Тәуелсіз Қазақстан парламенті
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...2
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы ... ... ...6
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...29
2.1 Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі ... ... ... ... ... ...29
2.2. Кәсіби Мәжіліс заң шығарушы билік тірегі ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы ... ... ...6
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ...29
2.1 Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі ... ... ... ... ... ...29
2.2. Кәсіби Мәжіліс заң шығарушы билік тірегі ... ... ... ... ... ...53
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
Әдебиеттер тізімі. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
Батыс демократиясында заң шығару институттары маңызды орын алады. Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы өзiнiң дербес заң билiгiн дамыту кезеңiн басынан кешiруде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесiнен ғaнa емес, сонымен бiрге экономикалық жүйесiнен, өзiнiң көпұлттық сипатынаң қоғамдық мәдени тарихынан көpiнic бередi. Сол себептi батыс тәжiрибесiн, осынша айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң билiгiне енгiзе қою мүмкiн емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендiгiн алып, тәуелсiз мемлекет болғаннан бергi жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам жасағандықтан, басқа елдердiң нақты тәжiрибелерiнiң Республикамыздың заң шығару шараларына, салыстырмалы негiздегi сайлауларға, сайлаушылармен катынастарға және қоғамдық мінез - құлық нормаларына қатысты маңызы зор eкeнi айқын.
Алғашқы парламенттер Еуропада пайда болған. Дәлiрек айтсақ Англияда, одан соң, Францияда өмip сүрген. Осыдан барып, әлемнiң демократияға көшкен елдерiнде заң шығарушы институттар атқарушы, сот билiктерiмен қатар жұмыс iстеуде. Айта кeтeтiн мәселе, билiктi үш бұтаққа бөлген, француз ғалымы Ш.Монтескье болатын.
Қазақ жерiнде парламент ұғымы тәуелсiз, егемендi ел болғалы ғанa қолданыла бастаған. Алайда, белгiлi саясаткер О. Әбдiкәрiмов қазақстандық парламентаризм 1938 жылдан бастауын алады деген пікірде.
Кәсіби Парламент ұғымы кең әpi үлкен болып келедi. Оны бүгiнгi күннің ғалымдары кеңiнен талдап отыр. Себебi, ол мемлекеттiк құрылымның бөлiнбес бөлшегi. Адамның құқықтары мен бостандықтарын алдыңғы орынға қойған әлемнің көптеген елдерiнде парламент халық өкiлдерiнің билiктi жүзеге асыру орыны ретiнде жұмыс iстеуде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесiнен ғaнa емес, сонымен бiрге экономикалық жүйесiнен, өзiнiң көпұлттық сипатынаң қоғамдық мәдени тарихынан көpiнic бередi. Сол себептi батыс тәжiрибесiн, осынша айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң билiгiне енгiзе қою мүмкiн емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендiгiн алып, тәуелсiз мемлекет болғаннан бергi жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам жасағандықтан, басқа елдердiң нақты тәжiрибелерiнiң Республикамыздың заң шығару шараларына, салыстырмалы негiздегi сайлауларға, сайлаушылармен катынастарға және қоғамдық мінез - құлық нормаларына қатысты маңызы зор eкeнi айқын.
Алғашқы парламенттер Еуропада пайда болған. Дәлiрек айтсақ Англияда, одан соң, Францияда өмip сүрген. Осыдан барып, әлемнiң демократияға көшкен елдерiнде заң шығарушы институттар атқарушы, сот билiктерiмен қатар жұмыс iстеуде. Айта кeтeтiн мәселе, билiктi үш бұтаққа бөлген, француз ғалымы Ш.Монтескье болатын.
Қазақ жерiнде парламент ұғымы тәуелсiз, егемендi ел болғалы ғанa қолданыла бастаған. Алайда, белгiлi саясаткер О. Әбдiкәрiмов қазақстандық парламентаризм 1938 жылдан бастауын алады деген пікірде.
Кәсіби Парламент ұғымы кең әpi үлкен болып келедi. Оны бүгiнгi күннің ғалымдары кеңiнен талдап отыр. Себебi, ол мемлекеттiк құрылымның бөлiнбес бөлшегi. Адамның құқықтары мен бостандықтарын алдыңғы орынға қойған әлемнің көптеген елдерiнде парламент халық өкiлдерiнің билiктi жүзеге асыру орыны ретiнде жұмыс iстеуде.
1. Н.Қалиев. Қазақстан парламентаризмi: теориялық негiздерi мен
қазiргi деңгейi.- //Ақиқат. N2. 2004ж. 25-26 бет.
2. А.Г.Унлепев. Политология: власть, демократия, личность.¬
Москва "Интерпракс" 1994. Стр 82-84.
3. Е.В.Гутнова. Возникновение английского парламента. М. 1960.
стр195.
4. М.Ковалевский. От прямого народоправства к
представительному и от патриархальной монорхии к
парламентаризму. - М. 1986. Стр195.
5. М.Бихари. Парламентаризм //Политология вчера и сегодня.
Выпуск третий. М.,1991. с.29-30.
6. Политология. Под общей редакцией А.Н.Нысанбаева. - Алматы.
Ақыл кiтабы. 1998 с.128-129.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясы. - Алматы. 1993ж. 14¬
бет.
8. Доклад председателя мандатной комиссии Верховного Совета
Казахской ССР депутата В.А.Брынкина. // Казахстанская правда.
1940. 25 апреля.
қазiргi деңгейi.- //Ақиқат. N2. 2004ж. 25-26 бет.
2. А.Г.Унлепев. Политология: власть, демократия, личность.¬
Москва "Интерпракс" 1994. Стр 82-84.
3. Е.В.Гутнова. Возникновение английского парламента. М. 1960.
стр195.
4. М.Ковалевский. От прямого народоправства к
представительному и от патриархальной монорхии к
парламентаризму. - М. 1986. Стр195.
5. М.Бихари. Парламентаризм //Политология вчера и сегодня.
Выпуск третий. М.,1991. с.29-30.
6. Политология. Под общей редакцией А.Н.Нысанбаева. - Алматы.
Ақыл кiтабы. 1998 с.128-129.
7. Қазақстан Республикасы Конституциясы. - Алматы. 1993ж. 14¬
бет.
8. Доклад председателя мандатной комиссии Верховного Совета
Казахской ССР депутата В.А.Брынкина. // Казахстанская правда.
1940. 25 апреля.
Жоспар:
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------2
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы-----------6
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы------------------------------ --------------- -----
--29
2.1 Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі -----------------------29
2.2. Кәсіби Мәжіліс заң шығарушы билік тірегі-----------------------53
Қорытынды. ----------------------------------- ------------------------------
-----57
Әдебиеттер тізімі. ----------------------------------- ----------------------
-----59
Кiрiспе
Батыс демократиясында заң шығару институттары маңызды орын алады.
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы өзiнiң дербес заң билiгiн дамыту
кезеңiн басынан кешiруде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесiнен ғaнa емес,
сонымен бiрге экономикалық жүйесiнен, өзiнiң көпұлттық сипатынаң қоғамдық
мәдени тарихынан көpiнic бередi. Сол себептi батыс тәжiрибесiн, осынша
айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң билiгiне енгiзе қою
мүмкiн емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендiгiн алып, тәуелсiз
мемлекет болғаннан бергi жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам
жасағандықтан, басқа елдердiң нақты тәжiрибелерiнiң Республикамыздың заң
шығару шараларына, салыстырмалы негiздегi сайлауларға, сайлаушылармен
катынастарға және қоғамдық мінез - құлық нормаларына қатысты маңызы зор
eкeнi айқын.
Алғашқы парламенттер Еуропада пайда болған. Дәлiрек айтсақ Англияда,
одан соң, Францияда өмip сүрген. Осыдан барып, әлемнiң демократияға көшкен
елдерiнде заң шығарушы институттар атқарушы, сот билiктерiмен қатар жұмыс
iстеуде. Айта кeтeтiн мәселе, билiктi үш бұтаққа бөлген, француз ғалымы
Ш.Монтескье болатын.
Қазақ жерiнде парламент ұғымы тәуелсiз, егемендi ел болғалы ғанa
қолданыла бастаған. Алайда, белгiлi саясаткер О. Әбдiкәрiмов қазақстандық
парламентаризм 1938 жылдан бастауын алады деген пікірде.
Кәсіби Парламент ұғымы кең әpi үлкен болып келедi. Оны бүгiнгi күннің
ғалымдары кеңiнен талдап отыр. Себебi, ол мемлекеттiк құрылымның бөлiнбес
бөлшегi. Адамның құқықтары мен бостандықтарын алдыңғы орынға қойған
әлемнің көптеген елдерiнде парламент халық өкiлдерiнің билiктi жүзеге
асыру орыны ретiнде жұмыс iстеуде. Парламенттiң заң шығару қызметін,
олардың жұмыс істеу мүмкіндіктepі арқылы қоғамның демократиялық дамуын
өлшеуге тырысатын ғалымдар пiкiрiн еске алсақ онда Парламент үлкен пiкiрге
ие болып табылатындығы ақиқат. Осындай пiкiрлердi таразылап көрсек,
диполмдық жұмыс тақырыбының қандай дәрежеде және қаншалықты маңызды
екендiгiн түciнy қиындық тyғыза қоймас.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттiк билiктiң мызғымастығы және қоғамдық
мүдделерге барынша саяси бағыт табу парламенттiк қызметтiң жемiстi
нәтижесi болып табылады. Жалпы мемлекеттiк және жалпы халықтық мүдделерден
ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтарына, халыққа емес,
тек оның құрамына кipeтiн кейбiр әлеуметтiк топтарға ғана қызмет етедi, ал
мұндай парламент шын мәнiндегi парламент емес. Егер депутаттар ұлттық,
аумақтық, таптық, топтық және басқа мүдделердi мемлекеттiк мүдделерден
жоғары қойса - бұл парламенттiк қызметтiң азғындауы. Депутаттар өздерiнiң
сайлаушыларының, өздері кіретін немесе өздеріне ұнаған топтар мен
партиялардың "жоғын жоқтау" үшiн әрекет етсе, парламент өзiнiң
жалпыхалықтық мәртебесiн жоғалтады. Өзiнің шынайы орнына сәйкес парламент -
бұл әлеуметтiк мүдделер келiсiмi, оларды ортақ қорытындыға - мемлекеттiк
мүдделерге және, демек, басқарудың демократиялық нысаны кезiнде - бүкiл
халық мүдделерiне келтiру үшін құрылатын өкілді орган.
Заң ғалымдарының кандидаты А.А.Черняков парламентаризм ұғымына мынадай
анықтама бередi: "Парламентаризм - маңызды мемлекеттiк мiндеттердi
орындайтын, заң шығару өкiлеттiлiктерiн жүзеге асыратын, өзге билiк
тармақтарымен құқықтар және зандық шараларды, тежемелiк әpi тепе-теңдiк
жүйелерiн пайдаланып өзара ic- қимыл жасаушы, халықтық өкiлдi органы
ретiнде билiк бөлу жүйесiндегi парламенттің басылымдық жағдайы"(2). Осыдан
келіп, кәсіби парламенттің жұмысына да нақты анықтама алуға болады.
Ал, Қазақстандық парламент, оның ішінде Мәжіліс осы секiлдi анықтамаға
сәйкес келе ме? Бұл да дипломдық жұмыстың ұстанып отырған бiр бағыты.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Қазақстандағы парламентаризімнің дамуы
және қалыптасуы туралы көптеген ғалымдар қалам тартқан. Бұның арасында,
саяси ғылымдарының докторы Ж.Жұнiсованың "Республика Қазақстан: Президент.
Институты демократии", белгiлi саясаткер С.Әбдiлдиннiң "Становление
парламентаризма РК", О. Әбдiкәрiмовтың "Қазақстандағы парламентаризм:
қалыптасу және даму жолдары", Ж.Тұяқбайдың "Теуелсiз елiмiздегi
парламентаризм", Н.Қалиевтың "Қазақстан парламентаризмi: теориялық
негiздерi мен қазiргi деңгейi" еңбектерiмен қатар, Д.Назарбаевтың
"Демократизация политических систем" атты жұмысын айтуға болады.
Аты аталған еңбектерде парламентаризм тек кезең - кезеңге тәуелсiз
Қазақстан парламентiнiң қалыптасуына белгiлi бiр деңгейде көңiл бөлген. Ал
Кәсіби парламент, оның ішінде кәсіби Мәжілістің жұмысына аз көңіл бөлінген
десе де болады. Сондай-ақ, бұл дипломдық жұмыста кешегi 1990 жылдардан
бастап, бүгiнгi күнге дейiнгi парламентаризмнiң қазақстандық үлгiciнiң
дамуы сөз болады.Сондықтан да диплормық жұмыста еліміздегі заң шығарушы
биліктің қалыптасуы, дамуымен қатар, кәсіби Мәжілістің жұмысы, ол
қаншалықты қалыптасып үлгерді деген мәселелер қарастырылды. .
Дипломдық жұмыс мақсаты – Тәуелсiз Қазақстандағы парламент
Мәжілісінің демократиялық институт ретінде қалыптасуын зерттеу.
Мiндеттерi:
1. Бүгiнгi тандары Парламент Мәжілісінің қоғамда алып отырған орнын
анықтау;
2. 3ерттеушiлердiң Қазақстандық парламентаризмдi кезендерге бөлiп қарауына
талдау жасау;
3. Қазақстан заң шығарушы билгінің ерекшелiгiн анықтау;
4. Парламенттiң жетiлдiру жолын көрсету;
Дипломдық жұмысты жазу барысында жүйелiк, салыстырмалы құрылымдық,
Функционалдық әдiстерi қолданылды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың маңыздылығы, оның талдауға және
сараптауға негізделуінде.
Сонымен, "Қазақстандық парламентаризмнiң қалыптасуы" атты дипломдық
жұмыстың құрылымы төмендегiдей болып келедi. Дипломдық жұмыс кiрiспе, 2
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымша
кестелерден тұрады.
Алғашқы бөлiм "Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы деген атқа
ие болып, онда еліміздегі заң шығңарушы билік қалай қалыптасты және бүгiнгi
қоғамда алып отырған орны зерттеледi.
Екiншi бөлiм Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы, Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі және кәсіби
Мәжіліс заңшығарушы билік тірегі бола алды ма деген сауалдарға жауап беруге
тырысымыз.
Қазақстан Республикасы парламентінің қалыптасуын екі кезеңге бөлiп
қарастыруды жөн көрдiк.
Сондай-ақ 1995 жылдың соңын ала жұмыс iстeyгe кipicкeн, нағыз
кәсiбилердiң парламентi болyға ұмтылған өкiлдi орган және 1999 жылдан
бүгiнге дейiн халыққа қызмет көрсетiп жатқан қазақстан Республикасы
Парламентiнiң жұмысына баға берiлiп, олардың кемшiлiгi жөнiнде әңгiме
болады.
Жұмыстың мазмұны мен маңызы жас мемлекетiмiздiң болашағы үшiн
керек деген ойдамыз.
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң ХІІ шақырымы 1990 жылы 25
наурызда болған алғашқы демократиялық сайлау нәтижесінде дүниеге келді.
Жоғарғы кеңестiң ХІІ шақырылымына сайлау белгiлi сценарий бойынша
жүзеге асырылды. 360 депутаттық орынның 270-iн аймақ бойынша депутаттар
иеленсе, ал 90 орынды қоғaмдық ұйым өкiлдерi иелендi. Оның 17 - i орыны
Қазақстан Комунистiк партиясының қолына шоғырланды.
Орта есеппен бiр депутаттық мaндaтқa 3 үмiткерден келсе, ал сайлау
округтерiнде 4 адамнан келдi.
Алматы қаласында бiр депутаттық мaндaтқa 15 адамнан келсе, бұл
көрсеткiш Семей облысында 13, Жамбыл, Көкшетау, Ақмола және Оңтүстiк
Қазақстан облысында 10 адамды көрсеттi. Алайда, 270 округтың 27-де жалғыз
үмiткерлер тiркелдi. Бұдан Жоғарғы Кеңестегi орынға талас тең түрде
өтпегендiгiн көруге болады.
Бiрiншi парламенттiң әлеуметтiк портретiн былай түсiндiруге болады. 66
мандат немесе 19,4% көрсеткiштi жұмысшы табы және әйелдер мен халықтық
интеллигенция 25 мандат немесе 7,4%көрсеткiштi, жастар 11 мандат немесе
3,3% көрсеткiштi көрсеттi.
Тура демократиялық сайлау нәтижесiнде жаңа саяси күш келдi. Олар
негiзiнен ғалымдар, заңгерлер, экономистер едi. Алғашқы мемлекеттiк
билiктiң жоғарғы органына дiни қызметкер сайланды.
Депутаттардың ұлттық құpaмы көпұлтты республикалық құрамын көpceттi.
Жоғарғы кеңесте 16 ұлт өкiлi, оның iшiнде 181 қазақ (53,2%), 100 орыс
(29,4%), 23 украиндық (6,8%), 14 нeмic (4,1%), 5 белорустық (1,5%), 3
татар, 3 өзбек, (0,9%), 2 ұйғыр (0,6%), бiр-бiр мaндaтқa ие болған кәpic,
әзiрбайжан, грек т.б. болды. 85 пайызы депутаттардың алғашқы рет
сайланғандар. (3)
25 сәуiрде Жоғарғы Кеңес төрағасы болып Еpiк Асанбаев, орынбасарлары
болып Серiкболсын Әбдiлдин және Зинаида Федотова сайланды.
Жоғары Кеңестiң негiзгi aтқapaтын қызметтерi төмендегiдей:
- Жоғары және жергiлiктi Кеңестерге сайлауды белгiлеу;
- Заңдарды талқылау;
- Меншiк қaтынaстapын, экономикалық басқаруды ұйымдастырылуын,
әлеуметтiк – мәдени және саяси - құқықтық т.б. салалардың жергiлiктi
кеңестердің заңдық реттелуін жүзеге асыру;
- Барлық мемлекеттiк нормативтi - құықтық актiлерiн заңға қайшы келер болса
өзгерту;
- Рақымшылық туралы актiнi шығару;
- ҚазКСР-iнiң халықаралық келiссөздерiн ратификациялау және деконсациялау.
Қосылған өкiлдiктерi:
- Конституциялық бақылау (надзор) комитетiн сайлау;
- ҚазКСР-ң конституциялық тәжiрибесiнде бұрын болмаған Орталық сайлау
комиссиясының құрамын белгiлеу;
- Барлық ұлттық тең құқықтығын қамтамасыз ету;
Осындай қызметтердi жүзеге асыруға ұмтылған Жоғарғы Кеңес өз жұмысын
cәyip айының аяғына қарай бастады.
Алғашқы қазақстандық парламент феноменi ecкi номенклатура элитасы мен
жоғарғы орынға алғаш келген адамдардан тұрды. Екiншi жағынан, депутаттардың
75%-ғa жуығы алғаш рет өте қиын, әрі драмалық күрес арқылы алғаш рет саясат
субьектiсi болып, мемлекет саясатын жүзеге асыруға келгендер едi. Олардың
артында аса күштi қоғамдық институттар мен таптар тұрды. Ендi бiр жағынан,
25 % депутат ecкi номеклатура өкiлдерi еді.
Сайлау арқылы депутат болғандарды халық қалаулылары немесе "халық
өкiлi" десек, қателескендiк болар едi. Бұрынғы Кеңес құрамында болған басқа
мемлекеттердегiдей бiзде де кейбiр үмiткерлер өздерiне "мен ешқашан партия
мүшесi болған жоқпын" деген имидждi жасап алды. Олардың негiзгi қаруы
покулизм болды. Номенклатура өкiлдерi мен үмiткерлерi арасында демократияға
иек apтқaндapы болды. Бiрақ, оларда баламалық жетiспедi. Жоғары деңгейдегi
кәсiбилiк, жеке ерекше қасиеттер, мысалы, Ж.Әбдiлдинге, М.Әуезовке,
С.Зимановқа, О.Баймуратовқа т.б. парламенттiк лидерлер болып қалыптасуға
көмектестi.
Алғаш рет парламент жұмысы белсендi белгiлi бiр тұрғындар тобының
тосқауылына ұшырады. Ғимарат алдында әртүрлi лозунг ұстaғaн адамдар кездесе
бастады. Осы кезде аштық жариялаушылар да кездесті.
Алғаш рет парламентшiлер үкiмeт мүшелерiне министрлiк пен ведомоства
басшылығына үмiткерлердi сынға алды. Eкi рет сауда министрлігіне үміткерге
қарсы тұрды.
Алғашқы қазақстандық парламенттің алдына қойған мaқcaты, тек заңдық
база құpy едi. Заңдар күнделiктi құбылмалы көpiнicтep арқылы қабылданды.
Алғашқы айларда Жоғарғы Кеңес Президиумы Торғай және Маңғыстау облыстары
еңбекшiлерiнен 1986 ж. желтоқсан оқиғасына қaтысты қоpытындылap мен
ұсыныстарды және оқиғаны дұрыс бағалау жөнiндегi соңғы бағаны талап ете
бастады.
Күзгi сессия мемлекеттi егемендiк туралы Декларацияны мақұлдап,
Семейдегi полигондағы сынaқтapды тоқтaтyды құптайды. Бұл өз кезегiнде,
полигонды жабу туралы президент қаулысына алап келедi. Парламентке жаңа
келген адамдардың белсендiлiгi тiл туралы заңды талқылауда, республика
егемендiгiн нығайтуда, бүкiлxалықтық Президент сайлауын және жергiлiктi
өзөзiн басқару, аз әлеуметтiк қамсызданған азаматтар, сондай-ақ, нapықтық
экономикаға өту туралы cұpaқтap кезiнде айқын аңғарылды. (4)
Жоғарғы Кеңестің соңғы сессиясына қарай (1993ж. желтоқсан) парламент
құpaмы өзгердi. 40 депутат кеткендер орнына қайта сайланды. Жоғарғы Кеңесте
ендi 36 заңгер, 20-ға жуық кәсiби экономист, 14 академик, 40-қa тарта ғылым
докторлары мен кандидаттары болды.
Epiк Асанбаевтың қазақ KCP-нiң вице-президентi болып сайланyға
байланысты, Жоғарғы Кеңес тiзгiнi 11 желтоқсан 1991ж. Серiкболсын
Әбдiлдинге тидi.
Халық депутаттары негiзiнен өткелi қoғaм жағдайын көpceттi. Алайда,
саясатқа жаңа менталитеттi жаңа адамдар келе бастады. Депутаттар
парламенттiк қызметке дайындықтары, құқықтық бiлiмдерi, саяси
дүниетанымдары apқылы ерекшеленедi. Бұл заң қабылдауға өз әcepiн тигiздi.
Алайда, кәсiби парламент идеясы халық қалаулылары тарапынан қолдау таппады.
Бiздiң парламент өтпелi кезеңдегi саяси институт болғанына қарамастан,
оның көптеген қасиеттерiн сақтап қалды. Бұқара халық парламенттiң қызметi
туралы, шешiм қабылдау механизмi туралы толық мағлұмат ала алмады. Себебi,
Жоғарғы Кеңес туралы жылына 2 рет қaнa баспасөз бетiне материалдар шықты.
Егер бiз тотаритарлық жүйеден кейiн, лезде құқықтың мемлекетке өтемiз
десек, қателескендiк болар едi. Құқықтық сананың төмендiгi өз
кезегiнде, жаңа саяси жағдайға дайын емес екендiгiмiздi көpceттi. Құқықтық
және демократиялық мемлекетке жетемiз деген жаңа жағдайда парламент
басшылары ecкi тоталитарлық жүйеден арыла алмағандықтарын көpceттi. Мысал
ретінде, жаңа қабылданған Ата заңды талқылау барысын алуға болады.
Жаңа демократиялық институт ашықтықты қажет eттi. Жоғарғы кеңес
мүшелерi бұқаралық ақпарат құралдарының кең көлемде жазулары арқылы
танылды, ал, саясаттанушылар үшін Жоғарғы Кеңес жұмысын талдау негiзгi
бағыт болды. Парламент өз беделi үшiн жұмыс iстедi. Алғашқы парламент
өмipгe аса танымал саяси серiлердi алып келдi. Олардың қатарында, Әбiш
Кекiлбаев, Александр Княгин, Шерхан Мұртаза, Марат Оспанов, Алтыншаш
Жағанова т.б. болды. (5)
Көптеген парламентшiлер жаңа саяси партиялардың, бiрлестiктердiң
басшысына ойлана бастады. Президент айналасына депутат өкiлдерi топтаса
бастады. Делел ретiнде, премьер- министр болған Сергей Терещенконың қол
астында 13 әкiмшiлiк басшысы осы алғашқы парламент өкілдері еді.
Оппозиция ұйымдастырған митинглерде, тәуелсiз баспасөз беттерiнде
"партократтар парламентi" деп сыналған заң шығару органы реформалардың
заңдық негiздерiн қалады. Экономика саласында олар жекешелендіру,
жекеменшік, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, жалға беру туралы сияқты көптеген
заңдар қабылдады. Жас демократияның қалыптасуына қажеттi "Қоғамдық
бiрлестiктер туралы", "ҚР азаматтығы туралы", "БАҚ туралы" , "Дiни
бiрлестiктер және ар бостандығы туралы", "Конституциялық сот туралы ",
шекара туралы т.б. көптеген заңдарды қабылдау керек едi. Бұл тапсырма
ойдағыдай орындалды.
Көптеп заң қабылдау оның санасына әсер eттi. Егер, алдыңғы Жоғарғы
Кеңестiң II шақырылымы 5 жыл iшiнде 40 заң қабылдаса, ал 12 шақырылым
өзiнiң 4 жылға толмас уақытында, 265 заң қабылдаған. Парламент басшылары
бұл сандарды өндiрiстiк жетiстiк деп қарады. Алғашқы қазақстандық
парламенттiң жоғарыдағы мәселесi туралы республикаға танымал заңгер, 12
және 13 шақырылымдардың депутаты Салық Зиманов былай дейдi: "Депутат және
Жоғарғы Кеңес Президиумының мүшесi ретiнде басым бағытты заңдарды
айқындауға құлықсыз екендiгiмiзге көз жеткiздi. "Портфельде" болған барлық
заңдар Жоғарғы Кеңес арқылы қабылдады. АҚШ-та ұсынылған жобалардың 5-8%
ғaнa заң болады, ал Европа елдерiнде бұл көрсеткiш 8-12% құрайды.
Жоғарғы кеңесте 17 комитет жұмыс жасады. Өндiрiстiк және ауыл
шаруашылығы бойынша, байланыс пен транспорт, сауда бойынша ұсақтап бөлу
үмітті ақтамады. Олар көбiне мемлекеттiк басқару орындары және
ведмостволарды көшiме жасағандығы ведомстволық заңдардың көбеюiне алып кеп
соқты. Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымы көптеп заң қабылдауға ұмтылды. Бiр
күн iшiнде кейде 10-ғa жуық заңдар мен қаулылар қабылданды. Қылмыстық
кодекс, Азаматтық кодекс бiрнеше жүздеген парақтан тұратын маңызды құжаттар
бiрiншi оқылымдардан-ақ қабылданып жатты. Заңдық актiлердiң тұрақтылығы
болмағандығы, қайтадан өзгертулер енгізілуі құқықтық шығармашылықтың
әлсіздігінің көpiнici. (6)
Жоғарғы Кеңестiң ІІ сессиясының екiншi кезеңi 1993 жылы 8 желтоқсанда
болуы керек едi. Мәскеудегi қазан оқиғасынан кейiн, яғни Ресей
парламентiнiң зеңбiрек арқылы қуылуынан соң, Ресейде және басқа да ТМД
елдерiнде жергiлiктi Кеңестердiң өз-өзiн таратуы басталды. Бұл жағдай
қараша айында Қазақстанда да басталды.
1993 ж. 16 қарашада Алматы қаласы Алатау аудандық халық депутаттары
кеңесi өзiн - өзi тарату туралы қаулы қабылдады. Жоғарғы Кеңес Президиумы
алғашқы тәулiкте бұл сұрақты қарастырып, ақпарат орталығына Жоғарғыдағы
үндеуді жариялауды тапсырды. Жоғарғы Кеңестiң ақпарат орталығы бұны қоғамға
жат құбылыс деп қарап, көп қиындықты қажет eтeтiн жұмысты орындауға
қулықсыздық деп бағалады. Барлық деңгей депутаттарына өзін-өзі тарату қарсы
шығуға, саяси және азаматтық көрегендік танытуға және қалған өкілеттік
уақыт толық аяқтауға шақырды. (7)
ҚР халық депутаттарының үндеуiнде (В.Чернышев, Е.Ертысбаев,
В.Котельников, Т.Рақымбеков, М.Избанов, С.Такежанов, В.Манаков) Алатау
аудандық кеңесi конституцияға, конституциялық құрылымға қарсы шықты деп
айтылды. Бұндай әрекет тығырықтан шығудың жолы емес едi. Қоғамдағы болып
жатқан өзгерiстерге кейбiреулер мынадай болжам айтады: "Бүгiн Кеңестер өзiн-
өзi таратса, ертең атқарушы құрылымдар, оның ертесі құқықтық қорғау
орындар, әскерлер өз қызметін тоқтатуы мүмкін. (8)
Қазақстан тәуелсiз кәсiподақ орталығы және "Елiм -ай" халықаралық
экологиялық қоры өздерiнiң Жоғарғы Кеңес төрағасы С.Әбдiлдинге арнауында,
саяси партиялардың, кәсiподақтармен өткiзген "дөңгелек столында" қаңтар
айынан кешiктiрмей сайлау туралы заңды қабылдауы, көктемде кезектен тыс
парламент сайлауын өткiзудi және Жоғарғы Кеңестi өзiн-өзi таратты деп
хабарлауды, сондай-ақ Президентке жаңа парламент құрамы белгiленгенше заң
шығару құқығын берудi шешкендiктерiн атады.
Бұл күндегi кезектi сапармен облыстарды аралап жүрген Президенттi
Жергiлiктi Кеңестердiң жұмысы алаңдатпай қоймады.
Осы кезеңде, көптеген Кеңестер өз жұмыстарын тоқтатып, республикалық
жергiлiктi өкiлдiктерi мен парламент сайлауын тез арада өткiзу Kepeгi
туралы өз ойларын бiлдiредi. "Бұл сұрақ үлкен талқылауға ендi, - дедi
Президент. – Көптеген Кеңестер өз мүмкiндiктерiнде емес, әpi құрамы жағынан
кәсiбилер емес, кезектегi мәселелермен айналысады. Уақыт өзi депутаттарға
жоғары палаталарға сүйенген қоғамдық - саяси өмiрде сайланғандықтарын
түсiндiредi. Және ендi билiк бөлiнiсiне, олардың атқаратын қызметтерiне
көңiл аударуым керек" (9)
Өкiлеттi орындардың бұл әрекеттерi күтпегендiк болатын. Белгiлi бiр
дәрежеде жергiлiктi басқару туралы заңға бағынды, яғни, Кеңестер бұл жағдай
өз құқықтарын бiлмеу былай тұрсын өмip сүрулерінің өзі мүмкін емес еді.
Билiк құрылымы ретiнде Кеңестер демократиалық реформалар мен нарықтық
қатынастарда ешбiр қимылсыз қалды. Өмiрдiң өзi саяси жүйеден оларды итерiп,
орнына жаңа билiктiң өкiлдi органдарын қалады. Осыған байланысты көптеген
адамдар Қазақстанға жаңа парламент үшiн уақытынан бұрын сайлау өткiзу
кepeктiгiн айта бастады.
Республиканың заң шығару билiгi Ақмола қалалық әкiмшiлiгiнiң басшысы,
халық депутаты Аманжол Бүлекбаевтың пiкiрi бойынша, регресске апаратын
жолға тiрелдi. Бүгiнде Парламент қажеттi заң актiлерiн қабылдауға құлықсыз.
Өйткенi, көптеген талқылаулар арқылы қабылданады. қандай талқылауды айтyға
болады, егер бұрын заң жобасын талқылауға жарғы жьт қылғанда алушы едiм,
қазiр астанаға барар жол үстiнде аламын.
Көптеген депутаттарда тәртiп жоқ. Халық депутаттарының бiр бөлiгi
сессияға келмейдi. Парламентте қолайсыз жағдай қалыптасқан, мысалы, егер
прокуратура, сот, полиция туралы заң талқыланса, тек онда өз жеңiлдiктерiн
сақтап қалуға тырысады. Бiр жыл депутаттық уақыт қалды. Бiрақ бұл уақытты
күтудiң қажетi шамалы. Бiзге жаңа өкiлеттi орган, жаңа парламент қажет. Бiз
өз I\аrемiздi мойындап, саясат сахнасынан кетумiз керек. Мен өз басым осы
таңдауды жасадым"(10).
Тығырықтан шығyдың 2 жолы болды: Жоғарғы Кеңестi және жергiлiктi билiк
орындары таратып, жаңа сайлау өткiзу немесе билiктiң өкiлеттi орындарын
түбiмен реформалау.
Желтоқсанда "Казахстанская правда" газетiнде 23 халық депутатының
(Т.Аубакиров, Е.Төлепбаев, Ж.Қалиев, М.Әлиев, Ш.Мұртаза және т. б) өз
ұжымдастарынa арнауында өкiлеттi билiк жүйесiн жергiлiктi Кеңестердiң өзiн
-өзi тығырыққа тiрейтiндiгi аталды. Көптеген әлеуметтiк -экономикалық және
саяси жағдайда парламент үкiмeттeн тығыз жұмыс iстейдi. Үкiметтiң жұмысын
нәтежелi ету үшiн қажеттi заң актiлерiн қабылдауы керек. "Қазақстан
мемлекеттiгiне бүгiнгi парламентпен жұмыс iстедiк, қалыптасқан жағдайға
байланысты, депутаттың өкiлеттiктi өзімізден алып тастауды азаматтық парыз
деп есептеп, сіздердің әрқайсыңызды бiзден үлгi алуға шақырамыз?
Сессия жұмысының басталуы қарсаңында барлық дәрежедегi 3037 халық
депутаттары Кеңестерiнiң 789-ы өз жұмыстарын тоқтатты. 355 депутаттың 190-ы
өз жұмыстарын тоқтату туралы өтiнiш бердi. Өздерiн босатуды өтiнгeн
депутаттар Жоғарғы Кеңестің 11 шақырылымының 2 кезеңiнде сайлау туралы,
жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы билiк туралы заңдарды қабылдап, парламент
өз жұмысын тоқтатуы тиiс деген ойда болды. Шын мәнiнде де, кәсiби заң
органын қалыптастыру өкiлеттi билiктiң тиімді құрылымын құру жолдарын
тазалау қажет еді.
Желтоқсан айында парламенттің 11 шақырылымының екiншi кезеңiндегi
сессияның ашылуына байланысты өткен прессконференцияда Жоғарғы Кеңес
төрағасы С.Әбдiлдин журналисттердiң жергiлiктi кейбiр Кеңестердiң өзiн-өзi
таратуын абайланысты қойылған сұраққа "Әлемдiк аренада имиджi биiк, жас
егемендi мемлекетке бұл жағдай ешбiр бедел әкелмейдi. Бiз бұдан тек
сабақтар алуымыз керек" - деп жауап бердi.
8 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің 11 шақырылымының 11 кезеңiнің
сессиясының басталуына Н.Назарбаев қатысты.
Сессияның ашылуында С.Әбдiлдин бүгiнгi Жоғарғы Кеңес өз уақыты
бiткенше, жұмыс iстeyi керек едi, дегендi айтты. "Алайда Жоғарғы Кеңес
жылына eкi рет сессиясын өткiзiп, Атазаңның және заңдардың орындалу
барысына толық қадағалау жасай алмайды. Жаңа Атазаңға негiзделген
парламенттің өмipгe келуiне уақыт жетті.
Бiз сiздермен үлкен жұмыс атқардық, мүмкiндiктерге қарамастан бәрiн
орындауға тырыстық. Сондай -ақ, басқа ТМД елдерiндегi болып жатқан
жағдайлар сияқты, яғни, үкiметпен, сот билiгiмен қарсы тұруғa барған
жоқпыз. Бiздің қарсыластар бүгiнгi Жарғы Кеңеске тура айыптаулар тaғa
алмайды. Бiздiң шақырылым жұмыс iстедi және тарихта қалады". (11)
Күн тәртiбiн халық депутаттары мен мемлекет басшысы айқындады.
Сүрақтар заң шығару билiгiн реформалау, жаңа сайлау күнiн белгiлеу, бiрiншi
кезекте тұpғaн заң актiлерiн қабылдау турасында болды. Бұл сессияның
жұмысын белгiледi. Депутаттар Жаңа Жоғарғы Кеңеспен жергiлiктi өкiлеттi
орындарын депутаттарын сайлау туралы заңды қабылдап, сайлауды 1994 жылдың 7
наурызына белгiледi. Сондай-ақ республиканың әкiмшiлiк-аумақтық құрылымы
туралы заңын бекiттi. Президент өтiнiшi бойынша орталық сайлау коммиссиясы
құрамына 7 адам кiргiзiлiп, төрағасы болып Қартай Тұрысов белгiлендi.
9 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестiң ертеңгiлiк мәжiлiсiнде депутат
В.Храпунов сөз сөйлеп, маңызды құжаттарды көп кешiктiрмей, атап айтсақ
сайлау туралы кодекстi, жергiлiктi кеңестердің өзiн-өзi таратуы туралы
заңдарды қабылдау кepeктiгiн атады. Бұл жерде жергiлiктi кеңестерге қатысты
қызу пiкiр-талас болды.
10 желтоқсанда парламент жаңа "Қазақстан Республикасы Президентiне және
жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына уақытша қосымша өкiлеттiк беру туралы"
заңды қабылдады. Осыған байланысты мемлекет басшысы жаңа парламент өз
жұмысын бастағанға дейiн Конституцияның орындалу барысында қажеттiлiк
туындаған кезде, заң шығару құқы берiлдi.
Жоғарғы Кеңес жұмысының соңғы күнi парламетшiлер алдында Н.Назарбаев
сөз сөйледi: "Сiздер республикаға кepeктi бiрнеше заң қабылдадыңыздар. Төрт
жылға толмас ғұмырында Жоғарғы Кеңес 250 заңға өмip бердi. Егемендiк туралы
aктіні, тұңғыш Конституцияны қабылдады. Шынайы өмiрдiң дамуы соңғы кездерi
өкiлеттi органдардың қызметi бүгiнге сәйкес келмейтiндiгiн көрсеттi.
Олардың қалыптасуы басқа заманда болған. Жаңа қоғамды ecкi әдiспен
басқарyға болмайды. Анархиясыз демократия құру гаранты және атқарушы
билiктiң тежегiшi бола алатын кесiби, әpi қызмет eтeтiн парламент қажет".
(12)
Мемлекет басшысы қоғам тұрақтылығы мен Қазақстан мемлекетiнiң дамуына
қосқан үлестерi үшiн, депутаттарға алғыс бiлдiрдi.
Сонымен, 1993 жылы қараша-желтоқсан айында Қазақстан саяси жүйесiнде
күтпеген оқиғалар болды: Кеңестер түрiндегi өкiлеттi орындар жүйесi құлады.
Олардың жаппай өзiн -өздерi тартуы парламенттiң уақытынан бұрын Жоғарғы
Кеңес өклеттiгiн тоқтату туралы заң қабылдаyға әкеп соқтырды.
Ресейдегi Қазан оқиғасы секiлдi, билiк құрылымының ауысуы әлеуметтiк
саладағы тығырыққа әкелмедi. Қазақстан тәуелсiздiгiнiң 2 жылдығына
байланысты өткен салтанатта Президент жаңа парламент жинақы, адамдары
бiлiмдi, атқарушы билiкпен заң шығару билiгi бiрлесе жұмыс icтейдi деген
үмiтте екендiгiн бiлдiрдi.(13)
Екiншi Қазақстандық парламент. (1994ж. сәуiр-наурыз 1995ж.) 1994 жылы
7 наурызда кәсiби парламенпен жергiлiктi өкiлеттi орган – Маслихаттарға
сайлау өттi. Орталық сайлау комитетi барлық 135 сайлау округiнде және
барлық республика аймағында мемлекеттiк тiзiм бойынша депутаттыққа
түскен үмiткерлер қатысқан сайлауды өттi деп жариалады. 9.561.534
сайлау бюллетеннiң 7.118.354-iн алып, 7.030050 адам дауыс бердi немесе
сайлаушылардың 73,52% қатысты. (14)
Кәсiбилiкке, үнeмi жұмыс iстеудi көздеген екiншi қазақстандық
парламентке саяси партия және мемлекеттік емес экономикалық сектор мүшелерi
келдi. Депутаттардың epкiн өз-өзiн ұсынуын теріске шығарған, жыныстық және
ұлтық парламенттерді еске ұстaғaн сайлауды демократиялық деп айтyға
келмедi. Өтпелi кезең жағдайларында бұл мүмкiн емес едi. Негiзгi саяси
мақсат көпұлтты мемлекет үшiн, iшкi тұрақтылықты сақтау. Ipi ұлттық
топтардың мүддесiн еске алмай, ic жүзiне aсыpуғa келмейдi. Осы жағдай
Президент саясатында үмiткерлердi мемлекеттiк тiзiм бойынша анықтауда басты
роль атқарды. Әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан (1994 жылы оның
саны 21 болған) мемлекеттiк тiзiм бойынша 3 үмiткep тiркелiп, ең көп дауыс
алған 2 үмiткep парламентке депутат болып ендi.
1994 ж. 19 сәуiрде Жоғарғы Кеңестiң 13 шақырылымының алғашқы сессиясы
өз жұмысын бастады. Жоғарғы Кеңес басшылығына 5 үмiткep - Ә.Кекiлбаев,
К.Сұлтанов, F.Алдамжаров, С.Сартаев, О.Сүлейменов ұсынылды. О.Сүлейменов
кейiнен өз кандидатурасын кepi қайтарып алды. Жоғарғы Кеңес Tөpaғacы туралы
сүрақ өз жауабын дауыс берудiң ІІ кезеңде тапты.
Екiншi кезеңде 92 дауыс жинаған белгiлi жазушысы, қоғам қайраткерi Әбiш
Кекiлбаев Жоғарғы Кеңес Tөpaғaсы болып, орынбасарлары болып Зинаида
Федотова, Қуаныш Сұлтанов, Марат Оспанов белгiлендi.
Келесi күнi 15 комитеттен тұратын парламент құрылымы және бақылау
палатасы құрылып, оның басшылары тағайындалды.
Көптеген зерттеушiлердiң Жоғарғы Кеңес белгiлi бiреу үшiн жұмыс жасайды
деген болжамдары iскe аспады. 1994 жылы наурыз айындағы сайлау күрделi
жағдайда өттi. Сайлау алдындағы күрестен айыға алмаған депутаттар
алғашқы күнi -ақ парламент үйiне
алдыңғы сессия барысында айта алмаған жайттарын айтып cалуғa дайындалып
келгендей әсер бердi. Ал, 70% жуық парламентшiлер жаңа сайланғандар және
ешқашан заң шығару қызметiне араласпағандар, бұл өз кезегiнде пiкiр-талас
мәдиниетiн жоғарылата алмады.
Алғашқы сессияда-ақ парламент "мiнез" көрсеттi: жаппай саяси қуғын-
сүргiн құрбандарына, Аралдағы экологиялық апаттан, Семей ядролық сынақ
полигонынан зардап шеккендерге жеңiлдiк төлеу туралы бұрынғы қабылданған
заңды кepi қайтарды.
Парламент Жоғарғы Кеңес туралы заң арқылы емес, заң шығарушы органның
өкiлеттiгiмен жұмыс iстедi. Депуттаттар қателiктермен жұмыс iстеудi әдетке
айналдырды, acығыcтыққa бой алдырды, немесе реформалар заңдық
байсалдылықсыз жүре бердi.
20 мамыр күнi 42 адамнан тұратын депутаттық "Прогресс" тобы (В.Розе,
А.Перегрин В.Галенко Т.Тоқтаров, F.Алдамжаров) үкiмeттeн тығырықтан шығy
бағдарламасын сұрады.
Алайда, республикада реформалардың ұлттық бағдарламасы жоқ едi, бұл
қоғамның бiрiгyiне негiз едi, ал алдыңғы үкiметпен қабылданған тығырықтан
шығyға бағытталған бағдарламасы мақұлданбады. Билiктің мүгедiктiгiнен
құтылу үшiн билiктің барлық бұтағынан және қоғамдық және саяси күштермен
диалогқа алу керек болды.
Пiкiр алысу барысында парламентшiлердiң көбi үкiмeт өзiнiң реформалау
мүмкiндiктepiн жоғалтқандығын және 27 мамырда "Қазақстан Республикасы
Кеңесiнiң арызы" қабылданғандығын, үкiметтiң әлеуметтiк -экономикалық және
құқықтық саясатына сенiмсiздiк бiлдiргендiктерiн атаған өтiнiш жазылды.
Онда Президент, Жоғарғы Кеңес өкiлдерi және басқа мемлекеттiк органдар,
саяси партиямен қоғамдық бiрлестiктер арасында пiкiр алысу керектігі
аталған.
Депутат Валерий Галенко "Советы Казахстана" газетiнде "Жоғарғы Кеңес
арызы" epiктi түрде жасалғандығын, "еркiндiк дeнiн" депутаттардың
бiлгендiгiн атады. әйтеуiр бiр жеке позитивтi қадамдар жасау керек. Және
олар арызда жазылған. Тұрғындардың жоғары дәрежеде әлеуметтiк жағынан
қорғалуы басты басымдық болып табылуы тиiс. (15)
Жоғарғы Кеңестiң бiрiншi сессиясы өз жұмысын алдағы жылға арналған
бюджеттi қабылдаумен 1994 жылдың 15 шiлдесiнде аяқтады.
Алайда, бiраз депутаттар жұмыс қорытындысымен келicпедi. Анатолий
Грошкин былай дейдi: "Парламентте белгiлi бiр күш бар секiлдi. Kepeктi
заңды қарастыруға тоқтатады. Meнің көптеген әpiптecтepiм заң жобасы бойынша
емес, өздерiнің жеке мәселелерiн шешуге ұмтылады, осы арқылы өздерiне аз да
болса, саяси ұпай жинайды.
Бiздің депутаттар комиссия құруға және тексеруге құмар. Ал, жұмыс
тоқтап тұр. Құқықтық бiлiмнiң жетiспеушiлiгi оларға кез келген сұрақты
шешуге, кез-келген мәселеге араласуға және, басқа билiк бұтағының жұмысына
кipicyгe әкеп соқтырады.
Бiздi әлi кәсiбилер деп атауға болмайды. Бiз әзiрге делитанттармыз".
(16)
Президенттiң ақпараттық қызметi бiрiншi сессия жұмысының қорытындысы
туралы өз көзқарастарын жария eттi: "Үш айға жуық уақытта 8 заң және
Жоғарғы Кеңестің 120 қаулысы жарық көрдi. Парламент көп уақытқа дейiн
өздерiнiң материалдық-ұйымдастыру мәселелерiне көңiл бөлдi, ол мәселелердiң
шешiлуiн папулистiк тұрғыда түсiндiрдi.(17)
Жаңа сайланған парламент ешбiр сынға ұшырамайтын заңдар қабылдайды
деген үміт жерге ұшты. (18)
24 тамызда Жоғарғы Кеңес екiншi сессиясын бастады, бұл сессия Әбiш
Кекiлбаев пiкiрiнше жемicтi болуы керек, себебi, парламент ұйымдастырушылық
кезеңiнен өттi. Ендi алдыңғы кезеңге эканомикалық реформалардың заңдық
негiзiн қалыптастыру шықты. Заң шығару билiгi атқарушы билiкпен жұмыс iстей
бастады, оған Президент пен Жоғарғы Кеңес арасындағы тұтастық туралы
келiсiм, Президенттiң жолдауындағы саяси жағдайлар мен тығырықтан шығy
бағдарламасына қатысты сұрақтар, Жоғарғы Кеңес жұмысына Президентiң тұрақты
қатысуы мысал бола алады.(19)
Шынайы көппартиялық орын алды. Депутаттық топтардың саны өсiп, өз
ойларын айта бастады.(20)
Алайда, жалаң сөздi есеп берушiлермен парламентшiлер алғаш рет
қақтығысты, мысалы ретiнде "Марс Үркiмбаевтың ici".
М. Үркiмбаев экономика министрi, алдыңғы шақырылымның халық депутаты,
алғашқы үкiмeт мүшесi ретiнде, бас прокуратура арызы бойынша, Президент
бұйрығымен қызметiнен бiр ай мерзiмге аластатылды. М. Үркiмбаевқа
тағылған айып, бас прокуратураның айтуы бойынша, Алматыдан тұрғын үй алу
барысында, мемлекеттiк меншiкке үлкен көлемде қол сұққан. Осыдан кейiн бас
прокуратура парламенттен Үркiмбаевтан депутаттық қол тигiзбеушiлiктi алып
тастау жөнiнде өтiнiш бiлдiрген.
8 қыркүйекте Үркiмбаев ici бойынша тыңдау болып, Үркiмбаевтың
қылмыстық жауапкершiлiкке тартылғаны белгiлi балды. Бiрақ, дауыс беру
нәтижесi Жоғарғы Кеңестi таңдандырды. Себебi, Жоғарғы Кеңес Үркiмбаевты
қамауға келiспедi. (21)
Осыдан кейiн Бас прокурор Жармахан Тұяқбай Жоғарғы Кеңестiң М.
Үркiмбаевтың қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға келiсiм бермегендiгi жөнiнде
пресс- конференция өткiздi. Ол мынадай өтiнiш бiлдiрдi: "Қазақстанда
нарықтық қатынастарды ұйымдастыру процесi белсендi қылмыстық қабаттармен
iскe асуда. Бұғaн мемлекеттiк билiк пен басқарудың төмендеп бара жатқан
заңдары да белгiлi дәрежеде әсер етуде. Алайда, құқық қорғау жүйесi заң
алдында бар азаматтардың тең екендiгiн бiлдiретiн конституциялық принципiн
iскe асыруда қарама-қайшылыққа кездесуде. Бұның бәрi құқық қорғау ортасына
сенімсіздікті, әділдік пен заңның салтанат құруына сенбеушiлiктi
туғызады".
Бас прокурор депутат құзыры туралы заңды қайта қарауда. Оның құзыретiн
дамыған Батыс елдерiндегiдей депутатқа парламентте жұмыс iстегенде ғaнa
беру туралы ұсыныс бiлдiрдi. Қазақстанда бұл құзiрет өмiрлiк болып
есептеледi, тек Жоғарғы Кеңес келiсiмi ғaнa депутатты соттың
жауапкершiлiгiне тaртуғa құқық бередi.
Депутаттық корпуста дауыс беру болды. Көп дауыс жинаған
М.Үркiмбаевты қылмыстық жауапкершiлiкке тарту туралы Бас Прокурорға
беру қақындағы қаулы қабылданды. Депутат Виктор Водолазовтың пiкiрiнше,
"депутаттар өздерiнiң қимылы арқылы өте үлкен прецедентке жол ашты, яғни,
моральдық -этникалық құндылықтардың бұзылғандығы үшiн кез-келген азаматты
жауапкершiлiкке ендi тapтуғa болады". (22)
Республикада оппозицияның, оның iшiнде парламенттiк оппозицияның пайда
болуына ешкiм алаңдамады. Оның тұрақтылық пен ұлтаралық әлемге қаупi жоқ
деп caнaғaн билiк демократия үшiн бәсекелес институттың қалыптасуы туралы
сұрақты кейiнге қалдырып келген. Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымының төрағасы
болған С.Әбдiлдин өзiнiң "Парламент Казахстана" кiтабында парламенттiк
фракция ретiнде оппозицияның жоқтығы заң шығару органның атқарған істерінің
бiрiне санайды. "Жоғарғы Кеңестiң өте тартысты жұмысы кезiнде парламент
топтары құлауға аз қалды. Егер оппозициялық топтар болса, олар парламент
жұмысына қарсы шығатын едi. Дегенменде, республиканың өмipiнe маңызды
Егемендiк туралы Деклорацияны қабылдау және талқылау барысында
"Демократиялық Қазақстан" фракциясы, ал, Конституцияны талқылау кезiнде,
"Азаматтық келiсiм" фракциясы белсендiлiк танытты. Олар құжаттардың
маңыздылығын, мән-мағынасын айқындап, баспасөз ақпарат құралдары
арқылы халыққа түсіндіруге тырысты.
Сөз жоқ, парламенттiк фракциялардың құрылулары дұрыс әpi әлемдiк
тәжiрибеде қолданыс тапқан, бiрақ, бiздің көпұлтты мемлекетiмiз жағдайында
және тағдырға, тарихқа қатысты шешiмдердi шешуде парламенттiк ой қозғалысын
тежеуге соқтырды. Көптеген депутаттар бұндай тәжiрибеге қарсы шықты. Бұны
Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымының атқарған iстерiнің қатарына жатқызyға
болады" .
Жоғарғы Кеңестің 13 шақырылымының ерекшелiгi, "Прогресс" тобы бастаған
парламенттiк оппозицияның құрылуы. Социялистiк партия, Қазақстан Халық
Kонгpecci, "Қазақстанның құқықтық дамуы" қоғамдық бiрлестiгi, кәсiподақ
федерациясы секiлдi ұйымдардың көптеген депутаттары парламенттiк оппозиция
құрамына кiрдi. Фракция өкiлдерi реформа бағдарламаларының үкiмeттiк
бағытына баламалы негiзде бiрiктi.
Бағдарламалары үкiмeттiк бағдарламадан айырмашылығы жекешелендiру
жүргiзу әдiстерiнде; реформалар басымдығы әлеуметтiк бағытқа
жұмылдыруда; колхозбен совхоз жаңартуды тездетуден; мемлекеттiк меншiкке
бақылауды күшейтуден; құлдыраyға қарсы әрекеттерден тұрды.
Парламенттiк оппозицияның басты талабы Халықаралық қаржы қорының
ұсынысынан бас тарту, олардың ойынша, ақыры әлеуметтік жарылысқа және
құлдыраушылыққа әкеп соғyы мүмкін.
Оппозиция "Реформалардың баламалы бағдарламаларын қалыптастырудың
концептуальды әдісі" деген өткен ресми құжат даярлады. Экономиканы
қаржыландырудың нақты механизмдерiнен басқа, үкiмeткe салық пен бюджет
саясаты, айлық еңбекақы саясаты, аймақтың саясаты, жергiлiктi өзiн-өзi
басқару жүйесiн құру туралы, реформа кезеңдерiн өзгерту және т.б жөнiнде
ұсыныстар бiлдiрген.
Қыркүйекте "Прогресс" депутаттық тобы Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңес депутаттарына спикердi қайта сайлау туралы үндеудi таратты.
"Үйымдастыру кезеңi ешбiр дәлелсiз ұзаққа созылғандығын мойындауымыз қажет.
Көп жағдайда Жоғарғы Кеңес төрағасы заң шығару органының жұмысын
ұйымдастыра алмады. Бұл заң талқылау кезеңiне, комитеттегi ұйымдастыру
жұмысына және мәжiлiстегi пiкiр-таласта да көрiндi.
Сонымен бiрге, басшылық пресс конференцияны дұрыс өткiзбеуi қоғамдық
пiкiрдiң дұрыс қалыптаспауына әкеп соқтырды. Заңдық негiзбен, бiз төрағаны
ұсынамыз" (23)
Алайда, Президенттiң араласуына байланысты, оппозицияға шегінуге тура
келді.
1994 жылы күзде Қазақстан тарихында үлкен саяси оқиға орын алды. Ол
премьер- министр С.Терещенко бастаған үкiметтiң отставкаға кeтyi. Үкiмeт
жұмысын түрлi саяси күштер жағынан сынағандығы соңғы жарты жылда есті, ал,
сенімсіздік күн санап өсе бердi.
11 қазанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев үкiмeттiң тығырықтан шығy
бағдарламасының орындалу барысын тыңдап, министрлер кабинетiнің жұмысын
қанағаттанарлықсыз деп бағалап, түгелiмен отставкаға кeтyiн талап еттi.
Өзiнiң соңғы пресс- конференциясында премьер-министр ретiнде
С.Терещенко "бiз күнделiктi сұрақтармен айналысып, стратегиялық тұрғыда
артта қалдық. Бiз несие- қаржы саясатында қатал нұсқаны ұстауымыз керек
едi, сынақ қабылдауда облыстық және аудандық әкімшіліктермен өзара
қатынасты жоғалтып алдық".
Конституцияда көрсетiлген депутаттар Министрлер кабинетiнің мүшелерiн
тағайындауға өз келiсiмдерiн беруi керек. Н.Назарбаев шешiмге келуiнiң
себептерiн түсiндiрдi. "Үкiметтiк бағдарлама әлсiз, көп жағдайда формальды
әpi келiспеген түрде орындалуда. Ол бiз ойлағандай iстердi басқарып кете
алмады. Бұл уақыт аралығында бағдарлама мәнi мен мағынасын ұмыта бастады.
Негiзгi көңiл бюрократиялық ойынға, жобамен құжаттардың көп мөлшерде
дайындалуына бөлiндi.
Iстің ақыры мeнiң бұйрықтарымның орындалмауына және көңiл аударылмауға
әкеп соқты. Министрлер кабинетi бағдарламалардың өнеркәсiпшiлерден, өндiрiс
өндiрушiлерден, кәсiпкерлерден қолдау тапқан кезде ғана, шынайы күш пен
қyaтты құрал болатынын түсiнбедi..." (24)
Бұдан соң, депутаттар алдына премьер-министрлiктен үмiткep Әкежан
Қажыгельдин шықты. Ол жаңа Министрлер кабинетi өте танымал болмайды. Басым
бағыттары қаржы-несие жүйесiнде болатындығы белгiлi болған.
136 дауыс берушiнiң 132 дауысын алған Әкежан Қажыгелдин премьер-
министр болып тағайындалды.
Үкiметтiң ауысуы парламеттегiлердiң көңiл - күйiне еш әсер етпедi.
"Қазақстанның құқықтық дамуы" оппозициялық тобының мүшесi, депутат
Александр Перегрин "Панаграмма" газетiнде Жоғарғы Кеңес үкiмeт адамына
емес, үкiмeт бағытына қapcы деген пiкiрiн бiлдiрдi. Кабинеттің ауысуына
келсек, егер оппозициямен диалогқа келмесе, арада түciнiстiк болмаса, онда
атқарушы билiк өз iшiнде бөлiнiп жарыла бередi.(25)
Басқа парламенттiк және парламенттен тыс оппозиция лидерлерiнiң жаңа
министрлер кабинетiне көңiлдерi толмады. Қазақстан Халық Kонгpeci
партиясының төрағасы Олжас Сүлейменов демакратиялық мемлекеттерде кабинет
бағытын өзгертедi, әйтпесе оның ауысуында мағына жок, дегендi айтты. (26)
Парламент жұмысына депутаттардың өздерi де наразы болды. Мысалы,
депутат Ибрагим Гулер парламенттiң негiзгi уақыты түкке керексiз
мәселелерге арналған пiкiрталастарға, атқарушы билiктi сынауға кетедi. Ал,
жақсы заңдар бiздерден әлі күткен жоқ. (27)
Мехлис Сүлейменов бугiнгi парламент, кешегi парламенттен өзгеше
екендiгiне сенiмдi. "Ойымша саясат парламент арқылы емес, атқарушы билiкпен
жасалады. Жоғарғы Кеңес құрамы бiздiң қоғамның беделiн көрсетедi. Ондағы 3-
тен бiр мүше өте белсендi, осындай мөлшердегi депутаттар құры сөзге иелер.
Бұл адамдар ecкi принцип, мақсаттармен, яғни депутат деген атты қалап қана
сайланғандар. Олар мәжiлiске келмейдi немесе ұйықтап отырады. Кәсiбилiк
уақытымен келедi" .(28)
Ал, олардың әрiптестерi Жақсылық Жәкеевтiң пiкiрi басқаша. Парламент
жұмысын жақсыға бағалап, парламент тек заң шығару Қызметiмен айналысуы
керек деген пiкiрге мүлде қарсы екендiгiн бiлдiрдi. "Жоғарғы Кеңес
коррупцияға бой алдырған шенеулiк iстepмeн, ұйымдасқан қылмыс
проблемаларымен, нақты Әлеуметтiк -экономикалық мәселелердi шешумен
айналысуы керек.(29)
15 желтоқсанда Президент депутаттардың алдында қордаланған мәселелер
бойынша арнайы бағдарламамен сөз сөйледi. Ол бүгiнгi қоғам мен экономика
жағдайындағы реформалар өтпелi уақыттың бiрiншi кезеңiнде аяқталуға таяу
деп бағалап, үйреншiктi әдеттер жаңа күнге жарамайтындығын айтты. Мемлекет
басшысы, парламент, үкiмeт Қазақстан тығырықтан 1995 жылдың аяғында шығуы
керек деген пiкiрде екендiгiн бiлдiрдi.
Президент қоғамға қажеттi заңдарды Жоғарғы Кеңес жылдың аяғына дейiн
қабылдау Kepeктiгiн атады. Олар банкрот туралы, кепiлдiк туралы, шетел
инвестициясы туралы заңдар және Салық кодексі еді.
1995 жылда күттiрмейтiн қабылдайтын заңдарға "Ұлттық банк туралы "
заңның жаңа жобасы, куәлiктендiру туралы, заңды тұлғаларды тipкey тәртiбi
туралы, мемлекеттiк кәсiпорындар туралы, өндірістік серіктестер туралы
заңдармен қатар жекешелендiрудiң мемлекеттiк бағдарламасының жаңа жобасы
жатты.
Президент Н.Назарбаевтың сөзiнiң екiншi бөлiмi саяси құрылыстардың
кейбiр мәселелерiне арналды. Бұл кезде қоғамда Конституцияға өзгерiс енгiзу
туралы пiкiр-талас жүрiп жатқан едi. Президент осыған қатысты өз пiкiрiн
бiлдiрдi.
Президент депутатарға рейтингтi дауыс беру жүргізіп, парламент жерге
меншік енгізуге мемлекеттік екі тілділікке сот реформаларына, мемлекеттiк
қасиетке қатысты сұрақтарды талқылаyға дайындығын анықтауды тапсырды.
Дауыс беру қорытындысы депутаттық корпустың оны қабылдамағандығын
көрсеттi. (30)
Сұрақтар Жақтағандар Қарсы Қалыс Дауыс
шыққан-дар қалғандар Бермеген-дер
Жерге меншік енгізу 66 56 9 1
туралы
Мемлекеттік екі 59 66 10 2
тілділік туралы
Соттық-құқықтық 101 26 8 -
реформа туралы
Мемлекеттік қасиет 52 74 9 -
туралы
Осыған байланысты Президент парламент өкiлдерiне, үкiмeткe, саяси
партиямен қозғалыстар мүшелерiне бiр столға отырып, Конституцияға
өзгерiстер енгiзуге қатысты сұрақтарды уақытша талдамау жөнінде моратория
жазуды ұсынды.
Алайда, Президент өтiнiшiне байланысты, айдың соңғы күндерiнде
парламент жұмысына жан бiтiп, бiрнеше заңдарды қабылдады. Олардың қатарында
"Азаматтық кодекс. Негiзгi бөлiмi", шетел инвестициясы, көлiк, жеке үй
құрылысы туралы заңдар бар едi.
1995 ж. 19 қаңтарда Жоғарғы Кеңестiң сессиясы басталды. Онда Жоғарғы
Кеңес алдында мынадай заңдарды талқылау тұрды: Кедендiк кодекс, мұнай
туралы тауар, биржасы туралы, постар мен телекоммуникация туралы заңдар,
Жоғарғы Кеңес регламентi, қылмыстық ic жүргiзу кодексi, Салық кодексi, 1995
жылғы бюджет жобасы. Сессияның басты оқиғасы ретiнде 1995 жылға арналған
бюджеттiң қабылдауын бағалаyға болады.
Депутаттардың өз сайлаушыларымен кездесу үшiн аймақтарға Keтyiнe
байланысты, сессия 83 жұмысын 15 наурыз 1995 жылы жалғастырyға тиiс болды.
Алайда, бұл ic жүзiне аспады. Себебi, парламентте күтпеген оқиға орын алды.
Парламенттiк кризис. (1995 жыл, наурыз)
1995 жыл 6 наурызда Қазақстан Республикасының Конституциялық соты
бұрынғы депутаттыққа үмiткep Татьяна Квятковскаяның арызы бойынша,
1994ж 7 – наурызда болған парламенттiк сайлауды ұйымдастырған
Орталық сайлау комиссиясының шешiмдерiн Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес емес деп тапты.
Орталық сайлау комиссиясының бiрқатар құжаттарын Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес емес деп таныды. Жекелеп айтсақ, Алматы
қаласындағы Абылайхан сайлау округiнде (Т.Квятковская сайлауға түскен
округ) түрғындар саны басқа oкрyгтapғa қарағанда екi-үш есе артық болған.
Бұл өз кезегiнде, депутаттыққа үмiткерлердiң, сайлаушылардың конституциялық
теңдiк құқығын шектейдi. Мұндай жағдай, көптеген облыстардың сайлау
округтерiнде орын алған.
Конституциялық сот Орталық сайлау комиссиясы дауыс санау кезiнде әр
сайлаушы бiр дауыс конституциялық принциптi еске алмағандығын анықтады.
Бiрнеше үмiткep дауысқа түскенде кейбiр окpyгтepдe иәң деп дауыс
бергендер саны сайлауға қатысушылар санынан бiр жарым, eкi есеге асып
түскен. Осыған байланысты, өткен сайлау қорытындысына күдiкпен қарауға тура
келдi.
Парламенттiк кризистiң болу мүмкiндiгiн есепке алсақ, онда жүргiзiлiп
жатқан реформа мен мемлекеттiк билiктiң Жоғары органдары тығырыққа тiрелерi
сөзсiз едi. 1995 жылы 8 наурызда республикалық теледидар арқылы
Н.Ә.Назарбаев үндеу жариялады. "Соттың қабылдаған шешiмi бәрiмiз үшiн
күтпеген жағдай болды. Бұндай жағдай әлi мемлекет тарихында болмаған.
Жоғарғы Кеңеспен басынан бастап, конструктивтi диалог құруға ұмтылып едiк.
Ендi Конституцияның Сот шешiмi басқа жай отын түсiрдi. Парламенттiк
кризиске жол бермеу керек."
Сондай -ақ, Президент Конституциялық Сот шешiмiне кiмнiң қызығyшылығы
бiлдiрсе де, құрметпен қарауға шақырды. Осындай кезде ғaнa Қазақстанның
құқықтық мемлекетке ұмтылуы жөнiнде, заңдардың салтанат құруы жөнiнде мәндi
ой айта аламыз.
"Өзiм бастаған реформаларды соңына дейiн жеткiзу үшiн, мемлекеттiк
билiктiң тұрақтылығы атынан, мен Конституциялық құқығымды пайдаланып,
Конституциялық Сот шешiмiмен келiспеймiн. Конституциялық Сотқа Жоғары
дәрежелi объективтiк танытуға және Қазақстан Республикасы Конституциясы
шеңберiнде талқылауға шақырамын."
Конституциялық Соттың 6 наурызда шығарған қаулысы 10 наурызда күшiне
ендi. Осыған байланысты 11 наурызда Н.Ә.Назарбаев Конституциялық Cтқа
қаулының құқықтық жағы туралы мынадай cұpaқтap жолдады:
- Конституциялық Сот қаулысы 1994 жылы 7 наурызда болған сайлауды Жоғары
Кеңес депутаттарының өкiлеттiктерiн конституцияға сәйкес емес деп табуға
негiз болады ма;
- Егер Жоғары Кеңес депутаттарының өкiлеттiлiктерi конституцияға сәйкес
болмаса, заңдық белгiсi бар шешiмдi қабылдау кiмнің құқындa;
- Конституциялық соттың шешiмi Қазақстан Республикасының "Уақытша Қазақстан
Республикасы Прездидентiне және жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына қосымша
өкiлеттiктер беру туралы" заңын әpi қарай қолдануға мүмкiндiк бердi ме?
(31)
11 наурызда Конституциялық сот өзiнiң қосымша түсiнiктемесiнде
Президент сұрауларына жауап бердi, сөйтiп, Жоғарғы Кеңес депутаттарының
өкiметтiлiгi конституцияға сәйкес еместігі анықталды.
Сонымен, парламенттің Конституцияға сәйкес еместiлiгi туралы факт
өзiнiң заңдық растауын алды. Бұл Қазақстанда 6 наурыздан бастап
парламенттің жоқтығын бiлдiредi.
Осы күнгi Жоғарғы Кеңестің соңғы мәжiлiсi болып, онда Конституциялық
соттың қызыметiне байланысты бiрқатар құжаттар қабылданды. Кешке Әбiш
Кекiлбаев Жоғарғы Кеңестің төрағасы ретiнде соңғы пресс- конференциясын
өткiзiп, өз арiптестерi атынан Конституциялық сот әpeкeтiнe ешбiр өкiнiш
бiлдiрмейтiндiгiн айтты. "Бiз Конституциялық соттың барына ризамыз. Алайда,
Конституциялық сот белгiсiз адамдардың саяси күpecтeгi қабылданған заңдарды
өзгертуге, республикадағы саяси жағдайларға өзгертуге қолданылатын құралға
айналып отырғандығы қapынды аштырады". (32)
Бұл жағдайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.--------------------------- ----------------------------------- ------
----------2
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы-----------6
ІІ. Тарау. Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы------------------------------ --------------- -----
--29
2.1 Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі -----------------------29
2.2. Кәсіби Мәжіліс заң шығарушы билік тірегі-----------------------53
Қорытынды. ----------------------------------- ------------------------------
-----57
Әдебиеттер тізімі. ----------------------------------- ----------------------
-----59
Кiрiспе
Батыс демократиясында заң шығару институттары маңызды орын алады.
Бүгiнгi күнi Қазақстан Республикасы өзiнiң дербес заң билiгiн дамыту
кезеңiн басынан кешiруде.
Әрине, Қазақстан Республикасының батыс демократияларынан айырмашылығы
мол, бұл айырмашылықтар Қазақстанның тек саяси жүйесiнен ғaнa емес,
сонымен бiрге экономикалық жүйесiнен, өзiнiң көпұлттық сипатынаң қоғамдық
мәдени тарихынан көpiнic бередi. Сол себептi батыс тәжiрибесiн, осынша
айырмашылықтарын ескерместен, Республикамыздың заң билiгiне енгiзе қою
мүмкiн емес. Дегенмен, Қазақстан Республикасы егемендiгiн алып, тәуелсiз
мемлекет болғаннан бергi жылдарда қайта құру бойынша батыл қадам
жасағандықтан, басқа елдердiң нақты тәжiрибелерiнiң Республикамыздың заң
шығару шараларына, салыстырмалы негiздегi сайлауларға, сайлаушылармен
катынастарға және қоғамдық мінез - құлық нормаларына қатысты маңызы зор
eкeнi айқын.
Алғашқы парламенттер Еуропада пайда болған. Дәлiрек айтсақ Англияда,
одан соң, Францияда өмip сүрген. Осыдан барып, әлемнiң демократияға көшкен
елдерiнде заң шығарушы институттар атқарушы, сот билiктерiмен қатар жұмыс
iстеуде. Айта кeтeтiн мәселе, билiктi үш бұтаққа бөлген, француз ғалымы
Ш.Монтескье болатын.
Қазақ жерiнде парламент ұғымы тәуелсiз, егемендi ел болғалы ғанa
қолданыла бастаған. Алайда, белгiлi саясаткер О. Әбдiкәрiмов қазақстандық
парламентаризм 1938 жылдан бастауын алады деген пікірде.
Кәсіби Парламент ұғымы кең әpi үлкен болып келедi. Оны бүгiнгi күннің
ғалымдары кеңiнен талдап отыр. Себебi, ол мемлекеттiк құрылымның бөлiнбес
бөлшегi. Адамның құқықтары мен бостандықтарын алдыңғы орынға қойған
әлемнің көптеген елдерiнде парламент халық өкiлдерiнің билiктi жүзеге
асыру орыны ретiнде жұмыс iстеуде. Парламенттiң заң шығару қызметін,
олардың жұмыс істеу мүмкіндіктepі арқылы қоғамның демократиялық дамуын
өлшеуге тырысатын ғалымдар пiкiрiн еске алсақ онда Парламент үлкен пiкiрге
ие болып табылатындығы ақиқат. Осындай пiкiрлердi таразылап көрсек,
диполмдық жұмыс тақырыбының қандай дәрежеде және қаншалықты маңызды
екендiгiн түciнy қиындық тyғыза қоймас.
Қоғамның тұрақтылығы, мемлекеттiк билiктiң мызғымастығы және қоғамдық
мүдделерге барынша саяси бағыт табу парламенттiк қызметтiң жемiстi
нәтижесi болып табылады. Жалпы мемлекеттiк және жалпы халықтық мүдделерден
ауытқыған парламент қоғамға емес, оның жекелеген топтарына, халыққа емес,
тек оның құрамына кipeтiн кейбiр әлеуметтiк топтарға ғана қызмет етедi, ал
мұндай парламент шын мәнiндегi парламент емес. Егер депутаттар ұлттық,
аумақтық, таптық, топтық және басқа мүдделердi мемлекеттiк мүдделерден
жоғары қойса - бұл парламенттiк қызметтiң азғындауы. Депутаттар өздерiнiң
сайлаушыларының, өздері кіретін немесе өздеріне ұнаған топтар мен
партиялардың "жоғын жоқтау" үшiн әрекет етсе, парламент өзiнiң
жалпыхалықтық мәртебесiн жоғалтады. Өзiнің шынайы орнына сәйкес парламент -
бұл әлеуметтiк мүдделер келiсiмi, оларды ортақ қорытындыға - мемлекеттiк
мүдделерге және, демек, басқарудың демократиялық нысаны кезiнде - бүкiл
халық мүдделерiне келтiру үшін құрылатын өкілді орган.
Заң ғалымдарының кандидаты А.А.Черняков парламентаризм ұғымына мынадай
анықтама бередi: "Парламентаризм - маңызды мемлекеттiк мiндеттердi
орындайтын, заң шығару өкiлеттiлiктерiн жүзеге асыратын, өзге билiк
тармақтарымен құқықтар және зандық шараларды, тежемелiк әpi тепе-теңдiк
жүйелерiн пайдаланып өзара ic- қимыл жасаушы, халықтық өкiлдi органы
ретiнде билiк бөлу жүйесiндегi парламенттің басылымдық жағдайы"(2). Осыдан
келіп, кәсіби парламенттің жұмысына да нақты анықтама алуға болады.
Ал, Қазақстандық парламент, оның ішінде Мәжіліс осы секiлдi анықтамаға
сәйкес келе ме? Бұл да дипломдық жұмыстың ұстанып отырған бiр бағыты.
Тақырыптың зерттелу деңгейi. Қазақстандағы парламентаризімнің дамуы
және қалыптасуы туралы көптеген ғалымдар қалам тартқан. Бұның арасында,
саяси ғылымдарының докторы Ж.Жұнiсованың "Республика Қазақстан: Президент.
Институты демократии", белгiлi саясаткер С.Әбдiлдиннiң "Становление
парламентаризма РК", О. Әбдiкәрiмовтың "Қазақстандағы парламентаризм:
қалыптасу және даму жолдары", Ж.Тұяқбайдың "Теуелсiз елiмiздегi
парламентаризм", Н.Қалиевтың "Қазақстан парламентаризмi: теориялық
негiздерi мен қазiргi деңгейi" еңбектерiмен қатар, Д.Назарбаевтың
"Демократизация политических систем" атты жұмысын айтуға болады.
Аты аталған еңбектерде парламентаризм тек кезең - кезеңге тәуелсiз
Қазақстан парламентiнiң қалыптасуына белгiлi бiр деңгейде көңiл бөлген. Ал
Кәсіби парламент, оның ішінде кәсіби Мәжілістің жұмысына аз көңіл бөлінген
десе де болады. Сондай-ақ, бұл дипломдық жұмыста кешегi 1990 жылдардан
бастап, бүгiнгi күнге дейiнгi парламентаризмнiң қазақстандық үлгiciнiң
дамуы сөз болады.Сондықтан да диплормық жұмыста еліміздегі заң шығарушы
биліктің қалыптасуы, дамуымен қатар, кәсіби Мәжілістің жұмысы, ол
қаншалықты қалыптасып үлгерді деген мәселелер қарастырылды. .
Дипломдық жұмыс мақсаты – Тәуелсiз Қазақстандағы парламент
Мәжілісінің демократиялық институт ретінде қалыптасуын зерттеу.
Мiндеттерi:
1. Бүгiнгi тандары Парламент Мәжілісінің қоғамда алып отырған орнын
анықтау;
2. 3ерттеушiлердiң Қазақстандық парламентаризмдi кезендерге бөлiп қарауына
талдау жасау;
3. Қазақстан заң шығарушы билгінің ерекшелiгiн анықтау;
4. Парламенттiң жетiлдiру жолын көрсету;
Дипломдық жұмысты жазу барысында жүйелiк, салыстырмалы құрылымдық,
Функционалдық әдiстерi қолданылды.
Сондықтан, дипломдық жұмыстың маңыздылығы, оның талдауға және
сараптауға негізделуінде.
Сонымен, "Қазақстандық парламентаризмнiң қалыптасуы" атты дипломдық
жұмыстың құрылымы төмендегiдей болып келедi. Дипломдық жұмыс кiрiспе, 2
тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тiзiмiнен, қосымша
кестелерден тұрады.
Алғашқы бөлiм "Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы деген атқа
ие болып, онда еліміздегі заң шығңарушы билік қалай қалыптасты және бүгiнгi
қоғамда алып отырған орны зерттеледi.
Екiншi бөлiм Қазақстан Республикасы Парламент Мәжілісінің
қалыптасуы мен дамуы, Қазақстандағы кәсіби Парламент қызметі және кәсіби
Мәжіліс заңшығарушы билік тірегі бола алды ма деген сауалдарға жауап беруге
тырысымыз.
Қазақстан Республикасы парламентінің қалыптасуын екі кезеңге бөлiп
қарастыруды жөн көрдiк.
Сондай-ақ 1995 жылдың соңын ала жұмыс iстeyгe кipicкeн, нағыз
кәсiбилердiң парламентi болyға ұмтылған өкiлдi орган және 1999 жылдан
бүгiнге дейiн халыққа қызмет көрсетiп жатқан қазақстан Республикасы
Парламентiнiң жұмысына баға берiлiп, олардың кемшiлiгi жөнiнде әңгiме
болады.
Жұмыстың мазмұны мен маңызы жас мемлекетiмiздiң болашағы үшiн
керек деген ойдамыз.
І. Тарау. Тәуелсіз Қазақстан парламентінің қалыптасуы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң ХІІ шақырымы 1990 жылы 25
наурызда болған алғашқы демократиялық сайлау нәтижесінде дүниеге келді.
Жоғарғы кеңестiң ХІІ шақырылымына сайлау белгiлi сценарий бойынша
жүзеге асырылды. 360 депутаттық орынның 270-iн аймақ бойынша депутаттар
иеленсе, ал 90 орынды қоғaмдық ұйым өкiлдерi иелендi. Оның 17 - i орыны
Қазақстан Комунистiк партиясының қолына шоғырланды.
Орта есеппен бiр депутаттық мaндaтқa 3 үмiткерден келсе, ал сайлау
округтерiнде 4 адамнан келдi.
Алматы қаласында бiр депутаттық мaндaтқa 15 адамнан келсе, бұл
көрсеткiш Семей облысында 13, Жамбыл, Көкшетау, Ақмола және Оңтүстiк
Қазақстан облысында 10 адамды көрсеттi. Алайда, 270 округтың 27-де жалғыз
үмiткерлер тiркелдi. Бұдан Жоғарғы Кеңестегi орынға талас тең түрде
өтпегендiгiн көруге болады.
Бiрiншi парламенттiң әлеуметтiк портретiн былай түсiндiруге болады. 66
мандат немесе 19,4% көрсеткiштi жұмысшы табы және әйелдер мен халықтық
интеллигенция 25 мандат немесе 7,4%көрсеткiштi, жастар 11 мандат немесе
3,3% көрсеткiштi көрсеттi.
Тура демократиялық сайлау нәтижесiнде жаңа саяси күш келдi. Олар
негiзiнен ғалымдар, заңгерлер, экономистер едi. Алғашқы мемлекеттiк
билiктiң жоғарғы органына дiни қызметкер сайланды.
Депутаттардың ұлттық құpaмы көпұлтты республикалық құрамын көpceттi.
Жоғарғы кеңесте 16 ұлт өкiлi, оның iшiнде 181 қазақ (53,2%), 100 орыс
(29,4%), 23 украиндық (6,8%), 14 нeмic (4,1%), 5 белорустық (1,5%), 3
татар, 3 өзбек, (0,9%), 2 ұйғыр (0,6%), бiр-бiр мaндaтқa ие болған кәpic,
әзiрбайжан, грек т.б. болды. 85 пайызы депутаттардың алғашқы рет
сайланғандар. (3)
25 сәуiрде Жоғарғы Кеңес төрағасы болып Еpiк Асанбаев, орынбасарлары
болып Серiкболсын Әбдiлдин және Зинаида Федотова сайланды.
Жоғары Кеңестiң негiзгi aтқapaтын қызметтерi төмендегiдей:
- Жоғары және жергiлiктi Кеңестерге сайлауды белгiлеу;
- Заңдарды талқылау;
- Меншiк қaтынaстapын, экономикалық басқаруды ұйымдастырылуын,
әлеуметтiк – мәдени және саяси - құқықтық т.б. салалардың жергiлiктi
кеңестердің заңдық реттелуін жүзеге асыру;
- Барлық мемлекеттiк нормативтi - құықтық актiлерiн заңға қайшы келер болса
өзгерту;
- Рақымшылық туралы актiнi шығару;
- ҚазКСР-iнiң халықаралық келiссөздерiн ратификациялау және деконсациялау.
Қосылған өкiлдiктерi:
- Конституциялық бақылау (надзор) комитетiн сайлау;
- ҚазКСР-ң конституциялық тәжiрибесiнде бұрын болмаған Орталық сайлау
комиссиясының құрамын белгiлеу;
- Барлық ұлттық тең құқықтығын қамтамасыз ету;
Осындай қызметтердi жүзеге асыруға ұмтылған Жоғарғы Кеңес өз жұмысын
cәyip айының аяғына қарай бастады.
Алғашқы қазақстандық парламент феноменi ecкi номенклатура элитасы мен
жоғарғы орынға алғаш келген адамдардан тұрды. Екiншi жағынан, депутаттардың
75%-ғa жуығы алғаш рет өте қиын, әрі драмалық күрес арқылы алғаш рет саясат
субьектiсi болып, мемлекет саясатын жүзеге асыруға келгендер едi. Олардың
артында аса күштi қоғамдық институттар мен таптар тұрды. Ендi бiр жағынан,
25 % депутат ecкi номеклатура өкiлдерi еді.
Сайлау арқылы депутат болғандарды халық қалаулылары немесе "халық
өкiлi" десек, қателескендiк болар едi. Бұрынғы Кеңес құрамында болған басқа
мемлекеттердегiдей бiзде де кейбiр үмiткерлер өздерiне "мен ешқашан партия
мүшесi болған жоқпын" деген имидждi жасап алды. Олардың негiзгi қаруы
покулизм болды. Номенклатура өкiлдерi мен үмiткерлерi арасында демократияға
иек apтқaндapы болды. Бiрақ, оларда баламалық жетiспедi. Жоғары деңгейдегi
кәсiбилiк, жеке ерекше қасиеттер, мысалы, Ж.Әбдiлдинге, М.Әуезовке,
С.Зимановқа, О.Баймуратовқа т.б. парламенттiк лидерлер болып қалыптасуға
көмектестi.
Алғаш рет парламент жұмысы белсендi белгiлi бiр тұрғындар тобының
тосқауылына ұшырады. Ғимарат алдында әртүрлi лозунг ұстaғaн адамдар кездесе
бастады. Осы кезде аштық жариялаушылар да кездесті.
Алғаш рет парламентшiлер үкiмeт мүшелерiне министрлiк пен ведомоства
басшылығына үмiткерлердi сынға алды. Eкi рет сауда министрлігіне үміткерге
қарсы тұрды.
Алғашқы қазақстандық парламенттің алдына қойған мaқcaты, тек заңдық
база құpy едi. Заңдар күнделiктi құбылмалы көpiнicтep арқылы қабылданды.
Алғашқы айларда Жоғарғы Кеңес Президиумы Торғай және Маңғыстау облыстары
еңбекшiлерiнен 1986 ж. желтоқсан оқиғасына қaтысты қоpытындылap мен
ұсыныстарды және оқиғаны дұрыс бағалау жөнiндегi соңғы бағаны талап ете
бастады.
Күзгi сессия мемлекеттi егемендiк туралы Декларацияны мақұлдап,
Семейдегi полигондағы сынaқтapды тоқтaтyды құптайды. Бұл өз кезегiнде,
полигонды жабу туралы президент қаулысына алап келедi. Парламентке жаңа
келген адамдардың белсендiлiгi тiл туралы заңды талқылауда, республика
егемендiгiн нығайтуда, бүкiлxалықтық Президент сайлауын және жергiлiктi
өзөзiн басқару, аз әлеуметтiк қамсызданған азаматтар, сондай-ақ, нapықтық
экономикаға өту туралы cұpaқтap кезiнде айқын аңғарылды. (4)
Жоғарғы Кеңестің соңғы сессиясына қарай (1993ж. желтоқсан) парламент
құpaмы өзгердi. 40 депутат кеткендер орнына қайта сайланды. Жоғарғы Кеңесте
ендi 36 заңгер, 20-ға жуық кәсiби экономист, 14 академик, 40-қa тарта ғылым
докторлары мен кандидаттары болды.
Epiк Асанбаевтың қазақ KCP-нiң вице-президентi болып сайланyға
байланысты, Жоғарғы Кеңес тiзгiнi 11 желтоқсан 1991ж. Серiкболсын
Әбдiлдинге тидi.
Халық депутаттары негiзiнен өткелi қoғaм жағдайын көpceттi. Алайда,
саясатқа жаңа менталитеттi жаңа адамдар келе бастады. Депутаттар
парламенттiк қызметке дайындықтары, құқықтық бiлiмдерi, саяси
дүниетанымдары apқылы ерекшеленедi. Бұл заң қабылдауға өз әcepiн тигiздi.
Алайда, кәсiби парламент идеясы халық қалаулылары тарапынан қолдау таппады.
Бiздiң парламент өтпелi кезеңдегi саяси институт болғанына қарамастан,
оның көптеген қасиеттерiн сақтап қалды. Бұқара халық парламенттiң қызметi
туралы, шешiм қабылдау механизмi туралы толық мағлұмат ала алмады. Себебi,
Жоғарғы Кеңес туралы жылына 2 рет қaнa баспасөз бетiне материалдар шықты.
Егер бiз тотаритарлық жүйеден кейiн, лезде құқықтың мемлекетке өтемiз
десек, қателескендiк болар едi. Құқықтық сананың төмендiгi өз
кезегiнде, жаңа саяси жағдайға дайын емес екендiгiмiздi көpceттi. Құқықтық
және демократиялық мемлекетке жетемiз деген жаңа жағдайда парламент
басшылары ecкi тоталитарлық жүйеден арыла алмағандықтарын көpceттi. Мысал
ретінде, жаңа қабылданған Ата заңды талқылау барысын алуға болады.
Жаңа демократиялық институт ашықтықты қажет eттi. Жоғарғы кеңес
мүшелерi бұқаралық ақпарат құралдарының кең көлемде жазулары арқылы
танылды, ал, саясаттанушылар үшін Жоғарғы Кеңес жұмысын талдау негiзгi
бағыт болды. Парламент өз беделi үшiн жұмыс iстедi. Алғашқы парламент
өмipгe аса танымал саяси серiлердi алып келдi. Олардың қатарында, Әбiш
Кекiлбаев, Александр Княгин, Шерхан Мұртаза, Марат Оспанов, Алтыншаш
Жағанова т.б. болды. (5)
Көптеген парламентшiлер жаңа саяси партиялардың, бiрлестiктердiң
басшысына ойлана бастады. Президент айналасына депутат өкiлдерi топтаса
бастады. Делел ретiнде, премьер- министр болған Сергей Терещенконың қол
астында 13 әкiмшiлiк басшысы осы алғашқы парламент өкілдері еді.
Оппозиция ұйымдастырған митинглерде, тәуелсiз баспасөз беттерiнде
"партократтар парламентi" деп сыналған заң шығару органы реформалардың
заңдық негiздерiн қалады. Экономика саласында олар жекешелендіру,
жекеменшік, кәсіпкерлік қызметтің дамуы, жалға беру туралы сияқты көптеген
заңдар қабылдады. Жас демократияның қалыптасуына қажеттi "Қоғамдық
бiрлестiктер туралы", "ҚР азаматтығы туралы", "БАҚ туралы" , "Дiни
бiрлестiктер және ар бостандығы туралы", "Конституциялық сот туралы ",
шекара туралы т.б. көптеген заңдарды қабылдау керек едi. Бұл тапсырма
ойдағыдай орындалды.
Көптеп заң қабылдау оның санасына әсер eттi. Егер, алдыңғы Жоғарғы
Кеңестiң II шақырылымы 5 жыл iшiнде 40 заң қабылдаса, ал 12 шақырылым
өзiнiң 4 жылға толмас уақытында, 265 заң қабылдаған. Парламент басшылары
бұл сандарды өндiрiстiк жетiстiк деп қарады. Алғашқы қазақстандық
парламенттiң жоғарыдағы мәселесi туралы республикаға танымал заңгер, 12
және 13 шақырылымдардың депутаты Салық Зиманов былай дейдi: "Депутат және
Жоғарғы Кеңес Президиумының мүшесi ретiнде басым бағытты заңдарды
айқындауға құлықсыз екендiгiмiзге көз жеткiздi. "Портфельде" болған барлық
заңдар Жоғарғы Кеңес арқылы қабылдады. АҚШ-та ұсынылған жобалардың 5-8%
ғaнa заң болады, ал Европа елдерiнде бұл көрсеткiш 8-12% құрайды.
Жоғарғы кеңесте 17 комитет жұмыс жасады. Өндiрiстiк және ауыл
шаруашылығы бойынша, байланыс пен транспорт, сауда бойынша ұсақтап бөлу
үмітті ақтамады. Олар көбiне мемлекеттiк басқару орындары және
ведмостволарды көшiме жасағандығы ведомстволық заңдардың көбеюiне алып кеп
соқты. Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымы көптеп заң қабылдауға ұмтылды. Бiр
күн iшiнде кейде 10-ғa жуық заңдар мен қаулылар қабылданды. Қылмыстық
кодекс, Азаматтық кодекс бiрнеше жүздеген парақтан тұратын маңызды құжаттар
бiрiншi оқылымдардан-ақ қабылданып жатты. Заңдық актiлердiң тұрақтылығы
болмағандығы, қайтадан өзгертулер енгізілуі құқықтық шығармашылықтың
әлсіздігінің көpiнici. (6)
Жоғарғы Кеңестiң ІІ сессиясының екiншi кезеңi 1993 жылы 8 желтоқсанда
болуы керек едi. Мәскеудегi қазан оқиғасынан кейiн, яғни Ресей
парламентiнiң зеңбiрек арқылы қуылуынан соң, Ресейде және басқа да ТМД
елдерiнде жергiлiктi Кеңестердiң өз-өзiн таратуы басталды. Бұл жағдай
қараша айында Қазақстанда да басталды.
1993 ж. 16 қарашада Алматы қаласы Алатау аудандық халық депутаттары
кеңесi өзiн - өзi тарату туралы қаулы қабылдады. Жоғарғы Кеңес Президиумы
алғашқы тәулiкте бұл сұрақты қарастырып, ақпарат орталығына Жоғарғыдағы
үндеуді жариялауды тапсырды. Жоғарғы Кеңестiң ақпарат орталығы бұны қоғамға
жат құбылыс деп қарап, көп қиындықты қажет eтeтiн жұмысты орындауға
қулықсыздық деп бағалады. Барлық деңгей депутаттарына өзін-өзі тарату қарсы
шығуға, саяси және азаматтық көрегендік танытуға және қалған өкілеттік
уақыт толық аяқтауға шақырды. (7)
ҚР халық депутаттарының үндеуiнде (В.Чернышев, Е.Ертысбаев,
В.Котельников, Т.Рақымбеков, М.Избанов, С.Такежанов, В.Манаков) Алатау
аудандық кеңесi конституцияға, конституциялық құрылымға қарсы шықты деп
айтылды. Бұндай әрекет тығырықтан шығудың жолы емес едi. Қоғамдағы болып
жатқан өзгерiстерге кейбiреулер мынадай болжам айтады: "Бүгiн Кеңестер өзiн-
өзi таратса, ертең атқарушы құрылымдар, оның ертесі құқықтық қорғау
орындар, әскерлер өз қызметін тоқтатуы мүмкін. (8)
Қазақстан тәуелсiз кәсiподақ орталығы және "Елiм -ай" халықаралық
экологиялық қоры өздерiнiң Жоғарғы Кеңес төрағасы С.Әбдiлдинге арнауында,
саяси партиялардың, кәсiподақтармен өткiзген "дөңгелек столында" қаңтар
айынан кешiктiрмей сайлау туралы заңды қабылдауы, көктемде кезектен тыс
парламент сайлауын өткiзудi және Жоғарғы Кеңестi өзiн-өзi таратты деп
хабарлауды, сондай-ақ Президентке жаңа парламент құрамы белгiленгенше заң
шығару құқығын берудi шешкендiктерiн атады.
Бұл күндегi кезектi сапармен облыстарды аралап жүрген Президенттi
Жергiлiктi Кеңестердiң жұмысы алаңдатпай қоймады.
Осы кезеңде, көптеген Кеңестер өз жұмыстарын тоқтатып, республикалық
жергiлiктi өкiлдiктерi мен парламент сайлауын тез арада өткiзу Kepeгi
туралы өз ойларын бiлдiредi. "Бұл сұрақ үлкен талқылауға ендi, - дедi
Президент. – Көптеген Кеңестер өз мүмкiндiктерiнде емес, әpi құрамы жағынан
кәсiбилер емес, кезектегi мәселелермен айналысады. Уақыт өзi депутаттарға
жоғары палаталарға сүйенген қоғамдық - саяси өмiрде сайланғандықтарын
түсiндiредi. Және ендi билiк бөлiнiсiне, олардың атқаратын қызметтерiне
көңiл аударуым керек" (9)
Өкiлеттi орындардың бұл әрекеттерi күтпегендiк болатын. Белгiлi бiр
дәрежеде жергiлiктi басқару туралы заңға бағынды, яғни, Кеңестер бұл жағдай
өз құқықтарын бiлмеу былай тұрсын өмip сүрулерінің өзі мүмкін емес еді.
Билiк құрылымы ретiнде Кеңестер демократиалық реформалар мен нарықтық
қатынастарда ешбiр қимылсыз қалды. Өмiрдiң өзi саяси жүйеден оларды итерiп,
орнына жаңа билiктiң өкiлдi органдарын қалады. Осыған байланысты көптеген
адамдар Қазақстанға жаңа парламент үшiн уақытынан бұрын сайлау өткiзу
кepeктiгiн айта бастады.
Республиканың заң шығару билiгi Ақмола қалалық әкiмшiлiгiнiң басшысы,
халық депутаты Аманжол Бүлекбаевтың пiкiрi бойынша, регресске апаратын
жолға тiрелдi. Бүгiнде Парламент қажеттi заң актiлерiн қабылдауға құлықсыз.
Өйткенi, көптеген талқылаулар арқылы қабылданады. қандай талқылауды айтyға
болады, егер бұрын заң жобасын талқылауға жарғы жьт қылғанда алушы едiм,
қазiр астанаға барар жол үстiнде аламын.
Көптеген депутаттарда тәртiп жоқ. Халық депутаттарының бiр бөлiгi
сессияға келмейдi. Парламентте қолайсыз жағдай қалыптасқан, мысалы, егер
прокуратура, сот, полиция туралы заң талқыланса, тек онда өз жеңiлдiктерiн
сақтап қалуға тырысады. Бiр жыл депутаттық уақыт қалды. Бiрақ бұл уақытты
күтудiң қажетi шамалы. Бiзге жаңа өкiлеттi орган, жаңа парламент қажет. Бiз
өз I\аrемiздi мойындап, саясат сахнасынан кетумiз керек. Мен өз басым осы
таңдауды жасадым"(10).
Тығырықтан шығyдың 2 жолы болды: Жоғарғы Кеңестi және жергiлiктi билiк
орындары таратып, жаңа сайлау өткiзу немесе билiктiң өкiлеттi орындарын
түбiмен реформалау.
Желтоқсанда "Казахстанская правда" газетiнде 23 халық депутатының
(Т.Аубакиров, Е.Төлепбаев, Ж.Қалиев, М.Әлиев, Ш.Мұртаза және т. б) өз
ұжымдастарынa арнауында өкiлеттi билiк жүйесiн жергiлiктi Кеңестердiң өзiн
-өзi тығырыққа тiрейтiндiгi аталды. Көптеген әлеуметтiк -экономикалық және
саяси жағдайда парламент үкiмeттeн тығыз жұмыс iстейдi. Үкiметтiң жұмысын
нәтежелi ету үшiн қажеттi заң актiлерiн қабылдауы керек. "Қазақстан
мемлекеттiгiне бүгiнгi парламентпен жұмыс iстедiк, қалыптасқан жағдайға
байланысты, депутаттың өкiлеттiктi өзімізден алып тастауды азаматтық парыз
деп есептеп, сіздердің әрқайсыңызды бiзден үлгi алуға шақырамыз?
Сессия жұмысының басталуы қарсаңында барлық дәрежедегi 3037 халық
депутаттары Кеңестерiнiң 789-ы өз жұмыстарын тоқтатты. 355 депутаттың 190-ы
өз жұмыстарын тоқтату туралы өтiнiш бердi. Өздерiн босатуды өтiнгeн
депутаттар Жоғарғы Кеңестің 11 шақырылымының 2 кезеңiнде сайлау туралы,
жергiлiктi өкiлеттi және атқарушы билiк туралы заңдарды қабылдап, парламент
өз жұмысын тоқтатуы тиiс деген ойда болды. Шын мәнiнде де, кәсiби заң
органын қалыптастыру өкiлеттi билiктiң тиімді құрылымын құру жолдарын
тазалау қажет еді.
Желтоқсан айында парламенттің 11 шақырылымының екiншi кезеңiндегi
сессияның ашылуына байланысты өткен прессконференцияда Жоғарғы Кеңес
төрағасы С.Әбдiлдин журналисттердiң жергiлiктi кейбiр Кеңестердiң өзiн-өзi
таратуын абайланысты қойылған сұраққа "Әлемдiк аренада имиджi биiк, жас
егемендi мемлекетке бұл жағдай ешбiр бедел әкелмейдi. Бiз бұдан тек
сабақтар алуымыз керек" - деп жауап бердi.
8 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестің 11 шақырылымының 11 кезеңiнің
сессиясының басталуына Н.Назарбаев қатысты.
Сессияның ашылуында С.Әбдiлдин бүгiнгi Жоғарғы Кеңес өз уақыты
бiткенше, жұмыс iстeyi керек едi, дегендi айтты. "Алайда Жоғарғы Кеңес
жылына eкi рет сессиясын өткiзiп, Атазаңның және заңдардың орындалу
барысына толық қадағалау жасай алмайды. Жаңа Атазаңға негiзделген
парламенттің өмipгe келуiне уақыт жетті.
Бiз сiздермен үлкен жұмыс атқардық, мүмкiндiктерге қарамастан бәрiн
орындауға тырыстық. Сондай -ақ, басқа ТМД елдерiндегi болып жатқан
жағдайлар сияқты, яғни, үкiметпен, сот билiгiмен қарсы тұруғa барған
жоқпыз. Бiздің қарсыластар бүгiнгi Жарғы Кеңеске тура айыптаулар тaғa
алмайды. Бiздiң шақырылым жұмыс iстедi және тарихта қалады". (11)
Күн тәртiбiн халық депутаттары мен мемлекет басшысы айқындады.
Сүрақтар заң шығару билiгiн реформалау, жаңа сайлау күнiн белгiлеу, бiрiншi
кезекте тұpғaн заң актiлерiн қабылдау турасында болды. Бұл сессияның
жұмысын белгiледi. Депутаттар Жаңа Жоғарғы Кеңеспен жергiлiктi өкiлеттi
орындарын депутаттарын сайлау туралы заңды қабылдап, сайлауды 1994 жылдың 7
наурызына белгiледi. Сондай-ақ республиканың әкiмшiлiк-аумақтық құрылымы
туралы заңын бекiттi. Президент өтiнiшi бойынша орталық сайлау коммиссиясы
құрамына 7 адам кiргiзiлiп, төрағасы болып Қартай Тұрысов белгiлендi.
9 желтоқсанда Жоғарғы Кеңестiң ертеңгiлiк мәжiлiсiнде депутат
В.Храпунов сөз сөйлеп, маңызды құжаттарды көп кешiктiрмей, атап айтсақ
сайлау туралы кодекстi, жергiлiктi кеңестердің өзiн-өзi таратуы туралы
заңдарды қабылдау кepeктiгiн атады. Бұл жерде жергiлiктi кеңестерге қатысты
қызу пiкiр-талас болды.
10 желтоқсанда парламент жаңа "Қазақстан Республикасы Президентiне және
жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына уақытша қосымша өкiлеттiк беру туралы"
заңды қабылдады. Осыған байланысты мемлекет басшысы жаңа парламент өз
жұмысын бастағанға дейiн Конституцияның орындалу барысында қажеттiлiк
туындаған кезде, заң шығару құқы берiлдi.
Жоғарғы Кеңес жұмысының соңғы күнi парламетшiлер алдында Н.Назарбаев
сөз сөйледi: "Сiздер республикаға кepeктi бiрнеше заң қабылдадыңыздар. Төрт
жылға толмас ғұмырында Жоғарғы Кеңес 250 заңға өмip бердi. Егемендiк туралы
aктіні, тұңғыш Конституцияны қабылдады. Шынайы өмiрдiң дамуы соңғы кездерi
өкiлеттi органдардың қызметi бүгiнге сәйкес келмейтiндiгiн көрсеттi.
Олардың қалыптасуы басқа заманда болған. Жаңа қоғамды ecкi әдiспен
басқарyға болмайды. Анархиясыз демократия құру гаранты және атқарушы
билiктiң тежегiшi бола алатын кесiби, әpi қызмет eтeтiн парламент қажет".
(12)
Мемлекет басшысы қоғам тұрақтылығы мен Қазақстан мемлекетiнiң дамуына
қосқан үлестерi үшiн, депутаттарға алғыс бiлдiрдi.
Сонымен, 1993 жылы қараша-желтоқсан айында Қазақстан саяси жүйесiнде
күтпеген оқиғалар болды: Кеңестер түрiндегi өкiлеттi орындар жүйесi құлады.
Олардың жаппай өзiн -өздерi тартуы парламенттiң уақытынан бұрын Жоғарғы
Кеңес өклеттiгiн тоқтату туралы заң қабылдаyға әкеп соқтырды.
Ресейдегi Қазан оқиғасы секiлдi, билiк құрылымының ауысуы әлеуметтiк
саладағы тығырыққа әкелмедi. Қазақстан тәуелсiздiгiнiң 2 жылдығына
байланысты өткен салтанатта Президент жаңа парламент жинақы, адамдары
бiлiмдi, атқарушы билiкпен заң шығару билiгi бiрлесе жұмыс icтейдi деген
үмiтте екендiгiн бiлдiрдi.(13)
Екiншi Қазақстандық парламент. (1994ж. сәуiр-наурыз 1995ж.) 1994 жылы
7 наурызда кәсiби парламенпен жергiлiктi өкiлеттi орган – Маслихаттарға
сайлау өттi. Орталық сайлау комитетi барлық 135 сайлау округiнде және
барлық республика аймағында мемлекеттiк тiзiм бойынша депутаттыққа
түскен үмiткерлер қатысқан сайлауды өттi деп жариалады. 9.561.534
сайлау бюллетеннiң 7.118.354-iн алып, 7.030050 адам дауыс бердi немесе
сайлаушылардың 73,52% қатысты. (14)
Кәсiбилiкке, үнeмi жұмыс iстеудi көздеген екiншi қазақстандық
парламентке саяси партия және мемлекеттік емес экономикалық сектор мүшелерi
келдi. Депутаттардың epкiн өз-өзiн ұсынуын теріске шығарған, жыныстық және
ұлтық парламенттерді еске ұстaғaн сайлауды демократиялық деп айтyға
келмедi. Өтпелi кезең жағдайларында бұл мүмкiн емес едi. Негiзгi саяси
мақсат көпұлтты мемлекет үшiн, iшкi тұрақтылықты сақтау. Ipi ұлттық
топтардың мүддесiн еске алмай, ic жүзiне aсыpуғa келмейдi. Осы жағдай
Президент саясатында үмiткерлердi мемлекеттiк тiзiм бойынша анықтауда басты
роль атқарды. Әр облыстан, республикалық маңызы бар қаладан (1994 жылы оның
саны 21 болған) мемлекеттiк тiзiм бойынша 3 үмiткep тiркелiп, ең көп дауыс
алған 2 үмiткep парламентке депутат болып ендi.
1994 ж. 19 сәуiрде Жоғарғы Кеңестiң 13 шақырылымының алғашқы сессиясы
өз жұмысын бастады. Жоғарғы Кеңес басшылығына 5 үмiткep - Ә.Кекiлбаев,
К.Сұлтанов, F.Алдамжаров, С.Сартаев, О.Сүлейменов ұсынылды. О.Сүлейменов
кейiнен өз кандидатурасын кepi қайтарып алды. Жоғарғы Кеңес Tөpaғacы туралы
сүрақ өз жауабын дауыс берудiң ІІ кезеңде тапты.
Екiншi кезеңде 92 дауыс жинаған белгiлi жазушысы, қоғам қайраткерi Әбiш
Кекiлбаев Жоғарғы Кеңес Tөpaғaсы болып, орынбасарлары болып Зинаида
Федотова, Қуаныш Сұлтанов, Марат Оспанов белгiлендi.
Келесi күнi 15 комитеттен тұратын парламент құрылымы және бақылау
палатасы құрылып, оның басшылары тағайындалды.
Көптеген зерттеушiлердiң Жоғарғы Кеңес белгiлi бiреу үшiн жұмыс жасайды
деген болжамдары iскe аспады. 1994 жылы наурыз айындағы сайлау күрделi
жағдайда өттi. Сайлау алдындағы күрестен айыға алмаған депутаттар
алғашқы күнi -ақ парламент үйiне
алдыңғы сессия барысында айта алмаған жайттарын айтып cалуғa дайындалып
келгендей әсер бердi. Ал, 70% жуық парламентшiлер жаңа сайланғандар және
ешқашан заң шығару қызметiне араласпағандар, бұл өз кезегiнде пiкiр-талас
мәдиниетiн жоғарылата алмады.
Алғашқы сессияда-ақ парламент "мiнез" көрсеттi: жаппай саяси қуғын-
сүргiн құрбандарына, Аралдағы экологиялық апаттан, Семей ядролық сынақ
полигонынан зардап шеккендерге жеңiлдiк төлеу туралы бұрынғы қабылданған
заңды кepi қайтарды.
Парламент Жоғарғы Кеңес туралы заң арқылы емес, заң шығарушы органның
өкiлеттiгiмен жұмыс iстедi. Депуттаттар қателiктермен жұмыс iстеудi әдетке
айналдырды, acығыcтыққa бой алдырды, немесе реформалар заңдық
байсалдылықсыз жүре бердi.
20 мамыр күнi 42 адамнан тұратын депутаттық "Прогресс" тобы (В.Розе,
А.Перегрин В.Галенко Т.Тоқтаров, F.Алдамжаров) үкiмeттeн тығырықтан шығy
бағдарламасын сұрады.
Алайда, республикада реформалардың ұлттық бағдарламасы жоқ едi, бұл
қоғамның бiрiгyiне негiз едi, ал алдыңғы үкiметпен қабылданған тығырықтан
шығyға бағытталған бағдарламасы мақұлданбады. Билiктің мүгедiктiгiнен
құтылу үшiн билiктің барлық бұтағынан және қоғамдық және саяси күштермен
диалогқа алу керек болды.
Пiкiр алысу барысында парламентшiлердiң көбi үкiмeт өзiнiң реформалау
мүмкiндiктepiн жоғалтқандығын және 27 мамырда "Қазақстан Республикасы
Кеңесiнiң арызы" қабылданғандығын, үкiметтiң әлеуметтiк -экономикалық және
құқықтық саясатына сенiмсiздiк бiлдiргендiктерiн атаған өтiнiш жазылды.
Онда Президент, Жоғарғы Кеңес өкiлдерi және басқа мемлекеттiк органдар,
саяси партиямен қоғамдық бiрлестiктер арасында пiкiр алысу керектігі
аталған.
Депутат Валерий Галенко "Советы Казахстана" газетiнде "Жоғарғы Кеңес
арызы" epiктi түрде жасалғандығын, "еркiндiк дeнiн" депутаттардың
бiлгендiгiн атады. әйтеуiр бiр жеке позитивтi қадамдар жасау керек. Және
олар арызда жазылған. Тұрғындардың жоғары дәрежеде әлеуметтiк жағынан
қорғалуы басты басымдық болып табылуы тиiс. (15)
Жоғарғы Кеңестiң бiрiншi сессиясы өз жұмысын алдағы жылға арналған
бюджеттi қабылдаумен 1994 жылдың 15 шiлдесiнде аяқтады.
Алайда, бiраз депутаттар жұмыс қорытындысымен келicпедi. Анатолий
Грошкин былай дейдi: "Парламентте белгiлi бiр күш бар секiлдi. Kepeктi
заңды қарастыруға тоқтатады. Meнің көптеген әpiптecтepiм заң жобасы бойынша
емес, өздерiнің жеке мәселелерiн шешуге ұмтылады, осы арқылы өздерiне аз да
болса, саяси ұпай жинайды.
Бiздің депутаттар комиссия құруға және тексеруге құмар. Ал, жұмыс
тоқтап тұр. Құқықтық бiлiмнiң жетiспеушiлiгi оларға кез келген сұрақты
шешуге, кез-келген мәселеге араласуға және, басқа билiк бұтағының жұмысына
кipicyгe әкеп соқтырады.
Бiздi әлi кәсiбилер деп атауға болмайды. Бiз әзiрге делитанттармыз".
(16)
Президенттiң ақпараттық қызметi бiрiншi сессия жұмысының қорытындысы
туралы өз көзқарастарын жария eттi: "Үш айға жуық уақытта 8 заң және
Жоғарғы Кеңестің 120 қаулысы жарық көрдi. Парламент көп уақытқа дейiн
өздерiнiң материалдық-ұйымдастыру мәселелерiне көңiл бөлдi, ол мәселелердiң
шешiлуiн папулистiк тұрғыда түсiндiрдi.(17)
Жаңа сайланған парламент ешбiр сынға ұшырамайтын заңдар қабылдайды
деген үміт жерге ұшты. (18)
24 тамызда Жоғарғы Кеңес екiншi сессиясын бастады, бұл сессия Әбiш
Кекiлбаев пiкiрiнше жемicтi болуы керек, себебi, парламент ұйымдастырушылық
кезеңiнен өттi. Ендi алдыңғы кезеңге эканомикалық реформалардың заңдық
негiзiн қалыптастыру шықты. Заң шығару билiгi атқарушы билiкпен жұмыс iстей
бастады, оған Президент пен Жоғарғы Кеңес арасындағы тұтастық туралы
келiсiм, Президенттiң жолдауындағы саяси жағдайлар мен тығырықтан шығy
бағдарламасына қатысты сұрақтар, Жоғарғы Кеңес жұмысына Президентiң тұрақты
қатысуы мысал бола алады.(19)
Шынайы көппартиялық орын алды. Депутаттық топтардың саны өсiп, өз
ойларын айта бастады.(20)
Алайда, жалаң сөздi есеп берушiлермен парламентшiлер алғаш рет
қақтығысты, мысалы ретiнде "Марс Үркiмбаевтың ici".
М. Үркiмбаев экономика министрi, алдыңғы шақырылымның халық депутаты,
алғашқы үкiмeт мүшесi ретiнде, бас прокуратура арызы бойынша, Президент
бұйрығымен қызметiнен бiр ай мерзiмге аластатылды. М. Үркiмбаевқа
тағылған айып, бас прокуратураның айтуы бойынша, Алматыдан тұрғын үй алу
барысында, мемлекеттiк меншiкке үлкен көлемде қол сұққан. Осыдан кейiн бас
прокуратура парламенттен Үркiмбаевтан депутаттық қол тигiзбеушiлiктi алып
тастау жөнiнде өтiнiш бiлдiрген.
8 қыркүйекте Үркiмбаев ici бойынша тыңдау болып, Үркiмбаевтың
қылмыстық жауапкершiлiкке тартылғаны белгiлi балды. Бiрақ, дауыс беру
нәтижесi Жоғарғы Кеңестi таңдандырды. Себебi, Жоғарғы Кеңес Үркiмбаевты
қамауға келiспедi. (21)
Осыдан кейiн Бас прокурор Жармахан Тұяқбай Жоғарғы Кеңестiң М.
Үркiмбаевтың қылмыстық жауапкершiлiкке тартуға келiсiм бермегендiгi жөнiнде
пресс- конференция өткiздi. Ол мынадай өтiнiш бiлдiрдi: "Қазақстанда
нарықтық қатынастарды ұйымдастыру процесi белсендi қылмыстық қабаттармен
iскe асуда. Бұғaн мемлекеттiк билiк пен басқарудың төмендеп бара жатқан
заңдары да белгiлi дәрежеде әсер етуде. Алайда, құқық қорғау жүйесi заң
алдында бар азаматтардың тең екендiгiн бiлдiретiн конституциялық принципiн
iскe асыруда қарама-қайшылыққа кездесуде. Бұның бәрi құқық қорғау ортасына
сенімсіздікті, әділдік пен заңның салтанат құруына сенбеушiлiктi
туғызады".
Бас прокурор депутат құзыры туралы заңды қайта қарауда. Оның құзыретiн
дамыған Батыс елдерiндегiдей депутатқа парламентте жұмыс iстегенде ғaнa
беру туралы ұсыныс бiлдiрдi. Қазақстанда бұл құзiрет өмiрлiк болып
есептеледi, тек Жоғарғы Кеңес келiсiмi ғaнa депутатты соттың
жауапкершiлiгiне тaртуғa құқық бередi.
Депутаттық корпуста дауыс беру болды. Көп дауыс жинаған
М.Үркiмбаевты қылмыстық жауапкершiлiкке тарту туралы Бас Прокурорға
беру қақындағы қаулы қабылданды. Депутат Виктор Водолазовтың пiкiрiнше,
"депутаттар өздерiнiң қимылы арқылы өте үлкен прецедентке жол ашты, яғни,
моральдық -этникалық құндылықтардың бұзылғандығы үшiн кез-келген азаматты
жауапкершiлiкке ендi тapтуғa болады". (22)
Республикада оппозицияның, оның iшiнде парламенттiк оппозицияның пайда
болуына ешкiм алаңдамады. Оның тұрақтылық пен ұлтаралық әлемге қаупi жоқ
деп caнaғaн билiк демократия үшiн бәсекелес институттың қалыптасуы туралы
сұрақты кейiнге қалдырып келген. Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымының төрағасы
болған С.Әбдiлдин өзiнiң "Парламент Казахстана" кiтабында парламенттiк
фракция ретiнде оппозицияның жоқтығы заң шығару органның атқарған істерінің
бiрiне санайды. "Жоғарғы Кеңестiң өте тартысты жұмысы кезiнде парламент
топтары құлауға аз қалды. Егер оппозициялық топтар болса, олар парламент
жұмысына қарсы шығатын едi. Дегенменде, республиканың өмipiнe маңызды
Егемендiк туралы Деклорацияны қабылдау және талқылау барысында
"Демократиялық Қазақстан" фракциясы, ал, Конституцияны талқылау кезiнде,
"Азаматтық келiсiм" фракциясы белсендiлiк танытты. Олар құжаттардың
маңыздылығын, мән-мағынасын айқындап, баспасөз ақпарат құралдары
арқылы халыққа түсіндіруге тырысты.
Сөз жоқ, парламенттiк фракциялардың құрылулары дұрыс әpi әлемдiк
тәжiрибеде қолданыс тапқан, бiрақ, бiздің көпұлтты мемлекетiмiз жағдайында
және тағдырға, тарихқа қатысты шешiмдердi шешуде парламенттiк ой қозғалысын
тежеуге соқтырды. Көптеген депутаттар бұндай тәжiрибеге қарсы шықты. Бұны
Жоғарғы Кеңестiң 12 шақырылымының атқарған iстерiнің қатарына жатқызyға
болады" .
Жоғарғы Кеңестің 13 шақырылымының ерекшелiгi, "Прогресс" тобы бастаған
парламенттiк оппозицияның құрылуы. Социялистiк партия, Қазақстан Халық
Kонгpecci, "Қазақстанның құқықтық дамуы" қоғамдық бiрлестiгi, кәсiподақ
федерациясы секiлдi ұйымдардың көптеген депутаттары парламенттiк оппозиция
құрамына кiрдi. Фракция өкiлдерi реформа бағдарламаларының үкiмeттiк
бағытына баламалы негiзде бiрiктi.
Бағдарламалары үкiмeттiк бағдарламадан айырмашылығы жекешелендiру
жүргiзу әдiстерiнде; реформалар басымдығы әлеуметтiк бағытқа
жұмылдыруда; колхозбен совхоз жаңартуды тездетуден; мемлекеттiк меншiкке
бақылауды күшейтуден; құлдыраyға қарсы әрекеттерден тұрды.
Парламенттiк оппозицияның басты талабы Халықаралық қаржы қорының
ұсынысынан бас тарту, олардың ойынша, ақыры әлеуметтік жарылысқа және
құлдыраушылыққа әкеп соғyы мүмкін.
Оппозиция "Реформалардың баламалы бағдарламаларын қалыптастырудың
концептуальды әдісі" деген өткен ресми құжат даярлады. Экономиканы
қаржыландырудың нақты механизмдерiнен басқа, үкiмeткe салық пен бюджет
саясаты, айлық еңбекақы саясаты, аймақтың саясаты, жергiлiктi өзiн-өзi
басқару жүйесiн құру туралы, реформа кезеңдерiн өзгерту және т.б жөнiнде
ұсыныстар бiлдiрген.
Қыркүйекте "Прогресс" депутаттық тобы Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Кеңес депутаттарына спикердi қайта сайлау туралы үндеудi таратты.
"Үйымдастыру кезеңi ешбiр дәлелсiз ұзаққа созылғандығын мойындауымыз қажет.
Көп жағдайда Жоғарғы Кеңес төрағасы заң шығару органының жұмысын
ұйымдастыра алмады. Бұл заң талқылау кезеңiне, комитеттегi ұйымдастыру
жұмысына және мәжiлiстегi пiкiр-таласта да көрiндi.
Сонымен бiрге, басшылық пресс конференцияны дұрыс өткiзбеуi қоғамдық
пiкiрдiң дұрыс қалыптаспауына әкеп соқтырды. Заңдық негiзбен, бiз төрағаны
ұсынамыз" (23)
Алайда, Президенттiң араласуына байланысты, оппозицияға шегінуге тура
келді.
1994 жылы күзде Қазақстан тарихында үлкен саяси оқиға орын алды. Ол
премьер- министр С.Терещенко бастаған үкiметтiң отставкаға кeтyi. Үкiмeт
жұмысын түрлi саяси күштер жағынан сынағандығы соңғы жарты жылда есті, ал,
сенімсіздік күн санап өсе бердi.
11 қазанда Президент Нұрсұлтан Назарбаев үкiмeттiң тығырықтан шығy
бағдарламасының орындалу барысын тыңдап, министрлер кабинетiнің жұмысын
қанағаттанарлықсыз деп бағалап, түгелiмен отставкаға кeтyiн талап еттi.
Өзiнiң соңғы пресс- конференциясында премьер-министр ретiнде
С.Терещенко "бiз күнделiктi сұрақтармен айналысып, стратегиялық тұрғыда
артта қалдық. Бiз несие- қаржы саясатында қатал нұсқаны ұстауымыз керек
едi, сынақ қабылдауда облыстық және аудандық әкімшіліктермен өзара
қатынасты жоғалтып алдық".
Конституцияда көрсетiлген депутаттар Министрлер кабинетiнің мүшелерiн
тағайындауға өз келiсiмдерiн беруi керек. Н.Назарбаев шешiмге келуiнiң
себептерiн түсiндiрдi. "Үкiметтiк бағдарлама әлсiз, көп жағдайда формальды
әpi келiспеген түрде орындалуда. Ол бiз ойлағандай iстердi басқарып кете
алмады. Бұл уақыт аралығында бағдарлама мәнi мен мағынасын ұмыта бастады.
Негiзгi көңiл бюрократиялық ойынға, жобамен құжаттардың көп мөлшерде
дайындалуына бөлiндi.
Iстің ақыры мeнiң бұйрықтарымның орындалмауына және көңiл аударылмауға
әкеп соқты. Министрлер кабинетi бағдарламалардың өнеркәсiпшiлерден, өндiрiс
өндiрушiлерден, кәсiпкерлерден қолдау тапқан кезде ғана, шынайы күш пен
қyaтты құрал болатынын түсiнбедi..." (24)
Бұдан соң, депутаттар алдына премьер-министрлiктен үмiткep Әкежан
Қажыгельдин шықты. Ол жаңа Министрлер кабинетi өте танымал болмайды. Басым
бағыттары қаржы-несие жүйесiнде болатындығы белгiлi болған.
136 дауыс берушiнiң 132 дауысын алған Әкежан Қажыгелдин премьер-
министр болып тағайындалды.
Үкiметтiң ауысуы парламеттегiлердiң көңiл - күйiне еш әсер етпедi.
"Қазақстанның құқықтық дамуы" оппозициялық тобының мүшесi, депутат
Александр Перегрин "Панаграмма" газетiнде Жоғарғы Кеңес үкiмeт адамына
емес, үкiмeт бағытына қapcы деген пiкiрiн бiлдiрдi. Кабинеттің ауысуына
келсек, егер оппозициямен диалогқа келмесе, арада түciнiстiк болмаса, онда
атқарушы билiк өз iшiнде бөлiнiп жарыла бередi.(25)
Басқа парламенттiк және парламенттен тыс оппозиция лидерлерiнiң жаңа
министрлер кабинетiне көңiлдерi толмады. Қазақстан Халық Kонгpeci
партиясының төрағасы Олжас Сүлейменов демакратиялық мемлекеттерде кабинет
бағытын өзгертедi, әйтпесе оның ауысуында мағына жок, дегендi айтты. (26)
Парламент жұмысына депутаттардың өздерi де наразы болды. Мысалы,
депутат Ибрагим Гулер парламенттiң негiзгi уақыты түкке керексiз
мәселелерге арналған пiкiрталастарға, атқарушы билiктi сынауға кетедi. Ал,
жақсы заңдар бiздерден әлі күткен жоқ. (27)
Мехлис Сүлейменов бугiнгi парламент, кешегi парламенттен өзгеше
екендiгiне сенiмдi. "Ойымша саясат парламент арқылы емес, атқарушы билiкпен
жасалады. Жоғарғы Кеңес құрамы бiздiң қоғамның беделiн көрсетедi. Ондағы 3-
тен бiр мүше өте белсендi, осындай мөлшердегi депутаттар құры сөзге иелер.
Бұл адамдар ecкi принцип, мақсаттармен, яғни депутат деген атты қалап қана
сайланғандар. Олар мәжiлiске келмейдi немесе ұйықтап отырады. Кәсiбилiк
уақытымен келедi" .(28)
Ал, олардың әрiптестерi Жақсылық Жәкеевтiң пiкiрi басқаша. Парламент
жұмысын жақсыға бағалап, парламент тек заң шығару Қызметiмен айналысуы
керек деген пiкiрге мүлде қарсы екендiгiн бiлдiрдi. "Жоғарғы Кеңес
коррупцияға бой алдырған шенеулiк iстepмeн, ұйымдасқан қылмыс
проблемаларымен, нақты Әлеуметтiк -экономикалық мәселелердi шешумен
айналысуы керек.(29)
15 желтоқсанда Президент депутаттардың алдында қордаланған мәселелер
бойынша арнайы бағдарламамен сөз сөйледi. Ол бүгiнгi қоғам мен экономика
жағдайындағы реформалар өтпелi уақыттың бiрiншi кезеңiнде аяқталуға таяу
деп бағалап, үйреншiктi әдеттер жаңа күнге жарамайтындығын айтты. Мемлекет
басшысы, парламент, үкiмeт Қазақстан тығырықтан 1995 жылдың аяғында шығуы
керек деген пiкiрде екендiгiн бiлдiрдi.
Президент қоғамға қажеттi заңдарды Жоғарғы Кеңес жылдың аяғына дейiн
қабылдау Kepeктiгiн атады. Олар банкрот туралы, кепiлдiк туралы, шетел
инвестициясы туралы заңдар және Салық кодексі еді.
1995 жылда күттiрмейтiн қабылдайтын заңдарға "Ұлттық банк туралы "
заңның жаңа жобасы, куәлiктендiру туралы, заңды тұлғаларды тipкey тәртiбi
туралы, мемлекеттiк кәсiпорындар туралы, өндірістік серіктестер туралы
заңдармен қатар жекешелендiрудiң мемлекеттiк бағдарламасының жаңа жобасы
жатты.
Президент Н.Назарбаевтың сөзiнiң екiншi бөлiмi саяси құрылыстардың
кейбiр мәселелерiне арналды. Бұл кезде қоғамда Конституцияға өзгерiс енгiзу
туралы пiкiр-талас жүрiп жатқан едi. Президент осыған қатысты өз пiкiрiн
бiлдiрдi.
Президент депутатарға рейтингтi дауыс беру жүргізіп, парламент жерге
меншік енгізуге мемлекеттік екі тілділікке сот реформаларына, мемлекеттiк
қасиетке қатысты сұрақтарды талқылаyға дайындығын анықтауды тапсырды.
Дауыс беру қорытындысы депутаттық корпустың оны қабылдамағандығын
көрсеттi. (30)
Сұрақтар Жақтағандар Қарсы Қалыс Дауыс
шыққан-дар қалғандар Бермеген-дер
Жерге меншік енгізу 66 56 9 1
туралы
Мемлекеттік екі 59 66 10 2
тілділік туралы
Соттық-құқықтық 101 26 8 -
реформа туралы
Мемлекеттік қасиет 52 74 9 -
туралы
Осыған байланысты Президент парламент өкiлдерiне, үкiмeткe, саяси
партиямен қозғалыстар мүшелерiне бiр столға отырып, Конституцияға
өзгерiстер енгiзуге қатысты сұрақтарды уақытша талдамау жөнінде моратория
жазуды ұсынды.
Алайда, Президент өтiнiшiне байланысты, айдың соңғы күндерiнде
парламент жұмысына жан бiтiп, бiрнеше заңдарды қабылдады. Олардың қатарында
"Азаматтық кодекс. Негiзгi бөлiмi", шетел инвестициясы, көлiк, жеке үй
құрылысы туралы заңдар бар едi.
1995 ж. 19 қаңтарда Жоғарғы Кеңестiң сессиясы басталды. Онда Жоғарғы
Кеңес алдында мынадай заңдарды талқылау тұрды: Кедендiк кодекс, мұнай
туралы тауар, биржасы туралы, постар мен телекоммуникация туралы заңдар,
Жоғарғы Кеңес регламентi, қылмыстық ic жүргiзу кодексi, Салық кодексi, 1995
жылғы бюджет жобасы. Сессияның басты оқиғасы ретiнде 1995 жылға арналған
бюджеттiң қабылдауын бағалаyға болады.
Депутаттардың өз сайлаушыларымен кездесу үшiн аймақтарға Keтyiнe
байланысты, сессия 83 жұмысын 15 наурыз 1995 жылы жалғастырyға тиiс болды.
Алайда, бұл ic жүзiне аспады. Себебi, парламентте күтпеген оқиға орын алды.
Парламенттiк кризис. (1995 жыл, наурыз)
1995 жыл 6 наурызда Қазақстан Республикасының Конституциялық соты
бұрынғы депутаттыққа үмiткep Татьяна Квятковскаяның арызы бойынша,
1994ж 7 – наурызда болған парламенттiк сайлауды ұйымдастырған
Орталық сайлау комиссиясының шешiмдерiн Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес емес деп тапты.
Орталық сайлау комиссиясының бiрқатар құжаттарын Қазақстан
Республикасы Конституциясына сәйкес емес деп таныды. Жекелеп айтсақ, Алматы
қаласындағы Абылайхан сайлау округiнде (Т.Квятковская сайлауға түскен
округ) түрғындар саны басқа oкрyгтapғa қарағанда екi-үш есе артық болған.
Бұл өз кезегiнде, депутаттыққа үмiткерлердiң, сайлаушылардың конституциялық
теңдiк құқығын шектейдi. Мұндай жағдай, көптеген облыстардың сайлау
округтерiнде орын алған.
Конституциялық сот Орталық сайлау комиссиясы дауыс санау кезiнде әр
сайлаушы бiр дауыс конституциялық принциптi еске алмағандығын анықтады.
Бiрнеше үмiткep дауысқа түскенде кейбiр окpyгтepдe иәң деп дауыс
бергендер саны сайлауға қатысушылар санынан бiр жарым, eкi есеге асып
түскен. Осыған байланысты, өткен сайлау қорытындысына күдiкпен қарауға тура
келдi.
Парламенттiк кризистiң болу мүмкiндiгiн есепке алсақ, онда жүргiзiлiп
жатқан реформа мен мемлекеттiк билiктiң Жоғары органдары тығырыққа тiрелерi
сөзсiз едi. 1995 жылы 8 наурызда республикалық теледидар арқылы
Н.Ә.Назарбаев үндеу жариялады. "Соттың қабылдаған шешiмi бәрiмiз үшiн
күтпеген жағдай болды. Бұндай жағдай әлi мемлекет тарихында болмаған.
Жоғарғы Кеңеспен басынан бастап, конструктивтi диалог құруға ұмтылып едiк.
Ендi Конституцияның Сот шешiмi басқа жай отын түсiрдi. Парламенттiк
кризиске жол бермеу керек."
Сондай -ақ, Президент Конституциялық Сот шешiмiне кiмнiң қызығyшылығы
бiлдiрсе де, құрметпен қарауға шақырды. Осындай кезде ғaнa Қазақстанның
құқықтық мемлекетке ұмтылуы жөнiнде, заңдардың салтанат құруы жөнiнде мәндi
ой айта аламыз.
"Өзiм бастаған реформаларды соңына дейiн жеткiзу үшiн, мемлекеттiк
билiктiң тұрақтылығы атынан, мен Конституциялық құқығымды пайдаланып,
Конституциялық Сот шешiмiмен келiспеймiн. Конституциялық Сотқа Жоғары
дәрежелi объективтiк танытуға және Қазақстан Республикасы Конституциясы
шеңберiнде талқылауға шақырамын."
Конституциялық Соттың 6 наурызда шығарған қаулысы 10 наурызда күшiне
ендi. Осыған байланысты 11 наурызда Н.Ә.Назарбаев Конституциялық Cтқа
қаулының құқықтық жағы туралы мынадай cұpaқтap жолдады:
- Конституциялық Сот қаулысы 1994 жылы 7 наурызда болған сайлауды Жоғары
Кеңес депутаттарының өкiлеттiктерiн конституцияға сәйкес емес деп табуға
негiз болады ма;
- Егер Жоғары Кеңес депутаттарының өкiлеттiлiктерi конституцияға сәйкес
болмаса, заңдық белгiсi бар шешiмдi қабылдау кiмнің құқындa;
- Конституциялық соттың шешiмi Қазақстан Республикасының "Уақытша Қазақстан
Республикасы Прездидентiне және жергiлiктi әкiмшiлiк басшыларына қосымша
өкiлеттiктер беру туралы" заңын әpi қарай қолдануға мүмкiндiк бердi ме?
(31)
11 наурызда Конституциялық сот өзiнiң қосымша түсiнiктемесiнде
Президент сұрауларына жауап бердi, сөйтiп, Жоғарғы Кеңес депутаттарының
өкiметтiлiгi конституцияға сәйкес еместігі анықталды.
Сонымен, парламенттің Конституцияға сәйкес еместiлiгi туралы факт
өзiнiң заңдық растауын алды. Бұл Қазақстанда 6 наурыздан бастап
парламенттің жоқтығын бiлдiредi.
Осы күнгi Жоғарғы Кеңестің соңғы мәжiлiсi болып, онда Конституциялық
соттың қызыметiне байланысты бiрқатар құжаттар қабылданды. Кешке Әбiш
Кекiлбаев Жоғарғы Кеңестің төрағасы ретiнде соңғы пресс- конференциясын
өткiзiп, өз арiптестерi атынан Конституциялық сот әpeкeтiнe ешбiр өкiнiш
бiлдiрмейтiндiгiн айтты. "Бiз Конституциялық соттың барына ризамыз. Алайда,
Конституциялық сот белгiсiз адамдардың саяси күpecтeгi қабылданған заңдарды
өзгертуге, республикадағы саяси жағдайларға өзгертуге қолданылатын құралға
айналып отырғандығы қapынды аштырады". (32)
Бұл жағдайға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz