Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыруы
Кіріспе
1 . Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми.теориялық
негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Физико.географиялық комплекстердің даму заңдылықтары мен
себептері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері . . . . . . . . . . .. . . . . . .
1.3.Геоэкологиялық аудандастьрудың таксономиялық бірліктері. . . . . . . .
1.4 Аудандастырудың әдістері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
11 .Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2 Климаты мен ішкі сулары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структуарсы. . .. . . . . . .. . . .. .
11.4. Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы. . . . . . . . .. .
Қорытынды
Әдебиеттері.
1 . Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми.теориялық
негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Физико.географиялық комплекстердің даму заңдылықтары мен
себептері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері . . . . . . . . . . .. . . . . . .
1.3.Геоэкологиялық аудандастьрудың таксономиялық бірліктері. . . . . . . .
1.4 Аудандастырудың әдістері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..
11 .Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2 Климаты мен ішкі сулары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . .. .
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структуарсы. . .. . . . . . .. . . .. .
11.4. Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы. . . . . . . . .. .
Қорытынды
Әдебиеттері.
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының экономи- касының келешектегі дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарына, оның ішінде географиялық ізденістерге негізделетіні анық. Бүгінде еліміздің табиғи ресурстарын тиімді пайдалану мен табиғатты қорғау мәселесі ғылыми жобалар негізіде шешіліп жатқаны белгілі.
Ғаламдық масштабта экологиялық жағдайлардың дағдарысты сипат алып отыруына байланысты республиканың және оның жеке облыстарының геоэкологиясын зерттеудің үлкен маңызы бар. Себебі экологиялық жағдай республиканың әртүрлі облысында түрліше сипат алып қалыптасып отыр.
Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған жалпы табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлдар дүниесінен тұрады. Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи-территориялық комплекс немесе табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи-территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Мысалы солтүстіктегі Көкшетаудың табиғаты оңтүстіктегі Мойынқұм шөліне немесе, Каспий маңы ойпатының табиғаты шығыстағы Алтайдың табиғатынан ерекше. Осы републиканың аумағындағы табиғи-территориялық комплекстердің ерекшеліктері, айналып келгенде оның территориясында ішкі физика-географиялық айырмашылықтардың обьективті түрде болатындығын көрсетеді.
Кез-келген территорияның ішкі физико-географиялық жағдайы қандай әртүрлі болса, оның экологиялық жағдайы да сондай әртүрлі сипатта дамиды. Әрбір облыс жерінің геоэкологиялық жағдайы сол жердің табиғат байлығын игеруге негізделіп дамып отырған экономиканың салаларына байланысты. Табиғи-территориялық комплекстер адамның шаруашылық әрекеттеріне әрқалай дәрежеде төтеп береді. Басқаша сөзбен айтқанда, табиғи ландшафтылардың сыртқы әрекеттерге тұрақтылығы әрқалай.
Жамбыл облысы түгелдей дерлік зональды шөл ландшафтылық зонасының алабында орналасқан. Бұдан өлке жеріндегі табиғи жағдайлар онымен байланысты дамыған экологиялық жағдайлар біртекті сипатты деуге болмайды. Солтүстіктегі Бетпақдала шөлінің геоэкологиялық жағдайы оңтүстіктегі Қырғыз Алатауына, Мойынқұм шөліндегі жағдай Қаратаудағы жағдайына ұқсамайды. Сондықтан облыс жеріндегі экологиялық жағдайдың дәрежесін, яғни қаншалықты дағдарысты не шиеленісті, не қалыпты аса үлкен өзгерістр болып жатқан жоқ деп бағалау актуальды мәселе. Табиғи-территориялық комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Жамбыл облысы территориясын геоэкологиялық аудандастырудың үлкен ғылыми-практикалық маңызы бар.
Ғаламдық масштабта экологиялық жағдайлардың дағдарысты сипат алып отыруына байланысты республиканың және оның жеке облыстарының геоэкологиясын зерттеудің үлкен маңызы бар. Себебі экологиялық жағдай республиканың әртүрлі облысында түрліше сипат алып қалыптасып отыр.
Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған жалпы табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлдар дүниесінен тұрады. Табиғат комплексін көп жағдайда табиғи-территориялық комплекс немесе табиғи ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи-территориялық комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Мысалы солтүстіктегі Көкшетаудың табиғаты оңтүстіктегі Мойынқұм шөліне немесе, Каспий маңы ойпатының табиғаты шығыстағы Алтайдың табиғатынан ерекше. Осы републиканың аумағындағы табиғи-территориялық комплекстердің ерекшеліктері, айналып келгенде оның территориясында ішкі физика-географиялық айырмашылықтардың обьективті түрде болатындығын көрсетеді.
Кез-келген территорияның ішкі физико-географиялық жағдайы қандай әртүрлі болса, оның экологиялық жағдайы да сондай әртүрлі сипатта дамиды. Әрбір облыс жерінің геоэкологиялық жағдайы сол жердің табиғат байлығын игеруге негізделіп дамып отырған экономиканың салаларына байланысты. Табиғи-территориялық комплекстер адамның шаруашылық әрекеттеріне әрқалай дәрежеде төтеп береді. Басқаша сөзбен айтқанда, табиғи ландшафтылардың сыртқы әрекеттерге тұрақтылығы әрқалай.
Жамбыл облысы түгелдей дерлік зональды шөл ландшафтылық зонасының алабында орналасқан. Бұдан өлке жеріндегі табиғи жағдайлар онымен байланысты дамыған экологиялық жағдайлар біртекті сипатты деуге болмайды. Солтүстіктегі Бетпақдала шөлінің геоэкологиялық жағдайы оңтүстіктегі Қырғыз Алатауына, Мойынқұм шөліндегі жағдай Қаратаудағы жағдайына ұқсамайды. Сондықтан облыс жеріндегі экологиялық жағдайдың дәрежесін, яғни қаншалықты дағдарысты не шиеленісті, не қалыпты аса үлкен өзгерістр болып жатқан жоқ деп бағалау актуальды мәселе. Табиғи-территориялық комплекстердің обьективтілігін танитын болсақ, Жамбыл облысы территориясын геоэкологиялық аудандастырудың үлкен ғылыми-практикалық маңызы бар.
Пән: Геология, Геофизика, Геодезия
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 79 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық
негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Физико-географиялық комплекстердің даму заңдылықтары мен
себептері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері . . . . . . . . . . .. .
. . . . .
1.3.Геоэкологиялық аудандастьрудың таксономиялық бірліктері. . . . . . . .
1.4 Аудандастырудың әдістері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . ..
11 –Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
11.2 Климаты мен ішкі сулары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .. . . . . .. .
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структуарсы. . .. . . . . . .. . .
.. .
11.4. Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы. . . . . . . . .. .
Қорытынды
Әдебиеттері.
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының экономи- касының
келешектегі дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарына, оның ішінде географиялық
ізденістерге негізделетіні анық. Бүгінде еліміздің табиғи ресурстарын
тиімді пайдалану мен табиғатты қорғау мәселесі ғылыми жобалар негізіде
шешіліп жатқаны белгілі.
Ғаламдық масштабта экологиялық жағдайлардың дағдарысты сипат алып
отыруына байланысты республиканың және оның жеке облыстарының
геоэкологиясын зерттеудің үлкен маңызы бар. Себебі экологиялық жағдай
республиканың әртүрлі облысында түрліше сипат алып қалыптасып отыр.
Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған жалпы
табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен
табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен
суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлдар дүниесінен тұрады. Табиғат
комплексін көп жағдайда табиғи-территориялық комплекс немесе табиғи
ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи-территориялық
комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Мысалы солтүстіктегі Көкшетаудың
табиғаты оңтүстіктегі Мойынқұм шөліне немесе, Каспий маңы ойпатының
табиғаты шығыстағы Алтайдың табиғатынан ерекше. Осы републиканың
аумағындағы табиғи-территориялық комплекстердің ерекшеліктері, айналып
келгенде оның территориясында ішкі физика-географиялық айырмашылықтардың
обьективті түрде болатындығын көрсетеді.
Кез-келген территорияның ішкі физико-географиялық жағдайы қандай
әртүрлі болса, оның экологиялық жағдайы да сондай әртүрлі сипатта дамиды.
Әрбір облыс жерінің геоэкологиялық жағдайы сол жердің табиғат байлығын
игеруге негізделіп дамып отырған экономиканың салаларына байланысты. Табиғи-
территориялық комплекстер адамның шаруашылық әрекеттеріне әрқалай дәрежеде
төтеп береді. Басқаша сөзбен айтқанда, табиғи ландшафтылардың сыртқы
әрекеттерге тұрақтылығы әрқалай.
Жамбыл облысы түгелдей дерлік зональды шөл ландшафтылық зонасының
алабында орналасқан. Бұдан өлке жеріндегі табиғи жағдайлар онымен
байланысты дамыған экологиялық жағдайлар біртекті сипатты деуге болмайды.
Солтүстіктегі Бетпақдала шөлінің геоэкологиялық жағдайы оңтүстіктегі Қырғыз
Алатауына, Мойынқұм шөліндегі жағдай Қаратаудағы жағдайына ұқсамайды.
Сондықтан облыс жеріндегі экологиялық жағдайдың дәрежесін, яғни қаншалықты
дағдарысты не шиеленісті, не қалыпты аса үлкен өзгерістр болып жатқан жоқ
деп бағалау актуальды мәселе. Табиғи-территориялық комплекстердің
обьективтілігін танитын болсақ, Жамбыл облысы территориясын геоэкологиялық
аудандастырудың үлкен ғылыми-практикалық маңызы бар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Геоэкологиялық
аудандастырудың ғылыми-методологиялық негіздерімен таныса отырып, Жамбыл
облысының территориясын геоэкологиялық аудандастыру. Осы мақсатты орындау
үшін алдағы бірнеше міндеттерді шешуге тура келеді:
- геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдісте- рімен
танысу;
- аудандастырудың таксономиялық бірліктерін анықтау;
- жергілікті жердің табиғат жағдайы мен қорларына қысқаша шолу жасау;
- Жамбыл облысы территориясының геоэкологиялық аудандастыру жүйесін
тұжырымдау.
Зерттеудің нысанасы: Жамбыл облысының территориясы.
Зерттеудің пәні: Жамбыл облысының территориясының табиғатына
экологиялық баға бере отырып, геоэкологиялық аудандастыру.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу дәстүрлі географиялық
зерттеу әдістері мен тәсілдері арқылы жүргізілді: салыстырмалы- герафиялық,
картографиялық, статистикалық және экологиялық экспертиза әдістер.
Геоэкологиялық аудандастырудың комплекстілі принципі арқылы аудандастыру
жүйесі тұжырымдалды. Сондай-ақ ғылыми басылымдардағы материалдарға
сараптама мен экстраполяция кеңінен қолданылды.
Диплом жұмысын қорғаудың негізгі қағидалары. Қорғауға төмендегі
жағдайлар шығарылады:
- Жамбыл облысы территориясының ландшафтылық структурасына анализ
қорытындысы;
- Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыру схемасы мен жүйесі.
Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу барысында алынған ғылыми
тұжырымдар территорияның геоэкологиялық аудандарын анықтауға, соған
байланысты қалыптасып отырған геоэкологиялық ішкі айырмашылықтар
анықталады. Оның келешектегі табиғат жағдайы мен табиғат қорларын игеруде
және табиғатын қорғау шараларын анықтап, іс жүзінде қолдануға үлкен
септігін тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы 65 бетте жазылған
қолжазбадан тұрады. Оның мазмұны кіріспеден, 2 тараудан және 7 параграфтан
және қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттердің саны – 27. Жұмыс 14
кесте мен 3 карто-схемада көркемделеді.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың актуальдылығы, мақсаты мен міндеттері
және жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы тұжырымдалады. Бірінші
тарауында геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері,
принциптерімен әдістері және таксономиялық бірліктеріне сараптама жасалады.
Геоэкологиялық аудандастырудың тарихына қысқаша шолу жасалады.
Екінші тарауда Жамбыл облысының табиғат жағдайына (компоненттеріне)
және табиғат қорларына анализ жасалады. Территорияның ішкі физико-
географиялық айырмашылықтары негізінде, қалыптасып отырған геоэкологиялық
жағдай анықталып, аудандастыру жүйесі ұсынылады.
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Физико-географиялық комплекстер дамуының заңдылықтары
мен себептері
Геоэкологиялық аудандастыру проблемасына ХХ – ғасырдың соңғы 20 – 30
жылының ішінде жер жерде экологиялық жағдайдың шиеленісуіне байланысты
назар аударыла бастады. Жер шарының түкпір-түкпіріндегі экологиялық
дағдарыс ошақтарының қалыптасуы, оның себептері мен салдарына деген
зерттеулерді кеңінен жүргізілүіне ұйытқы болуда (Данилов-Данильян, 1987;
Реймеср, Штильмарк, 1989, 1991; Пузаченко, 1992; Чигаркин,
1996,1999,2000,2004; Бельгібаев, Белый,2003,2004,2005, т.б.).
Геоэкологиялық аудандастыру дегеніміз – кез-келген территорияның
экологиялық жағдайына физико-географиялық айсақ (страна), провинция
деңгейінде сараптама жасау (Чигаркин,1996). Геоэкологиялық аудандастыру
ғалымдардың пікірінше территорияның физико-географиялық аудандастыру жүйесі
негізінде жүргізіледі. Сондықтан әуелі физико-географиялық аудандастырудың
анықтамасына тоқталған жөн.
Физико-географиялық аудандастыру дегеніміз,- территорияның алабындағы
обьективті дамып отырған физико-географиялық бірліктерді анықтау
(Гвоздецкий,1973). Табиғаттағы жаратылысы мен ландшафтылық структурасымен
бірінен-бірі үлкен айырмашылық жасайтын территориялық бірліктерді анықтау.
Физико-географиялық аудандастыру-табиғаттағы географиялық
индвидуумдарды анықтау, топтастырумен бөлу (Калесник, 1965). Жер бетін
белгілібір мақсат пен міндеттерге сәйкес физико-географиялық аудандастыру
(Сочава,1979).
Жер бетіндегі тарихи дамудың нәтижесін -географиялық аймақтарды
ажырату (Исаченко,1985). Физико-географиялық аудандастыру нәтижесінде жер
бетіндегі иабиғи ландшафтыларды белгілібір таксономиялық бірліктер
дәрежесіне қарай бөлу мен топтастыру (Мильков,1990)
Жоғарыда келтірілген ғылыми анықтамаларға тоқталсақ, барлық ғалымдар
табиғаттағы табиғи территориялық комплекстердің обьективтілігін мойындайды.
Жердің географиялық қабығы біртұтас болғанмен, оның әртүрлі дәрежедегі
физико-географиялық бірліктерден тұратынын тұжырымдайды. Географиялық
ортадағы қалыптасып отырған экологиялық жағдай таза табиғи жағдайларға
ғана емес, адамның шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде де өзгеретіні
ақиқат. Сондықтан физико-географиялық аудандастыру барысында антропогенді
факторды ескермеуге болмайды. Кез-келген территорияның ішкі геоэкологиялық
ерекшеліктері геоэкологиялық аудандастыру негізінде жүргізіледі. Бұл мәселе
төмендегі ғылыми-теориялық міндеттерді шешуге себеп болады:
- табиғи – территориялық комплекстердің заттық құрамын анықтауға;
- табиғат компоненттердің зерттелетін жердің геоэкологиялық жағдайының
қалыптасуындағы экологиялық маңызына баға беруге;
- табиғаттағы обьективті өмір сүріп отырған геоэкологиялық
комплекстерді анықтауға;
- геоэкологиялық аудандастырудың картасын құрастыруға;
- табиғи-территориялық комплекстердің классификациясын ұсынуға;
- геоэкомплекстердің экологиялық жағдайын экологиялық экспертиза
жасауға негіз болады.
Осы ғылыми міндеттерді шешу аудандастырудың бірнеше әдіс-тәсілдерін
пайдалануды қажет етеді. Геоэкологиялық аудандастыру барысында зерттеліп
отырған территорияның жер бедеріне, геологиялық құрлысына, климаты мен ішкі
суларына және табиғат зоналары зерттеледі.
Геоэкологиялық аудандастыру дегеннен басқа табиғи аудандастыру деген ұғым
бар. Соңғы ұғымның мазмұны кең, ал соңғының мазмұны тар, ол табиғи
аудандастырудың бір бағыты болып есептеледі.
Табиғаттағы зат және энергия алмасу мен информациялық алмасулар арқасында
табиғи-территориялық комплекстер қалыптасады. Осы алмасулардың табиғатын
тани отырып, жер бетіндегі физика-географиялық комплекстердің даму
заңдылықтарын білуге болады. Табиғат айнала қоршаған адам баласын
обьективті байқалатын географиялық заңдылықтар бойынша дамиды.
1.Географиялық қабықтың біртұтастылық заңдылығы табиғаттағы құбылыстар
мен процестердің өзара тығыз байланыстылықта болатындығын айғақтайды.
Табиғаттың бір компонентінің өзгерісі келесі бір компоненттің өзгерісін
бірден тұғызады. Егер жер беті жылуды мол алып, ылғал аз алатын болса,
ондай жерде шөл дамиды. Егер жылу мен ылғал арта беретін болса, ол жерде
тропикалық орман дамиды. Егер шөлді жерде ылғалдың мөлшері арта берсе ол
шөлден гумидті табиғи территориялық комплекске айналады. Сонымен
географиялық қабық физико-географиялық комплекстер жүйесінен тұрады,
олардың арасындағы байланыс үзілсе не өзгеріске ұшыраса көрші комплекс
міндетті түрде сапалы түрде өзгереді. Мысалы, сел жүріп өтсе, оның
жолындағы табиғи ландшафт бұзылады. Немесе өзен аңғарындағы тоғайлар
кесілсе, онда өзеннің гидрологиялық режимінен бастап өсімдік, топырақ
жамылғысында өзгерістер жалғасады.
2.Табиғатқа және оны құраушы компоненттерге зат пен энергияның тұйық
айналымы тән. Табиғатта зат пен энергия үнемі түрленіп, бір түрден екінші
түрге өтіп отырады. Мысалы сыртқы энергия – Жердің айнала қозғалысы және Ай
мен Күннің тарту күштері – табиғаттағы сыртқы күштеріне қозғаушы күш болса,
Күннің энергиясы – биологиялық процестерге себеп болады. Жердің ішкі
қабаттарындағы энергия – радиоактивті элементтердің ыдырауы мен
гравитациялық энергиядан келеді.Табиғаттағы зат пен энергияның алмасуы тірі
организмдердің тұтастығын және бейорганикалық дүниенің ішіндегі табиғат
комплекстерінің жағдайын жасайды. Бірақ ескеру қажет, табиғаттағы зат пен
энергияның алмасуы – табиғаттағы ашық система, ол әрқашанда жаңа
өзгерістермен алмасулардың басы болып жатады.
3. Ритмикалық немесе ырғақтылық заңдылығы. Табиғатта және физико-
географиялық комплекстерде құбылыстар мен процестер үнемі қайталанып
отырады. Оның себебі күн мен түн және жыл мезгілдері алмасады. Ритмика
табиғаттағы құбылыстардың уақыт және кеңістік ішінде қайталанып отыруына
негіз болады. Бұл жағдайда физико-географиялық комплекстердегі өзгерістер
бастапқы қалпына қайтып келмейді. Уақыт ішіндегі қайталану барысында
табиғат комплексі күрделі сапалы өзгеріске ұшырап отырады. Мысалы, Қырғыз
Алатуында төртіктегі мұздану барысында қар сызығы төмен болып, қазіргі
альпілік және субальпілік шалғындар орнында нивальды мұзды комплекстер
дамыған болатын. Тау басындағы мұздықтардың ауданы қысқарған сайын ол
комплекстердің орнын альпі және субальпі шалғындары алды.
4. Зональдылық заңдылығы. Ол біріншіден күн сәулесінің жер бетіне
ендіктер бойынша әркелкі түсуіне байланысты дамыды. Бұл заңдылықтың негізі
космостық факторларда жатыр. Жердің шар тәрізді болуына байланысты күн
жылуы әркелкі түсіп, тарап табиғат комплекстері зональды дамып отыр.
Экватордан полюстерге қарай табиғат зоналары мен ландшаф-
тылары бірін бірі зональды түрде алмасады. Бұл заңдылықты ашқан орыс
топырақтанушы ғалымы В.В.Докучаев.
5. Азональды заңдылық С.В.Калесник бойынша (1970) табиғат
комплекстерінің бойлық және секторлар бойынша өзгерісі. Секторлық құбылыс
Жердің планетарлы құрылысымен байланысты дамыған: материктер мен
мұхиттардың арақатынасы, құрлықтардың мұхиттарға қатысты орнымен, т.б.
Азональды құбылыс жер табиғатында екі жағдайда көрініс табады. Біріншіден,
бір табиғат зонасының бойындағы ландшафтының үзіліп немесе түсіп қалуы
болса, екіншіден табиғат зоналары бойлық бойымен дамуы. Соңғысы
материктердің конфигурациясы мен теңіздердің ықпалына байланысты болса,
алғашқысы таулардың көтеріліп жатуына байланысты дамиды. Жер беті
математикалық тегіс жазық емес, таулар мен жазықтары алма кезек орналасады.
Жазықтарда табиғат зоналары ендік бағытында дамып келе жатса, таулы өлкеде
кездесекен тұста ол бұзылады. Сонымен азональды құбылыс таулардың геолого-
геоморфологиялық құрылысы мен неотектоникалық активтілігіне байланысты
дамитын болды.
6. Географиялық қабықтың полярлық ассиметриялылығы. Бұл заңдылықты
орыс ғалымы К.К.Марков тұжырымдаған болатын. Бұл заңдылық табиғи
комплекстердің Жердің өз осінің айналасындағы айналып қозғалысына
байланысты туындайды. Оңтүстік пен солтүстік жарты шарлардың табиғат
комплектсреінде үлкен айырмашылықтан көрінеді. Оңтүстік жарты шар –
мұхитты, мұнда құрылық аз, ал солтүстік жарты шарда керісінше құрылығы мол
да суы аз.
Осы ассиметриялық құбылыс тек Жердің тұтас бетіне ғана тән емес, ол әртүрлі
дәрежедегі физико-географиялық комплекстерге де тән. Мысалы, Тянь-Шань
тауларының күнгей беткейінде теріскей беткейімен салыстырғанда қар сызығы
жоғары, нивальды-гляциальды зонасы биікте орналасады. Ал теріскей
беткейлерінде қар сызығы төмен болғандықтан, мұзды-қарлы копмлекс
төмендейді.
7. Табиғат комплекстерінің әртүрлі кезеңде дамуы (ассинхронды
дамуы). Бұл дамуы С.В.Калесник дамудың гетерохронды заңдылығы деп атауды
ұсынады. Бұл заңдылықтың мәні, көршілес жатқан табиғат комплектсері белгілі
бір уақыт ішінде әртүрлі кезеңде қалыптасады. Мысалы шөл мен шөлейт
зоналары палеогенде қалыптасты, ал тайга мен тундра – плейстоценнің екінші
жартысында (Калесник,1970). Мойынқұм шөлі палеогенде қалыптаса бастаса, ал
Қырғыз Алатауы неогеннің соңына төрттіктегі неотектоникалық процесс
нәтижесінде дамыды.
Сонымен кез-келген жер бетінің табиғат комлекстерін зерттегенде жалпы
географиялық заңдылықтарды ескеру қажет, себебі жергілікті жағдайлар
айналып келгенде планетарлық заңдылықтар негізінде дамып қалыптасады.
2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері.
Жер бетіндегі геоэкологиялық аудандастырудың бірден-бір методологиялық
және ғылыми негізі оның принциптері мен тәсілдері.
Региональды табиғи территориялық комплекстер жалпы географиялық
заңдылықтар негізінде дамиды. Сондықтан зерттеушілердің көпшілігі
аудандастыруда табиғаттың жалпы дамуы заңдылықтарын басшылыққа алады.
Ғалымдар аудандастыруыдң әртүрлі принциптерін ескеріп, барып аудандастыру
жүйелерін ұсынады. Аудандастыруыдң негізгі принциптері – зональды,
азональды, генетикалық және комплекстілік болып бөлінеді.
1. Зональды принципі негізінде Қазақстанның (Л.С.Берг, В.Н.Чупахин,
Б.А.Федорович) территориясы аудандастырылған болатын. Бұл принципті
жақтаушылар табиғаттың дамуындағы зональды құбылысты басшылыққа алады.
Алғаш рет горизонтальды зональды заңдылық В.В.Докучаев еңбектерінде
жазылды. Оны кейін теориялық тұрғыдан дамытқан орыс ғалымдары Л.С.Берг,
А.А. Григорьев т.б. Григорьевтің берген анықтамасы бойынша: Жер бетіндегі
табиғат зоналарының дамуы мен олардың орны географиялық ендіктерге
байланысты болады.
Табиғи-территориялық комплектсердің зональды орналасуы мен өзгерістері
Жердің шар формалы болуына, оның Күнге қатысты орнымен анықталады. Себебі
жер бетіне күн жылуы мен жарығы ендіктер бойынша әркелкі таралады. Күн
энергиясы – жер бетіндегі зональды құбылыстардың дамуының алғы шарты
болады (Калесник,1965). Жер бетіндегі күн жылуы мен ылғалының зональды
таралуы топырақтың және өсімдік жамылғыларының, өзен ағыстарының, жер
бедерінің экзогенді формаларының зональды таралуының себебі болады.
Сондықтан А.А.Григорьев кез-келген жер бетінің территориясын аудандарға
бөлгенде осы зональды заңдылықты ескергенді ұсынады. Кейін А.А.Григорьев
пен М.И.Будыко табиғат зоналарының дамуы мен таралуын жер бетіндегі жылу
мен ылғалдың арақатынасымен түсіндірді. Бұл қатынасты құрғақшылық индексі
деп атады. Радиациялық құрғақшылық индексі жылдық радиациялық баланстың
жылдық жауын мөлшеріне қатынасымен анықталады. Ғалымдар жер бетіндегі әрбір
табиғат зонасының радиаиялық құрғақшылық индексін анықтады. Мысалы,
республиканың дала зонасында бұл көрсеткіш -1-2, шөлейт зонасында -2-3,
шөлде – 3-5 - ке тең. Бұдан шығатын қорытынды шөлейт пен шөлде булана
алатын ылғалмен салыстырғанда түсетін ылғалдың аздығы. Егер жер бетінде
құрғақшылық индексі 1-ге тең болса, онда табиғи ортаның биологиялық
компоненттерінің өсуіне жағдай өте қолайлы деген сөз. Ал ол көрсеткіш
бірден не кем не артық болып ауытқыса, топырақ пен өсімдік жамылғысының
дамуында қолайсыздықтар байқалады. Құрғақшылық индексі 1-ге тең болса, ол
жер өзен ағысы мол болады, өзен торы жиі, аңғарлы тілімдену жиі. Ал шөлде
ол көрсеткіш -3-5 болғандықтан жер беттік ағыс жоққа тән, эрозиялық
формалар әлсіз қалыптасқан, эолды процесс басым байқалады.
Зональды принцип бойынша жер бетінде ендік бағытында дамыған табиғат
зоналары ажыратылады. Мысалы Қазақстанның жазық аймақтарында оңтүстіктен-
солтүстікке қарай, шөл, шөлейт, құрғақ дала, дала және орманды дала
зоналары ажыратылады. Осы жүйенің ішінде Жамбыл облысы шөл табиғат
зонасының бойында орналасқан.
2.Азональды принцип бойынша жер беті аудандарға бөлінгенде геология-
геоморфологиялық жағдай ескеріледі. Осы принцип негізінде Орталық Азияның
(Когай, Бабушкин), Бурят АССР – нің (Преображенский), Оренбург (Неуструев)
даласының аудандастырылу схемалары құрастырылды. Жер бетінің табиғат
ландшафтылары тек қана зональды факторлар ғана емес, азональды факторлар
негізінде қалыптасатынын С.В.Калесник азональды немесе провинциальды
фактор деп атайды. Азональдылық – жер бетіндегі табиғат ландшафтыларының
дамуындағы бірденбір жеткеші заңдылық. Территорияның күрделі геологиялық
құрылысы, тектоникалық әртектілігі, геоморфологиялық элементтердің әртүрлі
гипсометриялық биіктіктерде орналасуы Жердің ішкі күштеріне және де
космостық факторларға байланысты. Ендік бағытында созылып жатқан табиғат
зоналарының территориясы геологиялық геоморфологиялық құрылысы тұрғысынан
өзгеше болады. Тектоникалық күштер – азональдылықтың кепілі
(Калесник,1955)
Табиғаттың бойлық бойынша әртүрлі болуына материктердің жағаларындағы мұхит
пен теңіздер ондағы ағыстар жүйесі үлкен әсер етеді. Жағалаудан материктер
ішіне енген сайын климаттың континентальдылығы артады, құрғайды. Климаттың
өзгеріс басқада табиғат компоненттерінің өзгерісін тұғызатыны белгілі.
Соңғы кездері бұл заңдылықты географтар провинциалдылық заңдылығы
деп атап жүр. Себебеі, территорияның жер бедері мен геологиялық
құрылысындағы ерекшеліктерді ескере отырып, физико-географиялық
провинциялар анықтала бастады. Бірақ ғалымдардың басым көпшілігі бұл
принципті азональды деп атағанды жақтайды. Жер бетіндегі ландшафтылардың
бойлық бойынша дамуы мұхит пен құрлықтың ара қатынасынан туындайды.
Ф.Н.Мильков мен Н.А.Гвоздецкий азональды деген ұғымды табиғат
комплексінің азональды және азональды компоненттерінің өзара әсерлесуі- нен
туындайды деп пайымдайды. Азональды компоненттерге жер бедерін, геологиялық
құрылысты, ал зональдыға – климат, топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесін
жатқызады. Азональдылық зональды құбылыстың ішінде дамиды.
Қазақстанның физико-географиялық аудандастыру картасында провинциялар
азональды фактор негізінде ажыратылады. Мысалы, Тұран жазығының батыстан
шығысқа созылған шөл зонасында Бетпақдала, Мойынқұм, Қызылқұм, Үстірт т.б.
провинциялары ажыратылады.
3. Зональды-азональды принцип (зональды-провинциальды).
Геоэкологиялық аудандастыру тек қана зональды немесе азональды принцип
бойынша атқарылуы мүмкін емес. Себебі табиғаттағы комплекстер әрі зональды
әрі азональды факторлар негізінде дамыған.
Жер шарының күрделі құрылысы комплекстердің идеальды зоналар болып
қалыптасуын жоққа шығарады. Зональдылықты жер бедері, мұхит пен құрылықтың
арақатынасын, төсеніш бет әсерінен күн жылуының таралуы бұзады. Мысалы
Солтүстік Америкада табиғат зоналары меридианальды бағытта созылған. Ол
Мұндағы Кордильер тауларының солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатуына,
соған қатысты ылғалдың бөлінуіне байланысты. Евразияның орталығында
жазықтағы табиғат зоналары батыстан шығысқа қарай тұтас жолақ болып
тартылып жатқан жоқ. Жалпақ жапырақты зонасы Орал тауларына дейінгі Орыс
жазығының үстінде дамиды да Сібірде түсіп қалады, Қиыр Шығыстың Амур
жазығында қайтадан шығады. Ендік бағытындағы зональдылық таулардың
орналасуымен бұзылып отырады. Ал жазықтардың үстінде А.Г.Исаченконың
айтқанындай (1981), жылумен ылғалдың арақатынасына байланысты ендік
бағытында дамыиды.
Табиғи-территориальды комплекстерді тек қана азональды факторлар
арқылы ажыратуғада болмайды. Себебі олардың қалыптасуына геологоия-
геморфологиялық жағдаймен қатар зональды жағдайлар әсер етеді. Мысалы,
орман және тундра зонасында сутегі ионы мен темір тән болса, дала зонасына
– кальций, шөл зонасына – натрий тән. Тундра зонасына мәңгі тоңмен
байланысты жер бедері қалыптасса, шөлде желдің әсерінен эолды
морфоскульптуралар дамиды. Осыдан-ақ көруге болады, зональды факторлардың
табиғат ландшафтысының дамуында ықпалы бар екенін.
Сонымен жер бетінде физико-географиялық комплекстерді зональды не
азональды заңдылықтар бойынша қалыптасқан деп біржақты айтуға болмайды.
Табиғат ландшафтысының дамуына барлық факторлар қатар әсер етеді, бірақ
қайткенде біреуі жетекші роль атқарады. Екі факторды қатар ескеруді
аудандастыру барысындағы анықталатын таксономиялық бірліктер көмектеседі.
Таксономиялық бірліктерді ажыратқанда осы екі принципті қатар ескеруге
болады. Осы екі принципті қатар пайдаланып жасалған аудандастыру схемасын
қарастырайық. Бұрынғы КСРО-ның табиғи – тарихи аудандастыру схемасында
аудандастыруыдң ең жоғарғы рангы, яғни таксономиялық бірлігі – зона,
кейінгісі – аймақ (страна), зоналардың шекарасын қиып өтіп жатқан.
Ф.Н.Мильков бойынша, жоғарғы таксономиялық бірлік – аймақ, ал зоналар оның
ішінде ажыратылады, зоналарда – провинциялар бөлінеді. Соңғы бірліктер
территорияның геология-геоморфологиялық құрылысына қарай анықталды.
Д.Л.Арманд, А.Г.Исаченко және В.А.Прокаев аудандастырғанда екі
принципті қатар қолданып, зональды азональды комплекстерді паралель екі
топқа бөледі. К.К.Марков пікірінше, ең ірі территориальды бірлік – полярлы
ассиметриядан туындайтын Солтүстік және Оңтүстік жарты шарлар. Екінші
баспалдақта – табиғат зоналары, үшінші баспалдақта – провинциялар мен
облыстар.
Зональды-азональды принциптерді аудандастыруда қатар ескеру
принципінің мәні – табиғатта комплекстер бір ғана фактор емес, екеуінің
қатар ықпалымен дамитынын мойындау. Осы жағдайды ескеріп жасалған
аудандастыру схемасына анализ жасасақ, Орыс жазығы өз алдына дербес бір
физико-географиялық аймақ (страна), оның геология-геоморфологиялық түбі бір
құрылымнан тұрады. Оның іргетасын докембрийлік ежелгі платформа құрайды,
түгелдей дерлік қоңыржай климаттық белдеу бойында орналасқан. Аумағында
солтүстіктен-оңтүстікке қарай бірнеше табиғат зоналары алмасып орналасады:
тундра, орманды-тундра, орманды, орманды-дала, дала, және шөлейт зоналары.
Сарыарқа (Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы) өз алдына геология-
геоморфологиялық құрылысы тұрғысынан жеке физико-географиялық аймақ
(страна). Бұлда қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан, бірақ климаты шұғыл
континентальды. Жер бедері ұсақ шоқылы, аласа таулары бар көтеріңкі жазық
болып сипатталады. Оның алабында солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды-
дала, дала, шөлейт және шөл зоналары алмасады. Сол сияқты, Туран жазығы –
жас теңіздік, континентальды көлдік жазық, оның алабында – шөлейтті және
шөлді табиғат зоналары қалыптасқан.
Сонымен табиғат зоналары деген бірлік физико-географиялық аймақтың
ішінде анықталатын болды.
Биік таулы облыстарда табиғат зоналарының дамуы биіктік белдеулік
заңдылығына сәйкес дамиды.
4. Генетикалық принципті орыс ғалымдары Н.А.Солнцев пен
И.В.Васильева ұсынады. Оның мәні жер бетінде табиғат комплекстерін
ажыратқанда, оның даму тарихын ескерү. Солнцевтің пікірінше, генетикалық
принцип ескерілгенде: а) әрбір физико-географиялық бірлікті даму тарихын,
даралану мерзімін ескерү; б) палеогеографилық даму этаптарын ескеру; в)
табиғатындағы қазіргі физико-географиялық жағдайларды ескеру қажет.
Ғалым табиғат комплексінің жаратылысын ескере отырып, ендік
бағытындағы зональдылықты жоққа шығарады. географиялық зональдылық
аудандастырудың бірлігі бола қоймайды, себебі территорияның литогенді
негізі әртүрлі, зона деген ұғым не биогенді не климатогенді ұғым, ол
физико-географиялық ұғым бола алмайды деп айтады.
Генетикалық принципті табиғат комплексінің даму тарихын зерделеген
-де ғана емес, аудандастыру барысында да ескер қажет, себебі даму мен
даралану табиғатта қатар жүретін процесстер.
Н.А.Солнцев комплекстердің жаратылы дегенде территорияның геология-
геоморфологиялық немесе литогенді іргетастың генезисін ескереді.
А.Г.Исаченко, физико-географиялық аудандастыруда генетикалық принциптің
маңызды екенін ескере отырып, комплекстердің азональды және зональды
жағдайларда дамығандығын айтады. Кез – келген азональды регион
тектогенездің біртұтастығымен, макрорельеф формаларының және атмосфе- ралық
жағдайдың ортақтығымен сипатталады. Табиғат комплекстерінің зональды
біртұтастығы – климаты, геохимиялық және биогеографиялық прооцестерінің
ортақтығымен сипатталады.
Біраз ғалымдар аудандастыру барысында генезис пен бірге оның жасын
ескеруді айтады. Бірақ осы күнге дейін бірде бір ғалым комплекстік генезисі
дегенді қалай түсіну керек екенін айта қойған жоқ. Табиғат комплекстерінің
жасын қай кезеңнен бастап санау керек деген сұраққа жауап берген жоқ.
Территорияның генетикалық классификациясы біздің ойымызша,
геоморфологияда жан-жақты ескерілген. Жер юедерін жаратылысына қарай
–мұздықты, эрозиялы, карсталы т.б. деп ажыратып жатады. Сол сияқты
геологияда, тау жыныстарын – шөгінді, вулкандық және аллювиальды деп
жаратылысына қарай бөледі.
Бірақ территорияның геология-геоморфологиялық құрылысы мен литогенді
негізін ескеру, табиғат комплексінің жаратылысы мен жасын анықтай қоймайды.
Себебі табиғат компоненттерінің жаратылысы әртүрлі. Топырақ пен өсімдік
жамылғысының не түрлерінің жаратылысы рельефтің генезисінен мүлдем өзгеше.
Әрине алғаш тау жыныстары мен жер бедері қалыптасады, содан кейін барып
оның үстінде топырақ пен өсімдік жамылғысы дамиды.
Н.А.Солнцев табиғат комплекстерінің пайда болу мерзімін анықтағанда
мысалы Орыс жазығында, материктің мұздану процесінің қайтқан мерзімін
немесе құрлықтың пайда болған кезеңін айтады. Бірақ сол Орыс жазығының
өзінде материктік мұзданудан кейін жаңа физико-географиялық процестер
аясында жаңа жас табиғи ландшафтылар қалыптасуда.
Құрлықтың қалыптасуы кезеңі – табиғат комплекстерінің дамуындағы
маңызды кезең. Құрылық қалыптасуымен жер бедері, оның органикалық дүниесі
дами басатайды. Табиғат комплекстерінің жаратылысы әсіресе төрттік кезеңде
теңізден босаған территорияларда жақсы анықталады. Мысалы, Каспий маңы
ойпаты, Колхида ойпаты т.б. Бірақ жер бетінде палеозойдан бастап дамып келе
жатқан территориялар бар, олар не теңіз трансгрессиясына не материктің
мұздануға ұшарамаған. Мысалы Сарыарқа. Сарыарқаның табиғаты төрттікте қатты
өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Одан ұсақ табиғи-территориялық
комплекстердің жасын анықтау қиынға соғады. Сондықтан табиғат
комплекстерінің жасы мен генезисі жеке аудандастыруыдң принциптері бола
алмайды (Федина,1994).
Табиғат комплекстерінің жасын көп жағдайда оларды бірімен бірін
салыстырғанда ескерген жөн. Мысалы, Орыс жазығының орманды-дала зонасы
Каспий маңы ойпатымен салыстырғанда ертеректе қалыптасқан, Тау жыныстарының
жасын анықтауда қолданатын радиоактивті – көміртегі әдісі абсолютті жасын
анықтауға көмектесетін, комплекстің жасын анықтай алмайды. Ірі табиғи
комплекстерге қарағанда ұсақ табиғи-территориялық комплекстердің жасын
анықтауға болады. Ол үшін аэрофотоларды және космостүсірулерді қолдануға
әбден болады.
Жалпы алғанда табиғат комплексінің жасын анықтау деген мәселе ғылымда
ашық күйінде қалып отыр. Ол үшін зерттеудің жаңа әдістерін бағыттарын
қолдану қажет.
5. Комплекстілік принцип. Жер бетін геоэкологиялық аудандастыру
барысында тек қана зональды немесе азональды жағдайларды, тарихи дамуы мен
даралану мерзімі яғни жасын ескеру еткіліксіз. Табиғат комплексінің дамуы
барысында зональды және азональды жағдайлар үнемі сапалы өзгерістерге
ұшырап отырады. Табиғат комплекстерін аудандастыру барысында бір не екі
факторды ескеру мүмкін емес. Оның сыртында, табиғат комплекстері жер
бетіндегі тек қана табиғи процесстер мен факторлар арқасында дамып
қалыптасып отырған жоқ. Табиғат байлықтарын игеру барысында оған адамның
шаруашылық әрекеті үлкен әсер етуде. Сондықтан табиғат комплекстерінің
даралануында антропогенді жағдайды ескермеуге болмайды. Бұл принципті орыс
географы Н.А.Гвоздецкий (1978) тұжырымдады.
Комплекстілік принципі геоэкологиялық аудандастыру барысында
зональды, азональды факторлар мен қатар барлық табиғи жағдайларды және
адамның шаруашылық әрекетін ескереді. Мұнда территорияның: генесизі, физико-
географиялық бірліктердің даралану жағдайы тұтас ескеріледі. Территорияның
генезисі, географиялық ортаның қазіргі жағдайы, климатын, табиғат
зоналарының ерекшеліктері, территориядағы биіктік белдеулігі,
неотектоникасы онымен байланысты қалыптасқан жер бедері, сондай-ақ
территорияның игерілу дәрежесі қоса ескеріледі.
Комплекстілік принципі алғаш рет бұрынғы КСРО-ның аудандастырылу
схемасында қолданылды (1968;1986). Осы принцип негізінде аудандастырылу
жүргізілгенде әрбір таксономиялық бірлік белгілі бір белгілеріне қарай
ажыратылды.
Геоэкологиялық аймақ (физико-географиялық аймақ-страна) деп бөлінетін
таксономиялық бірлік төмендегі белгілеріне қарай ажыратылады:
- геология-тектоникалық құрылысы біртекті, яғни бір геоструктураның үстінде
дамиды;
- орографиялық біртұтастығы бар территория;
- бойлық-климаттық ерекшеліктері ортақ территория.
Геоэкологиялық зона аймақтың алабында ажыратылады, Мысалы Орыс
жазығының алабындағы тундра, орманды-тундра, орман не дала зоналары. т.б.
Сарыарқаның алабында ажыратылса, дала, құрғақ дала, шөлейт және шөл зонасы
деп ажыратылғандай. Бұл бірліктің алабында ландшафтының зональды бір типі
басым дамиды.
Геоэкологиялық провинция зонаның ішінде геология-геоморфологиялық
ортақ қасиеттері бар территорияда ажыратылады. Мысалы, Сарыарқаның шөлейт
зонасының алабында Ұлытау, Сарысу-Теңіз, Қызылтас және Шыңғыстау
провинциялары болып бөлінуі т.б.
Территорияның шаруашылық игерілуі региональды бірліктердің сапалық
сипаты берілгенде ескеріледі. Адамның шаруашылық әрекетінен өзгерген
күйінде, таза табиғат жағдайы күйінде емес сипатталады. Әрбір
провинцияның ішіндегі жыртылған жерлер ауданы, негізгі ауыл шаруашылық
дақылдары, табиғи жайылымы мен орманды жерлері, суармалы жер ауданы, су
қоймалары немесе пайдалы қазбаларының алынуы т.б.
Комплекстілі принцип негізінде ажыратылған бірліктер территорияның
таксономиялық бірліктерін обьективті түрде анықтауға мүмкіндік береді.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында зерттеушілер әлі де болса зональды,
азональды және зональды-провинцияльды белгілеріне қарап ажыратуға бейім
тұрады. Адамның шаруашылық әрекеті, оның табиғаттағы қалдырған ізіне онша
көңіл бөлмейтіні байқалады. Аданың шаруашылық әрекеті бүгінде табиғатты
түбегейлі өзгертуші факторға айналғаны бүгінгі ақиқат.
Сонымен, геоэколгиялық аудандастыру принциптеріне жасаған анализ:
А) аудандастыру барысында зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай –
зональды, азональды, зональды-азональды, генетикалық және комплекстілі
принциптері қолданатыны белгілі болды;
Б) Қазіргі таңда табиғи-территориялық комплекстердің дамуындағы табиғи
заңдылықтарды ескеретін комплекстілік принцип екендігі айқын. Себебі ол
территорияның генезисін, тарихи-табиғи дамуын, ендік бағытындағы, секторлық
және азональды байқалатын барлық процестер мен құбылыстарды ескеруге толық
жағдай жасайды. Комплекстілі принципті қолдану барысында әрі сандық әрі
сапалық сипаттамаларды толық пайдалануға мүмкіндік бар. Адамның шаруашылық
әрекетінен болатын өзгерістерге сараптама жасауға болады.
В) геоэкологиялық удандастыру барысында территорияның жаратылысын,
геологиялық уақыт ішіндегі даралану мерзімін терең ескеруді қажет етеді.
1.3. Геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктері.
Табиғат Жер планетасы болып дамығаны бері үнемі күрделі даму мен
жіктелуді басынан кешіріп келеді. Сондықтан бүгін жер бетінде әртүрлі
физика-географиялық комплекстерді көреміз. Аумақты территорияның
алабындағы әртүрлі табиғатты тану үшін, оның ретін анықтау үшін физика-
географиялық комплекстерді бір жүйеге келтіру қажет.
Таксономиялық бірліктердің жүйесі аудандастырудың негізгі бірліктері
болады. Соның негізінде жер бетіндегі табиғи-территориялық комплекстерді
классификациялауға болады. Табиғи-территориялық комплекстердің дәрежесін
(ранг), олардың біріне бірінің бағынатынын ескеруге мүмкіндік береді.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктері белгілі бір талаптарға жауап беруі
тиіс:
1) тарихи дамуымен байланысты комплекстердің кеңістіктегі орнын анықтайтын
заңдылықтарға сәйкестігі; 2) ғылыми қатаң логикаға сәйкес; 3)аудандастыру
жүйесінде оның таксономиялық орнын жылдам әрі тиянақты анықтай алатындай
болуы қажет (Михайлов,1985). Барлық региональды бірліктер бірін-не бірі
бағынышты болады.
Белгілі таксономиялық бірліктер табиғаттың зональды және азональды
заңдылықтарына сәйкес дараланған. Дегенмен олар біріне- бірі ұқсамайды
айырмашылықтар бар, сондықтан оларды бірнеше топтарға топтастыруға болады.
Бірінші топқа зональды және азональды белгілері арқылы анықталған
аудандастыруыдң жоғары дәрежесіндегі таксономиялық бірліктерін жатқызуға
болады. Мысалы, географиялық белдеу деген бірлік (1 кесте).
1 кесте
А.А.Григорьев, В.А.Сочава, Ф.Н.Мильков, Ю.П.Пармурзин,
1967 1966 1969,1989 1979
Белдеу (Пояс) Белдеу (Пояс) Белдеу ( Пояс) Белдеу (Пояс)
Сектор или Облыс Аймақ (Страна) Аймақ (Страна)
провинция
Зона Зона Зона Зона
Облыс, Провинция Провинция Провинция
- - Полоса Подзона
- - - Облыс
- - - Полоса
Округ Округ - -
аудан Район аудан аудан
Ландшафт Урочища тобы - ландшафт
- урочища -
Жоғарыдағы таксономиялық бірліктердің жүйесін салыстырсақ, климаттық
факторларды ескруден зональды комплекстер бөлінсе, геология-
геоморфологиялық факторлар негізінде азональды бірліктердің бөлінгенін
көреміз. Белдеулер мен зоналар қалыптастырушы факторларына сәйкес бірінен-
бірі үлкен айырмашылық жасайды; белдеулер жылу жағдайларына қарай
ажыратылса, зоналар жылудың ылғалға қатынасы негізінде ажыратылады.
Біраз ғалымдар географиялық белдеуді аудандастыруды таксономиялық
бірлігі ретінде қабылдамай мойындамайды. Оны климаттық белдеу деп таниды.
Географиялық белдеулер Сібірді аудандастыру барысында Ю.П.Пармурзиннің
схемасында ескеріледі.
Таксономиялық бірліктердің екінші тобында аудандастырудың ең жоғарғы
дәрежелі бірлігі ретінде зоналар қабылданады, оның алабында провинциялар
бөлінеді. Бұл жүйеде зональды және азональды бірліктердің орын
алмастыруында белгілі тәртіп жоқ (2 кесте).
2 кесте
КСРО-ның И.С.Щукин,1959 Солтүстік Қазақстанның
аудандастырылуы,1977 аудандастырылуы,1979
Зона Зона Зона
Аймақ Аймақ Аймақ
- - Подзона
провинция облыс Облыс
Округ - -
Аудан аудна не округ аудан (район)
- - подрайон
Бұл аудандастыру жүйесінде бірінші орынға зональды фактор қойылған,
ғалымдардың пікірінше табиғат комплекстері зональды жағдайда дамиды,
қалыптасады. Мұнда зональды комплекстер климаттық белгілеріне қарай, ал
незональды бірліктер геология-геоморфологиялық құрылыс ерекшеліктеріне
қарай бөлінеді.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктерінің үшінші тобына зональды-
азональды принциптер негізінде жасалған жүйеден көруге болады: - аймақ, не
құрлық, дүние жүзілік мұхит (3 кесте).
3. кесте
Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов,1972 КСРО-ның В.А.Николаев,
1968, 1979 физ.-географ.аудан1986
даст.
1968
- Құрылық, мұхит - -
- Материк - -
- Аймақ аймақ пймақ
аймақ Зона зона зона
зона, тауларда Облыс тауда облыс
облыс Провинция провинция провинция
провинция - - -
подзона - - облыс
округ - - -
аудан аудан аудан
микрорайон ландшафт
урочище
фация
Н.А.Гвоздецкий мен И.И.Михайловтың теориялық жүйелерінің
классификациялық белгілерінде айырмашылықтар бар. Мысалы, Михайлов кез
келген таксономиялық бірліктердің таксономиялық дәрежесін анықта- ғанда
ортақ белгілерді пайдаланады. Оларға: комплекстің дамуы, даралану кезеңі,
қазіргі тектоникалық структурасы, тау жыныстарының литологиялық құрамы,
климат жағдайы. Гвоздецкий аудандастырғанда барлық таксономиялық
бірліктерді ажыратқанда комплекстілік принципті ескереді. Яғни табиғи
факторлардың барлығымен қоса, антропогендік фактордың ықпалы есепке
алынады. Ең үлкен дәрежелі бірлік – аймақ (старан), екінші орында зона
–ендік бағытында анықталған, үшінші орында – провинция, ол зонаның ішінде
бөлінеді.
Жоғарыда келтірілген таксономиялық бірліктер бір қатарлы, белгілі бір
территорияның физико-географиялық аудандастыру схемасында пайдала- нылған.
Үлкен ауқымды таксономиялық бірлік алабында дамыған кіші бірліктердің
даралануында комплекстердің табиғи заңдылықтары ескерілген.
Аудандастыру жүйесінің келесі тобы екі не үш қатарлы таксономиялық
бірліктер жүйесінен тұрады. Мысалы, Д.Л.Армандтың схемасында (1962),
А.Г.Исаченко (1975) т.б. (4 кесте).
4. кесте
Г е о г р а ф и я л ы қ о р
т а
Белдеу Материк
Зона Провинция
Подзона Подпровинция
Полоса Облыс
Подполоса Подоблыс
Аудан
Подрайон
Уроуище
Подурочище
Фация
Подфация
Участок
Д.Л.Армандтың аудандастыру жүйесінде зональды фактормен азональды фактор
арқасында бөлінген таксономиялық бірліктер алма кезек орналаспай, әр
қайсысы жеке топ не қатар жасап орналасады. Зональды бірліктер азональды
бірліктерге бағынуы шарт емес деп санайды.
Геоэкологиялық аудандастырудың әртүрлі схемаларындағы таксоно- миялық
бірліктерге жасалған сараптамадан – географиялық белдеу, зоналар, құрлық,
материк, аймақтарды ең жоғарғы дәрежедегі таксономиялық бірліктер деп
қарастырамыз. Ал одан ұсақ таксономиялық бірліктерді ажыратқанда қарама
қайшылықтар жиі байқалады. Ең төменгі бірлік ретінде біресе провинция, не
аудан не ландшафт қабылданады.
Әртүрлі дәрежедегі таксономиялық бірліктердің мазмұнын түсіну үшін
олардың анықтамасымен танысу керек. 1986 жылғы КСРО-ның физика-географиялық
аудандастыру схемасында сонда қабылданған бірліктерге анықтама беріледі.
Физико-географиялық аймақ өте үлкен күрделі орографиялық бірлікке
сай келеді, ол макрогесотсруктурада дамиды. Климат жағдайы біртекті, ендік
бағытындағы зональдылық спектрі бар табиғи-территориялық комплекстер.
Физико-географиялық зоналар (ендік бағытындағы) - белгілібір
ландшафтың зональды типі дамыған табиғи комплекс. Әдетте жазық не көтеріңкі
жазықтар үстінде ажыратылады. Абсолюттік биіктіктің аса үлкен еместігіне
байланысты биіктік белдеулік біліне қоймайды. Ол таксономиялық бірлік
ретінде аймақтың алабында ажыратылады.
Физико-географиялық таулы облыс – таулы жердің таксономиялық бірлігі,
ол жазықтағы зонаның рангісіне сай келеді. Бұл бірлік өзінің географиялық
ерекшелігіне, тектоникалық структурасына (мегаантикли- норий,
мегасинклинорий) не неотектоникалық көтеріліске ұшырап отырған территория.
Оның алабында биіктік белдеулік заңдылығына сәйкес, биіктік зональдылық
спектрі бөлінеді.
Физико-географиялық провинция – таксономиялық бірліктердің ортаңғы
дәрежеде ажыратылған бірлігі. Ол жазықта зонаның бір бөлігі болады. Ал
таулы жерде облыстың бір бөлігі болып бөлінеді. Жазық алабындағы провинция
жер бедері мен тау жыныстарының құрылысына қарай бөлінеді. Таулы өлкедегі
провинцияның мысалы, Солтүстік Тянь-Шань таулы облысында – Қаратау, Қырғыз
Алатауы және Шу-Іле таулары сияқты провинциялар ажыратылады.
Сонымен геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктеріне
жасалған сараптама төмендегідей қорытындылар жасауға негіз болды.
1.Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі – табиғаттағы
обьективті өмір сүретін табиғи комплекстердің классификациясы.
2.Геоэкологиялық аудандастыруда бірнеше таксономиялық бірліктер жүйесі
қолданады:
а) ең жоғарғы бірлік – географиялық белдеу, зональды фактор негізінде
ажыратылған;
б) азональды фактор негізінде ажыратылған – аймақ бірлігі
территорияның жер бедері мен геолого-тектоникалық құрылысы ортақ жерде
ажыратылады;
3. Бұрынғы КСРО-ның және оның жеке аймақтарының геоэкологиялық
аудандастырылуында Н.А.Гвоздецкийдің таксономиялық бірліктер жүйесі
қабылданған: аймақ- зона – провинция – аудан;
4. геоэкологиялық аудандастырудың жоғарғы дәрежелі таксономиялық
бірліктеріне қатысты ғалымдар арасында түбегейлі ортақ пікірлер бар (аймақ,
зона, провинция), ал төменгі дәрежедегі бірліктер жөнінде ортақ пікірлер
жоқтың қасы:
5. Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі зерттеудің
масштабына байланысты қабылданады. Олар зерттеліп отырған территорияның
ауданыныа, құрылысының күрделілігіне қарай ажыратылады;
6. Геоэкологиялық аудандастыруда табиғат зонасы деген таксономиялық
бірліктің орнына қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Бірінші жағдайда,
табиғат зоналары аймақ деген бірліктен жоғары тұрса, екінші жағдайда , ол
аймақтың ішінде ажыратылатын бірлік болып орналасады.
1.4. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістері.
Физико-географиялық аудандастыруда басты мәселе оны жоғарыдан төмен
немесе төменнен жоғарыға қарай жүргізуді шешіп алу керек. Алғашқысында
үлкен территорияларды анықтап алып барып төменгі дәрежедегі комплекстерді
анықтайды. Екінші жағдайда, керісінше, ұсақ табиғи комплекстерді ажыратып
алып, соның негізінде физико-географиялық аудандастыруды жалғастырады.
Д.Л.Арманд аудандастыруды жоғарыдан
бастау керек дегенді айтады, себебі, географиялық сфера – жер шарындағы ең
үлкен табиғи территориялық комплекс. Табиғи ландшафттың типін жоғарыдан
топтастырып алып жүргізуді ұсынады.
Н.А.Солнцев ландшафт дегеніміз негізгі территориялық бірлік,
сондықтан аудандастыруды оны анықтау мен зерттеуден бастау қажет деген
пікір айтады. Егер біз осы ғалымдардың пікірін тыңдағанымызда, дейді
А.Е.Федина, онда біз осы күнге дейін үлкен не шағын территориялардың
аудандастыру карта-схемаларын жасай алмайтын едік.
Көпшілік ғалымдар аудандастыруды әуелі жоғарыдан төмен, яғни ірі
табиғи-территориялық комплекстерді анықтап алып, оның ішіндегі ұсақта- рын
дәрежесіне қарай бөлүге болады. Немесе, ұсақ табиғи территориялық
комплекстерді ірілендіру арқылы төменнен жоғарыға қарай аудандас- тыруға
болады. Аудандастыру барысында екі жолды ұстанған дұрыс, себебі олар бірін
бірі толықтырып, обьективті түрде анықтауға мүмкіндік береді. Физико-
географиялық аудандастыруды кез келген таксономиялық бірліктен бастауға
болады, мысалы, провинция, округ т.б. ол зерттеудің мақсатына және
міндетіне байланысты.
Қазіргі физико-географиялық аудандастырудың көптеген схемалары үлкен
территорияларға арналған, жоғарыдан төменге қарай кіші масштабта
жасалған. Ал соңғы кезде аудандастырудың төменнен жоғарыға қарай деген
бағытында зерттеулері көп. Мысалы, Орыс жазығының солтүстік батысы, Украйн
республикасының және Бурят АССР-ның карталары.
Физико-географиялық аудандастырудың осы күнге дейін шешілмей келе
жатқан күрделі мәселесі, оның ең төменгі бірлігі туралы көз қарасы
Ф.Н.Мильковтің пікірінше, аудандастыруыдң ең төменгі бірлігі аудан болу
керек ол кезегімен ұсақ морфологиялық бірліктер урочище мен фацияларға
бөлінеді. Н.А.Солнцевтің пікірінше аудандастырудың төменгі бірлігі – ланд-
шафт. Оны типологиялық белгілеріне қарай классификациялайды мысалы, урочище
түрінен класқа дейін топтастырылады.
А.Г.Исаченко физико-географиялық аудандастыруды ландшафтқа дейін
жүргізу керек дегенді айтады. Ландшафтты құрайтын ұсақ морфологиялық
бірліктер – урочище, фация аудандастырудың бірліктері бола алмайды.
Региональды масштабта физико-географиялық аудандастыру жүргізіл-
ген сәтте зерттеудің масштабына қарамастан, әртүрлі әдістер қолданылады.
Оларға: 1) жетекші фактор арқылы региональды табиғи-территориялық
комплекстерді анықтау; 2) компонентердің өзара байланысын ескере отырып
аудандастыру; 3) ландшафтылық – типологиялық негізде аудандастыру немесе
ландшафтылық карталар негізінде жүргізу әдістері жатады. Енді осыларды жеке
қарастыратын болсақ.
1.Жеткеші фактор арқылы табиғат комплексін анықтауда климат не жер
бедері, не тау жыныстарының құрамы немесе территорияның геология-
геоморфологиялық құрлысын ескереді.
Н.А.Солнцев региональды табиғи комплекстердің жаратылысында жетекші
фактор ретінде территорияның геология-геоморфологиялық жағдайын таниды.
Оның пікірінше жер бедері геологиялық құрлысы территорияның тұрақты
компоненттерінің бірі, ол өзгерістерге баяу ұшырайды. Оны мынандай мысалмен
дәлелдейді: Орыс жазығында валдай мұз басуынан кейінгі уақытта топырақ -
өсімдік зоналарының орны бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Орман зонасы
тікелей Солтүстік Мұзды мұхитының жағасына шыққан кездері болған. Бірақ
осындай өзгерістер болып жатқанмен, территорияның рельефі аса өзгеріске
ұшыраған жоқ, сол қалпында қалған. Сондай-ақ Н.А.Солнцев тұрақты табиғат
компонентіне жербедерінен басқа, тау жыныстарын, гидроклиматтық
комплекстіде жатқызады (1978). Егер осы ғалымның пікірін ұстансақ, онда
аудандастыру геоморфологиялық болады, физико-географиялық комплексті
аудандастыру болмайды.
Аудандастыру барысында жетекші фактор ретінде тек геолого-
геоморфологиялық жағдайды ескерген әділ бола қоймайды. Мысалы Қазақстанның
шөлдері аллювиальды жолмен пайда болған тау жыныстарында дамиды. Бірақ
солтүстіктегі шөлді подзонаны оңтүстіктегі подзонамен шатастыруға болмайды.
Солтүстіктегі шөлді подзонаның өсімдігі континентальды, жыл ішінде ылғал
жетіспейтін құрғақ жағдайда өседі. Мұны ортаазиялық өсімдік типі деп
атайды. Ал оңтүстіктегі шөлді подзонаның өсімдігі ыстық, жыл ішіндегі
ылғалы әртүрлі түсетін жағдайда дамитындықтан, ирандық жерортатеңіздік
сипат алады. Сондықтан жер бедері оны құрайтын тау жыныстары бірдей деп,
шөлді ландшаытыны бір типке жатқызуға болмайды.
Біраз ғалымдар, аудандастырудағы жетекші факторды жоққа шығара отырып,
әртүрлі дәрежедегі физико-географиялық комплекстерді анықтаған- да оны алма
кезек ұстанғанды ұсынады. Мысалы, Ф.Н.Мильков, табиғат зонасын ажыратқанда
территорияның өсімдік-топырақ жамылғысын, ал провинцияны ажыратқанда –
геология-геоморфологиялық жағдайды ескергенді ұстанады. В.И.Прокаев табиғат
зонасын ажыратқанда жылу мен ылғалдың арақатынасын, ал азональды табиғи
комплекстерді – геология-геоморфологиялық құрлысы арқылы анықтауды ұсынады.
Табиғи территориялық комплектсреді жеткші фактор ретінде анықтау,
әрине аудандастыруыдң генетикалық принципіне қарама-қайшы келмейді.
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық
негіздері . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.1. Физико-географиялық комплекстердің даму заңдылықтары мен
себептері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1.2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері . . . . . . . . . . .. .
. . . . .
1.3.Геоэкологиялық аудандастьрудың таксономиялық бірліктері. . . . . . . .
1.4 Аудандастырудың әдістері. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . ..
11 –Тарау. Жамбыл облысының табиғаты мен геоэкологиялық
аудандастырылуы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . .
11.1. Геологиялық құрылысы мен жер бедері . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . .
11.2 Климаты мен ішкі сулары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . .. . . . . .. .
11.3. Табиғат зоналары мен ландшафтылық структуарсы. . .. . . . . . .. . .
.. .
11.4. Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастырылуы. . . . . . . . .. .
Қорытынды
Әдебиеттері.
Кіріспе
Тақырыптың көкейтестілігі. Қазақстан Республикасының экономи- касының
келешектегі дамуы ғылыми-зерттеу жұмыстарына, оның ішінде географиялық
ізденістерге негізделетіні анық. Бүгінде еліміздің табиғи ресурстарын
тиімді пайдалану мен табиғатты қорғау мәселесі ғылыми жобалар негізіде
шешіліп жатқаны белгілі.
Ғаламдық масштабта экологиялық жағдайлардың дағдарысты сипат алып
отыруына байланысты республиканың және оның жеке облыстарының
геоэкологиясын зерттеудің үлкен маңызы бар. Себебі экологиялық жағдай
республиканың әртүрлі облысында түрліше сипат алып қалыптасып отыр.
Қазақстанның жеке аймақтарының табиғаты, бізді қоршаған жалпы
табиғат сияқты, өзара тығыз байланыста болатын және өзара әсерлескен
табиғат компоненттерінен: – жер бедері, геологиялық құрылысы, ауасы мен
суы, топырақ және өсімдік жамылғысы, жануарлдар дүниесінен тұрады. Табиғат
комплексін көп жағдайда табиғи-территориялық комплекс немесе табиғи
ландшафт деп атайды. Республиканың алабында дамыған табиғи-территориялық
комплекстер біріне бірі ұқсамайды. Мысалы солтүстіктегі Көкшетаудың
табиғаты оңтүстіктегі Мойынқұм шөліне немесе, Каспий маңы ойпатының
табиғаты шығыстағы Алтайдың табиғатынан ерекше. Осы републиканың
аумағындағы табиғи-территориялық комплекстердің ерекшеліктері, айналып
келгенде оның территориясында ішкі физика-географиялық айырмашылықтардың
обьективті түрде болатындығын көрсетеді.
Кез-келген территорияның ішкі физико-географиялық жағдайы қандай
әртүрлі болса, оның экологиялық жағдайы да сондай әртүрлі сипатта дамиды.
Әрбір облыс жерінің геоэкологиялық жағдайы сол жердің табиғат байлығын
игеруге негізделіп дамып отырған экономиканың салаларына байланысты. Табиғи-
территориялық комплекстер адамның шаруашылық әрекеттеріне әрқалай дәрежеде
төтеп береді. Басқаша сөзбен айтқанда, табиғи ландшафтылардың сыртқы
әрекеттерге тұрақтылығы әрқалай.
Жамбыл облысы түгелдей дерлік зональды шөл ландшафтылық зонасының
алабында орналасқан. Бұдан өлке жеріндегі табиғи жағдайлар онымен
байланысты дамыған экологиялық жағдайлар біртекті сипатты деуге болмайды.
Солтүстіктегі Бетпақдала шөлінің геоэкологиялық жағдайы оңтүстіктегі Қырғыз
Алатауына, Мойынқұм шөліндегі жағдай Қаратаудағы жағдайына ұқсамайды.
Сондықтан облыс жеріндегі экологиялық жағдайдың дәрежесін, яғни қаншалықты
дағдарысты не шиеленісті, не қалыпты аса үлкен өзгерістр болып жатқан жоқ
деп бағалау актуальды мәселе. Табиғи-территориялық комплекстердің
обьективтілігін танитын болсақ, Жамбыл облысы территориясын геоэкологиялық
аудандастырудың үлкен ғылыми-практикалық маңызы бар.
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Геоэкологиялық
аудандастырудың ғылыми-методологиялық негіздерімен таныса отырып, Жамбыл
облысының территориясын геоэкологиялық аудандастыру. Осы мақсатты орындау
үшін алдағы бірнеше міндеттерді шешуге тура келеді:
- геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми принциптері мен әдісте- рімен
танысу;
- аудандастырудың таксономиялық бірліктерін анықтау;
- жергілікті жердің табиғат жағдайы мен қорларына қысқаша шолу жасау;
- Жамбыл облысы территориясының геоэкологиялық аудандастыру жүйесін
тұжырымдау.
Зерттеудің нысанасы: Жамбыл облысының территориясы.
Зерттеудің пәні: Жамбыл облысының территориясының табиғатына
экологиялық баға бере отырып, геоэкологиялық аудандастыру.
Зерттеудің әдістері мен тәсілдері. Зерттеу дәстүрлі географиялық
зерттеу әдістері мен тәсілдері арқылы жүргізілді: салыстырмалы- герафиялық,
картографиялық, статистикалық және экологиялық экспертиза әдістер.
Геоэкологиялық аудандастырудың комплекстілі принципі арқылы аудандастыру
жүйесі тұжырымдалды. Сондай-ақ ғылыми басылымдардағы материалдарға
сараптама мен экстраполяция кеңінен қолданылды.
Диплом жұмысын қорғаудың негізгі қағидалары. Қорғауға төмендегі
жағдайлар шығарылады:
- Жамбыл облысы территориясының ландшафтылық структурасына анализ
қорытындысы;
- Жамбыл облысының геоэкологиялық аудандастыру схемасы мен жүйесі.
Жұмыстың практикалық маңызы: Зерттеу барысында алынған ғылыми
тұжырымдар территорияның геоэкологиялық аудандарын анықтауға, соған
байланысты қалыптасып отырған геоэкологиялық ішкі айырмашылықтар
анықталады. Оның келешектегі табиғат жағдайы мен табиғат қорларын игеруде
және табиғатын қорғау шараларын анықтап, іс жүзінде қолдануға үлкен
септігін тигізеді.
Диплом жұмысының құрылымы мен көлемі: Диплом жұмысы 65 бетте жазылған
қолжазбадан тұрады. Оның мазмұны кіріспеден, 2 тараудан және 7 параграфтан
және қорытындыдан тұрады. Қолданылған әдебиеттердің саны – 27. Жұмыс 14
кесте мен 3 карто-схемада көркемделеді.
Кіріспеде дипломдық жұмыстың актуальдылығы, мақсаты мен міндеттері
және жұмыстың ғылыми және практикалық маңызы тұжырымдалады. Бірінші
тарауында геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері,
принциптерімен әдістері және таксономиялық бірліктеріне сараптама жасалады.
Геоэкологиялық аудандастырудың тарихына қысқаша шолу жасалады.
Екінші тарауда Жамбыл облысының табиғат жағдайына (компоненттеріне)
және табиғат қорларына анализ жасалады. Территорияның ішкі физико-
географиялық айырмашылықтары негізінде, қалыптасып отырған геоэкологиялық
жағдай анықталып, аудандастыру жүйесі ұсынылады.
1 – Тарау. Геоэкологиялық аудандастырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Физико-географиялық комплекстер дамуының заңдылықтары
мен себептері
Геоэкологиялық аудандастыру проблемасына ХХ – ғасырдың соңғы 20 – 30
жылының ішінде жер жерде экологиялық жағдайдың шиеленісуіне байланысты
назар аударыла бастады. Жер шарының түкпір-түкпіріндегі экологиялық
дағдарыс ошақтарының қалыптасуы, оның себептері мен салдарына деген
зерттеулерді кеңінен жүргізілүіне ұйытқы болуда (Данилов-Данильян, 1987;
Реймеср, Штильмарк, 1989, 1991; Пузаченко, 1992; Чигаркин,
1996,1999,2000,2004; Бельгібаев, Белый,2003,2004,2005, т.б.).
Геоэкологиялық аудандастыру дегеніміз – кез-келген территорияның
экологиялық жағдайына физико-географиялық айсақ (страна), провинция
деңгейінде сараптама жасау (Чигаркин,1996). Геоэкологиялық аудандастыру
ғалымдардың пікірінше территорияның физико-географиялық аудандастыру жүйесі
негізінде жүргізіледі. Сондықтан әуелі физико-географиялық аудандастырудың
анықтамасына тоқталған жөн.
Физико-географиялық аудандастыру дегеніміз,- территорияның алабындағы
обьективті дамып отырған физико-географиялық бірліктерді анықтау
(Гвоздецкий,1973). Табиғаттағы жаратылысы мен ландшафтылық структурасымен
бірінен-бірі үлкен айырмашылық жасайтын территориялық бірліктерді анықтау.
Физико-географиялық аудандастыру-табиғаттағы географиялық
индвидуумдарды анықтау, топтастырумен бөлу (Калесник, 1965). Жер бетін
белгілібір мақсат пен міндеттерге сәйкес физико-географиялық аудандастыру
(Сочава,1979).
Жер бетіндегі тарихи дамудың нәтижесін -географиялық аймақтарды
ажырату (Исаченко,1985). Физико-географиялық аудандастыру нәтижесінде жер
бетіндегі иабиғи ландшафтыларды белгілібір таксономиялық бірліктер
дәрежесіне қарай бөлу мен топтастыру (Мильков,1990)
Жоғарыда келтірілген ғылыми анықтамаларға тоқталсақ, барлық ғалымдар
табиғаттағы табиғи территориялық комплекстердің обьективтілігін мойындайды.
Жердің географиялық қабығы біртұтас болғанмен, оның әртүрлі дәрежедегі
физико-географиялық бірліктерден тұратынын тұжырымдайды. Географиялық
ортадағы қалыптасып отырған экологиялық жағдай таза табиғи жағдайларға
ғана емес, адамның шаруашылық әрекеттерінің нәтижесінде де өзгеретіні
ақиқат. Сондықтан физико-географиялық аудандастыру барысында антропогенді
факторды ескермеуге болмайды. Кез-келген территорияның ішкі геоэкологиялық
ерекшеліктері геоэкологиялық аудандастыру негізінде жүргізіледі. Бұл мәселе
төмендегі ғылыми-теориялық міндеттерді шешуге себеп болады:
- табиғи – территориялық комплекстердің заттық құрамын анықтауға;
- табиғат компоненттердің зерттелетін жердің геоэкологиялық жағдайының
қалыптасуындағы экологиялық маңызына баға беруге;
- табиғаттағы обьективті өмір сүріп отырған геоэкологиялық
комплекстерді анықтауға;
- геоэкологиялық аудандастырудың картасын құрастыруға;
- табиғи-территориялық комплекстердің классификациясын ұсынуға;
- геоэкомплекстердің экологиялық жағдайын экологиялық экспертиза
жасауға негіз болады.
Осы ғылыми міндеттерді шешу аудандастырудың бірнеше әдіс-тәсілдерін
пайдалануды қажет етеді. Геоэкологиялық аудандастыру барысында зерттеліп
отырған территорияның жер бедеріне, геологиялық құрлысына, климаты мен ішкі
суларына және табиғат зоналары зерттеледі.
Геоэкологиялық аудандастыру дегеннен басқа табиғи аудандастыру деген ұғым
бар. Соңғы ұғымның мазмұны кең, ал соңғының мазмұны тар, ол табиғи
аудандастырудың бір бағыты болып есептеледі.
Табиғаттағы зат және энергия алмасу мен информациялық алмасулар арқасында
табиғи-территориялық комплекстер қалыптасады. Осы алмасулардың табиғатын
тани отырып, жер бетіндегі физика-географиялық комплекстердің даму
заңдылықтарын білуге болады. Табиғат айнала қоршаған адам баласын
обьективті байқалатын географиялық заңдылықтар бойынша дамиды.
1.Географиялық қабықтың біртұтастылық заңдылығы табиғаттағы құбылыстар
мен процестердің өзара тығыз байланыстылықта болатындығын айғақтайды.
Табиғаттың бір компонентінің өзгерісі келесі бір компоненттің өзгерісін
бірден тұғызады. Егер жер беті жылуды мол алып, ылғал аз алатын болса,
ондай жерде шөл дамиды. Егер жылу мен ылғал арта беретін болса, ол жерде
тропикалық орман дамиды. Егер шөлді жерде ылғалдың мөлшері арта берсе ол
шөлден гумидті табиғи территориялық комплекске айналады. Сонымен
географиялық қабық физико-географиялық комплекстер жүйесінен тұрады,
олардың арасындағы байланыс үзілсе не өзгеріске ұшыраса көрші комплекс
міндетті түрде сапалы түрде өзгереді. Мысалы, сел жүріп өтсе, оның
жолындағы табиғи ландшафт бұзылады. Немесе өзен аңғарындағы тоғайлар
кесілсе, онда өзеннің гидрологиялық режимінен бастап өсімдік, топырақ
жамылғысында өзгерістер жалғасады.
2.Табиғатқа және оны құраушы компоненттерге зат пен энергияның тұйық
айналымы тән. Табиғатта зат пен энергия үнемі түрленіп, бір түрден екінші
түрге өтіп отырады. Мысалы сыртқы энергия – Жердің айнала қозғалысы және Ай
мен Күннің тарту күштері – табиғаттағы сыртқы күштеріне қозғаушы күш болса,
Күннің энергиясы – биологиялық процестерге себеп болады. Жердің ішкі
қабаттарындағы энергия – радиоактивті элементтердің ыдырауы мен
гравитациялық энергиядан келеді.Табиғаттағы зат пен энергияның алмасуы тірі
организмдердің тұтастығын және бейорганикалық дүниенің ішіндегі табиғат
комплекстерінің жағдайын жасайды. Бірақ ескеру қажет, табиғаттағы зат пен
энергияның алмасуы – табиғаттағы ашық система, ол әрқашанда жаңа
өзгерістермен алмасулардың басы болып жатады.
3. Ритмикалық немесе ырғақтылық заңдылығы. Табиғатта және физико-
географиялық комплекстерде құбылыстар мен процестер үнемі қайталанып
отырады. Оның себебі күн мен түн және жыл мезгілдері алмасады. Ритмика
табиғаттағы құбылыстардың уақыт және кеңістік ішінде қайталанып отыруына
негіз болады. Бұл жағдайда физико-географиялық комплекстердегі өзгерістер
бастапқы қалпына қайтып келмейді. Уақыт ішіндегі қайталану барысында
табиғат комплексі күрделі сапалы өзгеріске ұшырап отырады. Мысалы, Қырғыз
Алатуында төртіктегі мұздану барысында қар сызығы төмен болып, қазіргі
альпілік және субальпілік шалғындар орнында нивальды мұзды комплекстер
дамыған болатын. Тау басындағы мұздықтардың ауданы қысқарған сайын ол
комплекстердің орнын альпі және субальпі шалғындары алды.
4. Зональдылық заңдылығы. Ол біріншіден күн сәулесінің жер бетіне
ендіктер бойынша әркелкі түсуіне байланысты дамыды. Бұл заңдылықтың негізі
космостық факторларда жатыр. Жердің шар тәрізді болуына байланысты күн
жылуы әркелкі түсіп, тарап табиғат комплекстері зональды дамып отыр.
Экватордан полюстерге қарай табиғат зоналары мен ландшаф-
тылары бірін бірі зональды түрде алмасады. Бұл заңдылықты ашқан орыс
топырақтанушы ғалымы В.В.Докучаев.
5. Азональды заңдылық С.В.Калесник бойынша (1970) табиғат
комплекстерінің бойлық және секторлар бойынша өзгерісі. Секторлық құбылыс
Жердің планетарлы құрылысымен байланысты дамыған: материктер мен
мұхиттардың арақатынасы, құрлықтардың мұхиттарға қатысты орнымен, т.б.
Азональды құбылыс жер табиғатында екі жағдайда көрініс табады. Біріншіден,
бір табиғат зонасының бойындағы ландшафтының үзіліп немесе түсіп қалуы
болса, екіншіден табиғат зоналары бойлық бойымен дамуы. Соңғысы
материктердің конфигурациясы мен теңіздердің ықпалына байланысты болса,
алғашқысы таулардың көтеріліп жатуына байланысты дамиды. Жер беті
математикалық тегіс жазық емес, таулар мен жазықтары алма кезек орналасады.
Жазықтарда табиғат зоналары ендік бағытында дамып келе жатса, таулы өлкеде
кездесекен тұста ол бұзылады. Сонымен азональды құбылыс таулардың геолого-
геоморфологиялық құрылысы мен неотектоникалық активтілігіне байланысты
дамитын болды.
6. Географиялық қабықтың полярлық ассиметриялылығы. Бұл заңдылықты
орыс ғалымы К.К.Марков тұжырымдаған болатын. Бұл заңдылық табиғи
комплекстердің Жердің өз осінің айналасындағы айналып қозғалысына
байланысты туындайды. Оңтүстік пен солтүстік жарты шарлардың табиғат
комплектсреінде үлкен айырмашылықтан көрінеді. Оңтүстік жарты шар –
мұхитты, мұнда құрылық аз, ал солтүстік жарты шарда керісінше құрылығы мол
да суы аз.
Осы ассиметриялық құбылыс тек Жердің тұтас бетіне ғана тән емес, ол әртүрлі
дәрежедегі физико-географиялық комплекстерге де тән. Мысалы, Тянь-Шань
тауларының күнгей беткейінде теріскей беткейімен салыстырғанда қар сызығы
жоғары, нивальды-гляциальды зонасы биікте орналасады. Ал теріскей
беткейлерінде қар сызығы төмен болғандықтан, мұзды-қарлы копмлекс
төмендейді.
7. Табиғат комплекстерінің әртүрлі кезеңде дамуы (ассинхронды
дамуы). Бұл дамуы С.В.Калесник дамудың гетерохронды заңдылығы деп атауды
ұсынады. Бұл заңдылықтың мәні, көршілес жатқан табиғат комплектсері белгілі
бір уақыт ішінде әртүрлі кезеңде қалыптасады. Мысалы шөл мен шөлейт
зоналары палеогенде қалыптасты, ал тайга мен тундра – плейстоценнің екінші
жартысында (Калесник,1970). Мойынқұм шөлі палеогенде қалыптаса бастаса, ал
Қырғыз Алатауы неогеннің соңына төрттіктегі неотектоникалық процесс
нәтижесінде дамыды.
Сонымен кез-келген жер бетінің табиғат комлекстерін зерттегенде жалпы
географиялық заңдылықтарды ескеру қажет, себебі жергілікті жағдайлар
айналып келгенде планетарлық заңдылықтар негізінде дамып қалыптасады.
2. Геоэкологиялық аудандастырудың принциптері.
Жер бетіндегі геоэкологиялық аудандастырудың бірден-бір методологиялық
және ғылыми негізі оның принциптері мен тәсілдері.
Региональды табиғи территориялық комплекстер жалпы географиялық
заңдылықтар негізінде дамиды. Сондықтан зерттеушілердің көпшілігі
аудандастыруда табиғаттың жалпы дамуы заңдылықтарын басшылыққа алады.
Ғалымдар аудандастыруыдң әртүрлі принциптерін ескеріп, барып аудандастыру
жүйелерін ұсынады. Аудандастыруыдң негізгі принциптері – зональды,
азональды, генетикалық және комплекстілік болып бөлінеді.
1. Зональды принципі негізінде Қазақстанның (Л.С.Берг, В.Н.Чупахин,
Б.А.Федорович) территориясы аудандастырылған болатын. Бұл принципті
жақтаушылар табиғаттың дамуындағы зональды құбылысты басшылыққа алады.
Алғаш рет горизонтальды зональды заңдылық В.В.Докучаев еңбектерінде
жазылды. Оны кейін теориялық тұрғыдан дамытқан орыс ғалымдары Л.С.Берг,
А.А. Григорьев т.б. Григорьевтің берген анықтамасы бойынша: Жер бетіндегі
табиғат зоналарының дамуы мен олардың орны географиялық ендіктерге
байланысты болады.
Табиғи-территориялық комплектсердің зональды орналасуы мен өзгерістері
Жердің шар формалы болуына, оның Күнге қатысты орнымен анықталады. Себебі
жер бетіне күн жылуы мен жарығы ендіктер бойынша әркелкі таралады. Күн
энергиясы – жер бетіндегі зональды құбылыстардың дамуының алғы шарты
болады (Калесник,1965). Жер бетіндегі күн жылуы мен ылғалының зональды
таралуы топырақтың және өсімдік жамылғыларының, өзен ағыстарының, жер
бедерінің экзогенді формаларының зональды таралуының себебі болады.
Сондықтан А.А.Григорьев кез-келген жер бетінің территориясын аудандарға
бөлгенде осы зональды заңдылықты ескергенді ұсынады. Кейін А.А.Григорьев
пен М.И.Будыко табиғат зоналарының дамуы мен таралуын жер бетіндегі жылу
мен ылғалдың арақатынасымен түсіндірді. Бұл қатынасты құрғақшылық индексі
деп атады. Радиациялық құрғақшылық индексі жылдық радиациялық баланстың
жылдық жауын мөлшеріне қатынасымен анықталады. Ғалымдар жер бетіндегі әрбір
табиғат зонасының радиаиялық құрғақшылық индексін анықтады. Мысалы,
республиканың дала зонасында бұл көрсеткіш -1-2, шөлейт зонасында -2-3,
шөлде – 3-5 - ке тең. Бұдан шығатын қорытынды шөлейт пен шөлде булана
алатын ылғалмен салыстырғанда түсетін ылғалдың аздығы. Егер жер бетінде
құрғақшылық индексі 1-ге тең болса, онда табиғи ортаның биологиялық
компоненттерінің өсуіне жағдай өте қолайлы деген сөз. Ал ол көрсеткіш
бірден не кем не артық болып ауытқыса, топырақ пен өсімдік жамылғысының
дамуында қолайсыздықтар байқалады. Құрғақшылық индексі 1-ге тең болса, ол
жер өзен ағысы мол болады, өзен торы жиі, аңғарлы тілімдену жиі. Ал шөлде
ол көрсеткіш -3-5 болғандықтан жер беттік ағыс жоққа тән, эрозиялық
формалар әлсіз қалыптасқан, эолды процесс басым байқалады.
Зональды принцип бойынша жер бетінде ендік бағытында дамыған табиғат
зоналары ажыратылады. Мысалы Қазақстанның жазық аймақтарында оңтүстіктен-
солтүстікке қарай, шөл, шөлейт, құрғақ дала, дала және орманды дала
зоналары ажыратылады. Осы жүйенің ішінде Жамбыл облысы шөл табиғат
зонасының бойында орналасқан.
2.Азональды принцип бойынша жер беті аудандарға бөлінгенде геология-
геоморфологиялық жағдай ескеріледі. Осы принцип негізінде Орталық Азияның
(Когай, Бабушкин), Бурят АССР – нің (Преображенский), Оренбург (Неуструев)
даласының аудандастырылу схемалары құрастырылды. Жер бетінің табиғат
ландшафтылары тек қана зональды факторлар ғана емес, азональды факторлар
негізінде қалыптасатынын С.В.Калесник азональды немесе провинциальды
фактор деп атайды. Азональдылық – жер бетіндегі табиғат ландшафтыларының
дамуындағы бірденбір жеткеші заңдылық. Территорияның күрделі геологиялық
құрылысы, тектоникалық әртектілігі, геоморфологиялық элементтердің әртүрлі
гипсометриялық биіктіктерде орналасуы Жердің ішкі күштеріне және де
космостық факторларға байланысты. Ендік бағытында созылып жатқан табиғат
зоналарының территориясы геологиялық геоморфологиялық құрылысы тұрғысынан
өзгеше болады. Тектоникалық күштер – азональдылықтың кепілі
(Калесник,1955)
Табиғаттың бойлық бойынша әртүрлі болуына материктердің жағаларындағы мұхит
пен теңіздер ондағы ағыстар жүйесі үлкен әсер етеді. Жағалаудан материктер
ішіне енген сайын климаттың континентальдылығы артады, құрғайды. Климаттың
өзгеріс басқада табиғат компоненттерінің өзгерісін тұғызатыны белгілі.
Соңғы кездері бұл заңдылықты географтар провинциалдылық заңдылығы
деп атап жүр. Себебеі, территорияның жер бедері мен геологиялық
құрылысындағы ерекшеліктерді ескере отырып, физико-географиялық
провинциялар анықтала бастады. Бірақ ғалымдардың басым көпшілігі бұл
принципті азональды деп атағанды жақтайды. Жер бетіндегі ландшафтылардың
бойлық бойынша дамуы мұхит пен құрлықтың ара қатынасынан туындайды.
Ф.Н.Мильков мен Н.А.Гвоздецкий азональды деген ұғымды табиғат
комплексінің азональды және азональды компоненттерінің өзара әсерлесуі- нен
туындайды деп пайымдайды. Азональды компоненттерге жер бедерін, геологиялық
құрылысты, ал зональдыға – климат, топырақ, өсімдік және жануарлар дүниесін
жатқызады. Азональдылық зональды құбылыстың ішінде дамиды.
Қазақстанның физико-географиялық аудандастыру картасында провинциялар
азональды фактор негізінде ажыратылады. Мысалы, Тұран жазығының батыстан
шығысқа созылған шөл зонасында Бетпақдала, Мойынқұм, Қызылқұм, Үстірт т.б.
провинциялары ажыратылады.
3. Зональды-азональды принцип (зональды-провинциальды).
Геоэкологиялық аудандастыру тек қана зональды немесе азональды принцип
бойынша атқарылуы мүмкін емес. Себебі табиғаттағы комплекстер әрі зональды
әрі азональды факторлар негізінде дамыған.
Жер шарының күрделі құрылысы комплекстердің идеальды зоналар болып
қалыптасуын жоққа шығарады. Зональдылықты жер бедері, мұхит пен құрылықтың
арақатынасын, төсеніш бет әсерінен күн жылуының таралуы бұзады. Мысалы
Солтүстік Америкада табиғат зоналары меридианальды бағытта созылған. Ол
Мұндағы Кордильер тауларының солтүстіктен оңтүстікке қарай созылып жатуына,
соған қатысты ылғалдың бөлінуіне байланысты. Евразияның орталығында
жазықтағы табиғат зоналары батыстан шығысқа қарай тұтас жолақ болып
тартылып жатқан жоқ. Жалпақ жапырақты зонасы Орал тауларына дейінгі Орыс
жазығының үстінде дамиды да Сібірде түсіп қалады, Қиыр Шығыстың Амур
жазығында қайтадан шығады. Ендік бағытындағы зональдылық таулардың
орналасуымен бұзылып отырады. Ал жазықтардың үстінде А.Г.Исаченконың
айтқанындай (1981), жылумен ылғалдың арақатынасына байланысты ендік
бағытында дамыиды.
Табиғи-территориальды комплекстерді тек қана азональды факторлар
арқылы ажыратуғада болмайды. Себебі олардың қалыптасуына геологоия-
геморфологиялық жағдаймен қатар зональды жағдайлар әсер етеді. Мысалы,
орман және тундра зонасында сутегі ионы мен темір тән болса, дала зонасына
– кальций, шөл зонасына – натрий тән. Тундра зонасына мәңгі тоңмен
байланысты жер бедері қалыптасса, шөлде желдің әсерінен эолды
морфоскульптуралар дамиды. Осыдан-ақ көруге болады, зональды факторлардың
табиғат ландшафтысының дамуында ықпалы бар екенін.
Сонымен жер бетінде физико-географиялық комплекстерді зональды не
азональды заңдылықтар бойынша қалыптасқан деп біржақты айтуға болмайды.
Табиғат ландшафтысының дамуына барлық факторлар қатар әсер етеді, бірақ
қайткенде біреуі жетекші роль атқарады. Екі факторды қатар ескеруді
аудандастыру барысындағы анықталатын таксономиялық бірліктер көмектеседі.
Таксономиялық бірліктерді ажыратқанда осы екі принципті қатар ескеруге
болады. Осы екі принципті қатар пайдаланып жасалған аудандастыру схемасын
қарастырайық. Бұрынғы КСРО-ның табиғи – тарихи аудандастыру схемасында
аудандастыруыдң ең жоғарғы рангы, яғни таксономиялық бірлігі – зона,
кейінгісі – аймақ (страна), зоналардың шекарасын қиып өтіп жатқан.
Ф.Н.Мильков бойынша, жоғарғы таксономиялық бірлік – аймақ, ал зоналар оның
ішінде ажыратылады, зоналарда – провинциялар бөлінеді. Соңғы бірліктер
территорияның геология-геоморфологиялық құрылысына қарай анықталды.
Д.Л.Арманд, А.Г.Исаченко және В.А.Прокаев аудандастырғанда екі
принципті қатар қолданып, зональды азональды комплекстерді паралель екі
топқа бөледі. К.К.Марков пікірінше, ең ірі территориальды бірлік – полярлы
ассиметриядан туындайтын Солтүстік және Оңтүстік жарты шарлар. Екінші
баспалдақта – табиғат зоналары, үшінші баспалдақта – провинциялар мен
облыстар.
Зональды-азональды принциптерді аудандастыруда қатар ескеру
принципінің мәні – табиғатта комплекстер бір ғана фактор емес, екеуінің
қатар ықпалымен дамитынын мойындау. Осы жағдайды ескеріп жасалған
аудандастыру схемасына анализ жасасақ, Орыс жазығы өз алдына дербес бір
физико-географиялық аймақ (страна), оның геология-геоморфологиялық түбі бір
құрылымнан тұрады. Оның іргетасын докембрийлік ежелгі платформа құрайды,
түгелдей дерлік қоңыржай климаттық белдеу бойында орналасқан. Аумағында
солтүстіктен-оңтүстікке қарай бірнеше табиғат зоналары алмасып орналасады:
тундра, орманды-тундра, орманды, орманды-дала, дала, және шөлейт зоналары.
Сарыарқа (Қазақтың ұсақ шоқылы аймағы) өз алдына геология-
геоморфологиялық құрылысы тұрғысынан жеке физико-географиялық аймақ
(страна). Бұлда қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан, бірақ климаты шұғыл
континентальды. Жер бедері ұсақ шоқылы, аласа таулары бар көтеріңкі жазық
болып сипатталады. Оның алабында солтүстіктен оңтүстікке қарай орманды-
дала, дала, шөлейт және шөл зоналары алмасады. Сол сияқты, Туран жазығы –
жас теңіздік, континентальды көлдік жазық, оның алабында – шөлейтті және
шөлді табиғат зоналары қалыптасқан.
Сонымен табиғат зоналары деген бірлік физико-географиялық аймақтың
ішінде анықталатын болды.
Биік таулы облыстарда табиғат зоналарының дамуы биіктік белдеулік
заңдылығына сәйкес дамиды.
4. Генетикалық принципті орыс ғалымдары Н.А.Солнцев пен
И.В.Васильева ұсынады. Оның мәні жер бетінде табиғат комплекстерін
ажыратқанда, оның даму тарихын ескерү. Солнцевтің пікірінше, генетикалық
принцип ескерілгенде: а) әрбір физико-географиялық бірлікті даму тарихын,
даралану мерзімін ескерү; б) палеогеографилық даму этаптарын ескеру; в)
табиғатындағы қазіргі физико-географиялық жағдайларды ескеру қажет.
Ғалым табиғат комплексінің жаратылысын ескере отырып, ендік
бағытындағы зональдылықты жоққа шығарады. географиялық зональдылық
аудандастырудың бірлігі бола қоймайды, себебі территорияның литогенді
негізі әртүрлі, зона деген ұғым не биогенді не климатогенді ұғым, ол
физико-географиялық ұғым бола алмайды деп айтады.
Генетикалық принципті табиғат комплексінің даму тарихын зерделеген
-де ғана емес, аудандастыру барысында да ескер қажет, себебі даму мен
даралану табиғатта қатар жүретін процесстер.
Н.А.Солнцев комплекстердің жаратылы дегенде территорияның геология-
геоморфологиялық немесе литогенді іргетастың генезисін ескереді.
А.Г.Исаченко, физико-географиялық аудандастыруда генетикалық принциптің
маңызды екенін ескере отырып, комплекстердің азональды және зональды
жағдайларда дамығандығын айтады. Кез – келген азональды регион
тектогенездің біртұтастығымен, макрорельеф формаларының және атмосфе- ралық
жағдайдың ортақтығымен сипатталады. Табиғат комплекстерінің зональды
біртұтастығы – климаты, геохимиялық және биогеографиялық прооцестерінің
ортақтығымен сипатталады.
Біраз ғалымдар аудандастыру барысында генезис пен бірге оның жасын
ескеруді айтады. Бірақ осы күнге дейін бірде бір ғалым комплекстік генезисі
дегенді қалай түсіну керек екенін айта қойған жоқ. Табиғат комплекстерінің
жасын қай кезеңнен бастап санау керек деген сұраққа жауап берген жоқ.
Территорияның генетикалық классификациясы біздің ойымызша,
геоморфологияда жан-жақты ескерілген. Жер юедерін жаратылысына қарай
–мұздықты, эрозиялы, карсталы т.б. деп ажыратып жатады. Сол сияқты
геологияда, тау жыныстарын – шөгінді, вулкандық және аллювиальды деп
жаратылысына қарай бөледі.
Бірақ территорияның геология-геоморфологиялық құрылысы мен литогенді
негізін ескеру, табиғат комплексінің жаратылысы мен жасын анықтай қоймайды.
Себебі табиғат компоненттерінің жаратылысы әртүрлі. Топырақ пен өсімдік
жамылғысының не түрлерінің жаратылысы рельефтің генезисінен мүлдем өзгеше.
Әрине алғаш тау жыныстары мен жер бедері қалыптасады, содан кейін барып
оның үстінде топырақ пен өсімдік жамылғысы дамиды.
Н.А.Солнцев табиғат комплекстерінің пайда болу мерзімін анықтағанда
мысалы Орыс жазығында, материктің мұздану процесінің қайтқан мерзімін
немесе құрлықтың пайда болған кезеңін айтады. Бірақ сол Орыс жазығының
өзінде материктік мұзданудан кейін жаңа физико-географиялық процестер
аясында жаңа жас табиғи ландшафтылар қалыптасуда.
Құрлықтың қалыптасуы кезеңі – табиғат комплекстерінің дамуындағы
маңызды кезең. Құрылық қалыптасуымен жер бедері, оның органикалық дүниесі
дами басатайды. Табиғат комплекстерінің жаратылысы әсіресе төрттік кезеңде
теңізден босаған территорияларда жақсы анықталады. Мысалы, Каспий маңы
ойпаты, Колхида ойпаты т.б. Бірақ жер бетінде палеозойдан бастап дамып келе
жатқан территориялар бар, олар не теңіз трансгрессиясына не материктің
мұздануға ұшарамаған. Мысалы Сарыарқа. Сарыарқаның табиғаты төрттікте қатты
өзгерістерге ұшырағаны белгілі. Одан ұсақ табиғи-территориялық
комплекстердің жасын анықтау қиынға соғады. Сондықтан табиғат
комплекстерінің жасы мен генезисі жеке аудандастыруыдң принциптері бола
алмайды (Федина,1994).
Табиғат комплекстерінің жасын көп жағдайда оларды бірімен бірін
салыстырғанда ескерген жөн. Мысалы, Орыс жазығының орманды-дала зонасы
Каспий маңы ойпатымен салыстырғанда ертеректе қалыптасқан, Тау жыныстарының
жасын анықтауда қолданатын радиоактивті – көміртегі әдісі абсолютті жасын
анықтауға көмектесетін, комплекстің жасын анықтай алмайды. Ірі табиғи
комплекстерге қарағанда ұсақ табиғи-территориялық комплекстердің жасын
анықтауға болады. Ол үшін аэрофотоларды және космостүсірулерді қолдануға
әбден болады.
Жалпы алғанда табиғат комплексінің жасын анықтау деген мәселе ғылымда
ашық күйінде қалып отыр. Ол үшін зерттеудің жаңа әдістерін бағыттарын
қолдану қажет.
5. Комплекстілік принцип. Жер бетін геоэкологиялық аудандастыру
барысында тек қана зональды немесе азональды жағдайларды, тарихи дамуы мен
даралану мерзімі яғни жасын ескеру еткіліксіз. Табиғат комплексінің дамуы
барысында зональды және азональды жағдайлар үнемі сапалы өзгерістерге
ұшырап отырады. Табиғат комплекстерін аудандастыру барысында бір не екі
факторды ескеру мүмкін емес. Оның сыртында, табиғат комплекстері жер
бетіндегі тек қана табиғи процесстер мен факторлар арқасында дамып
қалыптасып отырған жоқ. Табиғат байлықтарын игеру барысында оған адамның
шаруашылық әрекеті үлкен әсер етуде. Сондықтан табиғат комплекстерінің
даралануында антропогенді жағдайды ескермеуге болмайды. Бұл принципті орыс
географы Н.А.Гвоздецкий (1978) тұжырымдады.
Комплекстілік принципі геоэкологиялық аудандастыру барысында
зональды, азональды факторлар мен қатар барлық табиғи жағдайларды және
адамның шаруашылық әрекетін ескереді. Мұнда территорияның: генесизі, физико-
географиялық бірліктердің даралану жағдайы тұтас ескеріледі. Территорияның
генезисі, географиялық ортаның қазіргі жағдайы, климатын, табиғат
зоналарының ерекшеліктері, территориядағы биіктік белдеулігі,
неотектоникасы онымен байланысты қалыптасқан жер бедері, сондай-ақ
территорияның игерілу дәрежесі қоса ескеріледі.
Комплекстілік принципі алғаш рет бұрынғы КСРО-ның аудандастырылу
схемасында қолданылды (1968;1986). Осы принцип негізінде аудандастырылу
жүргізілгенде әрбір таксономиялық бірлік белгілі бір белгілеріне қарай
ажыратылды.
Геоэкологиялық аймақ (физико-географиялық аймақ-страна) деп бөлінетін
таксономиялық бірлік төмендегі белгілеріне қарай ажыратылады:
- геология-тектоникалық құрылысы біртекті, яғни бір геоструктураның үстінде
дамиды;
- орографиялық біртұтастығы бар территория;
- бойлық-климаттық ерекшеліктері ортақ территория.
Геоэкологиялық зона аймақтың алабында ажыратылады, Мысалы Орыс
жазығының алабындағы тундра, орманды-тундра, орман не дала зоналары. т.б.
Сарыарқаның алабында ажыратылса, дала, құрғақ дала, шөлейт және шөл зонасы
деп ажыратылғандай. Бұл бірліктің алабында ландшафтының зональды бір типі
басым дамиды.
Геоэкологиялық провинция зонаның ішінде геология-геоморфологиялық
ортақ қасиеттері бар территорияда ажыратылады. Мысалы, Сарыарқаның шөлейт
зонасының алабында Ұлытау, Сарысу-Теңіз, Қызылтас және Шыңғыстау
провинциялары болып бөлінуі т.б.
Территорияның шаруашылық игерілуі региональды бірліктердің сапалық
сипаты берілгенде ескеріледі. Адамның шаруашылық әрекетінен өзгерген
күйінде, таза табиғат жағдайы күйінде емес сипатталады. Әрбір
провинцияның ішіндегі жыртылған жерлер ауданы, негізгі ауыл шаруашылық
дақылдары, табиғи жайылымы мен орманды жерлері, суармалы жер ауданы, су
қоймалары немесе пайдалы қазбаларының алынуы т.б.
Комплекстілі принцип негізінде ажыратылған бірліктер территорияның
таксономиялық бірліктерін обьективті түрде анықтауға мүмкіндік береді.
Геоэкологиялық аудандастыру барысында зерттеушілер әлі де болса зональды,
азональды және зональды-провинцияльды белгілеріне қарап ажыратуға бейім
тұрады. Адамның шаруашылық әрекеті, оның табиғаттағы қалдырған ізіне онша
көңіл бөлмейтіні байқалады. Аданың шаруашылық әрекеті бүгінде табиғатты
түбегейлі өзгертуші факторға айналғаны бүгінгі ақиқат.
Сонымен, геоэколгиялық аудандастыру принциптеріне жасаған анализ:
А) аудандастыру барысында зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне қарай –
зональды, азональды, зональды-азональды, генетикалық және комплекстілі
принциптері қолданатыны белгілі болды;
Б) Қазіргі таңда табиғи-территориялық комплекстердің дамуындағы табиғи
заңдылықтарды ескеретін комплекстілік принцип екендігі айқын. Себебі ол
территорияның генезисін, тарихи-табиғи дамуын, ендік бағытындағы, секторлық
және азональды байқалатын барлық процестер мен құбылыстарды ескеруге толық
жағдай жасайды. Комплекстілі принципті қолдану барысында әрі сандық әрі
сапалық сипаттамаларды толық пайдалануға мүмкіндік бар. Адамның шаруашылық
әрекетінен болатын өзгерістерге сараптама жасауға болады.
В) геоэкологиялық удандастыру барысында территорияның жаратылысын,
геологиялық уақыт ішіндегі даралану мерзімін терең ескеруді қажет етеді.
1.3. Геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктері.
Табиғат Жер планетасы болып дамығаны бері үнемі күрделі даму мен
жіктелуді басынан кешіріп келеді. Сондықтан бүгін жер бетінде әртүрлі
физика-географиялық комплекстерді көреміз. Аумақты территорияның
алабындағы әртүрлі табиғатты тану үшін, оның ретін анықтау үшін физика-
географиялық комплекстерді бір жүйеге келтіру қажет.
Таксономиялық бірліктердің жүйесі аудандастырудың негізгі бірліктері
болады. Соның негізінде жер бетіндегі табиғи-территориялық комплекстерді
классификациялауға болады. Табиғи-территориялық комплекстердің дәрежесін
(ранг), олардың біріне бірінің бағынатынын ескеруге мүмкіндік береді.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктері белгілі бір талаптарға жауап беруі
тиіс:
1) тарихи дамуымен байланысты комплекстердің кеңістіктегі орнын анықтайтын
заңдылықтарға сәйкестігі; 2) ғылыми қатаң логикаға сәйкес; 3)аудандастыру
жүйесінде оның таксономиялық орнын жылдам әрі тиянақты анықтай алатындай
болуы қажет (Михайлов,1985). Барлық региональды бірліктер бірін-не бірі
бағынышты болады.
Белгілі таксономиялық бірліктер табиғаттың зональды және азональды
заңдылықтарына сәйкес дараланған. Дегенмен олар біріне- бірі ұқсамайды
айырмашылықтар бар, сондықтан оларды бірнеше топтарға топтастыруға болады.
Бірінші топқа зональды және азональды белгілері арқылы анықталған
аудандастыруыдң жоғары дәрежесіндегі таксономиялық бірліктерін жатқызуға
болады. Мысалы, географиялық белдеу деген бірлік (1 кесте).
1 кесте
А.А.Григорьев, В.А.Сочава, Ф.Н.Мильков, Ю.П.Пармурзин,
1967 1966 1969,1989 1979
Белдеу (Пояс) Белдеу (Пояс) Белдеу ( Пояс) Белдеу (Пояс)
Сектор или Облыс Аймақ (Страна) Аймақ (Страна)
провинция
Зона Зона Зона Зона
Облыс, Провинция Провинция Провинция
- - Полоса Подзона
- - - Облыс
- - - Полоса
Округ Округ - -
аудан Район аудан аудан
Ландшафт Урочища тобы - ландшафт
- урочища -
Жоғарыдағы таксономиялық бірліктердің жүйесін салыстырсақ, климаттық
факторларды ескруден зональды комплекстер бөлінсе, геология-
геоморфологиялық факторлар негізінде азональды бірліктердің бөлінгенін
көреміз. Белдеулер мен зоналар қалыптастырушы факторларына сәйкес бірінен-
бірі үлкен айырмашылық жасайды; белдеулер жылу жағдайларына қарай
ажыратылса, зоналар жылудың ылғалға қатынасы негізінде ажыратылады.
Біраз ғалымдар географиялық белдеуді аудандастыруды таксономиялық
бірлігі ретінде қабылдамай мойындамайды. Оны климаттық белдеу деп таниды.
Географиялық белдеулер Сібірді аудандастыру барысында Ю.П.Пармурзиннің
схемасында ескеріледі.
Таксономиялық бірліктердің екінші тобында аудандастырудың ең жоғарғы
дәрежелі бірлігі ретінде зоналар қабылданады, оның алабында провинциялар
бөлінеді. Бұл жүйеде зональды және азональды бірліктердің орын
алмастыруында белгілі тәртіп жоқ (2 кесте).
2 кесте
КСРО-ның И.С.Щукин,1959 Солтүстік Қазақстанның
аудандастырылуы,1977 аудандастырылуы,1979
Зона Зона Зона
Аймақ Аймақ Аймақ
- - Подзона
провинция облыс Облыс
Округ - -
Аудан аудна не округ аудан (район)
- - подрайон
Бұл аудандастыру жүйесінде бірінші орынға зональды фактор қойылған,
ғалымдардың пікірінше табиғат комплекстері зональды жағдайда дамиды,
қалыптасады. Мұнда зональды комплекстер климаттық белгілеріне қарай, ал
незональды бірліктер геология-геоморфологиялық құрылыс ерекшеліктеріне
қарай бөлінеді.
Аудандастырудың таксономиялық бірліктерінің үшінші тобына зональды-
азональды принциптер негізінде жасалған жүйеден көруге болады: - аймақ, не
құрлық, дүние жүзілік мұхит (3 кесте).
3. кесте
Н.А.Гвоздецкий, Н.И.Михайлов,1972 КСРО-ның В.А.Николаев,
1968, 1979 физ.-географ.аудан1986
даст.
1968
- Құрылық, мұхит - -
- Материк - -
- Аймақ аймақ пймақ
аймақ Зона зона зона
зона, тауларда Облыс тауда облыс
облыс Провинция провинция провинция
провинция - - -
подзона - - облыс
округ - - -
аудан аудан аудан
микрорайон ландшафт
урочище
фация
Н.А.Гвоздецкий мен И.И.Михайловтың теориялық жүйелерінің
классификациялық белгілерінде айырмашылықтар бар. Мысалы, Михайлов кез
келген таксономиялық бірліктердің таксономиялық дәрежесін анықта- ғанда
ортақ белгілерді пайдаланады. Оларға: комплекстің дамуы, даралану кезеңі,
қазіргі тектоникалық структурасы, тау жыныстарының литологиялық құрамы,
климат жағдайы. Гвоздецкий аудандастырғанда барлық таксономиялық
бірліктерді ажыратқанда комплекстілік принципті ескереді. Яғни табиғи
факторлардың барлығымен қоса, антропогендік фактордың ықпалы есепке
алынады. Ең үлкен дәрежелі бірлік – аймақ (старан), екінші орында зона
–ендік бағытында анықталған, үшінші орында – провинция, ол зонаның ішінде
бөлінеді.
Жоғарыда келтірілген таксономиялық бірліктер бір қатарлы, белгілі бір
территорияның физико-географиялық аудандастыру схемасында пайдала- нылған.
Үлкен ауқымды таксономиялық бірлік алабында дамыған кіші бірліктердің
даралануында комплекстердің табиғи заңдылықтары ескерілген.
Аудандастыру жүйесінің келесі тобы екі не үш қатарлы таксономиялық
бірліктер жүйесінен тұрады. Мысалы, Д.Л.Армандтың схемасында (1962),
А.Г.Исаченко (1975) т.б. (4 кесте).
4. кесте
Г е о г р а ф и я л ы қ о р
т а
Белдеу Материк
Зона Провинция
Подзона Подпровинция
Полоса Облыс
Подполоса Подоблыс
Аудан
Подрайон
Уроуище
Подурочище
Фация
Подфация
Участок
Д.Л.Армандтың аудандастыру жүйесінде зональды фактормен азональды фактор
арқасында бөлінген таксономиялық бірліктер алма кезек орналаспай, әр
қайсысы жеке топ не қатар жасап орналасады. Зональды бірліктер азональды
бірліктерге бағынуы шарт емес деп санайды.
Геоэкологиялық аудандастырудың әртүрлі схемаларындағы таксоно- миялық
бірліктерге жасалған сараптамадан – географиялық белдеу, зоналар, құрлық,
материк, аймақтарды ең жоғарғы дәрежедегі таксономиялық бірліктер деп
қарастырамыз. Ал одан ұсақ таксономиялық бірліктерді ажыратқанда қарама
қайшылықтар жиі байқалады. Ең төменгі бірлік ретінде біресе провинция, не
аудан не ландшафт қабылданады.
Әртүрлі дәрежедегі таксономиялық бірліктердің мазмұнын түсіну үшін
олардың анықтамасымен танысу керек. 1986 жылғы КСРО-ның физика-географиялық
аудандастыру схемасында сонда қабылданған бірліктерге анықтама беріледі.
Физико-географиялық аймақ өте үлкен күрделі орографиялық бірлікке
сай келеді, ол макрогесотсруктурада дамиды. Климат жағдайы біртекті, ендік
бағытындағы зональдылық спектрі бар табиғи-территориялық комплекстер.
Физико-географиялық зоналар (ендік бағытындағы) - белгілібір
ландшафтың зональды типі дамыған табиғи комплекс. Әдетте жазық не көтеріңкі
жазықтар үстінде ажыратылады. Абсолюттік биіктіктің аса үлкен еместігіне
байланысты биіктік белдеулік біліне қоймайды. Ол таксономиялық бірлік
ретінде аймақтың алабында ажыратылады.
Физико-географиялық таулы облыс – таулы жердің таксономиялық бірлігі,
ол жазықтағы зонаның рангісіне сай келеді. Бұл бірлік өзінің географиялық
ерекшелігіне, тектоникалық структурасына (мегаантикли- норий,
мегасинклинорий) не неотектоникалық көтеріліске ұшырап отырған территория.
Оның алабында биіктік белдеулік заңдылығына сәйкес, биіктік зональдылық
спектрі бөлінеді.
Физико-географиялық провинция – таксономиялық бірліктердің ортаңғы
дәрежеде ажыратылған бірлігі. Ол жазықта зонаның бір бөлігі болады. Ал
таулы жерде облыстың бір бөлігі болып бөлінеді. Жазық алабындағы провинция
жер бедері мен тау жыныстарының құрылысына қарай бөлінеді. Таулы өлкедегі
провинцияның мысалы, Солтүстік Тянь-Шань таулы облысында – Қаратау, Қырғыз
Алатауы және Шу-Іле таулары сияқты провинциялар ажыратылады.
Сонымен геоэкологиялық аудандастырудың таксономиялық бірліктеріне
жасалған сараптама төмендегідей қорытындылар жасауға негіз болды.
1.Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі – табиғаттағы
обьективті өмір сүретін табиғи комплекстердің классификациясы.
2.Геоэкологиялық аудандастыруда бірнеше таксономиялық бірліктер жүйесі
қолданады:
а) ең жоғарғы бірлік – географиялық белдеу, зональды фактор негізінде
ажыратылған;
б) азональды фактор негізінде ажыратылған – аймақ бірлігі
территорияның жер бедері мен геолого-тектоникалық құрылысы ортақ жерде
ажыратылады;
3. Бұрынғы КСРО-ның және оның жеке аймақтарының геоэкологиялық
аудандастырылуында Н.А.Гвоздецкийдің таксономиялық бірліктер жүйесі
қабылданған: аймақ- зона – провинция – аудан;
4. геоэкологиялық аудандастырудың жоғарғы дәрежелі таксономиялық
бірліктеріне қатысты ғалымдар арасында түбегейлі ортақ пікірлер бар (аймақ,
зона, провинция), ал төменгі дәрежедегі бірліктер жөнінде ортақ пікірлер
жоқтың қасы:
5. Аудандастырудағы таксономиялық бірліктердің жүйесі зерттеудің
масштабына байланысты қабылданады. Олар зерттеліп отырған территорияның
ауданыныа, құрылысының күрделілігіне қарай ажыратылады;
6. Геоэкологиялық аудандастыруда табиғат зонасы деген таксономиялық
бірліктің орнына қатысты екі түрлі көзқарас қалыптасқан. Бірінші жағдайда,
табиғат зоналары аймақ деген бірліктен жоғары тұрса, екінші жағдайда , ол
аймақтың ішінде ажыратылатын бірлік болып орналасады.
1.4. Геоэкологиялық аудандастырудың әдістері.
Физико-географиялық аудандастыруда басты мәселе оны жоғарыдан төмен
немесе төменнен жоғарыға қарай жүргізуді шешіп алу керек. Алғашқысында
үлкен территорияларды анықтап алып барып төменгі дәрежедегі комплекстерді
анықтайды. Екінші жағдайда, керісінше, ұсақ табиғи комплекстерді ажыратып
алып, соның негізінде физико-географиялық аудандастыруды жалғастырады.
Д.Л.Арманд аудандастыруды жоғарыдан
бастау керек дегенді айтады, себебі, географиялық сфера – жер шарындағы ең
үлкен табиғи территориялық комплекс. Табиғи ландшафттың типін жоғарыдан
топтастырып алып жүргізуді ұсынады.
Н.А.Солнцев ландшафт дегеніміз негізгі территориялық бірлік,
сондықтан аудандастыруды оны анықтау мен зерттеуден бастау қажет деген
пікір айтады. Егер біз осы ғалымдардың пікірін тыңдағанымызда, дейді
А.Е.Федина, онда біз осы күнге дейін үлкен не шағын территориялардың
аудандастыру карта-схемаларын жасай алмайтын едік.
Көпшілік ғалымдар аудандастыруды әуелі жоғарыдан төмен, яғни ірі
табиғи-территориялық комплекстерді анықтап алып, оның ішіндегі ұсақта- рын
дәрежесіне қарай бөлүге болады. Немесе, ұсақ табиғи территориялық
комплекстерді ірілендіру арқылы төменнен жоғарыға қарай аудандас- тыруға
болады. Аудандастыру барысында екі жолды ұстанған дұрыс, себебі олар бірін
бірі толықтырып, обьективті түрде анықтауға мүмкіндік береді. Физико-
географиялық аудандастыруды кез келген таксономиялық бірліктен бастауға
болады, мысалы, провинция, округ т.б. ол зерттеудің мақсатына және
міндетіне байланысты.
Қазіргі физико-географиялық аудандастырудың көптеген схемалары үлкен
территорияларға арналған, жоғарыдан төменге қарай кіші масштабта
жасалған. Ал соңғы кезде аудандастырудың төменнен жоғарыға қарай деген
бағытында зерттеулері көп. Мысалы, Орыс жазығының солтүстік батысы, Украйн
республикасының және Бурят АССР-ның карталары.
Физико-географиялық аудандастырудың осы күнге дейін шешілмей келе
жатқан күрделі мәселесі, оның ең төменгі бірлігі туралы көз қарасы
Ф.Н.Мильковтің пікірінше, аудандастыруыдң ең төменгі бірлігі аудан болу
керек ол кезегімен ұсақ морфологиялық бірліктер урочище мен фацияларға
бөлінеді. Н.А.Солнцевтің пікірінше аудандастырудың төменгі бірлігі – ланд-
шафт. Оны типологиялық белгілеріне қарай классификациялайды мысалы, урочище
түрінен класқа дейін топтастырылады.
А.Г.Исаченко физико-географиялық аудандастыруды ландшафтқа дейін
жүргізу керек дегенді айтады. Ландшафтты құрайтын ұсақ морфологиялық
бірліктер – урочище, фация аудандастырудың бірліктері бола алмайды.
Региональды масштабта физико-географиялық аудандастыру жүргізіл-
ген сәтте зерттеудің масштабына қарамастан, әртүрлі әдістер қолданылады.
Оларға: 1) жетекші фактор арқылы региональды табиғи-территориялық
комплекстерді анықтау; 2) компонентердің өзара байланысын ескере отырып
аудандастыру; 3) ландшафтылық – типологиялық негізде аудандастыру немесе
ландшафтылық карталар негізінде жүргізу әдістері жатады. Енді осыларды жеке
қарастыратын болсақ.
1.Жеткеші фактор арқылы табиғат комплексін анықтауда климат не жер
бедері, не тау жыныстарының құрамы немесе территорияның геология-
геоморфологиялық құрлысын ескереді.
Н.А.Солнцев региональды табиғи комплекстердің жаратылысында жетекші
фактор ретінде территорияның геология-геоморфологиялық жағдайын таниды.
Оның пікірінше жер бедері геологиялық құрлысы территорияның тұрақты
компоненттерінің бірі, ол өзгерістерге баяу ұшырайды. Оны мынандай мысалмен
дәлелдейді: Орыс жазығында валдай мұз басуынан кейінгі уақытта топырақ -
өсімдік зоналарының орны бірнеше рет өзгеріске ұшырады. Орман зонасы
тікелей Солтүстік Мұзды мұхитының жағасына шыққан кездері болған. Бірақ
осындай өзгерістер болып жатқанмен, территорияның рельефі аса өзгеріске
ұшыраған жоқ, сол қалпында қалған. Сондай-ақ Н.А.Солнцев тұрақты табиғат
компонентіне жербедерінен басқа, тау жыныстарын, гидроклиматтық
комплекстіде жатқызады (1978). Егер осы ғалымның пікірін ұстансақ, онда
аудандастыру геоморфологиялық болады, физико-географиялық комплексті
аудандастыру болмайды.
Аудандастыру барысында жетекші фактор ретінде тек геолого-
геоморфологиялық жағдайды ескерген әділ бола қоймайды. Мысалы Қазақстанның
шөлдері аллювиальды жолмен пайда болған тау жыныстарында дамиды. Бірақ
солтүстіктегі шөлді подзонаны оңтүстіктегі подзонамен шатастыруға болмайды.
Солтүстіктегі шөлді подзонаның өсімдігі континентальды, жыл ішінде ылғал
жетіспейтін құрғақ жағдайда өседі. Мұны ортаазиялық өсімдік типі деп
атайды. Ал оңтүстіктегі шөлді подзонаның өсімдігі ыстық, жыл ішіндегі
ылғалы әртүрлі түсетін жағдайда дамитындықтан, ирандық жерортатеңіздік
сипат алады. Сондықтан жер бедері оны құрайтын тау жыныстары бірдей деп,
шөлді ландшаытыны бір типке жатқызуға болмайды.
Біраз ғалымдар, аудандастырудағы жетекші факторды жоққа шығара отырып,
әртүрлі дәрежедегі физико-географиялық комплекстерді анықтаған- да оны алма
кезек ұстанғанды ұсынады. Мысалы, Ф.Н.Мильков, табиғат зонасын ажыратқанда
территорияның өсімдік-топырақ жамылғысын, ал провинцияны ажыратқанда –
геология-геоморфологиялық жағдайды ескергенді ұстанады. В.И.Прокаев табиғат
зонасын ажыратқанда жылу мен ылғалдың арақатынасын, ал азональды табиғи
комплекстерді – геология-геоморфологиялық құрлысы арқылы анықтауды ұсынады.
Табиғи территориялық комплектсреді жеткші фактор ретінде анықтау,
әрине аудандастыруыдң генетикалық принципіне қарама-қайшы келмейді.
2. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz