінділікті, белгілі еңбек тәртібін қажет етеді.
2.2. Ойлау қабілеті төмен балалардың іс-әрекеті.
Ойлау қабілеті төмен балалар үшін барлық іс-әрекет түрлерінің қалыптасуы
кеш және толық болмайды. Ерекше ескеріп кететін жағдай. Мектепке дейінгі
балалар еркін ойлау қызметінен қатті қиналады. Бұл келесі жағдайлармен
түсіндіріледі, яғни ол әрекеттерді жүзеге асыруы үшін балаға белгілі бір
оймен сананың дамуы және өзінің бүкіл ойын бір жерге топтастыруды үйрене
білуі қажет. Әр түрлі түрдегі әрекетті орындау оны тәжірибелік түрде жүзеге
асыру өте қатты қиыншылықтарға соғады. Бұл баланың қозғағыш кеңістігінде
проблемалар туғызады. Жай ғана тәжірибелі түрдегі қызметке тоқталып
кетейік. Ол өз-өзіне қызмет жасау элементін жүзеге асыру, яғни дұрыс дамып
келе жатқан балаға тамақ ішу ешқандай қиындық туғызбайды, ал ойлау қабілеті
төмен балаларда бұл жағдай қиындықтар туғызады. Сонымен қатар осы әрекетті
ойдағыдай орындамайды. Қандайда әрекетті меңгеру үшін оларға ұзақ уақытқа
созылған бағытты түрде жүргізілетін оқу талап етіледі. Бұл балаларда ойлары
бір жерде емес, тез бөлінгіш, реттілік әрекеттері тез арада ұмытылады.
Сонымен қатар оларға үйретіп жатқан әрекеттердің маңыздылығын түсінбейді.
Жоғарыда көрсетілген әрекетердің барлығы күн сайын үлкен адамдардың
басшылығымен және көмегімен орта қызмет қалпымен көрсету арқылы айтып
түсіндіру арқасында жүзеге асыру қажет. Мектепке дейнгі балалардың дұрыс
өзін-өзі алып жүруін қалыптастыруы үлкен қинышылықтар туғызады. Мысалға,
көбісі біреудің үйінде жүрген кезде жүгіруге, айқайлауға, рұқсатсыз зат
алуға, шулауға болмайтындығын түсінбейді. Ал кейбір ойлау қабілеті төмен
балалар өздерін басқаша ұстайды, олар ережеге сай емес, олар үндемейді,
қорыққан күйде жан-жағына қарайды, ата-аналарының артына тығылады, қандай
да бір сөйлесу контактісінен бас тартады. Осындай ерекшеліктер төменгі
мектеп жасындағы балаларда байқалады.
Мектепке дейінгі балалардың дұрыс дамуы үшін ең қажетті әрекет ойын
болып табылады. Ойлау қабілеті артта қалған балаларда ойын қажетті орнын
таппайды. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі. Мектеп жасына дейінгі
ойлау қабілеті төмен бала ойын шартын түсінбейді. Қиын және сол ретте бала
еркін маңызды ойындардың бірі болып сюжеттік ойындар табылады. Ол ойынмен
мектеп жасына дейінгі ойлау қабілеті төмен балалар толығымен қамти алмайды.
Бұл ойынның маңыздылығы келесіде яғни, мектеп жасынна дейінгі балалардың
балалық шағы және арнайы бала бақшада тәрбиеленуші балаларда сюжеттік
ойындардың элементтерін байқаймыз. Бұл тәрбие беруші мен сабақ кезінде
қалыптасып отырады. Сонымен балалар үлкеннің көмегімен, басшылығымен дүкен
ойынын ойнайды. Әрқайсысы әр рөлді сомдайды, сатушы, сатып алушы, кассир
немесе қонаққа бару жағдайын келтіреді. Біреулері үй егесі болады,
кейбіреулері қонақ болады, үстел жасайды, қонақтарды отырғызады. Шәй және
тәтті тағамдар ұсынады. Бірақ олар өз еркімен мұндай ойындарды ұйымдастыра
алмайды . Кейбір жағдайларда дамымай қалған мектеп жасындағы балаларда
жеке ойындық әрекеттер байқалады. Бірақ бұл ойынның ешбір мағынынасы жоқ.
Біздің байқауымыз бойынша мектепке дейінгі балалар 2-3 адам болып ойнайды.
Мысалы, бір балалар машинаны сырғанатып дауыстар шығарады. Екіншісі соның
ізімен келеді. Мұндай қосылыстар ұзақ уақытқа созылмайды, конфликт жағдайды
туғызады. Балалар бір-бірінің ойыншықтарын тартып ала бастайдыы. Егер ойлау
қабілеті төмен бала ойлау қабілеті дұрыс балалармен ойнайтын болса көмекші
рөлін атқарады. Күрделі емес сюжеттік ойын ұйымдастырады. Ал ол олардың
нұсқауы бойынша бір зат әкеледі, алып барады немесе ұстап тұрады. Мұндай
жағдай өзінен бір жас,екі жас үлкен болса да өзгермейді.
Дамуында ауытқуы бар балалардың оқуында да жай балаларға қарағанда
өзгешеліктер болады. Барлық дұрыс дамып келе жатқан балалар кіші мектеп
жасынан бастап сурет салуға құштар болады. Бастапқыда олар парақ бетін
шимақтайды. Кейін ол шимақтардың қандай да бір затқа ұқсас екенін анықтай
бастайды.Уақыт өте келе олар сол суретті қатесіз салуға тырысады және сол
ойларын жүзеге асырады. Көп балалар суреттерді өзінен үлкен балалардан
көшіреді немесе кітап бетінен қарап салады. Дұрыс дамып келе жатқан
балаларды жарық түсті пламастермен, қарындашпен сурет салған қатты
қызықтырады. Ойлау қабілеті төмен балалардың сурет салу қабілеті жай түрде
қалыптасады. Олар салған суреттер өзіндік белгілері бар диагностикалық
суреттер. Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы ойлау қабілеті төмен
балалар парақ бетіне шимақ сызады. Ол шимақтың түсінігін көп уақыт өткеннен
кейін яғни, мектепті бітіргеннен кейін түсіне бастайды. Орындауға берілген
суреттерді қателермен орындайды. Олардың салған суреттерінен біз көру
қабілетінің, ойлау, есте сақтау қабілетінің жоқтығын және қозғағыш
кеңістіктің дамымағанын көреміз. Балалар басында аяғы бар адамдар, төрт
аяғы бар құсты және мөлдір үйлерді салады. Бұл суреттерді нақты емес күйде
қабылдайды.
Арнайы коррекционды, ойлау қабілеті төмен балаларға арналған
мектептің ең негізгі әрекет түрінің бірі -еңбек болып табылады. Белгілі
болғандай, мектеп жасындағы олигофрен ауруына шалдыққан балалар өз
ірекеттерін алдына қойған мақсаттарына сай келтіре алмайды. Олар еңбек
тапсырмасын орындауда алдын-ала болжам, анализ жасамай жатып кірісіп
кетеді. Мектепте оқу жылдары бұл тапсырманы мақсатсыз және жоспарсыз
орындайды. Әрекет кезінде адам әрдайым өзінің шеберлігіне, қабілеттілігіне
сүйенеді. Еңбек тапсырмасын берген кезде ойлау қабілеті төмен және
олигофрен ауруына шалдыққан балаларға тапсырманы бірте-бірте береді. Оны іс
жүзінде көрсетеді. Уақыт өте келе оқушы оны орындау барысында алдына
белгілі бір мақсаттар қояды. Тапсырманы орындау кезінде баланың қиын
жұмыстан қашып, басқа оңай жұмысқа ауысқысы келіп тұрады. Бұл ретте ол
жұмысқа деген қызығушылықты танытпай, оған қойылған міндеттерді
түсінбейді. Оқушы бұл міндетті өзіне ыңғайлы әдіспен орындағысы келеді.
Яғни ол бұл жұмысқа формальды көзқараспен қарайды. Көптеген ойлау қабілеті
төмен оқушыларда өзінің мүмкіндіктеріне баға бермеушілік көп кездеседі.
Олар ережеге сәйкес әрбір еңбектің міндкттерін орындауға кіріседі. Бірақ
оны орындаудың әдісі мен тәртібін білмейді. Оқушылар қажетті ережелерді
сақтамай, бүкіл кінәні өнімнің ерекшелігіне артып жібереді. Оқушылар берген
міндетті ұмытып, шатасады. Олар әрдайым оқытушы жағынан бақылау және көмек
керек екендігін уақыт өте келе түсінеді. Арнайы мектеп оқушылары өзінің
қызметіне баға беру жағынан қиыншылықтарда бастан кешіреді. Бұл келесі
жағдайлармен түсіндіріледі, яғни өзіне берілген зат үлгісін түсінбейді.
Оларға сондықтан берілген тапсырманы орындау қиындыққа түседі. Көптеген
ақыл-есі төмен оқушылар еңбекте өзіндік жетістіктерге жетеді.
2.3. Көру қабілетінде кемістігі бар балалардың іс-әрекеттері.
Іс-әрекет барысының ролі көздің дефектілер компенсациясы аясында
қазіргі таңда практикалық түрде жалпылай алғанда әрбір
тифлопсихологиялық зерттеулерде кездеседі. Компенсаторлық рольде ең
алдымен ең алғаш рет Выготский қызметі (мәдени - тарихи даму теориясы)
ойнады. Бүл жағдай М.И.Земцовтың еңбектерінде жалғасын тауып, дами түсті.
Оның кітаптарындағы ерекше мотивтер "Соқырлық жолының компенсациялары" деп
аталатын еңбектерінде көрініс тапты. Генетикалық зерттеулерде ерте және
мектепке дейінгі жастағы соқыр балалардың психикалық жалпы даму процестерін
Солнцев зерттеп, оның жолдарын ашты.
Көздерінің көру жүйесі бұзылу сатысына жеткен балалардың психикалық
дамуы жалпы жастық өзгеріс заңдылықтарына бағынышты болады және әр жасқа
қатысты басты роль атқарады. Өте терең өзгеріске көздік жүйе қатарына
жататын балалар үшін әртүрлі форма қызметіндегі баяуланған қалыптасу тән.
Мұндай жағдайда оның элементтеріне арнацы оқу жүйесі керек болады және
басты жағдайда атқарушы жақтары тұрады. Осыған байланысты оның басты
атқарушы қызметтері уақыт бойынша жүріп отырады. Мысалы: мектепке дейінгі
жаста соқырларда басты рольдегі заттық және ойындық жүйе (Л.И.Солнцева), ал
мектептік кезеңде ойын мен оқу (Д.М.Маллаев) ойнайды.
Соқырлар үшін 3-жасқа дейінгі кезең басқа сау балалармен
салыстырғанда өте ауыр жағдайда өтеді. Бұл уақыт аралығында екінші
бұзылысқа түскен көздік жүйеге байланысты оның едәуір артта қалушылығы
байқалады. Бұл соқырлық нәтижесінде болатын жағдай және бұл жағдай ең
бірінші заттық жүйенің дамуына байланысты. А.М.Витковский (1990) сонымен
қатар заттық қозғалыстар қалыптасуының баяу түрде қалыптасуын айтып өтеді.
Оларды жеке істерге пайдаланудағы қиындықтарды көрсетіп ғана қоймай, оларды
алғы тартты.
Ең қиын компоненттердің бірі атқарушы функция болып отыр. Мұның себебі
соқыр баладағы заттық қозғалыстың шынайы болмауында еді. Заттың
функционалды белгілеу түсініктері мен қатынас аралығында бақылаулар
байқалады, мұның барлығы балаға тән нәрсе және осы зат арқылы олардың
мүмкіндіктері де анықталады. Заттық қозғалыстарды меңгеру маңызды сатылық
жүйеде соқыр бала мен ересектердің белсене араласуы барысында жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
психологиялық негіздері.
2.1. Іс-әрекет туралы ұғым.
Адамның психикалық өмірінің жан-жақты дамуы белгілі
әрекетпен айналысуына байланысты болады. Адам өмір сүру барысында
өз психикасын түрлі жолмен жарыққа шығарады. Мәселен, мектеп
жасына дейінгі бала өз психологиясын ойын арқылы білдірсе, ересек
адам өзіне тән ерекшеліктерін еңбек процесінің сан алуан
салаларында көрсетеді. Әрекет дегеніміз түрлі қажеттіліктерді өтеуге
байланысты белгілі мақсатқа жетуге бағытталған процесс.
Адам үшін іс-әрекетінің қашан да қоғамдық әлеуметтік мәні
зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен
жүйелілігі оның ең басты белгілері болса, алда тұрған міндетті
шешу, яғни ойлаған істен бір нәтиже шығару- оның екінші бір басты
белгісі болып табылады. Адам психикасының дамуында іс-әрекеттің
шешуші орнымен қатар, біз сананың да күрделене түсуіне ықпал
жасайтынын еске алуымыз қажет. Сөйтіп санамен іс-әрекеттің бірлігі,
психиканың іс-әрекет үстінде дамитындары жайлы мәселе психологияның
басты принциптері болып табылады. Адам әрекеті сан алуан. Оның
негізгі түрлері: ойын, оқу, еңбек әр уақытта белгілі бір мақсат,
міндеттерге бағытталып огтырады. Бұлардың барлығына тән ортақ
қасиет белгілі қажетке байланысты туып отыратындығы. Сондай-ақ жас
мөлшерінің әр кезеңінде түрліше көрінетіндігінде.
Ойын- өмірдің керемет құбылыстарының бірі. Пайдасыз болып
көрінетін қажетті іс-әрекет. Психология үшін ойын өте қиын әрі
маңызды проблема болды. Бала ойынының әр түрлі теориялары бар.
Ойын іс-әрекет ретінде тұлғаның қоршаған шындыққа нақтылы бір
қатынасын көрсету болып табылады. Әлемді бейнелей отырып, оны
түрлендіру қабілеттілігі- адам ойының мәні. Адамның бұл қабілеттілігі
бірінші рет ойында пайда болады және ойында қалыптасады. Еңбекпен
байланыса отырып, ойын одан өзгеше болады. Адам еңбек ету
кезінде өзіне қажетті әрекетпен бірге істегісі келмейтін әрекетті
де жасайды. Ал ойын кезінде мұндай жағдай болмайды. Ойын әрекеті
бұл тікелей қызығушылық тудыратын әрекет. Ойында мақсаттары маңызды
әрекеттер ғана жасалады. Ойын әрекеттері түрткідегі, мотивтегі
әрекет мағынасын көрсетуі керек. Осы өзінің ерекшелігіне байланысты
ойын, қажеттіліктердің кездесуі, оның әрекетінің мотивін білдіретін
сұраулары және оның мүмкіншілігінің шектеулілігі арасындағы қайшылығы бар
іс-әрекет болып табылады.
Оқу - іс-әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға
қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру. Мектеп жасындағы
балалардың негізгі әрекеті - оқу. Оқу арқылы балаға қоғам өзінің ғасырлар
бойы жинаған асыл мұрасын, дағды, тәжірибесін береді. Сонымен бірге жаңа
буын оқу арқылы өзінен бұрынғылардың практикалық әрекетін, ғылым - білім
жүйелерін меңгереді, сөйтіп, өзін практикалық әрекетке дайындайды. Білім
жүйесін меңгеру арқылы ғана адам ой және дене еңбегінің тетіктерін жақсы
түсінеді. Оларды жан-жақты білуге мүмкіндік алады. Білім меңгеру - ұзақ
уақытты керек ететін күрделі процесс. Баланың білім меңгеруі, мұғалімнің
сабақ оқытуы екеуіде "инемен құдық қазғандай" аса қиын нәрсе. Мәселен,
мұғалім балаға бұрыннан таныс нәрсені ығыр қылып айта берсе, онда ақыл-
ой жиренушілігін туғызуы мүмкін. Сондықтан ұстаз әр уақытта оқушының рухани
тілектерін ұдайы қанағаттандырып, оның табиғатты, өмірді, адамдар еңбегін
білуге құштарлығын дамытуы қажет.
Бала психикасын қалыптастыруда шешуші роль атқаратын әрекеттің
бірі - еңбек. Еңбек адам тіршілігінің арқауы, оның өмір сүруінің басты
шарты. Еңбектің адам сана-сезімінің қалыптасуына қалайша әсер ететіндігі
жөнінде К.У.Ушинский: "Еңбек тән мен рухани адам жаратылысының және жер
бетіндегі адамның тіршілігінің күрделі заңына айналады, ол адам тәнінің,
адамгершілігі мен ақыл ойының жетілуінің жағдайы, оның адамгершілік ар-
ұяты, бостандығы және ақыр аяғында қуанышы мен бақыты болып табылады." -
дейді. Еңбек процесі қызметкерде арнаулы білім жүйесі, дағды,
икемділіктердің болуын, зейінділікті, белгілі еңбек тәртібін қажет етеді.
2.2. Ойлау қабілеті төмен балалардың іс-әрекеті.
Ойлау қабілеті төмен балалар үшін барлық іс-әрекет түрлерінің қалыптасуы
кеш және толық болмайды. Ерекше ескеріп кететін жағдай. Мектепке дейінгі
балалар еркін ойлау қызметінен қатті қиналады. Бұл келесі жағдайлармен
түсіндіріледі, яғни ол әрекеттерді жүзеге асыруы үшін балаға белгілі бір
оймен сананың дамуы және өзінің бүкіл ойын бір жерге топтастыруды үйрене
білуі қажет. Әр түрлі түрдегі әрекетті орындау оны тәжірибелік түрде жүзеге
асыру өте қатты қиыншылықтарға соғады. Бұл баланың қозғағыш кеңістігінде
проблемалар туғызады. Жай ғана тәжірибелі түрдегі қызметке тоқталып
кетейік. Ол өз-өзіне қызмет жасау элементін жүзеге асыру, яғни дұрыс дамып
келе жатқан балаға тамақ ішу ешқандай қиындық туғызбайды, ал ойлау қабілеті
төмен балаларда бұл жағдай қиындықтар туғызады. Сонымен қатар осы әрекетті
ойдағыдай орындамайды. Қандайда әрекетті меңгеру үшін оларға ұзақ уақытқа
созылған бағытты түрде жүргізілетін оқу талап етіледі. Бұл балаларда ойлары
бір жерде емес, тез бөлінгіш, реттілік әрекеттері тез арада ұмытылады.
Сонымен қатар оларға үйретіп жатқан әрекеттердің маңыздылығын түсінбейді.
Жоғарыда көрсетілген әрекетердің барлығы күн сайын үлкен адамдардың
басшылығымен және көмегімен орта қызмет қалпымен көрсету арқылы айтып
түсіндіру арқасында жүзеге асыру қажет. Мектепке дейнгі балалардың дұрыс
өзін-өзі алып жүруін қалыптастыруы үлкен қинышылықтар туғызады. Мысалға,
көбісі біреудің үйінде жүрген кезде жүгіруге, айқайлауға, рұқсатсыз зат
алуға, шулауға болмайтындығын түсінбейді. Ал кейбір ойлау қабілеті төмен
балалар өздерін басқаша ұстайды, олар ережеге сай емес, олар үндемейді,
қорыққан күйде жан-жағына қарайды, ата-аналарының артына тығылады, қандай
да бір сөйлесу контактісінен бас тартады. Осындай ерекшеліктер төменгі
мектеп жасындағы балаларда байқалады.
Мектепке дейінгі балалардың дұрыс дамуы үшін ең қажетті әрекет ойын
болып табылады. Ойлау қабілеті артта қалған балаларда ойын қажетті орнын
таппайды. Бұл келесі жағдайлармен түсіндіріледі. Мектеп жасына дейінгі
ойлау қабілеті төмен бала ойын шартын түсінбейді. Қиын және сол ретте бала
еркін маңызды ойындардың бірі болып сюжеттік ойындар табылады. Ол ойынмен
мектеп жасына дейінгі ойлау қабілеті төмен балалар толығымен қамти алмайды.
Бұл ойынның маңыздылығы келесіде яғни, мектеп жасынна дейінгі балалардың
балалық шағы және арнайы бала бақшада тәрбиеленуші балаларда сюжеттік
ойындардың элементтерін байқаймыз. Бұл тәрбие беруші мен сабақ кезінде
қалыптасып отырады. Сонымен балалар үлкеннің көмегімен, басшылығымен дүкен
ойынын ойнайды. Әрқайсысы әр рөлді сомдайды, сатушы, сатып алушы, кассир
немесе қонаққа бару жағдайын келтіреді. Біреулері үй егесі болады,
кейбіреулері қонақ болады, үстел жасайды, қонақтарды отырғызады. Шәй және
тәтті тағамдар ұсынады. Бірақ олар өз еркімен мұндай ойындарды ұйымдастыра
алмайды . Кейбір жағдайларда дамымай қалған мектеп жасындағы балаларда
жеке ойындық әрекеттер байқалады. Бірақ бұл ойынның ешбір мағынынасы жоқ.
Біздің байқауымыз бойынша мектепке дейінгі балалар 2-3 адам болып ойнайды.
Мысалы, бір балалар машинаны сырғанатып дауыстар шығарады. Екіншісі соның
ізімен келеді. Мұндай қосылыстар ұзақ уақытқа созылмайды, конфликт жағдайды
туғызады. Балалар бір-бірінің ойыншықтарын тартып ала бастайдыы. Егер ойлау
қабілеті төмен бала ойлау қабілеті дұрыс балалармен ойнайтын болса көмекші
рөлін атқарады. Күрделі емес сюжеттік ойын ұйымдастырады. Ал ол олардың
нұсқауы бойынша бір зат әкеледі, алып барады немесе ұстап тұрады. Мұндай
жағдай өзінен бір жас,екі жас үлкен болса да өзгермейді.
Дамуында ауытқуы бар балалардың оқуында да жай балаларға қарағанда
өзгешеліктер болады. Барлық дұрыс дамып келе жатқан балалар кіші мектеп
жасынан бастап сурет салуға құштар болады. Бастапқыда олар парақ бетін
шимақтайды. Кейін ол шимақтардың қандай да бір затқа ұқсас екенін анықтай
бастайды.Уақыт өте келе олар сол суретті қатесіз салуға тырысады және сол
ойларын жүзеге асырады. Көп балалар суреттерді өзінен үлкен балалардан
көшіреді немесе кітап бетінен қарап салады. Дұрыс дамып келе жатқан
балаларды жарық түсті пламастермен, қарындашпен сурет салған қатты
қызықтырады. Ойлау қабілеті төмен балалардың сурет салу қабілеті жай түрде
қалыптасады. Олар салған суреттер өзіндік белгілері бар диагностикалық
суреттер. Мектеп жасына дейінгі және мектеп жасындағы ойлау қабілеті төмен
балалар парақ бетіне шимақ сызады. Ол шимақтың түсінігін көп уақыт өткеннен
кейін яғни, мектепті бітіргеннен кейін түсіне бастайды. Орындауға берілген
суреттерді қателермен орындайды. Олардың салған суреттерінен біз көру
қабілетінің, ойлау, есте сақтау қабілетінің жоқтығын және қозғағыш
кеңістіктің дамымағанын көреміз. Балалар басында аяғы бар адамдар, төрт
аяғы бар құсты және мөлдір үйлерді салады. Бұл суреттерді нақты емес күйде
қабылдайды.
Арнайы коррекционды, ойлау қабілеті төмен балаларға арналған
мектептің ең негізгі әрекет түрінің бірі -еңбек болып табылады. Белгілі
болғандай, мектеп жасындағы олигофрен ауруына шалдыққан балалар өз
ірекеттерін алдына қойған мақсаттарына сай келтіре алмайды. Олар еңбек
тапсырмасын орындауда алдын-ала болжам, анализ жасамай жатып кірісіп
кетеді. Мектепте оқу жылдары бұл тапсырманы мақсатсыз және жоспарсыз
орындайды. Әрекет кезінде адам әрдайым өзінің шеберлігіне, қабілеттілігіне
сүйенеді. Еңбек тапсырмасын берген кезде ойлау қабілеті төмен және
олигофрен ауруына шалдыққан балаларға тапсырманы бірте-бірте береді. Оны іс
жүзінде көрсетеді. Уақыт өте келе оқушы оны орындау барысында алдына
белгілі бір мақсаттар қояды. Тапсырманы орындау кезінде баланың қиын
жұмыстан қашып, басқа оңай жұмысқа ауысқысы келіп тұрады. Бұл ретте ол
жұмысқа деген қызығушылықты танытпай, оған қойылған міндеттерді
түсінбейді. Оқушы бұл міндетті өзіне ыңғайлы әдіспен орындағысы келеді.
Яғни ол бұл жұмысқа формальды көзқараспен қарайды. Көптеген ойлау қабілеті
төмен оқушыларда өзінің мүмкіндіктеріне баға бермеушілік көп кездеседі.
Олар ережеге сәйкес әрбір еңбектің міндкттерін орындауға кіріседі. Бірақ
оны орындаудың әдісі мен тәртібін білмейді. Оқушылар қажетті ережелерді
сақтамай, бүкіл кінәні өнімнің ерекшелігіне артып жібереді. Оқушылар берген
міндетті ұмытып, шатасады. Олар әрдайым оқытушы жағынан бақылау және көмек
керек екендігін уақыт өте келе түсінеді. Арнайы мектеп оқушылары өзінің
қызметіне баға беру жағынан қиыншылықтарда бастан кешіреді. Бұл келесі
жағдайлармен түсіндіріледі, яғни өзіне берілген зат үлгісін түсінбейді.
Оларға сондықтан берілген тапсырманы орындау қиындыққа түседі. Көптеген
ақыл-есі төмен оқушылар еңбекте өзіндік жетістіктерге жетеді.
2.3. Көру қабілетінде кемістігі бар балалардың іс-әрекеттері.
Іс-әрекет барысының ролі көздің дефектілер компенсациясы аясында
қазіргі таңда практикалық түрде жалпылай алғанда әрбір
тифлопсихологиялық зерттеулерде кездеседі. Компенсаторлық рольде ең
алдымен ең алғаш рет Выготский қызметі (мәдени - тарихи даму теориясы)
ойнады. Бүл жағдай М.И.Земцовтың еңбектерінде жалғасын тауып, дами түсті.
Оның кітаптарындағы ерекше мотивтер "Соқырлық жолының компенсациялары" деп
аталатын еңбектерінде көрініс тапты. Генетикалық зерттеулерде ерте және
мектепке дейінгі жастағы соқыр балалардың психикалық жалпы даму процестерін
Солнцев зерттеп, оның жолдарын ашты.
Көздерінің көру жүйесі бұзылу сатысына жеткен балалардың психикалық
дамуы жалпы жастық өзгеріс заңдылықтарына бағынышты болады және әр жасқа
қатысты басты роль атқарады. Өте терең өзгеріске көздік жүйе қатарына
жататын балалар үшін әртүрлі форма қызметіндегі баяуланған қалыптасу тән.
Мұндай жағдайда оның элементтеріне арнацы оқу жүйесі керек болады және
басты жағдайда атқарушы жақтары тұрады. Осыған байланысты оның басты
атқарушы қызметтері уақыт бойынша жүріп отырады. Мысалы: мектепке дейінгі
жаста соқырларда басты рольдегі заттық және ойындық жүйе (Л.И.Солнцева), ал
мектептік кезеңде ойын мен оқу (Д.М.Маллаев) ойнайды.
Соқырлар үшін 3-жасқа дейінгі кезең басқа сау балалармен
салыстырғанда өте ауыр жағдайда өтеді. Бұл уақыт аралығында екінші
бұзылысқа түскен көздік жүйеге байланысты оның едәуір артта қалушылығы
байқалады. Бұл соқырлық нәтижесінде болатын жағдай және бұл жағдай ең
бірінші заттық жүйенің дамуына байланысты. А.М.Витковский (1990) сонымен
қатар заттық қозғалыстар қалыптасуының баяу түрде қалыптасуын айтып өтеді.
Оларды жеке істерге пайдаланудағы қиындықтарды көрсетіп ғана қоймай, оларды
алғы тартты.
Ең қиын компоненттердің бірі атқарушы функция болып отыр. Мұның себебі
соқыр баладағы заттық қозғалыстың шынайы болмауында еді. Заттың
функционалды белгілеу түсініктері мен қатынас аралығында бақылаулар
байқалады, мұның барлығы балаға тән нәрсе және осы зат арқылы олардың
мүмкіндіктері де анықталады. Заттық қозғалыстарды меңгеру маңызды сатылық
жүйеде соқыр бала мен ересектердің белсене араласуы барысында жүзеге ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz