Әбу насыр Әл-фараби шығыстандық, педагогы, психологы, философы
Жоспар
І. Кіріспе
1. Әбу Насыр Әл.Фарабидің өмірі
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Әбу Насыр Әл.Фарабидің еңбектері
2.2. Педагогикалық, психологиялық және философиялық ой тұжырымдары
2.3. Әл.Фарабидің әлеуметтік.этикалық, логикалық көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
І. Кіріспе
1. Әбу Насыр Әл.Фарабидің өмірі
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Әбу Насыр Әл.Фарабидің еңбектері
2.2. Педагогикалық, психологиялық және философиялық ой тұжырымдары
2.3. Әл.Фарабидің әлеуметтік.этикалық, логикалық көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950)
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, ойшыл, философ, математик, әдебиет пен музыка зерттеушісі, ақын.
Толық аты-жөні. Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Ұзлағ Әл-Фараби. Аристотельден кейінгі “екінші ұстаз”, “Шығыстың Аристотелі” атанған ұлы ғұлама.
Араб парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында, қайсыбір деректерде –оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасиджде (Оқсыз) отырарлық әскер басының отбасында дүниеге келген. Ол туған жерінің атауымен “Әл-Фараби”, яғни “Фарабтық” деген атқа ие болған.
Болашақ ғалым алғашта туған жері Отырар медрессесінде, кейін Шаш, Самарқан, Бұхара, Харран, Мысыр, Халеб, Бағдад қалаларында оқып, жан-жақты білім алған. Ол дүние жүзілік ғылым мен мәдениеттің екінші ұстазы атанған.
Әлемнің екінші ұстазы (арабша жетпіске жуық тіл білген. Ол философия, жартылыстану, астрономия, математика, медицина, логика, этика, метафизика, жағрафия әдебиеттану, тіл білімі, музыка сияқты ғылым салаларынан 164 трактат жазғаны мәлім.
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, ойшыл, философ, математик, әдебиет пен музыка зерттеушісі, ақын.
Толық аты-жөні. Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Ұзлағ Әл-Фараби. Аристотельден кейінгі “екінші ұстаз”, “Шығыстың Аристотелі” атанған ұлы ғұлама.
Араб парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында, қайсыбір деректерде –оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасиджде (Оқсыз) отырарлық әскер басының отбасында дүниеге келген. Ол туған жерінің атауымен “Әл-Фараби”, яғни “Фарабтық” деген атқа ие болған.
Болашақ ғалым алғашта туған жері Отырар медрессесінде, кейін Шаш, Самарқан, Бұхара, Харран, Мысыр, Халеб, Бағдад қалаларында оқып, жан-жақты білім алған. Ол дүние жүзілік ғылым мен мәдениеттің екінші ұстазы атанған.
Әлемнің екінші ұстазы (арабша жетпіске жуық тіл білген. Ол философия, жартылыстану, астрономия, математика, медицина, логика, этика, метафизика, жағрафия әдебиеттану, тіл білімі, музыка сияқты ғылым салаларынан 164 трактат жазғаны мәлім.
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Н.Келімбетов. “Көркемдік дәстүр жалғастығы”. Астана. “Елорда”-2000ж.
1. “Қазақ тілі мен әдебиеті”. Журналы, №1. 2005жыл.
2. Ә.Дербісәлиев. “Қазақ даласының жұлдыздары”. Алматы-1995жыл.
3. Ж. Алтаев. “Философия және мәдениеттану”. Алматы, 1998жыл.
4. С.Қирабаев. “Ежелгі дәуір әдебиеті”. Алматы, 1991жыл.
1. Н.Келімбетов. “Көркемдік дәстүр жалғастығы”. Астана. “Елорда”-2000ж.
1. “Қазақ тілі мен әдебиеті”. Журналы, №1. 2005жыл.
2. Ә.Дербісәлиев. “Қазақ даласының жұлдыздары”. Алматы-1995жыл.
3. Ж. Алтаев. “Философия және мәдениеттану”. Алматы, 1998жыл.
4. С.Қирабаев. “Ежелгі дәуір әдебиеті”. Алматы, 1991жыл.
Әбу Насыр Әл-Фараби шығыстандық, педагогы, психологы, философы
Жоспар
І. Кіріспе
1. Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмірі
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Әбу Насыр Әл-Фарабидің еңбектері
2.2. Педагогикалық, психологиялық және философиялық ой тұжырымдары
3. Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық, логикалық көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950)
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, ойшыл, философ,
математик, әдебиет пен музыка зерттеушісі, ақын.
Толық аты-жөні. Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Ұзлағ Әл-Фараби.
Аристотельден кейінгі “екінші ұстаз”, “Шығыстың Аристотелі” атанған ұлы
ғұлама.
Араб парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс
өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында, қайсыбір
деректерде –оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасиджде (Оқсыз)
отырарлық әскер басының отбасында дүниеге келген. Ол туған жерінің атауымен
“Әл-Фараби”, яғни “Фарабтық” деген атқа ие болған.
Болашақ ғалым алғашта туған жері Отырар медрессесінде, кейін Шаш,
Самарқан, Бұхара, Харран, Мысыр, Халеб, Бағдад қалаларында оқып, жан-жақты
білім алған. Ол дүние жүзілік ғылым мен мәдениеттің екінші ұстазы атанған.
Әлемнің екінші ұстазы (арабша жетпіске жуық тіл білген. Ол философия,
жартылыстану, астрономия, математика, медицина, логика, этика, метафизика,
жағрафия әдебиеттану, тіл білімі, музыка сияқты ғылым салаларынан 164
трактат жазғаны мәлім.
2.1. Әл-Фараби еңбектері.
Ұлы ғалымның ұшан теңіз еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып,
бүгінгі ұрпақтың қолына тигені қырыққа жуық ғылыми еңбек деуге болады.
Фараби әдебиет теориясымен де жан-жақты шұғылданған ғалым. Әдебиет теориясы
бойынша көптеген зерттеулер жазғанын Фараби шығармаларының сақталып қалған
тізімдерінен білеміз. Араб ғалыми ибн Әби Усайбаның (1203-1270) айтуы
бойыфнша. Фарабидің “Өлең құрылысың зерттеуге арналған сөз”, “Өлең ырғағы
туралы”, “Поэзия өнерінің негіздері туралы тарктат” деп аталатын
зерттеулері болған. Бұл салада-Фарабидің бізге толық күйінде жеткен екі
зерттеуі ерекше назар аударады. Олардың бірі–“Өлең өнері” деп араб
поэзиясының теориялық мәселелерінің арналған. Мұнда өлеңнің мазмұны мен
формасы арасындағы үндестік мәселесі, сондай-ақ бәйіт, газел, месневи, т.б.
сөз болады.
Фараби грек поэзиясының жанрларына, терминдеріне, өлең өлшемдеріне
талдау жасайды.
Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жазушылары поэзиясы арасындағы
көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде мықтап ескеретін бір жайт бар. Кез
келген халық әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи
жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ал, тарихи жалғастық
дегеніміздің өзі, ең алдымен, ақыл-парасат жалғастығы екені белгілі.
Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік этикалық ой-тұжырымдары
өзінен кейінгі дәуірлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғастығын
тапты. Мәселен Әл-Фараби өзінің “Интеллект (сөзінің мағынасы жайында” атты
зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келіп,
оны “потенциалды интеллект” “актуальды”, “жүре келе дарыған интеллект”,
“әрекетшіл интеллект” сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп
талдайды. Әл-Фараби “жүре келе дарыған интеллект” туралы айта келіп, адам
туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интеллекттің өзі жүре келе,
есітіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің
“Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл
сөздері” атты еңбегінде адамның бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің
бәрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес
өзгеріп отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды. “Адамның
әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, қайырымдылық пен
жаман қылықта адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ
қайырымдылықпен немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан
бейім болуы мүмкін, соған да оған қарағанда қанадй да болсын басқа
әрекеттерден гөрі әлігі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады.
Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан шындыққа сыймайтыны сияқты,
қайырымдылықтың, этикалық және интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық
бейім адамның болуы шындыққа симайды, ол мүмкін емес” деп атап көрсетті Әл-
Фараби.
Фараби–музыканттар сияқты ақындарды, поэзия өнерлерін қуушыларды,
поэзия өнерін қушыларды да талантына, арқалылығына, логикалық қисынды,
тұжырымды үйлестікті сақтау-сақтамауына байланысты үш топқа бөледі. Ол бұл
туралы былай деп жазады. “Ақындарды үш топқа табиғи дарыны өлеңді жазып,
келісті оқуға қабілеті барлар жатады, олар поэзияның көптеген түрінде, не
қайсыбір жеке түрінде бейнелікке, тамаша теңеулер құруға керемет бейім
тұрады. Бұл ақындар қандай болғанда да өлең өнерінің сын-сипатымен онша
таныс емес, тек аса аралғырлығымен бейімділігі арқасында жырлары ұшқыр,
жүрекке жылы тиіп жатады. Бұл ақындардың туындылары мүлде кемеліне
келмегендіктен һәм өнерден берікк қоныс теппегендіктен, шын мәніндегі екі
ой қорытындысынан үшінші қорытынды туындататындар қатарына жатады.
Екінші топтағы ақындар-өлең өнерімен толық таныс:қай тәсілді таңдамасын
олар қағиданың да, бейнелеу құрамының да қайсысына болса да жетік келеді.
Бұндайларды екі қорытындыдан үшінші қорытынды жасайтын ақындар сапасына
толық жатқызуға болады.
Үшіншілердің қатарына алғашқы екі топтағының шығармаларына
еліктейтіндер жатады. Олар әлгілердің онша қанық емес”.
Фарабидің қағидалары бойынша кемел өлең диалогикалық берік негізге,
қисынға сүйеніп, “екі қорытындыдан үшінші қорытынды шығаруды мұқият
басшылыққа алып, соған сай тұр, яғни “бейнелеу” құралын іздеп табу керек.
Нағыз, шын ақындық осы шартты бұлжытпай орындаумен сипатталады. Осыны
Фараби былай өрбітеді: “Теңеу де өз көркемдік дәрежесімен ерекшеленеді. Бұл
заттың, тақырыптың өзінен туындайтын, теңеуді дәл келтіру, әлде жуықтау бір-
бірімен тым алшақ екі затты қосымша кейіптеу арқылы суреткерге тән тәсілмен
ұқсастыру-әр бір ақынның шеберлігіне байланысты.
Майталман логик ғұлама бұл пікірді дәлелдеу үшін мынандай қисындыға
жүгінеді “мәселен, ақын А мен В, В мен С ны айқын көрініп тұрғандай
салыстырады, өйткені А мен В арасындағы ұқсастық белгілерімен сәйкестігі В
мен С-ға пара-пар. Сонымен ол А мен С бір-бірімен соншама алыс бола тұрса
да, тыңдаушы мен айтушыға оның ұқсастық идеясын жеткізіп беретіндей етіп
баяндайды. Дәл мұндай әсерді тек өнер кемелділігі шақыра алатыны кәміл.
Фарабидің өлеңнің логикалық арқауы мен көркемдік өрнегінің өзара сайма-
сай келіп, қиюын тауып жатуы туралы бұл қағидаларды мың жыл өтіп барып,
Абайдың поэзия туралы принциптерінен бой көрсетеді.
Фараби шын ақын талантын терең ашы, құлашын кең сермеу үшін оған
лайықты жағдай, ең бастысы еркіндік қажет деген тамаша қағиданы
тұжырымдайды: “Сондай-ақ өнерді зерттеп, белгілі поэзия түрін меңгеріп,
басқаларға немқұрайлы қарамайтын жанды ерекше себептерге түрде жазуға
сыртқы, не ішкі жағдай итермелейді. Дегенмен, ғажап поэзия еркіндікте
тумақ.
Ал Фарабидің ақындығына келсек:ғұламаның шығармашылығының бұл қыры
өткен ғасырдың ортасына дейін зерттелінбей келеді.
Кеңес ғалымы Е.Э.Бертельстің парсы-тәжік поэзия тарихына арналған
еңбегінде, түрік зерттеушілері Ахмет әтеш, Нафиз данышпан еңбектерінде
Фарабидің шайырлығы, әдеби мұрасы туралы көп жаңалықтар келтіреді.
Бұлар және оқымыстылар Фарабидің араб, парсы, түркі т.б. тілдерде әртүрлі
жанрда жазғандығын растайды, үзінділер келтіреді. Осымен, Әбу Насыр ибн
Мұхаммед ибн Тарханның өлең өнерінің қағидалары туралы жазған бір өлеңінен
үзінді келтіре кетейік.
Қашықтықтағы туған жер-қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген,
Шаршадым мен қанатым талды менің,
Шаңын жолға сарылып қарауменен,
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар,
О, жаратқан, көп неткен қаымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.
Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке күллісі жүгіреді,
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түңіреді.
Қайтейін мен көкжиек көңілімді.
Келер күнге үмітпен жол ашамын.
Қас шөлмекпен өткіздім өмірімді
Соны медет етеді болашағым.
Бір шөлмекте көк сия толып тұрса.
Екіншіде-шарап бар жайлы мәлім.
Даналықты сиямен молықтырсам,
Шарабымен шерімнен айығамын.
Әл-Фарабидің интеллект жөніндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға
тоғыз ғасырдай уақыт салып барып, қазақ қауымының жаңа тарихи жағдайында
Абай Құнанбаев зор бірлікпен жалғастыра түскен сияқты.
Әл-Фараби педагогика, психологияя, эстетика мен акустика, асатрономия
мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ағартушылықты
жақтаған үлкен гуманист. Әбу насыр–халықтарды бейбіт өмір сүруге, достыққа
шақыра отырып, адам баласының білім мен парасатты ойын терең бағалаған
қаламгер. Әбу Насыр метафизика, тіл білімі, логика, жағрафия, этика т.б.
ғылым салаларын қамтитын жүз елуге тарта трактаттар жазған.
Абай өзінің “Он тоғызыншы сөзінде”: “адам ата-анадан туғанда есті
болмайды; естіп, көріп, ұстап татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды
таниды-дағы, сондайдан білген, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден
естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске
жарайды, сонда адам десе болады”-деп жазады. Сондай-ақ әл-Фарабидің ғылым-
білімді меңгерудегі интеллект ролі жайындағы философиялық тұжырымын Абай
өзінің “Он тоғызыншы сөзінде” мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын:
“Ғылым білімді әуелі бастан бала өзін ізденіп таппайды.
Басында зорлықпен яки алда умен үйір қылу керек, үйіріне келе өзі
іздегендей болғанша.
Қашан бір бала ғалым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда оның
аты адам болады”-деп тұжырымдайды. Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған
еңбегінде “жан қуаты” жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол
қалпында Абай қара сөздерінде қайталануы кездейсоқ құбылыс емес.
Әл-Фараби өзінің “Қайырымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
І. Кіріспе
1. Әбу Насыр Әл-Фарабидің өмірі
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Әбу Насыр Әл-Фарабидің еңбектері
2.2. Педагогикалық, психологиялық және философиялық ой тұжырымдары
3. Әл-Фарабидің әлеуметтік-этикалық, логикалық көзқарастары
ІІІ. Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер.
1. Әбу Насыр Әл-Фараби (870-950)
Қыпшақ даласынан шыққан ұлы энциклопедист ғалым, ойшыл, философ,
математик, әдебиет пен музыка зерттеушісі, ақын.
Толық аты-жөні. Әбу Насыр Мұхаммад ибн Тархан ибн Ұзлағ Әл-Фараби.
Аристотельден кейінгі “екінші ұстаз”, “Шығыстың Аристотелі” атанған ұлы
ғұлама.
Араб парсы шежірелерінің деректеріне қарағанда әл-Фараби 870 жылы Арыс
өзенінің Сырға құяр тұсындағы Фараб (Отырар) қаласында, қайсыбір
деректерде –оның тікелей ықпалында болған іргелесі Уасиджде (Оқсыз)
отырарлық әскер басының отбасында дүниеге келген. Ол туған жерінің атауымен
“Әл-Фараби”, яғни “Фарабтық” деген атқа ие болған.
Болашақ ғалым алғашта туған жері Отырар медрессесінде, кейін Шаш,
Самарқан, Бұхара, Харран, Мысыр, Халеб, Бағдад қалаларында оқып, жан-жақты
білім алған. Ол дүние жүзілік ғылым мен мәдениеттің екінші ұстазы атанған.
Әлемнің екінші ұстазы (арабша жетпіске жуық тіл білген. Ол философия,
жартылыстану, астрономия, математика, медицина, логика, этика, метафизика,
жағрафия әдебиеттану, тіл білімі, музыка сияқты ғылым салаларынан 164
трактат жазғаны мәлім.
2.1. Әл-Фараби еңбектері.
Ұлы ғалымның ұшан теңіз еңбектерінен біздің заманымызға дейін сақталып,
бүгінгі ұрпақтың қолына тигені қырыққа жуық ғылыми еңбек деуге болады.
Фараби әдебиет теориясымен де жан-жақты шұғылданған ғалым. Әдебиет теориясы
бойынша көптеген зерттеулер жазғанын Фараби шығармаларының сақталып қалған
тізімдерінен білеміз. Араб ғалыми ибн Әби Усайбаның (1203-1270) айтуы
бойыфнша. Фарабидің “Өлең құрылысың зерттеуге арналған сөз”, “Өлең ырғағы
туралы”, “Поэзия өнерінің негіздері туралы тарктат” деп аталатын
зерттеулері болған. Бұл салада-Фарабидің бізге толық күйінде жеткен екі
зерттеуі ерекше назар аударады. Олардың бірі–“Өлең өнері” деп араб
поэзиясының теориялық мәселелерінің арналған. Мұнда өлеңнің мазмұны мен
формасы арасындағы үндестік мәселесі, сондай-ақ бәйіт, газел, месневи, т.б.
сөз болады.
Фараби грек поэзиясының жанрларына, терминдеріне, өлең өлшемдеріне
талдау жасайды.
Ислам дәуірі әдебиеті мен қазақ ақын-жазушылары поэзиясы арасындағы
көркемдік дәстүр жалғастығын сөз еткенде мықтап ескеретін бір жайт бар. Кез
келген халық әдебиетіндегі дәстүр жалғастығы сол қоғамдағы тарихи
жалғастықтың құрамдас бөлігі болып табылады. Ал, тарихи жалғастық
дегеніміздің өзі, ең алдымен, ақыл-парасат жалғастығы екені белгілі.
Мәселен, Әл-Фарабидің философиялық, әлеуметтік этикалық ой-тұжырымдары
өзінен кейінгі дәуірлердің шығармаларынан өзінің дәстүрлі жалғастығын
тапты. Мәселен Әл-Фараби өзінің “Интеллект (сөзінің мағынасы жайында” атты
зерттеуінде адамның ақыл-парасат мүмкіндігіне жан-жақты талдау жасай келіп,
оны “потенциалды интеллект” “актуальды”, “жүре келе дарыған интеллект”,
“әрекетшіл интеллект” сияқты философиялық категорияларға бөліп-бөліп
талдайды. Әл-Фараби “жүре келе дарыған интеллект” туралы айта келіп, адам
туғаннан ақылды, білімді болып тумайтынын, интеллекттің өзі жүре келе,
есітіп, көріп барып қана дамитынын ескертеді. Сондай-ақ Әл-Фарабидің
“Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл
сөздері” атты еңбегінде адамның бойындағы жақсы және жаман қасиеттердің
бәрі жаратылысынан емес, жүре келе, өзін қоршаған қоғам өміріне сәйкес
өзгеріп отыратынын айта келіп, төмендегідей тұжырым жасайды. “Адамның
әуелден тоқымашы немесе хатшы болып тумайтыны сияқты, қайырымдылық пен
жаман қылықта адамға әуел бастан жаратылысынан дарымайды. Бірақ
қайырымдылықпен немесе жаман қылықпен (байланысты) күйге жаратылысынан
бейім болуы мүмкін, соған да оған қарағанда қанадй да болсын басқа
әрекеттерден гөрі әлігі (күйден) туатын әрекеттерді істеу оңайырақ болады.
Өнер біткеннің бәріне жаратылысынан шындыққа сыймайтыны сияқты,
қайырымдылықтың, этикалық және интеллектуалдық бәріне жаратылысынан толық
бейім адамның болуы шындыққа симайды, ол мүмкін емес” деп атап көрсетті Әл-
Фараби.
Фараби–музыканттар сияқты ақындарды, поэзия өнерлерін қуушыларды,
поэзия өнерін қушыларды да талантына, арқалылығына, логикалық қисынды,
тұжырымды үйлестікті сақтау-сақтамауына байланысты үш топқа бөледі. Ол бұл
туралы былай деп жазады. “Ақындарды үш топқа табиғи дарыны өлеңді жазып,
келісті оқуға қабілеті барлар жатады, олар поэзияның көптеген түрінде, не
қайсыбір жеке түрінде бейнелікке, тамаша теңеулер құруға керемет бейім
тұрады. Бұл ақындар қандай болғанда да өлең өнерінің сын-сипатымен онша
таныс емес, тек аса аралғырлығымен бейімділігі арқасында жырлары ұшқыр,
жүрекке жылы тиіп жатады. Бұл ақындардың туындылары мүлде кемеліне
келмегендіктен һәм өнерден берікк қоныс теппегендіктен, шын мәніндегі екі
ой қорытындысынан үшінші қорытынды туындататындар қатарына жатады.
Екінші топтағы ақындар-өлең өнерімен толық таныс:қай тәсілді таңдамасын
олар қағиданың да, бейнелеу құрамының да қайсысына болса да жетік келеді.
Бұндайларды екі қорытындыдан үшінші қорытынды жасайтын ақындар сапасына
толық жатқызуға болады.
Үшіншілердің қатарына алғашқы екі топтағының шығармаларына
еліктейтіндер жатады. Олар әлгілердің онша қанық емес”.
Фарабидің қағидалары бойынша кемел өлең диалогикалық берік негізге,
қисынға сүйеніп, “екі қорытындыдан үшінші қорытынды шығаруды мұқият
басшылыққа алып, соған сай тұр, яғни “бейнелеу” құралын іздеп табу керек.
Нағыз, шын ақындық осы шартты бұлжытпай орындаумен сипатталады. Осыны
Фараби былай өрбітеді: “Теңеу де өз көркемдік дәрежесімен ерекшеленеді. Бұл
заттың, тақырыптың өзінен туындайтын, теңеуді дәл келтіру, әлде жуықтау бір-
бірімен тым алшақ екі затты қосымша кейіптеу арқылы суреткерге тән тәсілмен
ұқсастыру-әр бір ақынның шеберлігіне байланысты.
Майталман логик ғұлама бұл пікірді дәлелдеу үшін мынандай қисындыға
жүгінеді “мәселен, ақын А мен В, В мен С ны айқын көрініп тұрғандай
салыстырады, өйткені А мен В арасындағы ұқсастық белгілерімен сәйкестігі В
мен С-ға пара-пар. Сонымен ол А мен С бір-бірімен соншама алыс бола тұрса
да, тыңдаушы мен айтушыға оның ұқсастық идеясын жеткізіп беретіндей етіп
баяндайды. Дәл мұндай әсерді тек өнер кемелділігі шақыра алатыны кәміл.
Фарабидің өлеңнің логикалық арқауы мен көркемдік өрнегінің өзара сайма-
сай келіп, қиюын тауып жатуы туралы бұл қағидаларды мың жыл өтіп барып,
Абайдың поэзия туралы принциптерінен бой көрсетеді.
Фараби шын ақын талантын терең ашы, құлашын кең сермеу үшін оған
лайықты жағдай, ең бастысы еркіндік қажет деген тамаша қағиданы
тұжырымдайды: “Сондай-ақ өнерді зерттеп, белгілі поэзия түрін меңгеріп,
басқаларға немқұрайлы қарамайтын жанды ерекше себептерге түрде жазуға
сыртқы, не ішкі жағдай итермелейді. Дегенмен, ғажап поэзия еркіндікте
тумақ.
Ал Фарабидің ақындығына келсек:ғұламаның шығармашылығының бұл қыры
өткен ғасырдың ортасына дейін зерттелінбей келеді.
Кеңес ғалымы Е.Э.Бертельстің парсы-тәжік поэзия тарихына арналған
еңбегінде, түрік зерттеушілері Ахмет әтеш, Нафиз данышпан еңбектерінде
Фарабидің шайырлығы, әдеби мұрасы туралы көп жаңалықтар келтіреді.
Бұлар және оқымыстылар Фарабидің араб, парсы, түркі т.б. тілдерде әртүрлі
жанрда жазғандығын растайды, үзінділер келтіреді. Осымен, Әбу Насыр ибн
Мұхаммед ибн Тарханның өлең өнерінің қағидалары туралы жазған бір өлеңінен
үзінді келтіре кетейік.
Қашықтықтағы туған жер-қалың елім,
Не бір жүйрік болдырып жарау деген,
Шаршадым мен қанатым талды менің,
Шаңын жолға сарылып қарауменен,
Кері оралмай жылдарым жатыр ағып,
Қасіреттің жасына көз жуынар,
О, жаратқан, көп неткен қаымағың,
Құм сықылды тез ысып, тез суынар.
Зиялы аз бір тұтам тіршілікте,
Әкімдікке күллісі жүгіреді,
Көкірекпен сезініп, күрсініп көп,
Жаным менің түршігіп, түңіреді.
Қайтейін мен көкжиек көңілімді.
Келер күнге үмітпен жол ашамын.
Қас шөлмекпен өткіздім өмірімді
Соны медет етеді болашағым.
Бір шөлмекте көк сия толып тұрса.
Екіншіде-шарап бар жайлы мәлім.
Даналықты сиямен молықтырсам,
Шарабымен шерімнен айығамын.
Әл-Фарабидің интеллект жөніндегі осы философиялық ой-тұжырымын араға
тоғыз ғасырдай уақыт салып барып, қазақ қауымының жаңа тарихи жағдайында
Абай Құнанбаев зор бірлікпен жалғастыра түскен сияқты.
Әл-Фараби педагогика, психологияя, эстетика мен акустика, асатрономия
мәселелерін де терең зерттеп, мәдениет пен ағартушылықты
жақтаған үлкен гуманист. Әбу насыр–халықтарды бейбіт өмір сүруге, достыққа
шақыра отырып, адам баласының білім мен парасатты ойын терең бағалаған
қаламгер. Әбу Насыр метафизика, тіл білімі, логика, жағрафия, этика т.б.
ғылым салаларын қамтитын жүз елуге тарта трактаттар жазған.
Абай өзінің “Он тоғызыншы сөзінде”: “адам ата-анадан туғанда есті
болмайды; естіп, көріп, ұстап татып ескерсе, дүниедегі жақсы, жаманды
таниды-дағы, сондайдан білген, көргені көп болған адам білімді болады.
Естілердің сөздерін естіп жүрген кісі өзі де есті болады. Сол естілерден
естіп, білген жақсы нәрселерді ескерсе, жаман дегеннен сақтанса, сонда іске
жарайды, сонда адам десе болады”-деп жазады. Сондай-ақ әл-Фарабидің ғылым-
білімді меңгерудегі интеллект ролі жайындағы философиялық тұжырымын Абай
өзінің “Он тоғызыншы сөзінде” мейлінше айқындай түскен. Абай өз ойын:
“Ғылым білімді әуелі бастан бала өзін ізденіп таппайды.
Басында зорлықпен яки алда умен үйір қылу керек, үйіріне келе өзі
іздегендей болғанша.
Қашан бір бала ғалым, білімді махаббатпен көксерлік болса, сонда оның
аты адам болады”-деп тұжырымдайды. Әл-Фараби өзінің жоғарыда аталған
еңбегінде “жан қуаты” жөнінде қолданған ұғымдар мен термин сөздер сол
қалпында Абай қара сөздерінде қайталануы кездейсоқ құбылыс емес.
Әл-Фараби өзінің “Қайырымды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz