Ж.Қ.Қасымбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3.11 б.б
II Негізгі бөлім
1. Ж.Қ.Қасымбевтың өскен ортасы мен нңбек жолының жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .12.24 б.б.
2. Қазақ хандарының тарихы ... ... ... ... ... ... .25.37 б.б.
3. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресі ... ... ... ... ... ... ... ... .38.60 б.б.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61.64 б.б.
IV Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ..65.67 б.б.
II Негізгі бөлім
1. Ж.Қ.Қасымбевтың өскен ортасы мен нңбек жолының жолының басталуы ... ... ... ... ... ... ... ... .12.24 б.б.
2. Қазақ хандарының тарихы ... ... ... ... ... ... .25.37 б.б.
3. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресі ... ... ... ... ... ... ... ... .38.60 б.б.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..61.64 б.б.
IV Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ..65.67 б.б.
Тақырыптың өзектілігі «Елбасымыздың қазақтың өз тарихынан ұялуына ешқандай негіз жоқ, онда өз елін және өз жерін мақтаныш тұтып, шатыққа бөлейтін жайлар өте көп екендігі туралы айтқан сөздері өте орынды. Бірақ осы пікірдің үдесінен шығу үшін тарихты тисті талаптарға сай,жоғары деңгейде оқытуға тиспіз, бұл пәнді Қазақстанның барлық жоғары оқу орындарының басым бейімді пәніне айналдыруымыз, жастардың оған деген ынта-ықыласын арттыруымыз қажет.Бәлкім, ежелден-ақ тәуелсіздік тәжірибесін бойларына сіңірген, азаттықтың еркін ауасымен демалып үйренген және сонысын мақтаныш тұтаынелдер үшін бұл мәселе оншалықты өзекті емес шығар, алайда, біз үшін тарихты терең оқып-білу,одан сабақ алабілу жүз есе маңызды»,-дейді Ж. Қасымбаев.[1]
Ұланғайыр тарихымыздың мұқият жазылып, қағаз бетіне басылып, кейінгі ұрпақтардың мұрасына айналуында орын алып келген орасан кемшіліктердің бар екендігін бүгінде әрқайсысымыз білеміз. Әрине тарихты жасаушы тоқтаусыз алдыға жылжыған уақыт пен сол кезеңде өмір сүруші халық. Ал сол тарихты жасаушы-әр кезеңнің мәнді оқиғаларың мұқият саралап, талдап, жинақтап, қорытып жазып отыратын тарихшылар екені тағы да рас.
Құдайға шүкір, бүгінде бізде тарихшылар жетеді. Сондықтан қазіргі тарихтың ойдағыдай жазылатынына ешбір күмән болуы мүмкін емес. Ең маңызды мәселе-еліміздің Х1Х ғасырдың арғы жағында жатқан тарихымыздың ақтаңдақ тұстарының орнын толтыру, отаршыл Ресей тарихшылары мен кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық заман кезінде әдейі бұрмаланып жазылып келген тарихты түгендеп, түзеп жазып, ақиқаттың ақ жолына шығару болып отырғаны белгілі.
Осы орайда тәуелсіздік тізгіні қолымызға тигелі бері кезінде Қазақстанның төл тарихын туралап жазуға тырысып, сталиндік зұлматтың құрбаны болып кеткен Мұхаметжан Тынышпапаев, Санжар Аспандияров және өткен ғасырдың елуінші жылдары қуғындауға ұшыраған Ермұқан Бекмаханов, Бек Сүлейменов сияқты ғалымдардың әділ ісін жалғастырудың қолға мықтап алған тарихшыларымыз да баршылық
Сондықтан да Елбасы Н Ә.Назарбаев,»Ұлы тұлғаларын білмейін-
ше,бірден-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тағдырының айнасынан бір тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз,оның рухын, тынысын сезінеміз.
Ұланғайыр тарихымыздың мұқият жазылып, қағаз бетіне басылып, кейінгі ұрпақтардың мұрасына айналуында орын алып келген орасан кемшіліктердің бар екендігін бүгінде әрқайсысымыз білеміз. Әрине тарихты жасаушы тоқтаусыз алдыға жылжыған уақыт пен сол кезеңде өмір сүруші халық. Ал сол тарихты жасаушы-әр кезеңнің мәнді оқиғаларың мұқият саралап, талдап, жинақтап, қорытып жазып отыратын тарихшылар екені тағы да рас.
Құдайға шүкір, бүгінде бізде тарихшылар жетеді. Сондықтан қазіргі тарихтың ойдағыдай жазылатынына ешбір күмән болуы мүмкін емес. Ең маңызды мәселе-еліміздің Х1Х ғасырдың арғы жағында жатқан тарихымыздың ақтаңдақ тұстарының орнын толтыру, отаршыл Ресей тарихшылары мен кеңес өкіметі тұсындағы тоталитарлық заман кезінде әдейі бұрмаланып жазылып келген тарихты түгендеп, түзеп жазып, ақиқаттың ақ жолына шығару болып отырғаны белгілі.
Осы орайда тәуелсіздік тізгіні қолымызға тигелі бері кезінде Қазақстанның төл тарихын туралап жазуға тырысып, сталиндік зұлматтың құрбаны болып кеткен Мұхаметжан Тынышпапаев, Санжар Аспандияров және өткен ғасырдың елуінші жылдары қуғындауға ұшыраған Ермұқан Бекмаханов, Бек Сүлейменов сияқты ғалымдардың әділ ісін жалғастырудың қолға мықтап алған тарихшыларымыз да баршылық
Сондықтан да Елбасы Н Ә.Назарбаев,»Ұлы тұлғаларын білмейін-
ше,бірден-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тағдырының айнасынан бір тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз,оның рухын, тынысын сезінеміз.
1 «Абылай хақында құнды зерттеу» //Отан тарихы 2000ж. №3-4 Б.160
2 «Жоңғар шапқыншылығы тарихынан» // Қазақ тарихы 1993ж. №2С24-29
3 Қасымбаев Ж. «Абылай хан» Алматы -2003ж. Б.92.
4 «Отан тарихнамасына қосылған сүбелі үлес» //Егемен Қазақстан 18 маусым 2003 жыл Б.4
5 //Қазақстан жоғарғы мектебі 2006 жыл №1Б.193-198
6 Мамырұлы Көмен «Қазақ халқының жоңғар басқыншылыарына қарсы күресі » (жауапты ред.Ж. Қасынбаев) Алматы -1994 Б.266
7 «Қазақ тарихына қосылған үлесі» //Жетісу 8 қыркүйек 2001 жыл Б.10
8 «Ұлттық тарих және ұлттық сана» //Егемен Қазақстан 2002 жыл 5 қаңтар №4 Б.4
9 Б.Мәукенұлы «Тарихтағы қазақ хандары» // Қазақ ордасы 2003 жыл №5-6
2 «Жоңғар шапқыншылығы тарихынан» // Қазақ тарихы 1993ж. №2С24-29
3 Қасымбаев Ж. «Абылай хан» Алматы -2003ж. Б.92.
4 «Отан тарихнамасына қосылған сүбелі үлес» //Егемен Қазақстан 18 маусым 2003 жыл Б.4
5 //Қазақстан жоғарғы мектебі 2006 жыл №1Б.193-198
6 Мамырұлы Көмен «Қазақ халқының жоңғар басқыншылыарына қарсы күресі » (жауапты ред.Ж. Қасынбаев) Алматы -1994 Б.266
7 «Қазақ тарихына қосылған үлесі» //Жетісу 8 қыркүйек 2001 жыл Б.10
8 «Ұлттық тарих және ұлттық сана» //Егемен Қазақстан 2002 жыл 5 қаңтар №4 Б.4
9 Б.Мәукенұлы «Тарихтағы қазақ хандары» // Қазақ ордасы 2003 жыл №5-6
Мазмұны
I Кіріспе ----------------------------------- ----------------------3-11
б.б
II Негізгі бөлім
1. Ж.Қ.Қасымбевтың өскен ортасы мен нңбек жолының жолының басталуы ---
------------------------------12-24 б.б.
2. Қазақ хандарының тарихы-------------------------25-3 7 б.б.
3. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресі
---------------------------------38 -60 б.б.
III Қорытынды-------------------------- ------------------------61-64 б.б.
IV Пайдаланған әдебиеттер------------------------- ---------65-67 б.б.
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыздың қазақтың өз тарихынан ұялуына
ешқандай негіз жоқ, онда өз елін және өз жерін мақтаныш тұтып, шатыққа
бөлейтін жайлар өте көп екендігі туралы айтқан сөздері өте орынды. Бірақ
осы пікірдің үдесінен шығу үшін тарихты тисті талаптарға сай,жоғары
деңгейде оқытуға тиспіз, бұл пәнді Қазақстанның барлық жоғары оқу
орындарының басым бейімді пәніне айналдыруымыз, жастардың оған деген ынта-
ықыласын арттыруымыз қажет.Бәлкім, ежелден-ақ тәуелсіздік тәжірибесін
бойларына сіңірген, азаттықтың еркін ауасымен демалып үйренген және сонысын
мақтаныш тұтаынелдер үшін бұл мәселе оншалықты өзекті емес шығар, алайда,
біз үшін тарихты терең оқып-білу,одан сабақ алабілу жүз есе маңызды,-дейді
Ж. Қасымбаев.[1]
Ұланғайыр тарихымыздың мұқият жазылып, қағаз бетіне басылып, кейінгі
ұрпақтардың мұрасына айналуында орын алып келген орасан кемшіліктердің бар
екендігін бүгінде әрқайсысымыз білеміз. Әрине тарихты жасаушы тоқтаусыз
алдыға жылжыған уақыт пен сол кезеңде өмір сүруші халық. Ал сол тарихты
жасаушы-әр кезеңнің мәнді оқиғаларың мұқият саралап, талдап, жинақтап,
қорытып жазып отыратын тарихшылар екені тағы да рас.
Құдайға шүкір, бүгінде бізде тарихшылар жетеді. Сондықтан қазіргі
тарихтың ойдағыдай жазылатынына ешбір күмән болуы мүмкін емес. Ең маңызды
мәселе-еліміздің Х1Х ғасырдың арғы жағында жатқан тарихымыздың ақтаңдақ
тұстарының орнын толтыру, отаршыл Ресей тарихшылары мен кеңес өкіметі
тұсындағы тоталитарлық заман кезінде әдейі бұрмаланып жазылып келген
тарихты түгендеп, түзеп жазып, ақиқаттың ақ жолына шығару болып отырғаны
белгілі.
Осы орайда тәуелсіздік тізгіні қолымызға тигелі бері кезінде
Қазақстанның төл тарихын туралап жазуға тырысып, сталиндік зұлматтың
құрбаны болып кеткен Мұхаметжан Тынышпапаев, Санжар Аспандияров және өткен
ғасырдың елуінші жылдары қуғындауға ұшыраған Ермұқан Бекмаханов, Бек
Сүлейменов сияқты ғалымдардың әділ ісін жалғастырудың қолға мықтап алған
тарихшыларымыз да баршылық
Сондықтан да Елбасы Н Ә.Назарбаев,Ұлы тұлғаларын білмейін-
ше,бірден-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тағдырының айнасынан
бір тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз,оның рухын, тынысын
сезінеміз.
Сондықтан да халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік
парызын айқын да анық да түсінген, қандай қиын-қыстау жағдайда да оны адал
орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім өз жұртының
нағыз азаматы болып қала берген. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз
ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген. Ол,ол ма, белгілі бір
мағынасында олардың өздері де халық тарихының тұтас бір дәуіріне татыған,
халқының бағытынан жаңылмай тәуелсіздікке бастайтын жолын нұрландырған ел
тарихының шамшырақтары болған[2],-деп тұлғалардың тарихтан алар орнын
көресетеді.
Сондықтанда тарихшылар ұлттық намысты, қазақ рухын жоғалтпай, шаң
басқан архивтерді ақтарып, іздене жүріп, әділет төріне ұмтыла берді, ұмтыла
берді. Осындай тынымсыз еңбегімен мұндай ғалымдар кезінде кеңес өкіметінің
өзін де мойындатып, ерен еңбегіне лайықты бағалар ала алды. Солардың бірі-
тарихшы ғалым Жанұзақ Қасымбаев дер едік.
Ол Геродоттың тарих жөніндегі пікірін берік ұстаған, тарихи
шындықтың бәрібір жеңетініне күмән келтірмеген, соған үздіксіз ұмтылған,
шын мәнінде үлкен зерттеуші, талантты тарихшы. Олай дейтініміз, ол өзінің
бүкіл рухани ізденістерін, саналы ғұмырын тарихқа қызмет етуге арнап, оның
большевиктік партияның өзінен бұрын өмірге келген, идеологияландыруға көне
бермейтін тұстарының қыр-сырын мүмкіндігінше шынайы ашумен белсенді
айналысып, амалсыз сарай ғылымына айналған тарих ғылымының кеңес
дәуірінде де нақты деректермен сөйлейтін ғылым болуына өзіндік үлес қосып
келді.
Біздіңше, ғалымның беделі еңбегінің санымен емес, сапасымен, оның
тиянақты да жүйелі тындырған салмақты да жүйелі тыңдырған салмақты ісімен
бағаланса керек. Ж. Қасымбаевтың зерттеушілігі, ұстаздығы өзінің тарих
саласындағы берік те биік тұғырына іс жүзінде адалдығымен өлшенеді.
Беленді жас зерттеуші, үлкен құлшыныспен жігерленген Ж. Қасымбаев 70-ші
жылдардың басында-ақ, тарихи сананың өркендеуін ықпал ете білген бір топ
ғалымдар қатарында ұлттық мүддені қорғайтын тынымсыз ізденістер жолына
түсті. Қоғамдағы тоқырау аталған жылдарда аға буын тарихшы ғалымдардың
көпшілігі партиядан қаймығып, өз ойларын бүкпелеп, ашық айта алмай
қапаланса, ол өз зерттеулерін партия тарихынан аулақ, саясатпен тікелей
байланыссыз тарихи кезеңдерден, жолдардан іздестірді. Мұның өзі оның
пікірін біршама еркін білдіруінемүмкіндіктер берді.
Қазақстанның тарих ғылымының дамуына үлес қосқан, тарих ғылымдарының
докторы, профессор, гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі,
Қазақстан халыққа білім беру ісінің еңбек сіңіргенқайраткері, Абай атындағы
Алматы мемлекеттік университетінің (Қаз.Ұ.П.У. )гуманитарлық факультеттері
Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі Жанұзақ Қасымбаев.
Болашақ зерделі ғалым иісі қазақ баласы үшін қасиетті мекен
саналатын Семей өңірінде (қазіргі Шығыс Қазақстан обылысы ),Аягөз
топырағында 1941ж. 25 желтоқсанда дүниеге келген.Ол Семей облысы, Шұбартау
ауданында С. М. Киров атындағы қазақ орта мектебіне ( 1949-1959ж)және ол С.
М. Киров есімімен аталған қазірігі әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық
университетіне (1960-1965ж)оқиды.1965-1967ж. ж.еңбек жолын Талғар
қаласындағы Пушкин атындағы мектепте пән мұғалімі болды. 1967ж. қазіргі
Абай атындағы Қазақ Ұттық Педогогикалық Университетіне оқытушы, 1970ж.
Семей қаласының тарихы(1718-1917ж )атты тарырыпта кандидаттық
дисертация,1983ж. Шығыс Қазақстан қалаларының қазақ ауылымен орыс шаруа
мекендерімен және іргелес мемлекеттермен қарым-қатынастардың орталықтары
ретінде дамуы ( ХVIII ғасырдың 20 жылдары-1917ж.) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады.
КСРО министерлер кеңесі жанындағы жоғары аттестациялық комиссияның
1983ж. 30 желтоқсандағы шешімімен ( 51 хаттама) Ж. Қасымбаевқа тарих
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді.[1]
Осылайша оның тарихтың терең қойнауларын ақтауға біржола бет бұрған қызу
өмірі басталады.Зерттеулерінің негізгі бағыттары \ Қазақстанның қалалары,
қазақ жерін Ресейдің отарлап, өзіне қосып алуы, ХVIII ғасыр мен ХIХ
ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар, ХVIII-ХIХ ғасырлардағы
Қазақстанның орталық Азия елдерімен халықаралық саяси және сауда
байланыстары, көшпенділер мен отырықшы тұрғындардың өзара қарым-
қатынасы,ХVIII және ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандарының
өмірі мен қызметі сияқты тақырыптарға арналды. Осы зерттеулеріне байланысты
ол 500 баспа табақ көлемінде еңбектер жазды. Оның ішінде 20-дан астам
монографиялар мен кітаптар шығарды.Біршама еңбектері Ресейде, Қырғызстанда,
Өзбекстанда, Түркияда, Қ.Х.Р.-да жарық көрді. Олардың кейбіреулеріне
шетелдерде, оның ішінде Германияда рецензиялар, пікірлер жарияланды.[3]
Еліміз егемендік алғалы профессор Ж. Қасымбаевтың ХХ ғасырға дейінгі
қалалар мен қоғамдық қатынастардың теориялық мәселелеріндегі зерттеулері
шетелдік тарихнамада қолдау тауып, Қазақстан тарихының зерттеу деңгейін
әлемдік деңгейге көтеру мүмкіндігін тудырды. Ж.Қасымбаевтың Қазақстан мен
Орта Азиядағы зерттеуші тарихшы-ғалым ретіндегі орны әділ бағаланып, 1995
жылы Гарвард университеті жанындағы Орта Азия зерттеушілері деп аталатын
анықтамаға оның тамағы оның есімі мен еңбектері кіргізілді.
Бүгінде ғалымның жетекшілігімен 30-дан аса ғылым кандидаты, 2 ғылым
докторы даярланса, бұл ғалымның ізбасарларға деген ілтипаты, жастарға деген
сенімі болса керек. Зиялы қауым, ресми орындар тәжірибесі мол профессордың
жас ғалымдарды баулып, олардың еңбектерінқорғау ісінің сапалы болуына
ерекше жанашырлық пейілін, үлкен жауапкершілігін ескеріп, оған Абай
атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетдің кандидаттық диссертация
қорғау жөніндегі арнайы кеңесін басқару құқығын берді. Ол бүл кеңестің
төрағасы ретіндегі қызметін 1991 жылдын бері абыроймен атқарып келді.
Қазақстан тарихы мәселелерін жан-жақты талдап, саралап, маңызы мен
мәнін ұлтын сүйген көпшілік қауымға жеткізіп, санасына сіңіруде талмай
еңбек еткен тарихшы-ғалымның саяси, қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық
қызыметіне талдау жасап, бағалау, оның еңбектерінде жасалған тұжырымдар мен
пайымдаулардың құндылығын ашып көрсету тақырыптың маңыздылығы мен
өзектілігін арттыра түседі. Ал, кейінгі өтпелі кезең мен тәуелсіздік алған
жылдардағы өткір сындарға толы, келелі ой қозғаған бағалы еңбектері әлемдік
аренада өзінің жоғары бағасын алғандығы анық .
Тақырыптың зерттелуі. Тарихи тұлғатану тарих ғылымының құрамдас
бөлімі ретінде айрықша жанр болып табылады.Оның айырмашылығы ол жеке
тұлғаның ғана ғұмырын көрсетіп қоймайды, сол тұлғаның қызметі арқылы
тарихты сомдаған зерттеудің түрі. Жеке тұлғаның, атап айтсақ ғалымдардың
қызметі туралы нақтылы мәліметтерді жинақтауда оның өз еңбектерін
сараптаумен ғана шектелмей, өзі және өскен ортасы, ұстаздары, әріптестері,
нақтылы бір оқиғаны зеттеу барысындағы ғылыми ой-пікірлері мен тұжырымдары
да қарастырылады.Осының нәтижесінде барып белгілі бір дәрежеде ғалым мен
оның қызметі туралы дәстүрлі үлгі бойынша жаңа туынды қалыптасады.
Ж. Қасымбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық қызыметі туралы
жарықкөрген жарияланымдарды шартты түрде мынадай топтарға бөліп қарастыруға
болады.
-Әр жылдарда жарық көрген түрлі энциклопедиялық, академиялық
басымдардағы қысқа өмірбаяндық мақалалар мен арнайы биобиблиографиялық
басылымдар.
-Қазақ хандықтарының тарихы туралы еңбектері. [4]
-Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күр
жөніндегі еңбектері.[ 5]
Алғашқы топқа әртүрлі энциклопедиялар мен анықтамалықтардағы мақалалар (
6)және 2 биобиблиографиялық басылым жатады.[7] Осылармен қатар ғалымды
тарихшы, педагог және ғылыми ұйымдастырушылығын жазған Мамырайымовтың
Ж.Қасымбаевтың жалпы қызыметіне баға берілген тұстары сипатталғанын айтып
өткеніміз жөн.[8] Сонымен қатар Талас Омарбеков тарих ғылымының докторы,
Бақдәулет Берлібаев тарих ғылымының кадидаты және Ерғали Ахметтердің
мақалаларында да ғылымның еңбектері мен ұстаздық қасиеттері сипатталды. [9]
Сонымен, тарихи әдебиеттерге және көркемсөздік шығармаларға жасалған
тарихнамалық шолу профессор Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми шығармашылық
мұрасына, педагогикалық, қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызыметіне ғылыми
қағидаларға негізделген кешенді зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты. Диплом жұмыстың мақсаты-
Жанұзақ Қасымбаевтың өмірі мен қызыметін тарихи үрдістер және профессордың
республика ғылымына, білімі мен мәдениетіне қосқан үлесін көрсету,
толыққанды қалыптасқан ғалымның тұлғалық бейнесін жаңғырту,ХХ ғасырдың
соңғы жартысындағы Қазақстан тарихындағы оның орнын анықтау.
Осы мақсаттарға сәйкес, мынандай міндеттер алға қойылды-
1. Ж. Қасымбаевтың ғалым және қайраткер тұлға ретінде, сондай-ақ оның
азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторларды ашып
көрсету.
2. Ғалымның ғылыми қызыметінің дамуындағы кезеңдерді айшықтау.
3. Профессордың Қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы мен дамуы
жолындағы ғылыми-ұйымдастырушылық ролін анықтау.
4. Ж. Қасымбаевтың еңбектері арқылы қазақхандықтарының тарихын жазу.
5. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресін
профессордың еңбектеріне сүйене отырып жазу.
Зерттеу жұмысының храналогиялық шеңбері 1941-2004 өмірі мен
ғылыми- ұйымдастырушылық,ағартышулық,қоғамд ық қызметін хv ғасырдың 60
жылдары қазақ хандарының жауға қарсы күресі туралы зерттеулерін қарастыра
отырып зеттеу мазмұнының толыққанды ашылуына мүмкіндік жасайды.
Жұмыстың методологиялық негіздеріне-өзекті тарихи мәселелерді, оның
ішінде көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін зерттеуге
мүмкіндік беретін жалпы ғылыми және арнайы тарихи әдістер кешені
қолданылды, Сонымен қатар, жұмыстың орындалу барысында бірінеше әдістемелік
тәсілдер де қолданылды, деректемелік іздестеру мен зерттеу, осы жұмыстың
жазылуына негіз болған зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған
профессор Ж. Қасымбаевтың ғылыми шығармашылығына тұжырымдамалық талдау
жасау.
Дипломдық зерттеу жұмысын жүргізуде автор тарихи фактілер, оқиғалар
мен құбылыстарды жан-жақты қарастыруды талап ететін обьективтілік мүддесін
үнемі басшылыққа алған. Сондай-ақ, жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін
сыртқы және ішкі жағдайларды анықтау, теоретикалық саралау, тарихнамалық
сындарлы пікірлер жиынтығынан пайда болатын тарихи қағидалылыққа сүйенген.
Жалпы композициялық негіз ретінде бүгіннен кешегіге немесе өткенге,
салдарынан себебі мен дәлеліне бағытталған өткенге шолу жасау, яғни
ретроспекциялық әдіс пайдаланылды.
Көрнекті ғалымның өмірбаянын арнайы тарихи зерттеу де бүгінгі таңда
ғылыми бағыттың бір саласы болып отырғандығы даусыз. Осы аталған
методологиялық және әдістемелік негіздерді қолдану барысында тарихи
оқиғалар мен бағалауда өркениеттік көзқарастар мен ұлттық мүдде ұстанымдары
үнемі басты назарда болды. Сонымен қатар зерттеу жұмысында жасалған
тұжырымдар мен айтылған пікірлердің өзара логикалық үйлесімділікте болуына
да ерекше мән берілді.
Зерттеудің деректік негізі-зерттеліп отырған мәселенің деректік
негізі өзінің мақсаты мен міндеттеріне сай мұрағаттық құжаттар мен
басылымдарда жарияланған деректерден тұрады. Ғалымның артында қалдырған бай
шығармашылық мұрасымен қатар, оның көпқырлы ғылыми шығармашылық және
қоғамдық қызыметінің жаңа тұстарын ашуға көмектесіп ғана қоймайды, оның
басты өзегі болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы профессор Жанұзақ Қасымбаевтың
өмірі, ғылыми-ұйымдастырушылық,ағарту-педа гогикалық қызыметін алғаш рет
зерттеу, оның Қазақстан ғылыми, білімі мен мәдениетіне және қоғамдық
өміріне қосқан сүбелі еңбегін тұңғыш рет кешенді бір тұтастықта қарастыру.
Осы уақытқа дейін ғалым және оның мұрасы жайлы журналистер, әріптестер,
замандастарының әңгіме, мақала, естеліктері мен ғылыми-шығармашылығына
берілген сын-пікірлерінде өмірі мен қызыметінің кейбір сәттері ғана үзік-
үзік қарастырылып келген болатын. Сондықтан да мұндай жарияланымдар Жанұзақ
Қасымбаев әлемін толық танып білуге қосалқы материалдар ретінде ғана
қолданылатыны анық.
Жанұзақ Қасымбаев бүгінде республикадан тысқары жерлерге де кеңінен
танымал. Оның 500-ден астам баспа табақ көлемінде жарық көрген жұмыстары
Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Ресей, Қырғыстан, Өзбекстан, Түркия,
Қытай халық республикасы тәрізді шет мемлекеттерде жарық көрді. Сондай-ақ
Екатеринбург, Махачкала, Нальчик, Орынбор, Тоиск, Новосибирск, Уфа,
Ташкент, Минск, Анкара, Пекин, Каир, Бонн сияқты қалаларда өткізілген
халықаралық ғылыми конференцияларда профессор Ж. Қасымбаев сөз сөйлеп,
қазақ тарихын әлемге әйгіледі, қазақ елінің берік рухы мен тарихи өсу
жолдарын марапаттап, әлем жұртшылығына тарихымызды таныстыруға сүбелі үлес
қосты.[10]
Айтулы ғалым өз ғұмырында 20-дан аса монографиялық еңбектер жазса,
кейін 3-4жыл ішінде ғана жүздеген жылдар бойы тәуелсіздік жолындағы күрес
басшылары бола білген қазақ хандығының аса көрнекті қайраткерлерінің өмірі
мен қызыметін суреттейтін жүйелі жинақ монографияларын жариялап
үлгерді.[11] Ұстаз әрі ғалым Жанұзақ Қасымбаев осы екі ұғымға да сай екенін
бүкіл ғұмырымен дәлелдеп келеді.
Жұмыстың қолданбалық маңызы. Қазастандық тарихнамада ғұмырнамалық
жанрдың толыққанды бір сала ретінде дамуына әсер етеді. Сонымен қатар
дипломды зерттеуде көтерілген мәселелер мен олар бойынша алынған нәтижелер
мен жасалынған кейбір тұжырымдар мен пайымдауларды орта, арнаулы және
жоғары оқу орындарының тарих факультеттерінде дәрістер оқу мен арнаулы
курстарды өтуде, тарихнамалық зерттеулерде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрлымы:кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. Ж.Қ.Қасымбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы Жұмыстың
кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,мақсаттары мен
міндеттері,әдістемелік негізгі,ғылыми жаңалығы мен қолданбалы маңызы
айқындалып мәселенің зерттеу дәрежесіне талдау жасалады және пайдаланылған
деректерге сипаттама беріледі.
Тарих ғылымдарының докторы Жанұзақ Қасымбаевтың өскен ортасы мен
еңбек жолының басталуы деп аталатын бірінші бөлімінде Жанұзақ Қасымбаевтың
шыққан тегі,өсен ортасы,азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен
факторлар мен еңбек жолының басталуы тарихи деректер негізінде сараланған.
Оның өмір деректеріне көз салсақ ұлы отан соғысы кезіндегі жетім-
жесірөскен ұрпақтың тұрмыс қиындығы мен арпалысып,шынығып,шырығып ержеткен
өкілінің ғұмырын көресіз.
Жанұзақ Қасымбаев 1941 жылы желтоқсан айының 25-інде Шығыс
Қазақстан бұрынғы Семей облысы Аягөз шубыртауауданы Баршартас селосында
дүние келді.Әкесі Сабықанов Қасымбай соғыс қарсаңында Семей облысының
Шұбартау ауданында Семей облысыныңауылдық кеңестік төрағасы екен.Әкесі
стахановшыл,елді азық-түлікпен ССРО ет және сүт министірлігінің құрмет
грамотасымен марпатталған.
1941 жылдың 25 желтоқсанда құдайдан тілеген ұл бала дүниеге
келіпті.Ғұмырың ұзақ болсындеген тілекпен оның атын Жанұзақ қойған.
Содан екі айдан кейін майданға алмау жөніндегі броны бола тұра,өзі
сұранып соғысқа аттанып кеткен. 1942 жылы оның соғыста мерт болғандығы
туралы қара қағаз келіпті.Аздап хат танығаны болмаса,белгілі білімі жоқ
анасы Қойшатай еден жуып еңбек етіп,туа сала әкеден жетім қалған Жанұзақ
пен оның әпкесі Тілеукенді жетелеп жүріп аман-есен ержеткізген. Анасы 1977
жылы дүние салды. Екі баласыда жоғары білім алып,өмірдегі өз жолдарын
тапқан.Қаршадайының өмір тауқыметін басынан кешірген Жанұзақ Қасымбаев бес
жасынан баулынып,анасымен өмір мектебіне төселді.
Жолы болғанда қандай десеңізші. Әпкесі –Қазақстанның еңбек сіңірген
мұғалімі,інісі-ғылым докторы,профессор. [12]
Ал осы Жанұзақ Тұрмыстың қиындығынан жағдайдың жоқтығынан Шұбартауда
мектеп табалдырығынан тек 8 жасында ғана аттапты,орта мекткепті 1959 жылы
бітіріп шығады.
1928 жылы ашылған мектепте кейіннен Қазақстан Республикасы ғылымы
мен мәдениетін сүбелі үлес қосқан бірқатар абзал жандар оқыды: О
Хаймолдин, Б Жылысбаев,Е. Рахмадиев, Т.Шойынбаев,М.Ралиев, М.Мағауин,
Х.Әдіьаев, Н.Рымғалиев, К.Ыбраев, К.Ахманбаев, Т.Т.леуханов, т.б.
Соғыстан кейінгі жылддарда алшақ қазақ өңірлері енді ғана жоғары оқу
орнын тамандаған оқытушылар мен қамтамасыз етіле бастағанда,осы бір
шалғайдағы оқу орны барлық дерлік пәндерден жоғары педагогикалық, тіпті
унивеситтетік білімі бар мұғалімдер мен толықтырылған еді. Болашақ
тарихшының білім деңгейіне де осы жағдайдың тікелей әсер еткені айғақ.
1958 жылы Жанұзақ Қасымбаев Алматыдағы П.И.Чайковский атындағы
музыкалық училищесінің “Баян” бөліміне оқуға түскен.
-Бәрі де сол жетімдіктің,жанбағыстың қамы ғой,-деді Жәкең менің
таңданысымды өзімнен байқап [13] –жасымнан баян тартып үйрендім.
Музыканыда едәуір қабілетін бар еді. Тарихқа аңсарым аумаса, мүмкін жап-
жақсы музыкант болып кетер ме едім? Баянда ойнау қосымша мамандығым болды.
Қиын кездерде нанын жеп,жақсылығын көрдік.
Бірақ, Жанұзақ Қасымбайұлын алда музыканттықтан мүлде басқа,
тарихшыдлық өмір күтіп тұр еді. Ол тарих атты күрделі де қызықты ғылымның
қтяндарға өрлеген қиын соқпақтары мен тар жол, тайғақкешулер еді.
1959-1960 жылдары талантты жастық С.М. Киров атындағы
университтеттің тарих факультетінде тыңғылықты білімге тартылуы,оның
келешектегіғылыми-педагогикалық деңгейінің жетіле түсуін мейлінше нығайтты.
Е.Бекмаханов,М.Ахынжанов,С.Кенжебае в,Г.И.Семенюк,М.Даришев,кейін тарих
ғылымдарының докторы профессорлар -Ә.С,Такенов, С.К.Жақыпбеков
Т.С.Найзағарин,т.б. жас тарихшының кәсіпқойлық дәрежесіне біршама әсер
етті. Тарих факультетін жақсы бітіріп шықты.
Ұстаздарының аспирантурада қал дегеніне қарамай,отбасының жағдайына
байлв\анысты,Талғар қаласында тарих пәнінің мұғалімі болып 2 жыл мектепте
жұмыс істеді.
Содан кейін ғана солкездегі Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік
педагогикалық институтының тарих кафедрасына ассисент болып
орналасып,инемен құдық қазуға кірісті,яғни ғылым жолына түсті.ҚАЗМУ-дың
тарих факультетінде оқыған кезінде профессорлардың лекцияларын тыңдап,ақыл
кеңестерін естіді.
Ғылыми- зерттеулеріне М.Асылбеков,О.Исмағұлов, К.Байпақов сияқты
белгілі ғалымдар бағыт беріп, қамқорлық көмектерін ұсынды.
Жанұзақ Қасымбаев Қасымбайұлы тек ғылыми ғана емес, сонымен қатар
өмір жолына ұстаздық жол сілтеген абзал жанды педагогтердің бірі-
Г.И.Семенюк болатын.
Жанұзақ Қасымбаевтың 1970 жылы “Семей қаласының тарихы(1718-
1917жылы)” тақырыбында қорғаған кандидаттық диссертациясының
жетекшісі Г.И.Семенюктің ұстаздық орны тым ерекше.Оның жас тарихшысы
адамгершілік қасиеттерге баулығанеңбегі тіпті бір төбе. Осы кезден Жанұзақ
Қасымбаевтың шығармашылық ізденісінің басты бағыттары қалыптасты. Москва,
Санк Петербург, Омбы, Томск, Барнаул, Новосибирск, Орынбор, Астрахань,
Элиста, Ташкент, т.б. қалалардың бай архив қорларынан жинастырылған,
сұрыпталған құнды құжаттар негізінде 1983 жылы “Шығыс Қазақстан қалаларының
қазақ ауылымен,орыс шаруа мекендерімен және іргелес мемлекеттерімен қарым-
қатынастардың орталықтары ретінде дамуы (XVlll ғасырда 20-шы жылдары -1917
жылы)”атты тақырыпта қорғалған докторлық диссертацясы тарих ғылымдарындағы
жаңалық. Осы және кейінірек жарияланған басқа да зерттулерінде тарихшы
тұңғыш рет кейінгі феодалдық қоғамның ыдырай бастауы және копиталистік
процестің аяшақ отарланған өлкеде орын төбе бастаған жаңа құбылыстардың
өзіндік ерекшеліктері хақында жаңа концептуалды теориялық қағиданы тұңғыш
рет негіздеді.
Оның докторлық диссертациясының азаматтық тарих ғылымы саласындағы
қомақты үлес екендігін ССРО ғылым Академиясының тарих институтының ССРО
халықтарының тарихы бөлімінің арнайы отырысында Н.Бекмаханова, К.Юсупов,
Ш.Мухамедияров, түреімен ғылым Академиясының мүше корреспонденті
С.Агаджанов,т.б. басып айтқан.
Осы жұмыстың ресми сарапшылары ССРО мемлекеттік және Лениндік
сыйлықтарының иегері В.Я.Янин, белгілі ғалымдар
Х.Арғынбаев,Н.В.Алексеенко,зертеуге пікір жазған академик Ю.С.Кукушкин,
қырғыз академиясының мүше-корреспонденті К.Үсембаев, Х.Зияев, ғылыми
кеңесте сөз сөйлеген академик А.Нүсіпбеков,мүше-корреспондент
Б.Сүлименов,т.б. диссертацияда шешілген проблемалардың тың сарынын ерекше
атаған.Осы проблеманың төңірегінде Жанұзақ Қасымбаев көп кешікпей бірнеше
қомақты зерттеулер жариялады
Аталмыш монографиалар:”Под надежную защиту Росси”Алматы,1986 “Города
Восчного Казахстана в1861-1917 годах”(социально –экономический
аспект.Алмата,1990)ССРО және шетелдің баспасөз бетінде тура бағасын алды.
”Вопросы истории”,”Военноисторический журнал”,”Наука в Сибире”,”Известия
АН.КазССР,(серия общественных наук)”,”Южный Урал”(Оренбург) зерттеулердің
концептуалдық жаңашылдығына ерекше міән берген.[14]
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының екінші жартысы –ғалымның зерттеушілік
кезеңіндегі басты кезкң. СОКП-ның идеалогиялық күйреуі,қауымның шынайы
дербестікке ұмтылуы отан тарихының жаңа кезеңіне алғы шарт қалыптастырды.
Профессор Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми зерттеулерінің басты
бағыттарын айтар болсақ, олар: XVlll-XX ғасыр басындағы өлке қалаларының
қазақ ауылдарымен және іргелес елдер мен қарым –қатынасы ;Қазақстанның
аталған кезеңдерде орта Азия елдері мен саяси және сауда байланыстарының
дамуы; қазақ жерлерінің Ресей империясы қол астына көшуі ; қазақ
мемлекетінің тарихындағы белгілі қайраткерлер (Хан,билер) мен қол басы
батыпърлар т.б.[15]
Академиялық жүйеде қызметте болмаған, Жанұзақ Қасымбаев ізднуші
талабы мен зерттушілік талғамын шыңдауы барысында ғылыми жұмысын оқу-
педагогткалық жүйемен ұштастыра білді.
Көптеген ұлт жанды ел азаматтары қатарында Жанұзақ Қасымбаевта 1986
жылғы қасіретін басынан өткізді. Қазақ жерінің Ресейге қосылуы хақында
ұлтшылдық сарынның ықпалындв қалған деген жалған айып тағылған ғалым-
педагог құдіретті мемлекеттік қауіпсіздік комиттетінің тырнағынан әзар
дегенде арылды. Партия жиналысында жеке мәселесі қаралған ғалымды
жергіңлікті баспасөз де біраз төмпештеп бақты.Соңғы жылдарда сол мезетте
қуғынға түскен ғалымдар хақында, соның ішіндеЖанұзақ Қасымбаев туралы да
жазылғанына көпшілік күә. Сол желтоқсан қасіретінде табандылығын айқындаған
автордың бұдан кейінгі зерттеулерінің оның жылтыраған әсем сөзден аулақ,
елдің бұрынғысы мен болашағын ұштастыратые проблемаларға арнауы кездейсоқ
емес.Уфада, Екатеринбургте, Бішкекте, Ташкенте, Новосибирскіде, Омбыда,
Томскіде, Орынборда, бірнеше мәрте Москвада жарияланған еңбектері өткен
заманда, яғни,кеңес өкіметі кезінде көмескі ғана көтерілген даулы
оқиғаларды жаңғырту автордың табандылығының көрінісі. Қазақ жерінің Ресей
империясы құрамына қосылуының саяси астарларын айқындаған ғалымның
пікірлері осы күндер қоғам негізі ретінде қабылдаған баға.
Сол 80-шы жылдардың соңы 90-шы жылдардың басында өткен ғылыми
таластар обьективті түрде зерттеушілерден тың деректер негізінде тыңғылықты
дәлелденген, түбірлі зерттеушілерді талап еткені белгілі. Тағы да архив
қорларынды ізденіс жалғастырылды 1993 жылы жаңа құжаттарға негізделген
Кенесары хан хақында 30000дан мен баспадан шыққан зерттеу Е.Бекмахановтың
атақтың зерттеуінен кейінгі екінші кітап қай жағынан қарастырсада Жанұзақ
Қасымбаевтың 90-шы жылдары жарық көрген монографиялары оқырмандардың ойынан
шықты, ұлттық санаға жаңаша дем беруге бір үлесі еді.
1995 –жылы жарияланған Құнанбай қажыға , атақты аға Сұлтанға
арналған тұңғыш, тарихи монографиясы Абай тануға қосылған елеулі үлес
екендігін сарапшылар бір ауыздан баспа бетінде атап өткендігінде естен
шығармаған жөн.ал 1995-жылы “Атамұра ” корпорациясы 30000 дана мен
Ақмоланың тарихына арналған ғылымның зерттеуін жариялады. Осы кезде жаңа
астананы Алматыдан басқа қалаға көшіруге тіпті шешімде қабылданбаған
болатын.
Көп жылдар бойы қоғамдық ой-пікірлерді өзіне тартқан-Улы жібек жолы.
Қазақ даласының осы тұста дәнекерлік орны айқындалса да, кейінгі тағдыры
күңгірт еді Талантты ғалым бұл халықаралық мәні өте мәселеге де өэінің
ауызайта тольыра айтатынын үлесін қосты. 1996 жылғы “өлке”баспа жарияланған
“Қазақстан-Қытай”.”Караваннаяторгов ля в XlX-начале XX вв”атты ірі
монографиясы соған дәлел
Көптеген архив құжаттарына негізделген аталмыш зерттеу оқырмандардың
көңілінен шықты.”Жень Минь Жибао” өзінің орталық Азия бойынша шеф
кореспонднтті Инь Шугуанның ғалымен сұқбатын оқырмандарына ұсынды.(09 Xll
1996) Моногрфияның терең мазмұны, бай деректік негізін Мюнхэнде шығатын
“Orient” жұрналының сарапшысының пікірінде де басы айтылды. Жанұзақ
Қасымбаевтың соңғы кездегі ғылыми ізденістері есімдері империялық қыспа
заманында көлеңкеге ығыстырылған, қызметтері алаланып, көмескі сипатталған
хандар мен белді шығыс тұқымдарының, батырлары мен белді көшпенді қауым
өкілдеріне арналады. 1999-жылы 1-ші том: Ералы (1792-1794), Есім (1794-
1797), Барақ сұлтан, Абылайдың үш жүзге ортақ хандығы, Әбілхайырдың
өмірінің ақырғы жылдарына арналады. 2-ші том: Айшуақ хан (1719-1810)
Алматы 2001,3-ші том: Хан Жантөре (1759-1809) Алматы 2001,4-ші том: Жәңгір
хан (1801-1845)Алматы 2001. Жалпы көлемі 80 баспа табақтан асатын 4-томдық,
отан тарихындағы бұл жүйені зерттеу тарих ғылымындағы айқын құбылыс.
Жанұзақ Қасымбаев тарих ғылымында тұңғыш рет Ресей империясында
генерал шеніне жеткен алғашқы қазақтар туралы да бірінші монография
жариялады. Тағы да билеуші-сұлтан Баймұхамед Айшуақовқв арналған бұл
зерттеу тың, сирек кездесетін архив құжаттарына негізделген. Талантты ғалым
Қазақстан тарихының бес томдығының XVlll-XX ғасыр басындағы оқиғаларға
арналған үшінші томына белсене қатысып, оның төртінші бөлігінен астамын өзі
жазды.
Тарихшы тек терең ойлы, проблемаларды кеңінен құамтыған ауқымды
ғалым ғана емес, қырық жылға жуық мектептен бастап, жоғары оқу орнын да да
қамтыған шебер педагог. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық
Университетіндегі 35-жыл ұстаздық қызметінде мыңдаған талапты жастар
ұлағатты ұстаздан дәріс алды, білімдерін жетілдірді.
Ұстаздық қызметін Жанұзақ Қасымбаевтың өзі де күнделікті қызу
еңбегінің басты қосынды бөлігі ретінде қарайды.2-доктор,30-дан астам XVlll-
XX ғғ басында ұлтымыздың тарихынан қоғаған ғылым кандидаттарын талапты
ұстаздың мектебінен шыққан мамандар.
Кемеліне келген ғылым-педагогтің табыстарына ТМД елдерінің және
алшақ жатқан шет елдердің тарихшылары да қанық. Профессор Жанұзақ Қасымбаев
белгілі беделді тарихшы ғылым ретінде талай рет көптеген халықаралық
конференцияға (Түркия, Сирия, Қытай, Египет, Ресей, Латвия, Өзбекстан,т.б.)
қатынасып, XVlll-XX ғасырлардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері
жайлы баяндамалар жасап, бүгінгі Қазақстан тарихы ғылымының биік өресін
әлемге танытуға белсене ат салысты [16]
Оның басшылығы мен, тіпті тікелей қатысуымен жоғары және орта
мектепке арналған тұңғыш типтік бағдарламалар, тақырыптық карталар, оқу
құралдары жастардың отан тарихынан білімін жетілдіруде қаншалықты мәні бар
екендігін қалай атап өтпеске. Белгілі ғалым қоғам және мемлекет қайраткері
өзбекәлә Жәнібектің тікелей тапсырмасы мен ұйымдастырылған. 1988жылғы
оқулықтар дайындау конкурысын да тұңғыш жүлденің иегері Жанұзақ
Қасымбаевтың 9 сыныпқа арналған алғашқы оқулығы 1990 жылы жарық көрсе,
қазір ол басылым 6 рет қазақ,3-уі ұйғыр тілінде жарық көріп, оқулықтардың
жалпы данасы 1миллион 200 мың данадан асып түсті.2000 жылы жалпы білім
беретін 12 сыныптық жүйенің 8 сыныпқа арналған байқау оқулығы да жарық
көріп, сынақ тәжірибесінен өтуде. Мұның барлығы өмір жолын мектеп
табалдырығынан бастаған педагогтің 40 жылға жуық еңбегінің нәтижесі
десек,қателеспейміз.
Жанұзақ Қасымбаев шынайы қалыптасқан шебер,көпшіліктің қалауынан
шыққан кәсіпқой лектор. Ғалым педагог әрқашан отан тарихының өзекті
мәселелерін уағыздауда тартынбайтын, талмайтын талант. Шетелдік Би-БИ-
СИ,Азаттық және басқа да арналар да Жанұзақ Қасымбаевтың хабарлары жиі-жиі
естіледі. Қазақ радиосының “Зерде” ұлттық бағдарламасы халқымыздың
тарихының басты белестеріне арналған аптааралық арнайы хабарын 4 жылдан
астам үзбей тыңдаушыларға Жанұзақ Қасымбаев пен бірлесе отырып жеткізуде.
“Ғалым Жанұзақ Қасымбаевтың хабар жүргізушілік шеберлігі өте жоғары
.Тыңдаушыны жібермей, ұстап отыратын ашық дауысы, нәрлі тілі бар
Ғалым халөқымыздың сан ғасырлық тарихына, мемлекетіміздің қалыптасу
кезеңдеріне, хандарымыздың ел басқару тәліміне, батырларымыздың қол басқару
өнеріне көз жеткізе, көңілге қондыра әңгімелейді”-дейді Амантай
Сәтбеков.[17] Оларды тыңдап отырып, халқымызға тән күшті рухты, биік
мұратты, қадір-қасиетті танып білуге болады. Өзіміздің танытудың тура жолы
осы.
Жанұзақ Қасымбаев бірқатар саяси астарлы әлі де алып қарышты, ой
тудырып отырған проблемаларға баспасөз де дәлді бағасын берген публист.
Кәзір оның еңбектері кең танылған. 1986-1990 жылдары ССРО ғылым
академиясының проблемалық кеңесінің тарихи саласы бойынша мүшесі.; 1995-
1997 жылдары Гарвард университетінің жанындағы орталық рның еңбектерін
Оталық Азияны зерттеуші ірі ғалымдардың био-библиографиялық жинағына
кіргізген; 1991-1992 жылдары Қазақстан Республикасының ЖАҚ-тың эксперт
комиссиясы мүшесі,1986-1991 жылдары. Абай атындағы университетінің
жанындағы арнайы кеңестің төрағасының орынбасары; 1992 жылдан осы күндерге
дейін-төрағасы;1992-1996 жылдары . Қырғыстан Республикасы ЖАҚ тың эксперт
комиссиясы мүшесі,- 1994 жылдан Қырғыстан Республикасы мәдениет, баспа ісі
және қоғамдық келісім миністірлігінің жанындвағы оқу-педагогикалық
басылсмдар шығарудың эксперт комиссиясының төрағасы. Бірқатар мерзімді
басылымдардың редакциялық алқа мүшесі ; 1996-2000 жылдары Білім және ғылым
миністірлігі жаныедағы оқу-әдістемелік кеңестің қоғамдық ғылымдар саласы
бойынша төрағасы.
Жанұзақ Қасымбаевтың ғылым –педагогикалық еңбек өзінің бағасы
алған.1986,1988 жылдары ағарту ісінің үздігі;1990жылы, Қазақстан
Республикасына еңбек сіңірген қызметткер; 1999 жылы ”Парасат”орденінің
иегері;1996 –Гуманитарлық Академияның толық мүшесі;Қырғызстан
тарихшыларының Ассоцияциясының құрметті мүшесі;Ұлттық Академияның”құрмет
грамотасын”алған,бірнеше жүлденің иегері.
Мемлекеттік сиылыққа ұсынылған автодың алты томдық зерттеулері бір
ғана кезеңді-XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Бұл еңбектер
сыйлыққа қойылатын талаптарға сай кейінгі үш-төртжылдың аралығында 1999-
2002 жылдары жарияланған. Мән беретін бір жәйт-осы тарихи шығармаларда
көшпенді қауымның даму тағдырында ерекше орын алған қайраткерлердің өмірі
мен қызметі тек біржақты, сол әңгіме болып отырған тұлғалардың жеке басына
қатысты сюжеттерді қамтумен шектелмеген.Автордың алдындағы негізгі мақсат
тарихи географиялық жағынан әлдеқайда кеңірек-Орталық Азиядағы халықаралық
қатынастар жүйесінің аталмыш қайраткерлердің көзқарасына, саяси
функциясына, Ресей өкілдерімен байланыстарға өзара әсері жан-жақты
таратылып айтылған “Өмірдің басты фактісі-кітаптар,түйіні бар оқиға-ойлар”-
атақты рыс тарихшысы В.О.Ключевскийждің Пікірінде сабақтастық тәлім бар.
Еңбектер мен терең тұжырымды ой қозғау- Жанұзақ Қасымбаевтың да өмірінің
бір түйні.Ол отан тарихының бір күрделі кезеңіне еңбек етуші, ізденіс
үстіндегі зерттеуші.[18]
Жанұзақ Қасымбайұлы 1993 жылы “Қазақ тарихы” журналы ашылғанда осы
басылымның жанашыр ақылшысы, белсенді авторына айналды.Отан тарихының
журнал көтерген сан қилы өзекті мәселеріне белсене араласып, күрмеуі қиын
тақырыптарға қалам тартты.Ол редакцияның арнайы тапсырысы мен қазақ
мемлекетінің қалыптасу тарихына,жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын
оқытуға арнаған және қазақ тарихын бұрмаланған сыңар езулерге тойтарыс
берген мақалалар жазып, журнал мазмұнының байи түсуіне атсалысты.[19]
“Бүгін тұсаукесер болып жатқан Қазақ тарихы төл тарихымыздың
өркендету ісінде көптеген игі істер атқаруда. Әйтсе де шетелдерде
Қазақстан айналысатын топтардың,орталықтардың жұмыс
істейтінінкөпшілігіміз,тіпті тарихшылар да біле бермейді. Сол орталықтар
жөнінен журнал оқырмандарына мағлұмат берілсе.
Жұрналға жастарды көбірек тартқан жөн. Келешек-солардыкі.Өзіндік ой-
пікірі бар, тақырыбын тереңірек меңгерген аспиранттарды бәріміз де тарта
жүрейік ” дейді Жанұзақ Қасымбаев. [20]
Қырғыстан тарихшылар Одағының 1995 жылғы 4 қарашада өткізілген жалпы
жиналысының шешілімі мен Жанұзақ Қасымбаев Қырғызтан Тарихшылар Одағының
құрметті мүшелігіне сайланды.
1996 жылғы 5 наурыз да Жанұзақ Қасымбаев Қазақстан Республикасы
Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі академигіболып сайланды.
Қырық жыл бойы тарих пәнін оқытып келе жатқан ұстаз ретінде Жанұзақ
Қасымбаев Қазақстанның таих ғылымының болашағы әлі алда, бұл ғылым өзінің
қабырғасы қатып, бұғанасы бекімеген сәби кезін бастан өткізіп жатыр деп
есептеді. Француздың белгілі зерттеушісі,”Тарих апологиясының”авторы Марк
Блок;”Тарих даму үстіндегі ғылым ғана емес. Бұл өзінің балалық шағын бастан
өткізіп жатқан ғылым” –деген болатын.[21]
Жанұзақ Қасымбаевтың пікіріне сүйенсек ,біз өзіміздің жалпы ортақ
өткініміздің аса ауқымды әлемін ашуды енді ғана бастадық та, соның өзінде
тарихтың тұтас дәуірлерінің,тараулары мен бөлімдерінің проблемаларын,ең
алдымен қазақ тарихын танып-білудегі жоғалтқан жайларымыздың аса көп екенін
сезіндік. Бұған дейін оқып және оқытып келгендеріміз бұрынғы
одақтың өзге халықтарының тарихынангөрі көп жағдайда бұрмаланған нәрселер
болып шықты.
Сексенінші жылдардың соңы тоқсаныншы жылдардыңбас кезі отандық
тарихқа деген ерекше қызығушылықтың барынша көрініс тапқан кезеңі болды.Бұл
жазушылар, кинодокуметалистер,журналистер үшін Эль дорадоғы айналды.
Өкінішке орай, әлгідей дауырғу мен дүрбелең көптеген қосалқы проблемалардың
тууына себепке болды.Адамдар тарихи-көркем шығармалары мен таныса
отырып,нның шындығы қайсы,ойдан қосылған қоспасы қайсы екенін таба алмай
тұйыққа тірелді. Сол жылдарда кітап дүкендерін қлдап жасалған коньюнк
туралық әдебиеттер жаулап алды. Айтқандай,мұндай тәжірибе осы күндерде орын
алып жатыр, жұмсартып айтқанда компилятивтік мазмұнындағы кітаптар көптеген
таралым мен шығарылып жатыр-дейді Жанұзақ Қасымбаев
Көшпелі дәуір мәдениеті мен тұлғаларының тарихын зерттеу арнайы
тақырып ретінде енді- енді жүйеге түсіп келеді. Оның әлі де әлсіз
зерттелуінің себептерін Жанұзақ Қасымбаев біріншіден,архивтік мәліметтердің
іс жүзінде қолға түсе бермейтіні мен,олардың барлығы дерлік Ресейлік
отарлықтарда сақталып қалғаны мен, сол себепті ғалымдар оларды қолға
түсіріп,онсызда арзан емечс архивтік қызметті пайдалану үшін өз қалтасынан
ақы төлеуге мәжбүр болатыны мен түсіндіріледі. Ғалымның пікірінше,
екіншіден XVIII ғасыр мен белгіленген құжаттардың барлығы да ежелгі словян
тілінде орындалған,бұлда қосымша қиындық тудырады. Үшінші ден,өкінішке
қарай,біз ежелгі словян тілін оқытуды тарих факультеттерінің оқу
жоспарларынан алып тастап, бұл жерде де асығыстық жасадық деп есептейді
ғалым.
Ал,біз бір кездері осы тілді оқып-үйреніп,Мәскеу мен Лнинград
архивтерінде іс тәжірибеден. Бұл пәнді оқу жоспарынан енгізудің
қажеттілігін айқын екні белгілі болып отыр. Бұл айтылғандарға XVIII ғасы
мен XIX дың алғашқы жартысындағы хандық билік институты оның патшалық
империясы мен қарым қатынасы қалдырылғанныңқосыныс. Ал,хандық-билік
жойылғаннан кейіе қазақ мемлекетінің бар екні жайында “ұмытылып” етті. Сол
себепті бідің тарихшыларымыздың күтіп тұрған бұл саядағы игерілмеген
мәселелердің шегі мен еті көрінбейді.
Мұнан кейінгі орында ғылыми жұмыстар тұр. Жақында 4 томдық “Абылай
хан және қазақ халқынындағы тағдырындағы 1731 жылы” атты зерттудің екінші
тобын аяқтадым;Аблай хан жөнінднгі тақырып бойынша жұмыс істеуді
жалғастырудамын, сонымен бір мезгілде қазаққстанның XVIII мен XXғасыр
басындағы тарихы бойынша зерттеулер жүргізудемін.не жасасамда оның шындық
тұрғысынан орындауға тырысамын. Бұл біздің аса бай тарихын танып-білудегі
кішкентай үлес қана,-дейді ғалым.[22]
Осыны айта келіп Жанұзақ Қасымбаев отандық тарих ғылымын дамытудағы
жетістіктерді жоққа шығарғысы келмейтінін, тек ғылымдағы кәсіби жұмыстың
беделін түскеніне назар аударғысы келетінін, өткенді аңсап отырған жоқ
екенін атап көрсете отырып,бірақ кеңістік кезінде кәзіргі заманда да өзінің
құндылығын жоғалтпаған іргелі зерттеулер жарық көргеніне назар аударады.
2003 жылғы 8 қазанда білім беру саласындағы ерекше еңбегі үшін Жанұзақ
Қасымбаев “Қазақстан республикасының білім беру ісінің құрметті қызметкері”
белгісі мен марапатталды.
Кең арнаулы талмайтын ғалым, тамаша публист, ұлағатты ұстаз,кең
арналы ұлтының перзенті Жанұзақ Қасымбаев Қасымбайұлы 2004 жылдың 27
ақпанында аса көрнекті ғалым,Қазақстан Республикасының ғылымына еңбек
сіңірген қайраткер 63 жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды.[23].
Ол өз еңбегінің қызыығын көрген,болашақ айқын тарыхшы. Өзінің 60-
жылдығын еліне деген сүйіспеншілігі мен, шығармашылық өрісі мен, жаңа
зерттеушілік нәтижелері мен атап өтіп отырған кемеліне келген тарихшы
Сонымен Жанұзақ Қасымбаевтың өмірі мен педагогтің және ғылыми
ұйымдастырушылық қызметі осындай тарихи деректерге өте бай.
2. Қазақ хандарының тарихы.Қоғамдық болмыстың осы заманына сай айқын
көріністерінің бірі- өткен мен қазіргі кезеңнің мазмұнын байланыстыратын
тарихи тәжірибені әрқашан жадымызға ұстау. Қоғамның пәрменді алға дамуын
қамтамасыз етуде жеке тарихи тұлғалардың ерекше орын алатындығына зиялы
қауым күмәнданбас халық пен жеке адамның ісін бір арнаға жүйелендірудің
болашағымызды айқындауға зор мәні барлығын өмір тәжірибесі көрсетіп
отыр.Аталмыш проблемаға көңіл аударғанда барынша мән беретін бір өзекті
бағыт бар. Ол сонау отарлық заманда көшпенді қауымның күш-қуатын дәстүрлі
өзіндік мемілекетті, ұлан байтақ шекаралық өңірді әртүрлі жаулардан
қорғауда бас болған және оны ұйымдастырған бағыт беруге атсалысқан
хандарымыз, атақты батырларымыз, дипломаттарымыз, жалпы мемлекеттік
қайраткерлеріміз хақында жеткілікті білетін кез жетті.
Осындай және басқа да күнделікті баспасөз бетінде, бұқаралық ақпарат
құралдарында көтеріліп отырған көкейкесті мәселелерді ғылыми тұрғыда
пайымдауға тарих ғылымының докторы Жанұзақ Қасымбаевтың көпшілікке танылған
тыңғылықты еңбектерінде ерекше мән беріледі.
Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттінің қалыптасуы мен дамуының
қазақ халқының құралуы мен топтасуында, қазақ этносы дамуының ұзақ жолында,
әсіресе оның соңғы кезеңінде, ХV-ХVII ғасырлардың тұтастығын сақтауда аса
зор маңызы болды.
Халқымыздың тарихындағы кезеңдік бұрылыс тауып, мемлекеттік
құрылымбастау алған, этникалық тұрғыдан түбегейлі дараланып, жетіліп қазақ
деп аталатын жаңғырған халықтың дүниеге келуіне ұлы дүмпу болған негізгі
оқиға Керей хан мен Жәнібек ханның бұрыннан Тоқайтемір (Жошының үшінші
ұлы)ұрпағы билеген Көк Орда территориясы-Шығыс Дешті Қыпшаққа билік
жүргізген Барақ хан дүниеден өткен соң, оның орнына Шайбани (Жошының
бесінші ұлы) тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен
қазақ тайпаларын бастап Шудың солтүстік қолтығындағы Қозыбас деген жерге
орда тігіп, дербес хандықтың туын көтеруінен басталған еді.
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси
бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне
тиді. Қазақ рулары мен тайпаларының едеуір бөлігі сонау 40-50 жылдардың
өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде Қаратау баурайларында,
Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен
Жәнібектің төңірегіне топтасқан еді.
Жошы ұрпақтарының генеалогиясына қатысты басқа деректемелерде
(авторы белгісіз Таварих-и гузида- йи нусрат-наме, Махмұд бен Әмір
Уәлидің Бахр-әл-асрар фи манакиб әл ахий ары ) қазақ хандарының
генеалогиясын Жошының 13-ұлы ТоқаТемірге апарып тіреиді: Жошы-Тоқа-Темір-Үз-
Темір-Қожа-Бәдік-Ұрұс хан-Каруджақ(Құйыршық)- Барақ-Жәнібек хан[24],оны Бу
Са иу деп те атаған.
Жәнібек хан қазақ хандығының негізін салушылардың бірі, Барақ ханның
баласы.ХVғасырда өмір сүрген, ХVғасырдың 50 жылдарына дейінгі өмірі мен
қызыметі туралы нақты деректер жоқ.Керей хан мен Жәнібек ханды Махмұд бен
Уәли Жошы ханның ұлы Тоқа Темір ханның ұрпағынажатқызады.Қазақ хандығының
негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей немесе ағайын болған, яғни өте жақын
туыс болмаған. Керей ханның (деректемелерде Кирай хан)шежіресі:Ұрұс хан-
Тоқтақия-Полау-Керей хан.Жәнібек ханның шежіресі:-Ұрұс хан-Құйыршық-Барақ
хан-Жәнібек хан.[24] Осы қосарласып билік еткен қазақ хандарының ХV
ғасырдың
екінші жартысындағы (60-70жылдардағы) іс-қимылдары туралы баяндайтын
деректемелерде осы екі ханның қайсысы басты хан болғаны дәл
түсіндірілмейді, олардың есімдері қатар жазылады, бірақ қатаң ретпен
жазылмайды. Жәнібек хан өз әкесі Барақ ханның тура мұрагері және мирасқоры
болатын, оның атасы Құйыршық та хан болған. Керей ханның Жәнібектен жасы
үлкен болған және ол Ұрұс ханның үлкен ұлы және мирасқоры, бірақ Ұрұс
ханнан кейін көп ұзамай 778 жылы (1376-1377жж) Тоқтақияның немересі ал
Жәнібек Ұрұс ханның төртінші ұлы Құйыршықтың немересі болатын.Бірақ орта
ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттерінде ХIVғасырдан бастап-ақ бірте-бірте
орныққан хан билігін тікелей мұраға
алу(әкесінен баласына)принципімен қатар хан билігіне беделді рубасы
құқығының басым болатын бұрынғы түрік-монғол принципі де сақталып қалған
еді, яғни ағасы (ханның ағасы)өзінің немересінен (ханның ұлынан)үлкен
саналатын, демек Жәнібек сұлтан сияқты хан атағына Керей сұлтан да үміт ете
алатын.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен
тайпалардың едәуір бөлігі бағынды, олардың төңірегіне көшпелі рулық
тайпалық шонжарлардың айтарлықтай топтары, әсіресе үстем таптың Барақ ханды
қолдаған және Сырдариядағы қалалармен байланысты бөлігі
таптасты.Шонжарлардың бұл топтары өздерінің Сыр өңірінің отырықшы, егінші
халқын қанауға, жергілікті қалалардың саудасы мен қолөнер кәсіпшілігінен
пайда алуға дәмеленуін қамтамасыз ететін берік хан билігіне мүдделі
болатын.Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы жиырма жылға жуық
күреспен,көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған
басшыларының қарсылықтарын басумен айналысып жүргенде, Қазақстанның
оңтүстігінде мұндай күшті билікті Ақ Орда хандарының мұрагерлері қамтамасыз
ете алатын еді. Оларға рулар мен тайпалардыңӘбілқайырға наразы көптеген
көсемдері өз бодандарымен бірге ағылып келіп жатты. Қаратау баурайлары мен
Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер Созақ, Сығанақ, бәлкім Сауран
мен басқа да онша ірі емес бекіністер, сірә Жәнібек пен Керейдің қолында
болса керек.
50 жылдардың аяғында Әбілқайыр қалмақтардан (ойраттардан)
жеңілгеннен кейін, ол ойрандалған ұлыстарда қатаң шаралар қолданып тәртіп
орнатуға кіріскен кезде, Керей мен Жәнібек бағынған көшпелі рулар мен
тайпалардың жағдайы бұрынғыдан да қысымшылыққа ұшырады. Әбілғазы Шыңғыс
ұрпақтарының арасында ханның қысымына ұшырамаған не оның садағының оғы
дарымаған бірден-бір адам қалмады[25] деп жазды
Әбілқайырдың көрші елдердің ішкі істеріне үнемі дерлік араласып
отыруы, үздіксіз жүргізген соғыстары мен шапқыншылықтары мемлекетті
құлдырауға жеткізді. Осының бәрі өзбек және қазақ тайпаларының ара жігінің
ажырауына және соңғыларының ұлыстың оңтүстік-шығыс аумағына көшіп кетуіне
алып келді. Моғолстан ханының Жетісу халқын ойраттардың шапқыншылықтарынан
қорғай алмауы сияқты, Әбілқайырдың іс-әрекеттері де бүкіл аймақтың соғыстар
мен талас-тартыстар күйзелткен халық
бұқарасының бұрынғыдан да зор наразылығын туғызды. Халық өзінің ауыр
жағдайы үшін орта ғасырлардағы көшпелі қоғамға тәнқарсылық түрі-Шығыс Дешті
қыпышақта да Жетісуда да билеушілерінің қол астынан көшіп кетумен жауап
қайырды.
50 жылдардың аяғында осындай көшіп кетуді Жәнібек пен Керей
басқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ, Түркістан мен Жетісу малшылары мен егіншілері
өздерінің өндірістік еңбектерінен әлсін-әлсін қол үздіріп отырған толассыз
тонаушы соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар жағдайында қисапсыз
ауыртпалықтар тартып, кіріптарлыққа түсті. Орта ғасырлық далалық еркіндік
жағдайында олардың қолдарынан келген бар қарсылықтары өздері бағынатын
билеушілердің қол астарынан көшіп кету ғанғ болды. ХVғасырдың 50 жылдарының
соңынан бастап, 70 жылдардың басына деиін Әбілқайыр хан билігінің соңғы
кезеңінде ерекше жиілеп кеткен Жошы әулетінің, көшпелі рулар мен тайпалар
көсемдерінің қайта-қайта бұрқ етіп отырған бүліншілігі жағдайларында, бұл
ханның қалмақтардан жеңіліске ұшыраған сәтінде Шығыс Дешті қыпышақтан,
Сырдария бойындағы алқаптар мен Қаратау бөктерлерінен Батыс Жетісуға екі
жүз мыңға дейін адам, негізінен қыпышақ рулары мен тайпалары көшіп кеткен.
Тұрғын халықтың жаппай көшуін Жәнібек пен Керей бастады. Олар өз
төңіректеріне басқа да Жошы әулеті мен соларға тәуелді көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ далалары тұрғындарының рулық-тайпалық топтарын
жинастырып алды да, 1458- 1459 жылдары Әбілқайыр хандығынан тысқары,
Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне ертіп кетті. Орта ғасыр авторларының
ішінде бұл оқиғаны тұңғыш тіркеген мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлат.Ол көшіп
барған қазақ топтарының жақты орналасқан аумағын да атайды: Бұл уақытта
Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы тегінен тараған сұлтандарға
көп зардап шектірді. Жәнібек хан мен Керей хан одан қашып, Моғалстанның
батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы
округтерін берді
Махмұд ибн Уәли Әбілқайыр саясатына наразы болған көшпелі
тұрғындардың оның қол астынан көшіп кетуі тым жиі акті болғанын атап
көрсетеді.
Жәнібек және Керей хандар бастаған қазақтардың қалың бұқарасының
оңтүстік және орталық Қазақстаннан Жетісуға, Шу, Талас алқабына қарай
ойысуы тегін емес.Бұған Ақ Орданың Моғолстанмен, ең бастысы оның Жетісудың
солтүстік бөлігінің иелерімен ертеден бергі достық қатынастары;Жәнібек пен
Керейге қарасты өлкенің басым бөлігін мекендейтін тұрғындарының этникалық
жақындығы;ең соңында, феодалдық-бытыраңқы Монғолстанның әлсіздігі; оның
билеушісінің Жетісудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Кіріспе ----------------------------------- ----------------------3-11
б.б
II Негізгі бөлім
1. Ж.Қ.Қасымбевтың өскен ортасы мен нңбек жолының жолының басталуы ---
------------------------------12-24 б.б.
2. Қазақ хандарының тарихы-------------------------25-3 7 б.б.
3. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресі
---------------------------------38 -60 б.б.
III Қорытынды-------------------------- ------------------------61-64 б.б.
IV Пайдаланған әдебиеттер------------------------- ---------65-67 б.б.
Тақырыптың өзектілігі Елбасымыздың қазақтың өз тарихынан ұялуына
ешқандай негіз жоқ, онда өз елін және өз жерін мақтаныш тұтып, шатыққа
бөлейтін жайлар өте көп екендігі туралы айтқан сөздері өте орынды. Бірақ
осы пікірдің үдесінен шығу үшін тарихты тисті талаптарға сай,жоғары
деңгейде оқытуға тиспіз, бұл пәнді Қазақстанның барлық жоғары оқу
орындарының басым бейімді пәніне айналдыруымыз, жастардың оған деген ынта-
ықыласын арттыруымыз қажет.Бәлкім, ежелден-ақ тәуелсіздік тәжірибесін
бойларына сіңірген, азаттықтың еркін ауасымен демалып үйренген және сонысын
мақтаныш тұтаынелдер үшін бұл мәселе оншалықты өзекті емес шығар, алайда,
біз үшін тарихты терең оқып-білу,одан сабақ алабілу жүз есе маңызды,-дейді
Ж. Қасымбаев.[1]
Ұланғайыр тарихымыздың мұқият жазылып, қағаз бетіне басылып, кейінгі
ұрпақтардың мұрасына айналуында орын алып келген орасан кемшіліктердің бар
екендігін бүгінде әрқайсысымыз білеміз. Әрине тарихты жасаушы тоқтаусыз
алдыға жылжыған уақыт пен сол кезеңде өмір сүруші халық. Ал сол тарихты
жасаушы-әр кезеңнің мәнді оқиғаларың мұқият саралап, талдап, жинақтап,
қорытып жазып отыратын тарихшылар екені тағы да рас.
Құдайға шүкір, бүгінде бізде тарихшылар жетеді. Сондықтан қазіргі
тарихтың ойдағыдай жазылатынына ешбір күмән болуы мүмкін емес. Ең маңызды
мәселе-еліміздің Х1Х ғасырдың арғы жағында жатқан тарихымыздың ақтаңдақ
тұстарының орнын толтыру, отаршыл Ресей тарихшылары мен кеңес өкіметі
тұсындағы тоталитарлық заман кезінде әдейі бұрмаланып жазылып келген
тарихты түгендеп, түзеп жазып, ақиқаттың ақ жолына шығару болып отырғаны
белгілі.
Осы орайда тәуелсіздік тізгіні қолымызға тигелі бері кезінде
Қазақстанның төл тарихын туралап жазуға тырысып, сталиндік зұлматтың
құрбаны болып кеткен Мұхаметжан Тынышпапаев, Санжар Аспандияров және өткен
ғасырдың елуінші жылдары қуғындауға ұшыраған Ермұқан Бекмаханов, Бек
Сүлейменов сияқты ғалымдардың әділ ісін жалғастырудың қолға мықтап алған
тарихшыларымыз да баршылық
Сондықтан да Елбасы Н Ә.Назарбаев,Ұлы тұлғаларын білмейін-
ше,бірден-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тағдырының айнасынан
бір тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз,оның рухын, тынысын
сезінеміз.
Сондықтан да халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік
парызын айқын да анық да түсінген, қандай қиын-қыстау жағдайда да оны адал
орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім өз жұртының
нағыз азаматы болып қала берген. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз
ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген. Ол,ол ма, белгілі бір
мағынасында олардың өздері де халық тарихының тұтас бір дәуіріне татыған,
халқының бағытынан жаңылмай тәуелсіздікке бастайтын жолын нұрландырған ел
тарихының шамшырақтары болған[2],-деп тұлғалардың тарихтан алар орнын
көресетеді.
Сондықтанда тарихшылар ұлттық намысты, қазақ рухын жоғалтпай, шаң
басқан архивтерді ақтарып, іздене жүріп, әділет төріне ұмтыла берді, ұмтыла
берді. Осындай тынымсыз еңбегімен мұндай ғалымдар кезінде кеңес өкіметінің
өзін де мойындатып, ерен еңбегіне лайықты бағалар ала алды. Солардың бірі-
тарихшы ғалым Жанұзақ Қасымбаев дер едік.
Ол Геродоттың тарих жөніндегі пікірін берік ұстаған, тарихи
шындықтың бәрібір жеңетініне күмән келтірмеген, соған үздіксіз ұмтылған,
шын мәнінде үлкен зерттеуші, талантты тарихшы. Олай дейтініміз, ол өзінің
бүкіл рухани ізденістерін, саналы ғұмырын тарихқа қызмет етуге арнап, оның
большевиктік партияның өзінен бұрын өмірге келген, идеологияландыруға көне
бермейтін тұстарының қыр-сырын мүмкіндігінше шынайы ашумен белсенді
айналысып, амалсыз сарай ғылымына айналған тарих ғылымының кеңес
дәуірінде де нақты деректермен сөйлейтін ғылым болуына өзіндік үлес қосып
келді.
Біздіңше, ғалымның беделі еңбегінің санымен емес, сапасымен, оның
тиянақты да жүйелі тындырған салмақты да жүйелі тыңдырған салмақты ісімен
бағаланса керек. Ж. Қасымбаевтың зерттеушілігі, ұстаздығы өзінің тарих
саласындағы берік те биік тұғырына іс жүзінде адалдығымен өлшенеді.
Беленді жас зерттеуші, үлкен құлшыныспен жігерленген Ж. Қасымбаев 70-ші
жылдардың басында-ақ, тарихи сананың өркендеуін ықпал ете білген бір топ
ғалымдар қатарында ұлттық мүддені қорғайтын тынымсыз ізденістер жолына
түсті. Қоғамдағы тоқырау аталған жылдарда аға буын тарихшы ғалымдардың
көпшілігі партиядан қаймығып, өз ойларын бүкпелеп, ашық айта алмай
қапаланса, ол өз зерттеулерін партия тарихынан аулақ, саясатпен тікелей
байланыссыз тарихи кезеңдерден, жолдардан іздестірді. Мұның өзі оның
пікірін біршама еркін білдіруінемүмкіндіктер берді.
Қазақстанның тарих ғылымының дамуына үлес қосқан, тарих ғылымдарының
докторы, профессор, гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі,
Қазақстан халыққа білім беру ісінің еңбек сіңіргенқайраткері, Абай атындағы
Алматы мемлекеттік университетінің (Қаз.Ұ.П.У. )гуманитарлық факультеттері
Қазақстан тарихы кафедрасының меңгерушісі Жанұзақ Қасымбаев.
Болашақ зерделі ғалым иісі қазақ баласы үшін қасиетті мекен
саналатын Семей өңірінде (қазіргі Шығыс Қазақстан обылысы ),Аягөз
топырағында 1941ж. 25 желтоқсанда дүниеге келген.Ол Семей облысы, Шұбартау
ауданында С. М. Киров атындағы қазақ орта мектебіне ( 1949-1959ж)және ол С.
М. Киров есімімен аталған қазірігі әл-Фараби атындағы қазақ ұлттық
университетіне (1960-1965ж)оқиды.1965-1967ж. ж.еңбек жолын Талғар
қаласындағы Пушкин атындағы мектепте пән мұғалімі болды. 1967ж. қазіргі
Абай атындағы Қазақ Ұттық Педогогикалық Университетіне оқытушы, 1970ж.
Семей қаласының тарихы(1718-1917ж )атты тарырыпта кандидаттық
дисертация,1983ж. Шығыс Қазақстан қалаларының қазақ ауылымен орыс шаруа
мекендерімен және іргелес мемлекеттермен қарым-қатынастардың орталықтары
ретінде дамуы ( ХVIII ғасырдың 20 жылдары-1917ж.) деген тақырыпта
докторлық диссертация қорғады.
КСРО министерлер кеңесі жанындағы жоғары аттестациялық комиссияның
1983ж. 30 желтоқсандағы шешімімен ( 51 хаттама) Ж. Қасымбаевқа тарих
ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесі берілді.[1]
Осылайша оның тарихтың терең қойнауларын ақтауға біржола бет бұрған қызу
өмірі басталады.Зерттеулерінің негізгі бағыттары \ Қазақстанның қалалары,
қазақ жерін Ресейдің отарлап, өзіне қосып алуы, ХVIII ғасыр мен ХIХ
ғасырдың басындағы ұлт-азаттық қозғалыстар, ХVIII-ХIХ ғасырлардағы
Қазақстанның орталық Азия елдерімен халықаралық саяси және сауда
байланыстары, көшпенділер мен отырықшы тұрғындардың өзара қарым-
қатынасы,ХVIII және ХIХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ хандарының
өмірі мен қызметі сияқты тақырыптарға арналды. Осы зерттеулеріне байланысты
ол 500 баспа табақ көлемінде еңбектер жазды. Оның ішінде 20-дан астам
монографиялар мен кітаптар шығарды.Біршама еңбектері Ресейде, Қырғызстанда,
Өзбекстанда, Түркияда, Қ.Х.Р.-да жарық көрді. Олардың кейбіреулеріне
шетелдерде, оның ішінде Германияда рецензиялар, пікірлер жарияланды.[3]
Еліміз егемендік алғалы профессор Ж. Қасымбаевтың ХХ ғасырға дейінгі
қалалар мен қоғамдық қатынастардың теориялық мәселелеріндегі зерттеулері
шетелдік тарихнамада қолдау тауып, Қазақстан тарихының зерттеу деңгейін
әлемдік деңгейге көтеру мүмкіндігін тудырды. Ж.Қасымбаевтың Қазақстан мен
Орта Азиядағы зерттеуші тарихшы-ғалым ретіндегі орны әділ бағаланып, 1995
жылы Гарвард университеті жанындағы Орта Азия зерттеушілері деп аталатын
анықтамаға оның тамағы оның есімі мен еңбектері кіргізілді.
Бүгінде ғалымның жетекшілігімен 30-дан аса ғылым кандидаты, 2 ғылым
докторы даярланса, бұл ғалымның ізбасарларға деген ілтипаты, жастарға деген
сенімі болса керек. Зиялы қауым, ресми орындар тәжірибесі мол профессордың
жас ғалымдарды баулып, олардың еңбектерінқорғау ісінің сапалы болуына
ерекше жанашырлық пейілін, үлкен жауапкершілігін ескеріп, оған Абай
атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық университетдің кандидаттық диссертация
қорғау жөніндегі арнайы кеңесін басқару құқығын берді. Ол бүл кеңестің
төрағасы ретіндегі қызметін 1991 жылдын бері абыроймен атқарып келді.
Қазақстан тарихы мәселелерін жан-жақты талдап, саралап, маңызы мен
мәнін ұлтын сүйген көпшілік қауымға жеткізіп, санасына сіңіруде талмай
еңбек еткен тарихшы-ғалымның саяси, қоғамдық, ғылыми-ұйымдастырушылық
қызыметіне талдау жасап, бағалау, оның еңбектерінде жасалған тұжырымдар мен
пайымдаулардың құндылығын ашып көрсету тақырыптың маңыздылығы мен
өзектілігін арттыра түседі. Ал, кейінгі өтпелі кезең мен тәуелсіздік алған
жылдардағы өткір сындарға толы, келелі ой қозғаған бағалы еңбектері әлемдік
аренада өзінің жоғары бағасын алғандығы анық .
Тақырыптың зерттелуі. Тарихи тұлғатану тарих ғылымының құрамдас
бөлімі ретінде айрықша жанр болып табылады.Оның айырмашылығы ол жеке
тұлғаның ғана ғұмырын көрсетіп қоймайды, сол тұлғаның қызметі арқылы
тарихты сомдаған зерттеудің түрі. Жеке тұлғаның, атап айтсақ ғалымдардың
қызметі туралы нақтылы мәліметтерді жинақтауда оның өз еңбектерін
сараптаумен ғана шектелмей, өзі және өскен ортасы, ұстаздары, әріптестері,
нақтылы бір оқиғаны зеттеу барысындағы ғылыми ой-пікірлері мен тұжырымдары
да қарастырылады.Осының нәтижесінде барып белгілі бір дәрежеде ғалым мен
оның қызметі туралы дәстүрлі үлгі бойынша жаңа туынды қалыптасады.
Ж. Қасымбаевтың өмірі, ғылыми-шығармашылық және қоғамдық қызыметі туралы
жарықкөрген жарияланымдарды шартты түрде мынадай топтарға бөліп қарастыруға
болады.
-Әр жылдарда жарық көрген түрлі энциклопедиялық, академиялық
басымдардағы қысқа өмірбаяндық мақалалар мен арнайы биобиблиографиялық
басылымдар.
-Қазақ хандықтарының тарихы туралы еңбектері. [4]
-Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күр
жөніндегі еңбектері.[ 5]
Алғашқы топқа әртүрлі энциклопедиялар мен анықтамалықтардағы мақалалар (
6)және 2 биобиблиографиялық басылым жатады.[7] Осылармен қатар ғалымды
тарихшы, педагог және ғылыми ұйымдастырушылығын жазған Мамырайымовтың
Ж.Қасымбаевтың жалпы қызыметіне баға берілген тұстары сипатталғанын айтып
өткеніміз жөн.[8] Сонымен қатар Талас Омарбеков тарих ғылымының докторы,
Бақдәулет Берлібаев тарих ғылымының кадидаты және Ерғали Ахметтердің
мақалаларында да ғылымның еңбектері мен ұстаздық қасиеттері сипатталды. [9]
Сонымен, тарихи әдебиеттерге және көркемсөздік шығармаларға жасалған
тарихнамалық шолу профессор Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми шығармашылық
мұрасына, педагогикалық, қоғамдық-саяси, мемлекеттік қызыметіне ғылыми
қағидаларға негізделген кешенді зерттеу қажеттігін көрсетеді.
Диплом жұмысының міндеті мен мақсаты. Диплом жұмыстың мақсаты-
Жанұзақ Қасымбаевтың өмірі мен қызыметін тарихи үрдістер және профессордың
республика ғылымына, білімі мен мәдениетіне қосқан үлесін көрсету,
толыққанды қалыптасқан ғалымның тұлғалық бейнесін жаңғырту,ХХ ғасырдың
соңғы жартысындағы Қазақстан тарихындағы оның орнын анықтау.
Осы мақсаттарға сәйкес, мынандай міндеттер алға қойылды-
1. Ж. Қасымбаевтың ғалым және қайраткер тұлға ретінде, сондай-ақ оның
азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторларды ашып
көрсету.
2. Ғалымның ғылыми қызыметінің дамуындағы кезеңдерді айшықтау.
3. Профессордың Қазақстандық тарих ғылымының қалыптасуы мен дамуы
жолындағы ғылыми-ұйымдастырушылық ролін анықтау.
4. Ж. Қасымбаевтың еңбектері арқылы қазақхандықтарының тарихын жазу.
5. Жоңғар шапқыншылығы кезіндегі қазақ хандығының жауға қарсы күресін
профессордың еңбектеріне сүйене отырып жазу.
Зерттеу жұмысының храналогиялық шеңбері 1941-2004 өмірі мен
ғылыми- ұйымдастырушылық,ағартышулық,қоғамд ық қызметін хv ғасырдың 60
жылдары қазақ хандарының жауға қарсы күресі туралы зерттеулерін қарастыра
отырып зеттеу мазмұнының толыққанды ашылуына мүмкіндік жасайды.
Жұмыстың методологиялық негіздеріне-өзекті тарихи мәселелерді, оның
ішінде көрнекті тарихи тұлғалардың шығармашылығы мен қызметін зерттеуге
мүмкіндік беретін жалпы ғылыми және арнайы тарихи әдістер кешені
қолданылды, Сонымен қатар, жұмыстың орындалу барысында бірінеше әдістемелік
тәсілдер де қолданылды, деректемелік іздестеру мен зерттеу, осы жұмыстың
жазылуына негіз болған зерттеу обьектісі ретінде қарастырылып отырған
профессор Ж. Қасымбаевтың ғылыми шығармашылығына тұжырымдамалық талдау
жасау.
Дипломдық зерттеу жұмысын жүргізуде автор тарихи фактілер, оқиғалар
мен құбылыстарды жан-жақты қарастыруды талап ететін обьективтілік мүддесін
үнемі басшылыққа алған. Сондай-ақ, жеке тұлғаның қалыптасуына әсер ететін
сыртқы және ішкі жағдайларды анықтау, теоретикалық саралау, тарихнамалық
сындарлы пікірлер жиынтығынан пайда болатын тарихи қағидалылыққа сүйенген.
Жалпы композициялық негіз ретінде бүгіннен кешегіге немесе өткенге,
салдарынан себебі мен дәлеліне бағытталған өткенге шолу жасау, яғни
ретроспекциялық әдіс пайдаланылды.
Көрнекті ғалымның өмірбаянын арнайы тарихи зерттеу де бүгінгі таңда
ғылыми бағыттың бір саласы болып отырғандығы даусыз. Осы аталған
методологиялық және әдістемелік негіздерді қолдану барысында тарихи
оқиғалар мен бағалауда өркениеттік көзқарастар мен ұлттық мүдде ұстанымдары
үнемі басты назарда болды. Сонымен қатар зерттеу жұмысында жасалған
тұжырымдар мен айтылған пікірлердің өзара логикалық үйлесімділікте болуына
да ерекше мән берілді.
Зерттеудің деректік негізі-зерттеліп отырған мәселенің деректік
негізі өзінің мақсаты мен міндеттеріне сай мұрағаттық құжаттар мен
басылымдарда жарияланған деректерден тұрады. Ғалымның артында қалдырған бай
шығармашылық мұрасымен қатар, оның көпқырлы ғылыми шығармашылық және
қоғамдық қызыметінің жаңа тұстарын ашуға көмектесіп ғана қоймайды, оның
басты өзегі болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы профессор Жанұзақ Қасымбаевтың
өмірі, ғылыми-ұйымдастырушылық,ағарту-педа гогикалық қызыметін алғаш рет
зерттеу, оның Қазақстан ғылыми, білімі мен мәдениетіне және қоғамдық
өміріне қосқан сүбелі еңбегін тұңғыш рет кешенді бір тұтастықта қарастыру.
Осы уақытқа дейін ғалым және оның мұрасы жайлы журналистер, әріптестер,
замандастарының әңгіме, мақала, естеліктері мен ғылыми-шығармашылығына
берілген сын-пікірлерінде өмірі мен қызыметінің кейбір сәттері ғана үзік-
үзік қарастырылып келген болатын. Сондықтан да мұндай жарияланымдар Жанұзақ
Қасымбаев әлемін толық танып білуге қосалқы материалдар ретінде ғана
қолданылатыны анық.
Жанұзақ Қасымбаев бүгінде республикадан тысқары жерлерге де кеңінен
танымал. Оның 500-ден астам баспа табақ көлемінде жарық көрген жұмыстары
Қазақстанда ғана емес, сонымен бірге Ресей, Қырғыстан, Өзбекстан, Түркия,
Қытай халық республикасы тәрізді шет мемлекеттерде жарық көрді. Сондай-ақ
Екатеринбург, Махачкала, Нальчик, Орынбор, Тоиск, Новосибирск, Уфа,
Ташкент, Минск, Анкара, Пекин, Каир, Бонн сияқты қалаларда өткізілген
халықаралық ғылыми конференцияларда профессор Ж. Қасымбаев сөз сөйлеп,
қазақ тарихын әлемге әйгіледі, қазақ елінің берік рухы мен тарихи өсу
жолдарын марапаттап, әлем жұртшылығына тарихымызды таныстыруға сүбелі үлес
қосты.[10]
Айтулы ғалым өз ғұмырында 20-дан аса монографиялық еңбектер жазса,
кейін 3-4жыл ішінде ғана жүздеген жылдар бойы тәуелсіздік жолындағы күрес
басшылары бола білген қазақ хандығының аса көрнекті қайраткерлерінің өмірі
мен қызыметін суреттейтін жүйелі жинақ монографияларын жариялап
үлгерді.[11] Ұстаз әрі ғалым Жанұзақ Қасымбаев осы екі ұғымға да сай екенін
бүкіл ғұмырымен дәлелдеп келеді.
Жұмыстың қолданбалық маңызы. Қазастандық тарихнамада ғұмырнамалық
жанрдың толыққанды бір сала ретінде дамуына әсер етеді. Сонымен қатар
дипломды зерттеуде көтерілген мәселелер мен олар бойынша алынған нәтижелер
мен жасалынған кейбір тұжырымдар мен пайымдауларды орта, арнаулы және
жоғары оқу орындарының тарих факультеттерінде дәрістер оқу мен арнаулы
курстарды өтуде, тарихнамалық зерттеулерде пайдалануға болады.
Диплом жұмысының құрлымы:кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қосымшадан тұрады.
1. Ж.Қ.Қасымбаевтың өскен ортасы мен еңбек жолының басталуы Жұмыстың
кіріспе бөлімінде зерттеу тақырыбының өзектілігі негізделіп,мақсаттары мен
міндеттері,әдістемелік негізгі,ғылыми жаңалығы мен қолданбалы маңызы
айқындалып мәселенің зерттеу дәрежесіне талдау жасалады және пайдаланылған
деректерге сипаттама беріледі.
Тарих ғылымдарының докторы Жанұзақ Қасымбаевтың өскен ортасы мен
еңбек жолының басталуы деп аталатын бірінші бөлімінде Жанұзақ Қасымбаевтың
шыққан тегі,өсен ортасы,азаматтық көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен
факторлар мен еңбек жолының басталуы тарихи деректер негізінде сараланған.
Оның өмір деректеріне көз салсақ ұлы отан соғысы кезіндегі жетім-
жесірөскен ұрпақтың тұрмыс қиындығы мен арпалысып,шынығып,шырығып ержеткен
өкілінің ғұмырын көресіз.
Жанұзақ Қасымбаев 1941 жылы желтоқсан айының 25-інде Шығыс
Қазақстан бұрынғы Семей облысы Аягөз шубыртауауданы Баршартас селосында
дүние келді.Әкесі Сабықанов Қасымбай соғыс қарсаңында Семей облысының
Шұбартау ауданында Семей облысыныңауылдық кеңестік төрағасы екен.Әкесі
стахановшыл,елді азық-түлікпен ССРО ет және сүт министірлігінің құрмет
грамотасымен марпатталған.
1941 жылдың 25 желтоқсанда құдайдан тілеген ұл бала дүниеге
келіпті.Ғұмырың ұзақ болсындеген тілекпен оның атын Жанұзақ қойған.
Содан екі айдан кейін майданға алмау жөніндегі броны бола тұра,өзі
сұранып соғысқа аттанып кеткен. 1942 жылы оның соғыста мерт болғандығы
туралы қара қағаз келіпті.Аздап хат танығаны болмаса,белгілі білімі жоқ
анасы Қойшатай еден жуып еңбек етіп,туа сала әкеден жетім қалған Жанұзақ
пен оның әпкесі Тілеукенді жетелеп жүріп аман-есен ержеткізген. Анасы 1977
жылы дүние салды. Екі баласыда жоғары білім алып,өмірдегі өз жолдарын
тапқан.Қаршадайының өмір тауқыметін басынан кешірген Жанұзақ Қасымбаев бес
жасынан баулынып,анасымен өмір мектебіне төселді.
Жолы болғанда қандай десеңізші. Әпкесі –Қазақстанның еңбек сіңірген
мұғалімі,інісі-ғылым докторы,профессор. [12]
Ал осы Жанұзақ Тұрмыстың қиындығынан жағдайдың жоқтығынан Шұбартауда
мектеп табалдырығынан тек 8 жасында ғана аттапты,орта мекткепті 1959 жылы
бітіріп шығады.
1928 жылы ашылған мектепте кейіннен Қазақстан Республикасы ғылымы
мен мәдениетін сүбелі үлес қосқан бірқатар абзал жандар оқыды: О
Хаймолдин, Б Жылысбаев,Е. Рахмадиев, Т.Шойынбаев,М.Ралиев, М.Мағауин,
Х.Әдіьаев, Н.Рымғалиев, К.Ыбраев, К.Ахманбаев, Т.Т.леуханов, т.б.
Соғыстан кейінгі жылддарда алшақ қазақ өңірлері енді ғана жоғары оқу
орнын тамандаған оқытушылар мен қамтамасыз етіле бастағанда,осы бір
шалғайдағы оқу орны барлық дерлік пәндерден жоғары педагогикалық, тіпті
унивеситтетік білімі бар мұғалімдер мен толықтырылған еді. Болашақ
тарихшының білім деңгейіне де осы жағдайдың тікелей әсер еткені айғақ.
1958 жылы Жанұзақ Қасымбаев Алматыдағы П.И.Чайковский атындағы
музыкалық училищесінің “Баян” бөліміне оқуға түскен.
-Бәрі де сол жетімдіктің,жанбағыстың қамы ғой,-деді Жәкең менің
таңданысымды өзімнен байқап [13] –жасымнан баян тартып үйрендім.
Музыканыда едәуір қабілетін бар еді. Тарихқа аңсарым аумаса, мүмкін жап-
жақсы музыкант болып кетер ме едім? Баянда ойнау қосымша мамандығым болды.
Қиын кездерде нанын жеп,жақсылығын көрдік.
Бірақ, Жанұзақ Қасымбайұлын алда музыканттықтан мүлде басқа,
тарихшыдлық өмір күтіп тұр еді. Ол тарих атты күрделі де қызықты ғылымның
қтяндарға өрлеген қиын соқпақтары мен тар жол, тайғақкешулер еді.
1959-1960 жылдары талантты жастық С.М. Киров атындағы
университтеттің тарих факультетінде тыңғылықты білімге тартылуы,оның
келешектегіғылыми-педагогикалық деңгейінің жетіле түсуін мейлінше нығайтты.
Е.Бекмаханов,М.Ахынжанов,С.Кенжебае в,Г.И.Семенюк,М.Даришев,кейін тарих
ғылымдарының докторы профессорлар -Ә.С,Такенов, С.К.Жақыпбеков
Т.С.Найзағарин,т.б. жас тарихшының кәсіпқойлық дәрежесіне біршама әсер
етті. Тарих факультетін жақсы бітіріп шықты.
Ұстаздарының аспирантурада қал дегеніне қарамай,отбасының жағдайына
байлв\анысты,Талғар қаласында тарих пәнінің мұғалімі болып 2 жыл мектепте
жұмыс істеді.
Содан кейін ғана солкездегі Абай атындағы Қазақтың мемлекеттік
педагогикалық институтының тарих кафедрасына ассисент болып
орналасып,инемен құдық қазуға кірісті,яғни ғылым жолына түсті.ҚАЗМУ-дың
тарих факультетінде оқыған кезінде профессорлардың лекцияларын тыңдап,ақыл
кеңестерін естіді.
Ғылыми- зерттеулеріне М.Асылбеков,О.Исмағұлов, К.Байпақов сияқты
белгілі ғалымдар бағыт беріп, қамқорлық көмектерін ұсынды.
Жанұзақ Қасымбаев Қасымбайұлы тек ғылыми ғана емес, сонымен қатар
өмір жолына ұстаздық жол сілтеген абзал жанды педагогтердің бірі-
Г.И.Семенюк болатын.
Жанұзақ Қасымбаевтың 1970 жылы “Семей қаласының тарихы(1718-
1917жылы)” тақырыбында қорғаған кандидаттық диссертациясының
жетекшісі Г.И.Семенюктің ұстаздық орны тым ерекше.Оның жас тарихшысы
адамгершілік қасиеттерге баулығанеңбегі тіпті бір төбе. Осы кезден Жанұзақ
Қасымбаевтың шығармашылық ізденісінің басты бағыттары қалыптасты. Москва,
Санк Петербург, Омбы, Томск, Барнаул, Новосибирск, Орынбор, Астрахань,
Элиста, Ташкент, т.б. қалалардың бай архив қорларынан жинастырылған,
сұрыпталған құнды құжаттар негізінде 1983 жылы “Шығыс Қазақстан қалаларының
қазақ ауылымен,орыс шаруа мекендерімен және іргелес мемлекеттерімен қарым-
қатынастардың орталықтары ретінде дамуы (XVlll ғасырда 20-шы жылдары -1917
жылы)”атты тақырыпта қорғалған докторлық диссертацясы тарих ғылымдарындағы
жаңалық. Осы және кейінірек жарияланған басқа да зерттулерінде тарихшы
тұңғыш рет кейінгі феодалдық қоғамның ыдырай бастауы және копиталистік
процестің аяшақ отарланған өлкеде орын төбе бастаған жаңа құбылыстардың
өзіндік ерекшеліктері хақында жаңа концептуалды теориялық қағиданы тұңғыш
рет негіздеді.
Оның докторлық диссертациясының азаматтық тарих ғылымы саласындағы
қомақты үлес екендігін ССРО ғылым Академиясының тарих институтының ССРО
халықтарының тарихы бөлімінің арнайы отырысында Н.Бекмаханова, К.Юсупов,
Ш.Мухамедияров, түреімен ғылым Академиясының мүше корреспонденті
С.Агаджанов,т.б. басып айтқан.
Осы жұмыстың ресми сарапшылары ССРО мемлекеттік және Лениндік
сыйлықтарының иегері В.Я.Янин, белгілі ғалымдар
Х.Арғынбаев,Н.В.Алексеенко,зертеуге пікір жазған академик Ю.С.Кукушкин,
қырғыз академиясының мүше-корреспонденті К.Үсембаев, Х.Зияев, ғылыми
кеңесте сөз сөйлеген академик А.Нүсіпбеков,мүше-корреспондент
Б.Сүлименов,т.б. диссертацияда шешілген проблемалардың тың сарынын ерекше
атаған.Осы проблеманың төңірегінде Жанұзақ Қасымбаев көп кешікпей бірнеше
қомақты зерттеулер жариялады
Аталмыш монографиалар:”Под надежную защиту Росси”Алматы,1986 “Города
Восчного Казахстана в1861-1917 годах”(социально –экономический
аспект.Алмата,1990)ССРО және шетелдің баспасөз бетінде тура бағасын алды.
”Вопросы истории”,”Военноисторический журнал”,”Наука в Сибире”,”Известия
АН.КазССР,(серия общественных наук)”,”Южный Урал”(Оренбург) зерттеулердің
концептуалдық жаңашылдығына ерекше міән берген.[14]
ХХ ғасырдың 80-ші жылдарының екінші жартысы –ғалымның зерттеушілік
кезеңіндегі басты кезкң. СОКП-ның идеалогиялық күйреуі,қауымның шынайы
дербестікке ұмтылуы отан тарихының жаңа кезеңіне алғы шарт қалыптастырды.
Профессор Жанұзақ Қасымбаевтың ғылыми зерттеулерінің басты
бағыттарын айтар болсақ, олар: XVlll-XX ғасыр басындағы өлке қалаларының
қазақ ауылдарымен және іргелес елдер мен қарым –қатынасы ;Қазақстанның
аталған кезеңдерде орта Азия елдері мен саяси және сауда байланыстарының
дамуы; қазақ жерлерінің Ресей империясы қол астына көшуі ; қазақ
мемлекетінің тарихындағы белгілі қайраткерлер (Хан,билер) мен қол басы
батыпърлар т.б.[15]
Академиялық жүйеде қызметте болмаған, Жанұзақ Қасымбаев ізднуші
талабы мен зерттушілік талғамын шыңдауы барысында ғылыми жұмысын оқу-
педагогткалық жүйемен ұштастыра білді.
Көптеген ұлт жанды ел азаматтары қатарында Жанұзақ Қасымбаевта 1986
жылғы қасіретін басынан өткізді. Қазақ жерінің Ресейге қосылуы хақында
ұлтшылдық сарынның ықпалындв қалған деген жалған айып тағылған ғалым-
педагог құдіретті мемлекеттік қауіпсіздік комиттетінің тырнағынан әзар
дегенде арылды. Партия жиналысында жеке мәселесі қаралған ғалымды
жергіңлікті баспасөз де біраз төмпештеп бақты.Соңғы жылдарда сол мезетте
қуғынға түскен ғалымдар хақында, соның ішіндеЖанұзақ Қасымбаев туралы да
жазылғанына көпшілік күә. Сол желтоқсан қасіретінде табандылығын айқындаған
автордың бұдан кейінгі зерттеулерінің оның жылтыраған әсем сөзден аулақ,
елдің бұрынғысы мен болашағын ұштастыратые проблемаларға арнауы кездейсоқ
емес.Уфада, Екатеринбургте, Бішкекте, Ташкенте, Новосибирскіде, Омбыда,
Томскіде, Орынборда, бірнеше мәрте Москвада жарияланған еңбектері өткен
заманда, яғни,кеңес өкіметі кезінде көмескі ғана көтерілген даулы
оқиғаларды жаңғырту автордың табандылығының көрінісі. Қазақ жерінің Ресей
империясы құрамына қосылуының саяси астарларын айқындаған ғалымның
пікірлері осы күндер қоғам негізі ретінде қабылдаған баға.
Сол 80-шы жылдардың соңы 90-шы жылдардың басында өткен ғылыми
таластар обьективті түрде зерттеушілерден тың деректер негізінде тыңғылықты
дәлелденген, түбірлі зерттеушілерді талап еткені белгілі. Тағы да архив
қорларынды ізденіс жалғастырылды 1993 жылы жаңа құжаттарға негізделген
Кенесары хан хақында 30000дан мен баспадан шыққан зерттеу Е.Бекмахановтың
атақтың зерттеуінен кейінгі екінші кітап қай жағынан қарастырсада Жанұзақ
Қасымбаевтың 90-шы жылдары жарық көрген монографиялары оқырмандардың ойынан
шықты, ұлттық санаға жаңаша дем беруге бір үлесі еді.
1995 –жылы жарияланған Құнанбай қажыға , атақты аға Сұлтанға
арналған тұңғыш, тарихи монографиясы Абай тануға қосылған елеулі үлес
екендігін сарапшылар бір ауыздан баспа бетінде атап өткендігінде естен
шығармаған жөн.ал 1995-жылы “Атамұра ” корпорациясы 30000 дана мен
Ақмоланың тарихына арналған ғылымның зерттеуін жариялады. Осы кезде жаңа
астананы Алматыдан басқа қалаға көшіруге тіпті шешімде қабылданбаған
болатын.
Көп жылдар бойы қоғамдық ой-пікірлерді өзіне тартқан-Улы жібек жолы.
Қазақ даласының осы тұста дәнекерлік орны айқындалса да, кейінгі тағдыры
күңгірт еді Талантты ғалым бұл халықаралық мәні өте мәселеге де өэінің
ауызайта тольыра айтатынын үлесін қосты. 1996 жылғы “өлке”баспа жарияланған
“Қазақстан-Қытай”.”Караваннаяторгов ля в XlX-начале XX вв”атты ірі
монографиясы соған дәлел
Көптеген архив құжаттарына негізделген аталмыш зерттеу оқырмандардың
көңілінен шықты.”Жень Минь Жибао” өзінің орталық Азия бойынша шеф
кореспонднтті Инь Шугуанның ғалымен сұқбатын оқырмандарына ұсынды.(09 Xll
1996) Моногрфияның терең мазмұны, бай деректік негізін Мюнхэнде шығатын
“Orient” жұрналының сарапшысының пікірінде де басы айтылды. Жанұзақ
Қасымбаевтың соңғы кездегі ғылыми ізденістері есімдері империялық қыспа
заманында көлеңкеге ығыстырылған, қызметтері алаланып, көмескі сипатталған
хандар мен белді шығыс тұқымдарының, батырлары мен белді көшпенді қауым
өкілдеріне арналады. 1999-жылы 1-ші том: Ералы (1792-1794), Есім (1794-
1797), Барақ сұлтан, Абылайдың үш жүзге ортақ хандығы, Әбілхайырдың
өмірінің ақырғы жылдарына арналады. 2-ші том: Айшуақ хан (1719-1810)
Алматы 2001,3-ші том: Хан Жантөре (1759-1809) Алматы 2001,4-ші том: Жәңгір
хан (1801-1845)Алматы 2001. Жалпы көлемі 80 баспа табақтан асатын 4-томдық,
отан тарихындағы бұл жүйені зерттеу тарих ғылымындағы айқын құбылыс.
Жанұзақ Қасымбаев тарих ғылымында тұңғыш рет Ресей империясында
генерал шеніне жеткен алғашқы қазақтар туралы да бірінші монография
жариялады. Тағы да билеуші-сұлтан Баймұхамед Айшуақовқв арналған бұл
зерттеу тың, сирек кездесетін архив құжаттарына негізделген. Талантты ғалым
Қазақстан тарихының бес томдығының XVlll-XX ғасыр басындағы оқиғаларға
арналған үшінші томына белсене қатысып, оның төртінші бөлігінен астамын өзі
жазды.
Тарихшы тек терең ойлы, проблемаларды кеңінен құамтыған ауқымды
ғалым ғана емес, қырық жылға жуық мектептен бастап, жоғары оқу орнын да да
қамтыған шебер педагог. Абай атындағы Қазақ Ұлттық Педагогикалық
Университетіндегі 35-жыл ұстаздық қызметінде мыңдаған талапты жастар
ұлағатты ұстаздан дәріс алды, білімдерін жетілдірді.
Ұстаздық қызметін Жанұзақ Қасымбаевтың өзі де күнделікті қызу
еңбегінің басты қосынды бөлігі ретінде қарайды.2-доктор,30-дан астам XVlll-
XX ғғ басында ұлтымыздың тарихынан қоғаған ғылым кандидаттарын талапты
ұстаздың мектебінен шыққан мамандар.
Кемеліне келген ғылым-педагогтің табыстарына ТМД елдерінің және
алшақ жатқан шет елдердің тарихшылары да қанық. Профессор Жанұзақ Қасымбаев
белгілі беделді тарихшы ғылым ретінде талай рет көптеген халықаралық
конференцияға (Түркия, Сирия, Қытай, Египет, Ресей, Латвия, Өзбекстан,т.б.)
қатынасып, XVlll-XX ғасырлардағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері
жайлы баяндамалар жасап, бүгінгі Қазақстан тарихы ғылымының биік өресін
әлемге танытуға белсене ат салысты [16]
Оның басшылығы мен, тіпті тікелей қатысуымен жоғары және орта
мектепке арналған тұңғыш типтік бағдарламалар, тақырыптық карталар, оқу
құралдары жастардың отан тарихынан білімін жетілдіруде қаншалықты мәні бар
екендігін қалай атап өтпеске. Белгілі ғалым қоғам және мемлекет қайраткері
өзбекәлә Жәнібектің тікелей тапсырмасы мен ұйымдастырылған. 1988жылғы
оқулықтар дайындау конкурысын да тұңғыш жүлденің иегері Жанұзақ
Қасымбаевтың 9 сыныпқа арналған алғашқы оқулығы 1990 жылы жарық көрсе,
қазір ол басылым 6 рет қазақ,3-уі ұйғыр тілінде жарық көріп, оқулықтардың
жалпы данасы 1миллион 200 мың данадан асып түсті.2000 жылы жалпы білім
беретін 12 сыныптық жүйенің 8 сыныпқа арналған байқау оқулығы да жарық
көріп, сынақ тәжірибесінен өтуде. Мұның барлығы өмір жолын мектеп
табалдырығынан бастаған педагогтің 40 жылға жуық еңбегінің нәтижесі
десек,қателеспейміз.
Жанұзақ Қасымбаев шынайы қалыптасқан шебер,көпшіліктің қалауынан
шыққан кәсіпқой лектор. Ғалым педагог әрқашан отан тарихының өзекті
мәселелерін уағыздауда тартынбайтын, талмайтын талант. Шетелдік Би-БИ-
СИ,Азаттық және басқа да арналар да Жанұзақ Қасымбаевтың хабарлары жиі-жиі
естіледі. Қазақ радиосының “Зерде” ұлттық бағдарламасы халқымыздың
тарихының басты белестеріне арналған аптааралық арнайы хабарын 4 жылдан
астам үзбей тыңдаушыларға Жанұзақ Қасымбаев пен бірлесе отырып жеткізуде.
“Ғалым Жанұзақ Қасымбаевтың хабар жүргізушілік шеберлігі өте жоғары
.Тыңдаушыны жібермей, ұстап отыратын ашық дауысы, нәрлі тілі бар
Ғалым халөқымыздың сан ғасырлық тарихына, мемлекетіміздің қалыптасу
кезеңдеріне, хандарымыздың ел басқару тәліміне, батырларымыздың қол басқару
өнеріне көз жеткізе, көңілге қондыра әңгімелейді”-дейді Амантай
Сәтбеков.[17] Оларды тыңдап отырып, халқымызға тән күшті рухты, биік
мұратты, қадір-қасиетті танып білуге болады. Өзіміздің танытудың тура жолы
осы.
Жанұзақ Қасымбаев бірқатар саяси астарлы әлі де алып қарышты, ой
тудырып отырған проблемаларға баспасөз де дәлді бағасын берген публист.
Кәзір оның еңбектері кең танылған. 1986-1990 жылдары ССРО ғылым
академиясының проблемалық кеңесінің тарихи саласы бойынша мүшесі.; 1995-
1997 жылдары Гарвард университетінің жанындағы орталық рның еңбектерін
Оталық Азияны зерттеуші ірі ғалымдардың био-библиографиялық жинағына
кіргізген; 1991-1992 жылдары Қазақстан Республикасының ЖАҚ-тың эксперт
комиссиясы мүшесі,1986-1991 жылдары. Абай атындағы университетінің
жанындағы арнайы кеңестің төрағасының орынбасары; 1992 жылдан осы күндерге
дейін-төрағасы;1992-1996 жылдары . Қырғыстан Республикасы ЖАҚ тың эксперт
комиссиясы мүшесі,- 1994 жылдан Қырғыстан Республикасы мәдениет, баспа ісі
және қоғамдық келісім миністірлігінің жанындвағы оқу-педагогикалық
басылсмдар шығарудың эксперт комиссиясының төрағасы. Бірқатар мерзімді
басылымдардың редакциялық алқа мүшесі ; 1996-2000 жылдары Білім және ғылым
миністірлігі жаныедағы оқу-әдістемелік кеңестің қоғамдық ғылымдар саласы
бойынша төрағасы.
Жанұзақ Қасымбаевтың ғылым –педагогикалық еңбек өзінің бағасы
алған.1986,1988 жылдары ағарту ісінің үздігі;1990жылы, Қазақстан
Республикасына еңбек сіңірген қызметткер; 1999 жылы ”Парасат”орденінің
иегері;1996 –Гуманитарлық Академияның толық мүшесі;Қырғызстан
тарихшыларының Ассоцияциясының құрметті мүшесі;Ұлттық Академияның”құрмет
грамотасын”алған,бірнеше жүлденің иегері.
Мемлекеттік сиылыққа ұсынылған автодың алты томдық зерттеулері бір
ғана кезеңді-XVIII-XIX ғасырдың бірінші жартысын қамтиды. Бұл еңбектер
сыйлыққа қойылатын талаптарға сай кейінгі үш-төртжылдың аралығында 1999-
2002 жылдары жарияланған. Мән беретін бір жәйт-осы тарихи шығармаларда
көшпенді қауымның даму тағдырында ерекше орын алған қайраткерлердің өмірі
мен қызметі тек біржақты, сол әңгіме болып отырған тұлғалардың жеке басына
қатысты сюжеттерді қамтумен шектелмеген.Автордың алдындағы негізгі мақсат
тарихи географиялық жағынан әлдеқайда кеңірек-Орталық Азиядағы халықаралық
қатынастар жүйесінің аталмыш қайраткерлердің көзқарасына, саяси
функциясына, Ресей өкілдерімен байланыстарға өзара әсері жан-жақты
таратылып айтылған “Өмірдің басты фактісі-кітаптар,түйіні бар оқиға-ойлар”-
атақты рыс тарихшысы В.О.Ключевскийждің Пікірінде сабақтастық тәлім бар.
Еңбектер мен терең тұжырымды ой қозғау- Жанұзақ Қасымбаевтың да өмірінің
бір түйні.Ол отан тарихының бір күрделі кезеңіне еңбек етуші, ізденіс
үстіндегі зерттеуші.[18]
Жанұзақ Қасымбайұлы 1993 жылы “Қазақ тарихы” журналы ашылғанда осы
басылымның жанашыр ақылшысы, белсенді авторына айналды.Отан тарихының
журнал көтерген сан қилы өзекті мәселеріне белсене араласып, күрмеуі қиын
тақырыптарға қалам тартты.Ол редакцияның арнайы тапсырысы мен қазақ
мемлекетінің қалыптасу тарихына,жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихын
оқытуға арнаған және қазақ тарихын бұрмаланған сыңар езулерге тойтарыс
берген мақалалар жазып, журнал мазмұнының байи түсуіне атсалысты.[19]
“Бүгін тұсаукесер болып жатқан Қазақ тарихы төл тарихымыздың
өркендету ісінде көптеген игі істер атқаруда. Әйтсе де шетелдерде
Қазақстан айналысатын топтардың,орталықтардың жұмыс
істейтінінкөпшілігіміз,тіпті тарихшылар да біле бермейді. Сол орталықтар
жөнінен журнал оқырмандарына мағлұмат берілсе.
Жұрналға жастарды көбірек тартқан жөн. Келешек-солардыкі.Өзіндік ой-
пікірі бар, тақырыбын тереңірек меңгерген аспиранттарды бәріміз де тарта
жүрейік ” дейді Жанұзақ Қасымбаев. [20]
Қырғыстан тарихшылар Одағының 1995 жылғы 4 қарашада өткізілген жалпы
жиналысының шешілімі мен Жанұзақ Қасымбаев Қырғызтан Тарихшылар Одағының
құрметті мүшелігіне сайланды.
1996 жылғы 5 наурыз да Жанұзақ Қасымбаев Қазақстан Республикасы
Гуманитарлық ғылымдар академиясының толық мүшесі академигіболып сайланды.
Қырық жыл бойы тарих пәнін оқытып келе жатқан ұстаз ретінде Жанұзақ
Қасымбаев Қазақстанның таих ғылымының болашағы әлі алда, бұл ғылым өзінің
қабырғасы қатып, бұғанасы бекімеген сәби кезін бастан өткізіп жатыр деп
есептеді. Француздың белгілі зерттеушісі,”Тарих апологиясының”авторы Марк
Блок;”Тарих даму үстіндегі ғылым ғана емес. Бұл өзінің балалық шағын бастан
өткізіп жатқан ғылым” –деген болатын.[21]
Жанұзақ Қасымбаевтың пікіріне сүйенсек ,біз өзіміздің жалпы ортақ
өткініміздің аса ауқымды әлемін ашуды енді ғана бастадық та, соның өзінде
тарихтың тұтас дәуірлерінің,тараулары мен бөлімдерінің проблемаларын,ең
алдымен қазақ тарихын танып-білудегі жоғалтқан жайларымыздың аса көп екенін
сезіндік. Бұған дейін оқып және оқытып келгендеріміз бұрынғы
одақтың өзге халықтарының тарихынангөрі көп жағдайда бұрмаланған нәрселер
болып шықты.
Сексенінші жылдардың соңы тоқсаныншы жылдардыңбас кезі отандық
тарихқа деген ерекше қызығушылықтың барынша көрініс тапқан кезеңі болды.Бұл
жазушылар, кинодокуметалистер,журналистер үшін Эль дорадоғы айналды.
Өкінішке орай, әлгідей дауырғу мен дүрбелең көптеген қосалқы проблемалардың
тууына себепке болды.Адамдар тарихи-көркем шығармалары мен таныса
отырып,нның шындығы қайсы,ойдан қосылған қоспасы қайсы екенін таба алмай
тұйыққа тірелді. Сол жылдарда кітап дүкендерін қлдап жасалған коньюнк
туралық әдебиеттер жаулап алды. Айтқандай,мұндай тәжірибе осы күндерде орын
алып жатыр, жұмсартып айтқанда компилятивтік мазмұнындағы кітаптар көптеген
таралым мен шығарылып жатыр-дейді Жанұзақ Қасымбаев
Көшпелі дәуір мәдениеті мен тұлғаларының тарихын зерттеу арнайы
тақырып ретінде енді- енді жүйеге түсіп келеді. Оның әлі де әлсіз
зерттелуінің себептерін Жанұзақ Қасымбаев біріншіден,архивтік мәліметтердің
іс жүзінде қолға түсе бермейтіні мен,олардың барлығы дерлік Ресейлік
отарлықтарда сақталып қалғаны мен, сол себепті ғалымдар оларды қолға
түсіріп,онсызда арзан емечс архивтік қызметті пайдалану үшін өз қалтасынан
ақы төлеуге мәжбүр болатыны мен түсіндіріледі. Ғалымның пікірінше,
екіншіден XVIII ғасыр мен белгіленген құжаттардың барлығы да ежелгі словян
тілінде орындалған,бұлда қосымша қиындық тудырады. Үшінші ден,өкінішке
қарай,біз ежелгі словян тілін оқытуды тарих факультеттерінің оқу
жоспарларынан алып тастап, бұл жерде де асығыстық жасадық деп есептейді
ғалым.
Ал,біз бір кездері осы тілді оқып-үйреніп,Мәскеу мен Лнинград
архивтерінде іс тәжірибеден. Бұл пәнді оқу жоспарынан енгізудің
қажеттілігін айқын екні белгілі болып отыр. Бұл айтылғандарға XVIII ғасы
мен XIX дың алғашқы жартысындағы хандық билік институты оның патшалық
империясы мен қарым қатынасы қалдырылғанныңқосыныс. Ал,хандық-билік
жойылғаннан кейіе қазақ мемлекетінің бар екні жайында “ұмытылып” етті. Сол
себепті бідің тарихшыларымыздың күтіп тұрған бұл саядағы игерілмеген
мәселелердің шегі мен еті көрінбейді.
Мұнан кейінгі орында ғылыми жұмыстар тұр. Жақында 4 томдық “Абылай
хан және қазақ халқынындағы тағдырындағы 1731 жылы” атты зерттудің екінші
тобын аяқтадым;Аблай хан жөнінднгі тақырып бойынша жұмыс істеуді
жалғастырудамын, сонымен бір мезгілде қазаққстанның XVIII мен XXғасыр
басындағы тарихы бойынша зерттеулер жүргізудемін.не жасасамда оның шындық
тұрғысынан орындауға тырысамын. Бұл біздің аса бай тарихын танып-білудегі
кішкентай үлес қана,-дейді ғалым.[22]
Осыны айта келіп Жанұзақ Қасымбаев отандық тарих ғылымын дамытудағы
жетістіктерді жоққа шығарғысы келмейтінін, тек ғылымдағы кәсіби жұмыстың
беделін түскеніне назар аударғысы келетінін, өткенді аңсап отырған жоқ
екенін атап көрсете отырып,бірақ кеңістік кезінде кәзіргі заманда да өзінің
құндылығын жоғалтпаған іргелі зерттеулер жарық көргеніне назар аударады.
2003 жылғы 8 қазанда білім беру саласындағы ерекше еңбегі үшін Жанұзақ
Қасымбаев “Қазақстан республикасының білім беру ісінің құрметті қызметкері”
белгісі мен марапатталды.
Кең арнаулы талмайтын ғалым, тамаша публист, ұлағатты ұстаз,кең
арналы ұлтының перзенті Жанұзақ Қасымбаев Қасымбайұлы 2004 жылдың 27
ақпанында аса көрнекті ғалым,Қазақстан Республикасының ғылымына еңбек
сіңірген қайраткер 63 жасқа қараған шағында кенеттен қайтыс болды.[23].
Ол өз еңбегінің қызыығын көрген,болашақ айқын тарыхшы. Өзінің 60-
жылдығын еліне деген сүйіспеншілігі мен, шығармашылық өрісі мен, жаңа
зерттеушілік нәтижелері мен атап өтіп отырған кемеліне келген тарихшы
Сонымен Жанұзақ Қасымбаевтың өмірі мен педагогтің және ғылыми
ұйымдастырушылық қызметі осындай тарихи деректерге өте бай.
2. Қазақ хандарының тарихы.Қоғамдық болмыстың осы заманына сай айқын
көріністерінің бірі- өткен мен қазіргі кезеңнің мазмұнын байланыстыратын
тарихи тәжірибені әрқашан жадымызға ұстау. Қоғамның пәрменді алға дамуын
қамтамасыз етуде жеке тарихи тұлғалардың ерекше орын алатындығына зиялы
қауым күмәнданбас халық пен жеке адамның ісін бір арнаға жүйелендірудің
болашағымызды айқындауға зор мәні барлығын өмір тәжірибесі көрсетіп
отыр.Аталмыш проблемаға көңіл аударғанда барынша мән беретін бір өзекті
бағыт бар. Ол сонау отарлық заманда көшпенді қауымның күш-қуатын дәстүрлі
өзіндік мемілекетті, ұлан байтақ шекаралық өңірді әртүрлі жаулардан
қорғауда бас болған және оны ұйымдастырған бағыт беруге атсалысқан
хандарымыз, атақты батырларымыз, дипломаттарымыз, жалпы мемлекеттік
қайраткерлеріміз хақында жеткілікті білетін кез жетті.
Осындай және басқа да күнделікті баспасөз бетінде, бұқаралық ақпарат
құралдарында көтеріліп отырған көкейкесті мәселелерді ғылыми тұрғыда
пайымдауға тарих ғылымының докторы Жанұзақ Қасымбаевтың көпшілікке танылған
тыңғылықты еңбектерінде ерекше мән беріледі.
Қазақстан аймағында қазақ мемлекеттінің қалыптасуы мен дамуының
қазақ халқының құралуы мен топтасуында, қазақ этносы дамуының ұзақ жолында,
әсіресе оның соңғы кезеңінде, ХV-ХVII ғасырлардың тұтастығын сақтауда аса
зор маңызы болды.
Халқымыздың тарихындағы кезеңдік бұрылыс тауып, мемлекеттік
құрылымбастау алған, этникалық тұрғыдан түбегейлі дараланып, жетіліп қазақ
деп аталатын жаңғырған халықтың дүниеге келуіне ұлы дүмпу болған негізгі
оқиға Керей хан мен Жәнібек ханның бұрыннан Тоқайтемір (Жошының үшінші
ұлы)ұрпағы билеген Көк Орда территориясы-Шығыс Дешті Қыпшаққа билік
жүргізген Барақ хан дүниеден өткен соң, оның орнына Шайбани (Жошының
бесінші ұлы) тұқымынан шыққан Әбілхайыр хан үстемдігіне қарсы күрескен
қазақ тайпаларын бастап Шудың солтүстік қолтығындағы Қозыбас деген жерге
орда тігіп, дербес хандықтың туын көтеруінен басталған еді.
Қазақ халқының түрлі мемлекеттік бірлестіктерге бытырап, саяси
бөлшектелуін жоюға әрекет жасау Жошы ұрпақтары Жәнібек пен Керейдің үлесіне
тиді. Қазақ рулары мен тайпаларының едеуір бөлігі сонау 40-50 жылдардың
өзінде Қазақстанның оңтүстігіндегі жерлерде Қаратау баурайларында,
Сырдарияның төменгі ағысында, Түркістанның солтүстік бөлігінде Керей мен
Жәнібектің төңірегіне топтасқан еді.
Жошы ұрпақтарының генеалогиясына қатысты басқа деректемелерде
(авторы белгісіз Таварих-и гузида- йи нусрат-наме, Махмұд бен Әмір
Уәлидің Бахр-әл-асрар фи манакиб әл ахий ары ) қазақ хандарының
генеалогиясын Жошының 13-ұлы ТоқаТемірге апарып тіреиді: Жошы-Тоқа-Темір-Үз-
Темір-Қожа-Бәдік-Ұрұс хан-Каруджақ(Құйыршық)- Барақ-Жәнібек хан[24],оны Бу
Са иу деп те атаған.
Жәнібек хан қазақ хандығының негізін салушылардың бірі, Барақ ханның
баласы.ХVғасырда өмір сүрген, ХVғасырдың 50 жылдарына дейінгі өмірі мен
қызыметі туралы нақты деректер жоқ.Керей хан мен Жәнібек ханды Махмұд бен
Уәли Жошы ханның ұлы Тоқа Темір ханның ұрпағынажатқызады.Қазақ хандығының
негізін қалаушылар Жәнібек пен Керей немесе ағайын болған, яғни өте жақын
туыс болмаған. Керей ханның (деректемелерде Кирай хан)шежіресі:Ұрұс хан-
Тоқтақия-Полау-Керей хан.Жәнібек ханның шежіресі:-Ұрұс хан-Құйыршық-Барақ
хан-Жәнібек хан.[24] Осы қосарласып билік еткен қазақ хандарының ХV
ғасырдың
екінші жартысындағы (60-70жылдардағы) іс-қимылдары туралы баяндайтын
деректемелерде осы екі ханның қайсысы басты хан болғаны дәл
түсіндірілмейді, олардың есімдері қатар жазылады, бірақ қатаң ретпен
жазылмайды. Жәнібек хан өз әкесі Барақ ханның тура мұрагері және мирасқоры
болатын, оның атасы Құйыршық та хан болған. Керей ханның Жәнібектен жасы
үлкен болған және ол Ұрұс ханның үлкен ұлы және мирасқоры, бірақ Ұрұс
ханнан кейін көп ұзамай 778 жылы (1376-1377жж) Тоқтақияның немересі ал
Жәнібек Ұрұс ханның төртінші ұлы Құйыршықтың немересі болатын.Бірақ орта
ғасырлардағы Қазақстан мемлекеттерінде ХIVғасырдан бастап-ақ бірте-бірте
орныққан хан билігін тікелей мұраға
алу(әкесінен баласына)принципімен қатар хан билігіне беделді рубасы
құқығының басым болатын бұрынғы түрік-монғол принципі де сақталып қалған
еді, яғни ағасы (ханның ағасы)өзінің немересінен (ханның ұлынан)үлкен
саналатын, демек Жәнібек сұлтан сияқты хан атағына Керей сұлтан да үміт ете
алатын.
Қазақстанның оңтүстік аудандарында Керей мен Жәнібекке рулар мен
тайпалардың едәуір бөлігі бағынды, олардың төңірегіне көшпелі рулық
тайпалық шонжарлардың айтарлықтай топтары, әсіресе үстем таптың Барақ ханды
қолдаған және Сырдариядағы қалалармен байланысты бөлігі
таптасты.Шонжарлардың бұл топтары өздерінің Сыр өңірінің отырықшы, егінші
халқын қанауға, жергілікті қалалардың саудасы мен қолөнер кәсіпшілігінен
пайда алуға дәмеленуін қамтамасыз ететін берік хан билігіне мүдделі
болатын.Әбілқайыр хан қырда өз билігін нығайту жолындағы жиырма жылға жуық
күреспен,көптеген Жошы ұрпақтарының және рулар мен тайпалардың бағынбаған
басшыларының қарсылықтарын басумен айналысып жүргенде, Қазақстанның
оңтүстігінде мұндай күшті билікті Ақ Орда хандарының мұрагерлері қамтамасыз
ете алатын еді. Оларға рулар мен тайпалардыңӘбілқайырға наразы көптеген
көсемдері өз бодандарымен бірге ағылып келіп жатты. Қаратау баурайлары мен
Сырдариядағы қала орталықтары мен бекіністер Созақ, Сығанақ, бәлкім Сауран
мен басқа да онша ірі емес бекіністер, сірә Жәнібек пен Керейдің қолында
болса керек.
50 жылдардың аяғында Әбілқайыр қалмақтардан (ойраттардан)
жеңілгеннен кейін, ол ойрандалған ұлыстарда қатаң шаралар қолданып тәртіп
орнатуға кіріскен кезде, Керей мен Жәнібек бағынған көшпелі рулар мен
тайпалардың жағдайы бұрынғыдан да қысымшылыққа ұшырады. Әбілғазы Шыңғыс
ұрпақтарының арасында ханның қысымына ұшырамаған не оның садағының оғы
дарымаған бірден-бір адам қалмады[25] деп жазды
Әбілқайырдың көрші елдердің ішкі істеріне үнемі дерлік араласып
отыруы, үздіксіз жүргізген соғыстары мен шапқыншылықтары мемлекетті
құлдырауға жеткізді. Осының бәрі өзбек және қазақ тайпаларының ара жігінің
ажырауына және соңғыларының ұлыстың оңтүстік-шығыс аумағына көшіп кетуіне
алып келді. Моғолстан ханының Жетісу халқын ойраттардың шапқыншылықтарынан
қорғай алмауы сияқты, Әбілқайырдың іс-әрекеттері де бүкіл аймақтың соғыстар
мен талас-тартыстар күйзелткен халық
бұқарасының бұрынғыдан да зор наразылығын туғызды. Халық өзінің ауыр
жағдайы үшін орта ғасырлардағы көшпелі қоғамға тәнқарсылық түрі-Шығыс Дешті
қыпышақта да Жетісуда да билеушілерінің қол астынан көшіп кетумен жауап
қайырды.
50 жылдардың аяғында осындай көшіп кетуді Жәнібек пен Керей
басқарды. Шығыс Дешті Қыпшақ, Түркістан мен Жетісу малшылары мен егіншілері
өздерінің өндірістік еңбектерінен әлсін-әлсін қол үздіріп отырған толассыз
тонаушы соғыстар мен өзара алауыздық қақтығыстар жағдайында қисапсыз
ауыртпалықтар тартып, кіріптарлыққа түсті. Орта ғасырлық далалық еркіндік
жағдайында олардың қолдарынан келген бар қарсылықтары өздері бағынатын
билеушілердің қол астарынан көшіп кету ғанғ болды. ХVғасырдың 50 жылдарының
соңынан бастап, 70 жылдардың басына деиін Әбілқайыр хан билігінің соңғы
кезеңінде ерекше жиілеп кеткен Жошы әулетінің, көшпелі рулар мен тайпалар
көсемдерінің қайта-қайта бұрқ етіп отырған бүліншілігі жағдайларында, бұл
ханның қалмақтардан жеңіліске ұшыраған сәтінде Шығыс Дешті қыпышақтан,
Сырдария бойындағы алқаптар мен Қаратау бөктерлерінен Батыс Жетісуға екі
жүз мыңға дейін адам, негізінен қыпышақ рулары мен тайпалары көшіп кеткен.
Тұрғын халықтың жаппай көшуін Жәнібек пен Керей бастады. Олар өз
төңіректеріне басқа да Жошы әулеті мен соларға тәуелді көшпелі және
жартылай көшпелі қазақ далалары тұрғындарының рулық-тайпалық топтарын
жинастырып алды да, 1458- 1459 жылдары Әбілқайыр хандығынан тысқары,
Моғолстанға, Батыс Жетісу жерлеріне ертіп кетті. Орта ғасыр авторларының
ішінде бұл оқиғаны тұңғыш тіркеген мырза Мұхаммед Хайдар Дуғлат.Ол көшіп
барған қазақ топтарының жақты орналасқан аумағын да атайды: Бұл уақытта
Дешті Қыпшақты Әбілқайыр хан биледі. Ол Жошы тегінен тараған сұлтандарға
көп зардап шектірді. Жәнібек хан мен Керей хан одан қашып, Моғалстанның
батыс шебін құрайтын Шу және Қозыбасы
округтерін берді
Махмұд ибн Уәли Әбілқайыр саясатына наразы болған көшпелі
тұрғындардың оның қол астынан көшіп кетуі тым жиі акті болғанын атап
көрсетеді.
Жәнібек және Керей хандар бастаған қазақтардың қалың бұқарасының
оңтүстік және орталық Қазақстаннан Жетісуға, Шу, Талас алқабына қарай
ойысуы тегін емес.Бұған Ақ Орданың Моғолстанмен, ең бастысы оның Жетісудың
солтүстік бөлігінің иелерімен ертеден бергі достық қатынастары;Жәнібек пен
Керейге қарасты өлкенің басым бөлігін мекендейтін тұрғындарының этникалық
жақындығы;ең соңында, феодалдық-бытыраңқы Монғолстанның әлсіздігі; оның
билеушісінің Жетісудағы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz