Мұнайгаз саласындағы басқару негізіндегі теориялық аспектілер
КІРІСПЕ
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздедері
1.2 Кәсіпорындағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫНТ ФАКТОРЛАР
2.1 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндірісінің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндіретін ұлттық компаниясы « Қазмұнайгаз»
2.3 «Қазмұнайгаз» компаниясының шоғырландырылған қаржы көрсеткіштері
3 МҰНАЙГАЗ ӨНДІРЕТІН КОМПАНИЯЛАРДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
3.1 Мұнайгаз өндіретін компаниялардың ресурсты.өндірістік әлуетін басқару
3.2 Мұнайгаз өндірісіндегі стратегиялық жүйені басқару интеграциясы
3.3 Мұнайгаз кешеніндегі жаңа ақпараттық әдістерді басқаруды іске асыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздедері
1.2 Кәсіпорындағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫНТ ФАКТОРЛАР
2.1 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндірісінің қазіргі жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндіретін ұлттық компаниясы « Қазмұнайгаз»
2.3 «Қазмұнайгаз» компаниясының шоғырландырылған қаржы көрсеткіштері
3 МҰНАЙГАЗ ӨНДІРЕТІН КОМПАНИЯЛАРДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
3.1 Мұнайгаз өндіретін компаниялардың ресурсты.өндірістік әлуетін басқару
3.2 Мұнайгаз өндірісіндегі стратегиялық жүйені басқару интеграциясы
3.3 Мұнайгаз кешеніндегі жаңа ақпараттық әдістерді басқаруды іске асыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Дипломдық жұмыста жүргізілетін зертеудің мақсаты - нарық жағдайындағы экономикалық басқаруды ұйымдастырып, нәтижелі мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін факторларын анықтау.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің ұйымдастырылуы болып табыла.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің ұйымдастырылуы болып табыла.
Дипломдық жұмыста жүргізілетін зертеудің мақсаты - нарық жағдайындағы экономикалық басқаруды ұйымдастырып, нәтижелі мақсаттарына жетуін қамтамасыз ететін факторларын анықтау.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің ұйымдастырылуы болып табыла.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен, дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің ұйымдастырылуы болып табыла.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздедері
1.2 Кәсіпорындағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫНТ
ФАКТОРЛАР
2.1 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндірісінің қазіргі
жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндіретін ұлттық
компаниясы Қазмұнайгаз
2.3 Қазмұнайгаз компаниясының шоғырландырылған қаржы
көрсеткіштері
3 МҰНАЙГАЗ ӨНДІРЕТІН КОМПАНИЯЛАРДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
3.1 Мұнайгаз өндіретін компаниялардың ресурсты-өндірістік
әлуетін басқару
3.2 Мұнайгаз өндірісіндегі стратегиялық жүйені басқару
интеграциясы
3.3 Мұнайгаз кешеніндегі жаңа ақпараттық әдістерді басқаруды
іске асыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста жүргізілетін зертеудің мақсаты - нарық жағдайындағы
экономикалық басқаруды ұйымдастырып, нәтижелі мақсаттарына
жетуін қамтамасыз ететін факторларын анықтау.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша
қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет
етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін
жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені
олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде
басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын
қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық
етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен
фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен,
дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа
технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер
қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және
менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық
нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап
беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне
жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар
әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды
емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің
ұйымдастырылуы болып табыла.
Мұнайгаз секторындағы аса ірі жер қойнауының пайдалнатын компаниялар ЖШС
ТеңгізШевройл компания концорциумы, Қарашығанақ жерқойнауында барлау және
өндіру. Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг және Қазақстан секторындағы
Каспий теңізі Аджип, А.Қ. СНПС Ақтөбе мұнайгаз, ұлттық компания
Қазмұнайгаз, АҚ Маңғыстаумұнайгаз, АҚ Қаражанбасмұнай.
ҚазМұнайГаздың стратегиялық міндеттерінің бірі жаңа не игеріліп жатқан
Қазақстан аумағындағы шикізат активтерін сатып алу, ап ұзақ мерзімді
перспективада Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кең орындарын
игеру бопып табыпады.
Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету шеңберінде ҚазМұнай
Газдың қызметі ірі мұнай-газ жобаларын (Теңіз, Солтүстік Каспий,
Қарашығанақ) сатудың экономикалық тиімділігін арттыруға, мұнай тасымалдау
мұмкіндіктерін және мұнай-химия өндірісін дамытуға бағытталған.
"ҚазМұнайГаз" - көмірсутегі өндіруден, тасымалдау мен өңдеуден бастап
арнаулы сервистік қызмет көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклды жүзеге
асыратын тігінен интеграцияланған мұнай-газ компаниясы.
Компанияның қазақстандағы мұнай өндірудегі үлесі 16 пайызға жуық, ал
бірлескен кәсіпорындардағы қатысуымен - 35 пайызға жуық.
ҚазМұнай Газ - бұл мұнай тасымалдаудың 65 пайызы, газ тасымалдаудың
100 пайызы, танкерлік тасымалдаудың 100 пайызы. Компанияның қызметі
республика ЖІӨ-інің оңнан бір бөлігін қамтамасыз етеді.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ 33 ұйымның акционері және қатысушысы болып табылады,
олардың ішіндегі ең ірілері:
- ҚазМұнай Газ Барлау Өндіру АҚ
- Теңізшевройл ЖШС РетроКазақстан АҚ ҚазТрансОйл АҚ (мұнай
тасымалдау)
- ҚазТрансГаз АҚ (газ тасымалдау)
- ҚазМұнайТеңіз АҚ (теңіздік мұнай операциялары)
- Қазтеңізкөлікфлоты АҚ(танкерлік тасымалдау) ҚазМұнайГаз саудаүйі
АҚ(ішкі және халықаралық нарықта мұнайды және мұнай енімдерін сату).
- Қазақ мұнай және газ институты АҚ (мұнай-газ жобаларына жобалық және
ғылыми қолдау көрсету).
Елдің газ экспорттау әлеуетін өсіру жөніндегі жоспарларды ескеріп,
ҚазМұнайГаз қазақстандық газды тасымалдаужобаларынәзірледі. Осы кезеңде
Қазақстян - Қытай газ құбырын салу жобәсына үлкен назәр бөлініп отыр.
Қытай тарапымен бірлесіп, осы газ құбырын салу мүмкіндігі бойынша алдын-ала
зерттеулер аяқталды және инвестициялардың негіздемесін әзірлеу жөніндегі
жұмыстар басталды. Осы қарастырылған мәселелер бойынша, яғни
компанияның ішкі құрылымдағы үрдіске жататын-зерттеу затты.
Компанияның шоғарландырма қаржы есептемесі, негізгі қорлардың басты құн
принципінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасы бекіткен стандарттарына сай
“Бухгалтерлік есеп” - ке негізделе жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржылық есепті, бухгалтерлік
жазуларды теңге де жүргізуі шарт. Қаржылық есеп – активтерді сатып алуға
және шаруашылық қызметіндегі міндеттерді өтеу.
Қаржылық есепті жүргізу үшін, басқарушы субъективті бағалауы керек.
Субъективті бағалау ақпаратқа негізделінеді.
Қаржылық есеп – бас компаниялармен еншілес компаниялардың, ішкі
операцияларымен, сомалары және ішкі шаруашылықтағы табысыты қамтиды.
Консолидациялау процесінің негіздері. Косолидацияланған қаржылық есебі
ішкі шаруашылық операцияларды, сомаларды және ішкі шаруашылық табыстарды
жойғаннан кейін, Орталық компанияның және оның еншілес компаниялардың
қаржылық есебі жатады.
Еншілес ұйымдар Басты компания оларды бақылауға алған күннен бастап,
консолидацияға түседі. Еншілес компаниялардың қаржылық есебі Басты
компанияныңесеп саясатты қолдану арқылы есептесу жылға дайындалады. Егер
есепте қателер болса, онда олар жойылып, дұрысталады. Басты компания толық
қамтитын инвестициялар үлесінің қатысу әдісімен есептелінеді. Бұл
есептердің дұрыс және тиімді жүргізілуін, оның дұрыстығын анықтау үшін-
жаңа ақпараттық технологияларды іске асыруды талап етеді.
Өндірістік кәсіпорындар ақпараттық технологияларды іске асырудағы басқару
міндетін келесі түрлерге бөлуге болады:
- автоматтандырылған басқару жүйесі (АБЖ) кәсіпорын мен бірге (АБЖ немесе
ERP);
- кәсіпорындағы өндіру үрдісін басқару (MES);
- АБЖ технологиялық үрдіспен (АБЖ ТУ немесе SCADA);
- Өндірістің автоматтандырылған техниканың дайындық жүйесі (ӨАТЖ ж немесе
САЕ) т.б.
Автоматтандырылған шешімді өсіру және әртүрлігіне байланысты болып
келеді, олардың өзара байланыстыру мәселесі, олардың арасында ақпараттың
берілуі, ақпараттың сенімділігі мен түгелділігі.
Ақпараттық технологиялар жүйесіне құрған кезде, “Талассыз жүйесі” және
“интегралданған жүйелер”принциптерді қолданады. Деректер базасы үшін,
мынадай түсінікті енгіздіреміз: қайта жабу жүйесі, деректер базасына
тәуелді жүйелер, бірдей формат бар деректер, өзара деректер ауысуын
оңайлантырады, келтірілген деректер базасын ақпараттар жүйесін құруға
мүмкіндік береді. Мұндай тәуелдік пен шектелген интеграция принциптері,
нақты жүйелерді құру кезіндегі мерзімді қысқарту және ақпараттық технология
жобасындағы тәуелдікті төмендетеді.
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
Нарықтық экономикакаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша
қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет
етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін
жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені
олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде
басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын
қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық
етуді жүзеге асыра алады.
Бұған дейін біз бизнесті тек “Өзінің қара басына пайда
табу-шылар”, ал маркетингті - “жеке өзіне ғана пайда табу
мақсатында өн-дірісті басару мен тауар өткізу жүйесі” деп есептеп
бұрын “Менеджмент” және “Менеджер” ұғымдары қанаушылық
анықтаушы ретінде қолданылды. Ал қазір бұл сөздер жалпы
бұқаралық мәнге ие болып, адамдардың әлеуметтік биік дәрежесін,
олардың арнайы қызмет түріне жататындығын бейнелейді.
Соңғы уақытта біздің сөздік қорымызға “менеджер”,
“менеджмент”, “маркетинг” ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін
қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда “басқа біреу арқылы өз
мақсатына жету” болып шығады екен. “Менеджмент” (басқару)
ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің “манус”, яғни “қол,
күш” деген сөзінен шығып, алғашында мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген.
Кейіннен бұл атау адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды
басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін
болды.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен
фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен,
дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа
технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер
қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және
менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық
нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап
беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне
жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды
шығара алуы немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет
көрсете алуы тиіс. Кәсіпорындағы адамдар өндірстік процестің
маңызды элементі болып саналады. Жаңа кәсіпорынды құрарда жаңа
инвестицияны жүзеге асыратын ақша қаржысы мен капиталды нарық
капиталдарынан алуға болады. Ал өз ісін жетік білетін
қызметкерлерді іздеп табу анағұрлым күрделі іс. Басқарудың
міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты
мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз
жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес,
басшыларын ауыстырады.
Басқарудың сыртқы ортасы. Басқарушы кәсіпорынның сыртқы ортамен
тығыз байланыс Басқарушы әр жолы жоспар белгілеген кезде ол
ұйымнан тыс жерлердегі қоғам мүшесінің қажеті мен тілегін,
сондай -ақ шикізат пен адам ресурстарына, технологияға және сыртқы
ортаға байланысты басқа да сұраныстарын ескерді.
Кез келген ұйымдасқан кәсіпорын жүйе ретінде алуан түрлі
заттарды сыртқы экономикалық ортаға шығаруды және де одан кез
келген өнімді немесе қызметті алуы, сөйтіп сыртқы экономикалық
белсенді қатнас орнатыуы мүмкін.
Сыртқы экономикалық орта. Сыртқы экономикалық орта элементтеріне
жатьатыны: капитал, машиналар ғимараттар,тауар қорлары, кеңсе жабдықтары,
әртүрлі аспаптар, сондай-ақ қолда бар ақша; жұмысшы күші.
Сурет 1 – Басқару негізгі элементтер
Қойылған мақсатқа жету, міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті
мамандықтағы жұмысшы күшімен қамтамасыз ету. Адам - дарсыз күрделі
технологияны, капиталды және технология материялдарын тиімді пайдалану
мүмкін емес;
- баға деңгейі. Мәселен ақшаның құнсыздануы коммерциялық
кәсіпорындардың қалыпты қызметін бұзып қана қоймай, еңбек
өнімділігін де кемітеді. АҚШ-та барлық түрлеріне ықпал етудің басты
факторы;
- еңбек өнімділігі болады. Олар көптеген жылдар бойы еңбек
өнімділігін арттыру арқылы дүние жүзілік нарық бәсекесіне
ойдағыдай қатысып келеді. -жоғарғы білікті кәсіпкерлермен әкімдердің
болуы өте жоғары бағаланады. Басқару ішінде жоғарғы білікті
менеджерлерді және қабілетті басшыларды баулу өте маңызды мәселе;
- үкіметтің қаржы және салық саясатя сыртқы экономикалық ортаның
- маңызды элементі. Үкіметтің қолда бар несие қаржы саясаты жүзеге
асыру іскер әлемге едәуір дәрежеде ықпал етеді,сонымен қоса
оның ықпалы көпшілік іскерлік операцияларға әсер етеді.
- сатып алушылар. Тұтынушыларды тарта білу үшін кәсіпорын адамдар
нені қалайтынын және нені алғысы келетіндігін біліп отыруы тиіс
Компаниядағы ішкі ортаны бағалау және талдау. Кәсіпоынның ішкі
мүмкіндіктерді игере алатындығы, ал сыртқы мүмкіндіктерді
пайдалана білетіндігін, сондай-ақ өзіндегі әлсіз тұстарын айыра
алуын анықтаудың зор маңызы бар. Процестер көмегімен ішкі
проблемалар диагнозын жүзеге асыруды басқарушының тексеруі деп
атайды.
Басқарушының тексеруі мынадай функцияларға жүргізіледі:
маркетинг, қаржылар, бухгалтірлік есеп, өндіріс, адам ресурстары.
Маркетингті тексергенде мынадай факторлар қарастырылады: Нарық
үлесі және бәсекелесу қабілеті. Бұйым ассортиментінің алуан
түрлілігі және сапасы. Нарықтың демографиялық статистика. Тауарды
жұртшылыққа сатар алдында және сатқаннан кейінгі тексеру.
Нарықты зертеу және іздестіру. Тиімді өткізу, жарнама және
тауардың қозғалысы.
Пайдалар. Қаржылар – бухгалтірлік есеп. Қаржы күйін талдау
бәсекелесушілер- мен салыстырғанда ұйымның алдағы ішкі
мүмкіндіктері мен осал тұтастарын айқындауға мүмкіндік
береді.
1. Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздері
Өндірісті басқарудың ғылыми негіздерін қалыптастатыру өткен
ғасырдың соңғы жүз жылдығына басталды. Бұл процесс
тез арада әр жақты сипат ала тұрса да, оның
ойдағыдай өркендеу ортасы өнеркәсіптік өндіріс болды. Ғылым мен
техниканың дамуы өндірісті шоғырландыруға, ал соңғысы
өз кезегіндегі жаратылыс - техникалық білімнің барлық
саласында қарқынды іздестіру жұмыстарына ықпал етеді. Басқару -
дәстүрлерді, тарихты, концепцияларды, инстмтуттарды, теория мен
практиканы қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Басқару
практикасы, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісіне
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді
ұйымдастыру қажет болды.
Басқару - адамдардың кәсіптік қызметі. Бқл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасынан бастайық. Басқару –бұл ұжымдағы адамдарға
және жекеленген адамдарға. Олардың бірлескен (еңбек) жұмыс процесінде
мақсатты жүйелі ықпал ету. Осы анықтамадан бірқатар қортынды жасауға
болады. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекетке билік
ету қажеттігін көрсетеді.
Басқару процесі- бұл шешімді шығаруды, қабылдауды қабылданған шешімінің
орындалуы жөніндегі жұмыс барысы үйлестіруде, қабылданған шешімінің
орындалу барысын бақылауды бірсізділікпен жүзеге асыру. (І схема). Бұл
анықтама басқару әрекетінің мазмұнын да ашады.
Басқару процестерін басқарудың көптеген жүйелері мен салаларында жүзеге
асырады. Кәсіпорындар мен мекемелерде, колхоздар мен тасымалдау
орындарында, құрылыс пен жоғары оқу орындарында. Яғни, адамдар е ңбек
ететін ұжымының барлығында белгілі бір мақсатқа жету үшін басқару қызметі
бірінші кезектегі міндет болып саналады. Басқару процесі мемлекеттік
деңгейде де, шаруашылық ұйымында да бірдей жүргізіледі. Стратегиялық және
жедел проблемаларды шешкен кезде ол бір мақсатты көздейді, әрине, мұндай
жағдайда көбінесе “Стратегиялық басқару”,”жедел басқару” секілді
терминдерді пайдаланады. Бірақ мұнда басқару мазмұны өзгермейді.
Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады ол басқару функциясы” деп
аталатын басқару жұмысының нақты түрінен тұрады. Басқару функициясы-басқару
қызметінің нақты түрі, оны жүзеге асыру үшін арнайы амалдар мен әдістер,
сондай-ақ тиісті ұйымдық жұмыстар қолданылады.
Әрбір басқару функциясы процесс болып саналады, өйткені, бұлар да өзара
байланысты әрекеттер сериясынан тұрады. Басқару функциясы барлық
функцияның жалпы жиынтығы. Басқару функциясына ғылымының көптеген
салаларындағы ғалымдар зор көңіл бөлді.
Функция – бұл сонымен қоса әрекет, міндет жұмыс. Бқл мағынада функция
ұғымы басқару функциясының категориясын анықтаған кезде басқару
теориясында, сондай-ақ олардың ұйымдастыру жүйесіндегі басқа функциялардан-
өндірістік, әлеуметтік т.б. өзгешілігін көрсету үшін пайдаланылады.
Шешімінің орындалуын ұйымдастыру-қажетті жағдай жаса, міндетті түсіндір,
оны қалай орындау керектігін айт, дәлелде
1.Шешімді шығар және Ақпарат 3.Жұмыс барысының
орындау - кім, не үйлестір-пайда болған
істеу керектігін келіс-пеушілікті жоқ
айқында (диспетчерлер)
4.Бақылау-қабылданған шешімге сәйкес, мұқият есептеуді
негізге ала отырып жұмыс барысының орындалуын өлше.
Сурет 2 - Шешімінің орындалуын ұйымдастыру
Басқарудың барлық функциясы бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса,
олар бір-бірімен сіңісіп кетеді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, басқару
функциясына деген көзқарас және олардың жіктелуі алуан түрлі.”Менеджмент
негіздері” кітабының авторлары басару қызметінің елеул і түрлерін шағын
категорияларға бөледі. Мұның өзін қазіргі кезде барлық ұйымдарға қолдануға
болады. Авторлардың пікірінше, басқару процесі олардың өзара байланысты
функцияларынан: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мотивация және бақылаудан
тұрады.
Басқару функциясы: Жоспарлау. Ұйымдастыру. Мотивация. Бақылау.
Алдыңғы тараудан бізге басқару процесінің төрт функциясы белгілі:
жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация және бақылау. Олар коммуникация және
шешім қабылдау процестерімен байланысып біріккен. Олардың негізгі мазмұнын
қарастыралық.
Жоспарлау барлық басқару функциясының ішіндегі ең елеулісі болып
саналады. Жоспарлау кәсіпорын мен бөлімшенің мақсатын таңдап алудан
тұрады., сондай-ақ осы мақсатқа жету амалдарын қарастырады.
Ұйымдағы жоспарлау екі себептің әсерінен туындайтын жеке бір жолғы құбылы
емес. Біріншіден, кейбір ұйымдар мақсатқа жеткеннен кейін өмір сүрудің
тоқтады, өйткені олар бастапқыда сол көздеген мақсаты үшін құрылады.
Алайда, көпшілік ұйымдар өмір сүруін мүмкіндігінше ұзарта түседі. Сондықтан
олар алғашқы мақсатын толық орындаған жағдайда өз мақсаттарын жаңадан
айқындайды немесе өзгертеді.
Екінше себеп, мұнда жоспарлау үздіксіз жүзеге асырылуы тиіс ш
болақшақтағы тұрақты
белгісіздік. Қоршаған ортадағы өзгерістің немесе тұжырымдауғы қателіктің
әсерінен, жоспарды жасған кезде оқиға басшы ойлағандай болмауы мумкін.
Сондықтан жоспардың ақиқаттығына көз жеткізу үшін оны келісе отырып
қайтадан қарап, пысықтап шығады.
Стратегиялық жоспарлау - дегеніміз басшы қабылдаған әрекеттер
мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жету
үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді. Стратегиялық жоспарлау
басқару шешімін қабылдауға, алдына бірлесіп жұмыс істеуі
нәтижесінде жеткен жетістіктері үшін қөтерме сыйлық
берілетіндігі ескеріледі, сондай-ақ олардың арасындағы
кикілжіңге, дер кезінде тосқауыл қойылады.
Тактикалық жоспарлау. Барлық басқару функциясының ішінде
жоспарлау ең елеулісі болып саналады, өйткені мұның өзі кез
келген балама әрекеттерді таңдап алуға байланысты.
“Жоспарлау” ұғымына мақсатты айқындау және оған жету жолдары
енеді: батыста кәсіпорынның іс-әрекетін жоспарлау, өткізу, қаржы,
өндіріс және сатып алу секілді маңызды бағыттар бойынша жүзеге
асырылады.
Жоспарлау процесінің өзі төрт кезеңнен тұрады: жалпы мақсатты
ойластыру; белгіленген біршама уақыт кезеңіне (2, 5, 10 жылға)
арналған мақсатты айқындау; оған жетүдің жолдары мен амалдарын
айқындау; жоспарлы көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру
арқылы қойылғае мақсатқа жетуді бақылау.
Кәсіпорын әрқашанда жалпы нарықтың шағын бөлігі ғана болып
саналатындықтан, ел экономикасына дәл жоспарлау үшін дәл ақпаратты
мүкіндінінше көбірек алу қажет. Барлық жоспардың табыс және
шығын бөліктерінің сальдосы (актив пен пассив жиынтығы) бюджетке,
яғни шығын мен табыс жоспарына енгізіледі, өйткені мұндайда
негізгі бағыт өтімділікті – кәсіпорынның төлем қабілетін сақтау
болып саналады. Әдетте, жекелеген жоспарлар тек сандық көрсеткіштер
бойынша жасалады да, оларды өзара байланыстырғаннан кейін ғана ақша
көрсеткіштерін есептейді.
Ұйымдастару. Ұйымдастыру –демек нендей бір құрылым құру. Ұйым өзінің
жоспарын орындау, сол арқылы мақсатына жету үшін конструкциялауға қажетті
көтеген элементтер болады. Ұйымда жұмыста адамдар істейтін болғандықтан
ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі- ұйым ішіндегі толып жатқан
міндеттерді, соның ішінде басқару жұмысын кімдердің орындау керектігін
анықтап алу. Басшы адамды нақты жұмыстарға бөледі, Жекеленген адамдарға
тапсырмалар мен биліктер немесе ұйым ресурстарын пайдалану правосы
беріледі. Мұның өзі олардың өз міндеттерін тиянықты орындалуына деген
жауапкерлік жүктейді.
Ұйымдық құрылыды қалыптастырған кезде, отындық және шет елдік көп
жылғы басқару практикасында оны құрудың ұйымдық прициптерін
басшылыққа алу қажет. Басқаруды ұйымдық құрылымын қалыптастыранда
мына төмендегілер қолданылады: Жарлық беру мен дербес жауап-
кершілік принципінің тұтастығы. Бұл қосарлы бағыныштылықты және қа-
рама-қарсы нұсқау алу мүмкіндігін жояды. Линиялық және функционалдық
басшылықтың аралығындағы дәл шекараны анықтау принципі. Линиялық бас-
шылық өндіріс өнімдерін жүзеге асыруы, ал функционалдық-линиялық
басшылыққа жәрдем көрсетуі, оны қажетті ақпараттармен т.б. жабдық-
тауы тиіс.
Мотивация. Егер кімде кім ұйымдағы нақты жұмысын орындамаса, онда тіптен
ойдағыдай жасалған жоспардың және ұйымның неғұрлым жетілдірілген
құрылымының ешқандай мәні болмайды. Сондықтан мотивацияның міндеттерді
жоспарға сәйкес орындау. Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-
амалдар мен құралдар жиынтығы. Басқарушы мұны негіздеген мақсатқа
жету үшін ішкі қозғаушы күшті (мотивтерді) пайдаланады.
Басқару процесі әрқашан сәтті бола бермеуі мүмкін. Жоспар да
ойлағандай орындала бермейді.Ұйым басшысы өзінің алдына қойған
мақсатына жеткенін анықтауы үшін, өз қатесін және
қызметшілерінің қатесін байқауы үшін бақылау қажет. Бақылау
функциясы өндіріс процесінің нақты барысын ұдайы бақылаудан
және басқарудың келесі циклінде қажетті іс әрекеттерді
айқындау мақсатында оны белгіленген бағдарлама бойынша
салғастырудан тұрады. Бақылаудың үш түрі бар: алдын ала,
күнделікті және қорытынды бақылау.
- Алдын ала бақылау. Мұндай бақылауды жүзеге асырудың негізгі
құралдары- белгіленген ережелерді, процедураларды және жүріс – тұрыс
линиясын жүзеге асыру.
- Күнделікті бақылау. Жұмыс барысында жүзеге асырлады, оның
обьектісі көбінесе бағынышты қызметкерлер, ал мұның жүзеге
асырушы тікелей басшы.
- Қорытынды бақылау. Мұның екі маңызды функциясы бар.
Егер жоспарлауға қажетті ұқсас жұмыстарды алдағы уақытта атқару
ұсынылған жағдайда, қорытынды бақылау басшыға ақпаратты
ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Басқару шеімінің мәні, қасиеті және
ролі.
Басқару қызметі процесінде шешім қабылдау ең түйінді мәселе.
Шешім қабылдау басқару процесінің міндетті, қажетті бөлігі.
Басшының кез келген әрекеті іс жүзінде белгілі бір шешім
қабылдаудан басталады.
Кәсіпорынның және ондағы бөлімшелер қызметінің нәтижесі басшының
дер кезінде шешімді дұрыс қабылдау қабілетіне әрі оны жүзеге
асыра білуіне, ал жеделдігі мен дұрыстығы тәжірибесі мен біліміне
байланысты. Егер ол өндірісті, технологяны және адамды жақсы
білетін болса, жұмыс тәжірибесі мол болса, онда оған шешім
қабылдау қиынға түспейді.
Басқару шешімінің маңызды талабы оның сонылылығы. Күрделі
өндірістік жағдайда, әсіресе жұмыстың қауырт кезінде, егер барлық
факторларды ескеруге көп уақыт кететін болса, онда шешім
қабылдауды кешіктіріп, жұмыстың орындалуына кедергі жасағаннан
гөрі, ең дұрысы тәуекел еткен жөн. Басқару шешімінің маңызды
талаптарының бірі – м ақсаткерлік. Шешім ұжымның мақсатын, басты
міндеттерін білідіреді, кез келген жұмысты тікелей орындаушыларға
берілетін тапсырмаларды айқындайды. Ірі шаруа-шылық шешімдері бірнеше
мақсатты айқындайды.
1.2 Компаниядағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
Баскару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы. Адамдардың саналы,
мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық заңдардың объективті
заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы зандардың талаптарын танып
білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай
отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қоғам
қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса, өндірістік
қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі — бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны
басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржыны
басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде,
мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында,
мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің
үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының
тәуелсіздігі болып табылады. Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар
қойылған:
- басқарудағы демократизм;
- қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);
- басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі
(ұштасуы);
- басқарудың ғылымилығы;
- орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
- басқарудағы жауапкершілік;
- шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, түтқасы ретіндс пайдалана-ды және сөйтіп, қоғамдық
өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен
заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау.
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару.
Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы басқармаларының
аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың
жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады, ведомствоға
қарасты кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интсл-лектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесс ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары) кредит
және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің, факторингтің
және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық
жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар — олардың қатысушыларының жалпы жиналысы
(өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің
жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің
лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды
адамдардың қүрамына мыналарды қосады: қаржы жоніндегі вице-президентті
(басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне
— қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жске қызмсткср-лер — шаруашылық жүргізуші субъектісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржы бөлімі
Жоспарлау- Банк және кассалық Есеп айырысу бюросы
экономика-лық бюросы операциялар бюросы
ТОПТАР
Қаржылық-крОперативтік-Экономика -лыСатып Жеткізуші- Кінәрат -
едиттік жоспарлау қ талдау алу-шылар лермен есеп талап тобы
жоспарлау және бақылау мен есеп айырысу
айырысу
бюросы
Сурет 5 - Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі
Қазіргі уақытта қаржыны басқаруды жетілдіру — бұл процссте
автоматтандырылған жүйелерді жасап, оларды қаржыны басқаруға ендіру мен
үйлестіру негізінде жүргізіліп отыр. Экономикалық-математикалық әдістер мен
электронды-есептеу техникасына негізделген басқарудың автоматтандырылган
жүйелері (БАЖ) қаржыны жалпы басқарудың бір бөлігі болып табылады. Қаржыны
басқарудың автоматтандырылған жүйесі деп қаржыны, қаржы жүйесін тиімді
басқаруға мүмкіндік жасайтын есептеу және ұйымдық техниканың, байланыс
құраддарының әкімшілік, экономикалық, математикалық әдістерінің жиынтығын
айтады. Ол есепкс алу, жоспарлау және ұлттық шаруашылықты басқару үшін
ақпаратты жинау мен өңдеудің жалпы мемлекеттік автоматтандырылған жүйесінің
қосалқы жүйесі ретінде көрінеді.
Қаржыны басқаруда қаржы есеп-қисаптарының автоматтандырылган жүйесі
(ҚЕАЖ) қолданылады. Ол өзара байланысты, бірлесіп іс-әрекет ететін
функциялық, қамтамасыз етуші, технологиялық қосалқы жүйелерден түрады.
Ұйымдық тұрғыдан ҚЕАЖ дегеніміз бір-бірімсн өзара байланысты мына қосалқы
жүйелердің жиынтығы:
- ұйымдық-экономикалық қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету;
- бағдарламалық қамтамасыз ету;
- техникалық қамтамасыз ету;
- ұйымдық-құқықтық қамтамасыз ету;
- технологиялық қамтамасыз ету;
- кадрмен қамтамасыз ету.
Ұйымдық-экономикалық қамтамасыз етудің қосалқы жүйесі ҚЕАЖ жүйесінде
бастысы болып табылады, бюджеттерді жасау және оның атқарылу процесін
автоматтандырудың әдістемелік және ұйымдық алғышарттарды жасайды, басқа
қамтамасыз етуші қосалқы жүйені үйлестіреді және өзара байланыстырады, ҚЕАЖ-
дің барлық деңгейлеріндегі жұмыстың әдістемелік бірлігін анықтайды.
ҚЕАЖ-да әр түрлі функциялық қосалқы жүйелер болуы мүмкін: бюджеттің
жиынтық есептері, мемлекеттің кірістері, мемлекеттік мекемелердің шығыстары
және бюджет есебінен жүргізілетін шаралар, шаруашылық жүргізуші
субъекгілердің қаржысы.
"Бюджеттің жиынтық есептері" қосалқы жүйесінде есептердің
кешендері бір текті есеп-қисаптардың топтары бойынша қалыптас-тырылған.
Басқа қосалқы жүйелердің блогтарында есептердің кешендері кірістердің
немесе белгілі бір саланы немесе мекемелердің және шаралардың
топтарын қаржыландыруға жүмсалатын шығыстардың түрлері бойынша бөліп
крсетілген.
1.3 Компанияның инвестициялық саясаты
Инвестициялар – деп өнеркәсіптің құрылыстық, ауыл шаруашылы-ғының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық қызметін мақсаты –
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестициялық көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) құн немесе таза
табыстың жинақталған бөлігі болып саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны
өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебші жұмылдырады. Негізгі
капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігіне
қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп тіршілігі инвестицияны
жіктеудің көптеген критерийлрдің алдын ала айқындайды. Қаржылық инвестиция
өзінің пайдалану мерзіміне қарай, қысқа және ұзақ мерзіміді болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық
– өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестициялардың классификациясы. Қаржылық инвестициялар – бұл
субъектінің табыс алу мақсатында пайдаланатын активі (мысалға: пайыздар,
роллшілер, дивиденттер, және жалға ақы), инвестициялланған капиталдың өсімі
немесе алынатын басқа да олжалар (мысалға, коммерциялық мәліметін
нәтижесі). Сондай-ақ, қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын
мүліктер де жатады. Қаржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы (құнды)
қағаздар да саналады. Барлық бағалы (құйды) қағаздар екі топқа бөлінеді –
ақшалай және күрделі (капиталды) болып саналады. Ақшалай бағалы қағаздарды
алған кезде ақшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімдеді. Бұл борыштық
бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар
және т.б. жатады. Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие
болады және олар өзінің номиналдық (аталуы) құнынан төмен бағаға сатып
алудың есебінен қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, қысқа
мерзіміге (бір жылдан аспайтын уақытқа) беріледі.
Капиталды бағалы қағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын (қорын)
құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады.
Бағалы қағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін
куәландыру үшін олар былайша бөлінеді. Бағалы қағазды ұсынушыға –
құқықтарын орындау үшін, бірақ олардың иелерін теңестіруді
(идентификациялауды) талап ететінді, ұстаушылардың атына тіркеу
жасалынбайды. Ұсынушы бағалы қағазды куәландыратын құқығын басқа адамға
қарапайым жолымен қолына береді. Атаулы бағалы қағаздар – белгілі бір
адамның атына жазылады. Бағалы қағаздарда куәландыратын құқықтары алдағы
қойылған талапты жеңілдету үшін белгіленген тәртіппен басқа тұлғаға
беріледі. Атаулы бағалы қағаздар бойынша құқық беретін адам соған сәйкес
келетін талаптардың орыныдалуы емес, ондағы тиесілі талаптың заңды
еместігіне жауап береді.
Ордерлік бағалы қағаздар – ол ең алғашқында иемденушінің апта немесе оның
бұйрығы бойынша жазылады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау үшін қайта
бағалаудың мерзілімділігін айықтау керек. Ұзақ мерзімді инвестициялардың
бір түрін бір мезгілде ғана қайта бағалаған жөн. Ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялардың үстеме бағасының сомасы меншік капиталын өсіреді.
Инвестицияның құны келіп кетсе, онда ол инвестицияның үстеме бағасының
есебінен төмендейді. Егер инвестицияның үстемесі болмаса, онда ол шығынға
жатқызылады. Егер де ұзақ ерзімді қаржылық инвестицияның құны қайта
бағалаудың нәтижесінде азайса, содан соң көбейсе, алдынғы ұзақ мерзімді
қаржылық инвестицияның азайған құны өзінің бастапқы қалыпына келтіреді. Сол
қалпына келтірілген сома қаьылданған есеп салсатына байланысты табыс немесе
таратылмаған табыс ретінде танылады.
Қаржылық инвестицияны қайта бағалаудың кезенділігі әрбір субъектінің
есептік саясатында ескеріледі, ал оған: не нарық бағасының биржада
түзетілді, не әділ бағасы негіз бола алады. Ұзақ мерзімді қаржылық
инвестиция туралы шешім қабылдау процесі ең қиын, әрі қайшылық тұғызатын
қаржылық мәселелер болып табылады. Инвестор әрқашан да ұзсқ мерзімді
инвестицияға қаражатын сала отырып, болашаққа табыс алуды көздейді. Бірақ
ондай болжамды тек қана инвестициялық жоба беруі мүмкін. Сол ұзақ мерзімді
инвестицияның тиімділігін анықтау үшін, ең көп тараған талдаудың төрт әдісі
пайдаланылады: Инвестициялық табыстың орташа нормасы;
- өтеушілік;
- табыстың ішкі нормасы;
- таза ағымдағы құны;
Инвестициялық табыстың орташа нормасының әдістемелік ұзақ мерзімді
қаржылық инвестицияны бағаланған кезде кәсіпорының белгілі бір уақыт
кезеңіндегі салық салынғаннан кейінгі орташа жылдық табыстан болған
ауытқұдан есептелінеді, демек ол жобадағы инвестициялық табыстың орташа
нормасы инвестицияның не өсуіне, не азаюына әкеледі, яғни азайған кезде
оларды қайта бағалауға тура келеді, демек оның әділ құнын қалпына келтіру
керек. Инвестицияның өтеушілік мерзімнен (кезеңін) есептеу әдісі негізінен
инвестицияның бастапқы салынған сомасын жабу үшін қажет, өтеушілік мерзімін
анықтау, демек жобаны тске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасы, оның
бастапқы инвестиция сомасына тең болғанға дейін созылады және де ол
инвестицияланған қаражаттың табыстарының есебінен қайтарылады.
Өтеушілік кезеңін есептеу әдісі тобының тәуелдігі жөніндегі мәселеге
алдын ала жасап береді, ал ол (тәуелдік) өз кезегіндегі инвестициялық
сомаларды қайтару мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді. өтеушілік
мерімі қысқа болған сайын, жобадан түсетін ақшалай қаражаттардың да түсімі
көп күтіледі, яғни шаруашылық субъекерінің өтімділік деуші де артады. Бұл
әдіс Қазақстанның шаруашылық субъектілерінің тәжірибесінде кең таралған,
әсіресе оның коммерциялық банктерінде басымдалығы айқын байқалды, ал егер
өтеушілік кезеқті 3-4 жылды құрайтын болса, онда бұндай жобаны қабылдау
үшін кең көлемдегі зертеулер керек. Өтеушілік мерзімін есептеу әдісі
инвестициялық жобалардың тиімділігі жөнінде толық түсінік бермейді, өйткені
ол уақыты бойынша түсетінақшаның әртүрлі құнын ескермейді, сондай-ақ өтелу
мерзімі аяқталғаннан кейін түскен табыстық эффектісі де толықтай
бағаланбайды. Осы кемшіліктерді ескере отырып, өтеушілік әдісін тек
тәуелдік жөнінде түсінікті алу үшін, алдын ала жасалатын қарастырылады.
Шаруашылық субъектісінің ішкі табыстар нормасы өзінің физикалық мәні
бойынша тек инвестициялардан алынатын пайыздық мөлшермесін қалыптасытрады
және сол бойынша инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін несие алуына
болатындығын да көрсетеді.
Кәсіпорындағы инвестициялық қызметтінің экономикалық әдістерінің жүйесін
оңтайландыру. Мұнайгаз өнідіретін кәсіпорындарды зерттеу жүргізу
нәтижесінде кәсіпорындағы бағдарлама мониторрингі және болжау әдістері
арқылы экономикалық әдістер жүйесі құрылған. Ол кеңорындарды игеруден қаржы
көрсеткіштерін оңтайландырады.
Бүгінгі күні кәсіптік – ресурс әлуетінің интесификациясы – ұңғымаларды
оңтайландыру, жаңа технологияларды қолдану есебінде жүргізіледі. Кеңорынды
игеру үшін жобаның өңделуіне байланысты және техника – экономикалық
зерттеуге, өйткені ол ұзақ мерзімді болашағын көрсетеді. Бірақ нарықта бұл
жағдай тез арада өзгермелі болады, осы себепте жылдық бағдарламаның
құрылуын талап етеді. Кәсіпорындағы инвестициялық қызметі-нің экономикалық
әдістерінің жүйесін оңтайландырудың негіздері болып:
- Кеңорындағы дамуы ұзақ мерзімді болашағы (15-20 жыл) ресурстар базасын
орнын толтыру есебімен құрылады.
- Кәсіптік бағдарламаның жылдық экономикалық негіздемесі, мұнайды өндіру
көлемін ұлғайтуды қамтамасыз етеді және геология – техникалық шаралар
кешенінің табыс индексін саралау негізінде оңтайландырады.
- Геологиялық – техникалық шаралардың мониторинг жүйесін пайдалану мақсаты
жоспарланған қаржы көрсеткіштерінің ауытқуы мен нәтижесі төмен табылады.
- Геологиялық – техникалық шаралар үшін ұңғымаларды іріктеуді, экономикалық
нәтижелілігінің экспресс бағалануы жүргізілуі керек.
- Бюджеттеу жүйесін жауапкершілік оталығымен іске асыру.
- Мұнай өндіруші кәсіпорының инвестициялық қызметтің тәртібі инвестициялық
портфельдің құрылуын өзіне қосады.
- Геологиялық – техникалық шараларын жүргізу үшін, бірігей экономикалық
әдісін өндіру.
- Бірігей болжамды экономикалық көрсеткіштерді (мұнай бағасы, доллар
бағаны, инфекция және т.с.с.) есеп айрысу үшін бекіту;
- Инвестициялық сұранысының құрылуы;
- Бекітілген пішін ішіндегі, геологиялық – техникалық шаралардың
экономикалық тиімділігін есептеу.
- Компанияның стратегиялық мақсаттарын инвестициялық жобаның сараптамасына
сәйкес келеді.
- Инвестициялық жобаны іске асыру және мониторингі.
- Инвестициялық жобаны ай сайын бақылау
1. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫН ФАКТОРЛАР
Мұнайгаз кешенінің өткен аралықыта өзінің дамуы барысында өтті, көптеген
проблемалар мен оның тиімді шешу жолдарын іздестірді. Бұған біз қазақ МКГ
басқа салаларға қарағанда нарыққа оңай білімделіп және оның тез арада
жетіліп отырғаны көзіміз жетіп отыр.
Бүгінгі күш Қазақстан территориясында 208-ге жуық мұнайгаз кең орындары
бар. Мұнайгаз аудандарының даму аймағы 1 млн. 700 мың км2 тең, бүкіл
территорияның 62% құрайды. Көмірсүтектің қорларының көп болуы әлем нарығы
да қолайлы жағдай, яғни мұнай мен газ конденсатын өндіру процесін
жоғарлатуы. 2003 жылы мұнай мен газ конденсаты өндіру көлемі 51,4 млн.тн.
құрады. Алдынғы жыл мен салыстырған 8,5% жоғарлаған, соңғы 4 жылда
мемлекетте және газконденсатын өндіру көлемі 2 есе өсті. Мұнайгаз кешенің
де инвестициялық қызыметі пен бірге жаңа мұнайгаз кең орындары ашылуда.
Сонымен бірге мұнай газ кешені стратегиялық мақсаттарға жету үшін
экономикалық қолайлы жағдайлар жасап, оның дамуына ешқандай кедергі болмауы
тиіс.
МГК –нің дамуына келесі факторлар әсер етеді. Негізгі факторларға
жататыныдар: Минералдық шикізаттар базасы, геологиялық барлау, әлемдік
көмірсүтек нарығы, инвестициялар, салық саясаты, тасмалдау жүйесі, мұнай
өндеу қуаты, ҒТП жетістігі.
Қазақстандағы МГК дамуының негізгі минералды шикізат бағасы болып
табылады, өйткені мұнсыз мұлайды өндіру және сақтау мүмкін емес. Мұнайгаз
өнеркәсібіндегі өндіру мүмкіндігі барлауға эксплуатацияға дайындықпен
негізгі өндіруші провинциялары, болашақ жаңа провинцияларды ашылуы,
шығындалған қуатты өтеу мүмкіндігі. Шикізат бағасындағы баты проблемалары
нарық жағдайындағы мемлекеттің мұнай және газ барлау жұмыстарын
қаржыландыруды қамтамасыз етпегендігімен байланысты, компанияларды
қаржыландыру экономикалық тұтқалар біріктірілмеген.
Геологиялық барлау жұмысытарына мемлекеттік бюджетпен бөлінетін қаржы
көлемі, оны өтеу сомасына байланысты, олар компаниялардың нақты шикізат
өндіру көлеміне негізделеді. Жер қойлауын пайдаланушылар лицензияланды –
шарт жүйесін енгізгеннен кейін бюджетке, өндіруден төленетін риэтолдық
салығын төлей бастады. Мұнай жүйе геологиялық барлау жұмыстарын
қаржыландыруды төмендетуіне лап келді. 1996 жылы геологиялық барлау жұмысы
60% риеторлық сомасынан қаржыланса, 2002 жылға қарай бұл көрсеткіш
төмендеп 5%-ға жетті. Әлемдік практикада кеңінен тараған геологиялық барлау
жұмыстары, пайданың бірі бөлігінің аударымы пайдалы қазбалар ставкасы болып
табылады. Мұнайгаз кешені бұрынғы нәтижесі басқа салалар мен салыстырғанда
елесті құрып және тұрақты сыйлықты бюджеттің негізгі доноры болып табылады.
Мемлекетіміздің мұнайгаз кешеңінің даму деңгейіне әсер ететін маңызды
фактордың бірі – көмірсүтек шикізат әлемдік нарығының жағдайы мен дамуы,
осы нарықта мұнай мен газ бағаларды белгіленеді. Бізге белгілі мұнайдың
әлемдік бағасы көптеген факторлардың әсерінен құрылады. Оған сұраныс пен
ұсыныс аса маңызды роль ойнамайды. Сонымен қатар аса маңызды факторларға да
байланысты өзгереді. Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік,
ғылыми–техникалық өзгерістер т.б. Қазақстандағы қазіргі экономикалық
жағдайы әлемдік нарықтағы бағаның тәрбелісіне байланысты. Мемлекеттің
экономикалық саясатын өзгерту үшін қолайлы әлемдік жағдайын қолдану керек.
Ол үшін мұнай экспортынан және басқа да шикізаттан түсетін пайда
(инвестициялар) өнделген экономикалық секторы инвестицияланған,
экономиканың салалақ тиімдісін дамытуға жағдай жасау. Қазақстан
Республикасы конвекторлы экономикасында ғана әлеуметтік – экономикалық
дамуы. Мұнайгаз кеңесінің дамуына керектілері өнеркәсіптен инвестициялар,
шикізат базасын келтіру, жаңа технологияны тарту. Мұнайгаз кешенің дамуы 10
млрд.доллар инвестицияларды тартуы мүмкін, осыған орай экономиканың өсуі,
мұнайгаз кешенін басқа да салалардың дамуына әсер етеді.
Бүгінгі таңда инвестициялардың деңгейін шынайы сектордағы кәсіптік қуатты
ауысты. Жеткіліксіз және басты мәселесі болып табылады.
Қазақстан экономикасындағы инвестициядағы заң жүйесіндегі сонымен қатар
салық салудың әр түрлі кедергілерде бар. Ұзақ мерзімді тікелей
инвестициялар ды тартудың қолайлы мүмкінділігі жобаны қаржыландыру, яғни
нақты жобаға инвестицияны тарту, қаржылық ағының есебінен инвестицияларды
қайтаруды қамтамасыз ету.
Мемлекеттік инвестицияны тартудағы басты элементтерінің бірі болып
тәуелділіктің төмендетуі; бірінші кезекте институционалдық және салық
тәртібінің биімделуі мен оның икемділігінің жоғарлауы.
Инвестицияны тартудың басты жағдайының бірі ұтымды салық саясаты болып
табылады. Мұнайгаз кешеніндегі қолданылатынсалық жүйесінің заңдылығы нарық
жағдайына толығымен бейімделінбеген, көп жағдайда фискалдык сипатама
болады, бүгінгі таңдағы бюджетті толтыру көзін мақсатын етіп, ертеңгі салық
салу базасының не болатындығын ескермеуі. Жүргізіліп жатқан салық жүйесінің
жетілдірілуі, оның оңтайлығы мен икемділігінің жоғарылауы және
биімделінуінде.
Оңтайландырылған салық салу жүйесі ең алдымен аз дебиттік ұңғылаға
тиесілі болу керек, осыған орай экономикалық жағдайдағы көпжақты жаңа
технологияларды кең орындарды барлауда тиімді қолдануболып табылады. Егер
шетелдік тәжірибеге сүйенсек, онда көріп отырғанымыз, көптеген мұнай
өндіруші мемлекеттерде салық тәртібінің ырықтандырылуы жүргізіледі әсіресе
өндірудің жоғарғы шығындарымен салыстырғанда. Икемді салық салу
қолданылады, жобалық – бейімделінген салық салу орны бар, бұған сәйкес
салық салу. Жалпы түсім емес пайда болып табылады. Бұл компаниялардың
қолайлы пайда және инвестицияланудын қамтамасыз етеді.
Қазақстандағы жер қойнауын пайдаланушыларға салық бойынша тәртібінің 2
үлгісі анықталынған. І үлгісіне жер қойнауын пайдаланушылар-дың бүкіл салық
түрлерін қамтиды оларға пайдаға қосымша салынатың салық, бонустар, роялти.
ІІ үлгісіне бүкіл салық түрлері және бюджетке төленетін міндеттемелер, оған
қоса бонустар, роялти оған қоса өнімінің бір бөлігіні Қазақстан республика
өнімді болу шартына сәйкес. Мұнайға акцизды шығарып тастау және басқа да
қазбалықтарға да, қосымша пайдағы, жер салығына және мүлікке салынатын
салық жатады. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізі факторларынына жер
қойнауын пайдалануына ұйымдастырылған – құқықтық алқаны жиыннаң негізгі
жатады. Қазіргі уақыттағы жүргізіліп жатқан келісім шарттағы қабылдаушы
мемлекет арасындағы және шетелдік – фирма, инвесторлар мақсаттары мен
міндеттемелеріне айырмашылықтары бар. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізгі
шарты тасымалдау жүйесі болып табылады. Өндірістің үрдісі кезінде алынған
мұнай, мұнайгаз өндірістің кәсіпорындарынды өткізу, тұтынушыға жеткізуді
тек қана конвекторлы жүйе арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Ол мынадай
жолдар арқылы теміржол, құбырлар, танкерлер. Мұнайгаз өндірілетін
кәсіпорындар мұнай мен газды әрі қарай өндеуді отандық заводтарға,
мемлекеттік шектеуге байланысты жеткізеді.
Тасымалдаудың ең тиімді түрі – ол құбыр жүйелері. Қазақстандағы мұнай
және газды тасымалдау жүйесінің негізгі операторы – ұлттық компания
Қазмұнайгаз болып табылады. Ол 6400 км – ден аса мұнай құбырлары мен 3000
км су жиыны. Ол Қазақстандағы МӨЗ ішкі мұнайды тасмалдау және шетелдерге
экспорттауды да қамтамасыз теді. Мемлекеттегі мұнайқұбырларының тасмалдау
саясаты негізінен мұнайтасымалдау экспортының инфрақұрылымына бағытталған.
Қазақстанда басты мәселелерінің бірі – ол газ желісі және газды сақтау
туралы дұрыс шешім қабылдап және жаңа жобаларды жүзеге асыру. Сыртқы
нарыққа газды экспорттаудың тиімді жолдары. Жұмыс істеп жатқанда газ
тасмалдың жүйелерін қайта құру мен жаңарту, жаңа газқұбырларын салу
қамтамасыз ету.
Мұнайгаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
1.1 Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздедері
1.2 Кәсіпорындағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
1.3 Кәсіпорынның инвестициялық саясаты
2 ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫНТ
ФАКТОРЛАР
2.1 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндірісінің қазіргі
жағдайы
2.2 Қазақстан Республикасындағы мұнайгаз өндіретін ұлттық
компаниясы Қазмұнайгаз
2.3 Қазмұнайгаз компаниясының шоғырландырылған қаржы
көрсеткіштері
3 МҰНАЙГАЗ ӨНДІРЕТІН КОМПАНИЯЛАРДЫҢ СТРАТЕГИЯЛЫҚ ЖӘНЕ
ОПЕРАТИВТІ БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІ
3.1 Мұнайгаз өндіретін компаниялардың ресурсты-өндірістік
әлуетін басқару
3.2 Мұнайгаз өндірісіндегі стратегиялық жүйені басқару
интеграциясы
3.3 Мұнайгаз кешеніндегі жаңа ақпараттық әдістерді басқаруды
іске асыру
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Дипломдық жұмыста жүргізілетін зертеудің мақсаты - нарық жағдайындағы
экономикалық басқаруды ұйымдастырып, нәтижелі мақсаттарына
жетуін қамтамасыз ететін факторларын анықтау.
Нарықтық экономикаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша
қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет
етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін
жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені
олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде
басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын
қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық
етуді жүзеге асыра алады.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен
фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен,
дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа
технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер
қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және
менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық
нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап
беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне
жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын құру.
Басқарудың міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне
жұртшылықты мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар
әрі тиімсіз жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды
емес, басшыларын ауыстырады.
Жұмыстын зерттеу объектісі- компанияның құрлымы, басқару жүйесінің
ұйымдастырылуы болып табыла.
Мұнайгаз секторындағы аса ірі жер қойнауының пайдалнатын компаниялар ЖШС
ТеңгізШевройл компания концорциумы, Қарашығанақ жерқойнауында барлау және
өндіру. Қарашығанақ Петролеум Оперейтинг және Қазақстан секторындағы
Каспий теңізі Аджип, А.Қ. СНПС Ақтөбе мұнайгаз, ұлттық компания
Қазмұнайгаз, АҚ Маңғыстаумұнайгаз, АҚ Қаражанбасмұнай.
ҚазМұнайГаздың стратегиялық міндеттерінің бірі жаңа не игеріліп жатқан
Қазақстан аумағындағы шикізат активтерін сатып алу, ап ұзақ мерзімді
перспективада Каспий теңізінің қазақстандық секторындағы кең орындарын
игеру бопып табыпады.
Мемлекеттің стратегиялық мүдделерін қамтамасыз ету шеңберінде ҚазМұнай
Газдың қызметі ірі мұнай-газ жобаларын (Теңіз, Солтүстік Каспий,
Қарашығанақ) сатудың экономикалық тиімділігін арттыруға, мұнай тасымалдау
мұмкіндіктерін және мұнай-химия өндірісін дамытуға бағытталған.
"ҚазМұнайГаз" - көмірсутегі өндіруден, тасымалдау мен өңдеуден бастап
арнаулы сервистік қызмет көрсетуге дейінгі толық өндірістік циклды жүзеге
асыратын тігінен интеграцияланған мұнай-газ компаниясы.
Компанияның қазақстандағы мұнай өндірудегі үлесі 16 пайызға жуық, ал
бірлескен кәсіпорындардағы қатысуымен - 35 пайызға жуық.
ҚазМұнай Газ - бұл мұнай тасымалдаудың 65 пайызы, газ тасымалдаудың
100 пайызы, танкерлік тасымалдаудың 100 пайызы. Компанияның қызметі
республика ЖІӨ-інің оңнан бір бөлігін қамтамасыз етеді.
ҚазМұнайГаз ҰК АҚ 33 ұйымның акционері және қатысушысы болып табылады,
олардың ішіндегі ең ірілері:
- ҚазМұнай Газ Барлау Өндіру АҚ
- Теңізшевройл ЖШС РетроКазақстан АҚ ҚазТрансОйл АҚ (мұнай
тасымалдау)
- ҚазТрансГаз АҚ (газ тасымалдау)
- ҚазМұнайТеңіз АҚ (теңіздік мұнай операциялары)
- Қазтеңізкөлікфлоты АҚ(танкерлік тасымалдау) ҚазМұнайГаз саудаүйі
АҚ(ішкі және халықаралық нарықта мұнайды және мұнай енімдерін сату).
- Қазақ мұнай және газ институты АҚ (мұнай-газ жобаларына жобалық және
ғылыми қолдау көрсету).
Елдің газ экспорттау әлеуетін өсіру жөніндегі жоспарларды ескеріп,
ҚазМұнайГаз қазақстандық газды тасымалдаужобаларынәзірледі. Осы кезеңде
Қазақстян - Қытай газ құбырын салу жобәсына үлкен назәр бөлініп отыр.
Қытай тарапымен бірлесіп, осы газ құбырын салу мүмкіндігі бойынша алдын-ала
зерттеулер аяқталды және инвестициялардың негіздемесін әзірлеу жөніндегі
жұмыстар басталды. Осы қарастырылған мәселелер бойынша, яғни
компанияның ішкі құрылымдағы үрдіске жататын-зерттеу затты.
Компанияның шоғарландырма қаржы есептемесі, негізгі қорлардың басты құн
принципінде жүргізіледі. Қазақстан Республикасы бекіткен стандарттарына сай
“Бухгалтерлік есеп” - ке негізделе жүргізіледі.
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес қаржылық есепті, бухгалтерлік
жазуларды теңге де жүргізуі шарт. Қаржылық есеп – активтерді сатып алуға
және шаруашылық қызметіндегі міндеттерді өтеу.
Қаржылық есепті жүргізу үшін, басқарушы субъективті бағалауы керек.
Субъективті бағалау ақпаратқа негізделінеді.
Қаржылық есеп – бас компаниялармен еншілес компаниялардың, ішкі
операцияларымен, сомалары және ішкі шаруашылықтағы табысыты қамтиды.
Консолидациялау процесінің негіздері. Косолидацияланған қаржылық есебі
ішкі шаруашылық операцияларды, сомаларды және ішкі шаруашылық табыстарды
жойғаннан кейін, Орталық компанияның және оның еншілес компаниялардың
қаржылық есебі жатады.
Еншілес ұйымдар Басты компания оларды бақылауға алған күннен бастап,
консолидацияға түседі. Еншілес компаниялардың қаржылық есебі Басты
компанияныңесеп саясатты қолдану арқылы есептесу жылға дайындалады. Егер
есепте қателер болса, онда олар жойылып, дұрысталады. Басты компания толық
қамтитын инвестициялар үлесінің қатысу әдісімен есептелінеді. Бұл
есептердің дұрыс және тиімді жүргізілуін, оның дұрыстығын анықтау үшін-
жаңа ақпараттық технологияларды іске асыруды талап етеді.
Өндірістік кәсіпорындар ақпараттық технологияларды іске асырудағы басқару
міндетін келесі түрлерге бөлуге болады:
- автоматтандырылған басқару жүйесі (АБЖ) кәсіпорын мен бірге (АБЖ немесе
ERP);
- кәсіпорындағы өндіру үрдісін басқару (MES);
- АБЖ технологиялық үрдіспен (АБЖ ТУ немесе SCADA);
- Өндірістің автоматтандырылған техниканың дайындық жүйесі (ӨАТЖ ж немесе
САЕ) т.б.
Автоматтандырылған шешімді өсіру және әртүрлігіне байланысты болып
келеді, олардың өзара байланыстыру мәселесі, олардың арасында ақпараттың
берілуі, ақпараттың сенімділігі мен түгелділігі.
Ақпараттық технологиялар жүйесіне құрған кезде, “Талассыз жүйесі” және
“интегралданған жүйелер”принциптерді қолданады. Деректер базасы үшін,
мынадай түсінікті енгіздіреміз: қайта жабу жүйесі, деректер базасына
тәуелді жүйелер, бірдей формат бар деректер, өзара деректер ауысуын
оңайлантырады, келтірілген деректер базасын ақпараттар жүйесін құруға
мүмкіндік береді. Мұндай тәуелдік пен шектелген интеграция принциптері,
нақты жүйелерді құру кезіндегі мерзімді қысқарту және ақпараттық технология
жобасындағы тәуелдікті төмендетеді.
1 МҰНАЙГАЗ САЛАСЫНДАҒЫ БАСҚАРУ НЕГІЗІНДЕГІ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕР
Нарықтық экономикакаға көшкен кезде басқару жүесін жаңаша
қалыптастыруды қажет етеді; өйткені кәсіпорынның тиімді қызмет
етуі, көп жағдайда басқару шараларына байланысты. Ол үшін
жоғары білікті мамандарды - менеджерлерді даярлау қажет, өйткені
олар нақты жағдайды бағалап, аңғара біледі, әрі дер кезінде
басқару шешімдерін қабылдап, оның іс жүзінде асырылуын
қамтамасыз етеді, әрі ұжымға қазіргі талап деңгейінде басшылық
етуді жүзеге асыра алады.
Бұған дейін біз бизнесті тек “Өзінің қара басына пайда
табу-шылар”, ал маркетингті - “жеке өзіне ғана пайда табу
мақсатында өн-дірісті басару мен тауар өткізу жүйесі” деп есептеп
бұрын “Менеджмент” және “Менеджер” ұғымдары қанаушылық
анықтаушы ретінде қолданылды. Ал қазір бұл сөздер жалпы
бұқаралық мәнге ие болып, адамдардың әлеуметтік биік дәрежесін,
олардың арнайы қызмет түріне жататындығын бейнелейді.
Соңғы уақытта біздің сөздік қорымызға “менеджер”,
“менеджмент”, “маркетинг” ұғымдары тез енді. Менеджмент сөзін
қазақшаға дәл аударатын болсақ, онда “басқа біреу арқылы өз
мақсатына жету” болып шығады екен. “Менеджмент” (басқару)
ағылшын сөзі, оның түп төркіні гректің “манус”, яғни “қол,
күш” деген сөзінен шығып, алғашында мал бағу саласында, дәлірек
айтқанда ат тізгінін ұстау, меңгеру шеберлігін білдірген.
Кейіннен бұл атау адам қызметінің саласына ауысып, адамдарды
басқарудың және ұйымдастырудың ғылыми, практикалық мәнін білдіретін
болды.
Қазіргі кездегі басқару жоспарлау функциясы мазмұнының өзгеруімен
фактілерді жан жақты зерттеуімен , кәсіпорындардың ойдағыдай іс-
әрекетімен, басқаруды түпкі нәтижесіне қарай ұйымдастырумен,
дамыған теориясымен және маркетинг практикасымен, жаңа
технологияны жасауымен, адам факторын жандандыратын шешімдер
қабылдауымен сипатталады. Сонымен, басқарудың тиімділігін және
менеджерлердің іс- әрекетін экономикалық табыстар, экономикалық
нәтижелер арқылы ғана таразылауға болады.
Басқарудағы басты нәрсе – өзіне кәсіпорын мүддесіне жауап
беретін мақсаттар қою. Басқарудың жұмыс істеу міндетіне
жататыны- қолда бар адам мен материалдық ресурстар негізінде
тиімді кәсіпорын құру.
Кәсіпорын ең сапалы, әрі бағасы бір шама арзан тауарларды
шығара алуы немесе бәсекелестеріне қарағанда ең тәуір қызмет
көрсете алуы тиіс. Кәсіпорындағы адамдар өндірстік процестің
маңызды элементі болып саналады. Жаңа кәсіпорынды құрарда жаңа
инвестицияны жүзеге асыратын ақша қаржысы мен капиталды нарық
капиталдарынан алуға болады. Ал өз ісін жетік білетін
қызметкерлерді іздеп табу анағұрлым күрделі іс. Басқарудың
міндетіне, басшылық етуіне жаңа нарықтарды игеруіне жұртшылықты
мұқтажын қанағаттандыру жатады. Егер кәсіпорын нашар әрі тиімсіз
жұмыс істесе, онда оның жаңа қожайыны жұмысшыларды емес,
басшыларын ауыстырады.
Басқарудың сыртқы ортасы. Басқарушы кәсіпорынның сыртқы ортамен
тығыз байланыс Басқарушы әр жолы жоспар белгілеген кезде ол
ұйымнан тыс жерлердегі қоғам мүшесінің қажеті мен тілегін,
сондай -ақ шикізат пен адам ресурстарына, технологияға және сыртқы
ортаға байланысты басқа да сұраныстарын ескерді.
Кез келген ұйымдасқан кәсіпорын жүйе ретінде алуан түрлі
заттарды сыртқы экономикалық ортаға шығаруды және де одан кез
келген өнімді немесе қызметті алуы, сөйтіп сыртқы экономикалық
белсенді қатнас орнатыуы мүмкін.
Сыртқы экономикалық орта. Сыртқы экономикалық орта элементтеріне
жатьатыны: капитал, машиналар ғимараттар,тауар қорлары, кеңсе жабдықтары,
әртүрлі аспаптар, сондай-ақ қолда бар ақша; жұмысшы күші.
Сурет 1 – Басқару негізгі элементтер
Қойылған мақсатқа жету, міндеттерді жүзеге асыру үшін қажетті
мамандықтағы жұмысшы күшімен қамтамасыз ету. Адам - дарсыз күрделі
технологияны, капиталды және технология материялдарын тиімді пайдалану
мүмкін емес;
- баға деңгейі. Мәселен ақшаның құнсыздануы коммерциялық
кәсіпорындардың қалыпты қызметін бұзып қана қоймай, еңбек
өнімділігін де кемітеді. АҚШ-та барлық түрлеріне ықпал етудің басты
факторы;
- еңбек өнімділігі болады. Олар көптеген жылдар бойы еңбек
өнімділігін арттыру арқылы дүние жүзілік нарық бәсекесіне
ойдағыдай қатысып келеді. -жоғарғы білікті кәсіпкерлермен әкімдердің
болуы өте жоғары бағаланады. Басқару ішінде жоғарғы білікті
менеджерлерді және қабілетті басшыларды баулу өте маңызды мәселе;
- үкіметтің қаржы және салық саясатя сыртқы экономикалық ортаның
- маңызды элементі. Үкіметтің қолда бар несие қаржы саясаты жүзеге
асыру іскер әлемге едәуір дәрежеде ықпал етеді,сонымен қоса
оның ықпалы көпшілік іскерлік операцияларға әсер етеді.
- сатып алушылар. Тұтынушыларды тарта білу үшін кәсіпорын адамдар
нені қалайтынын және нені алғысы келетіндігін біліп отыруы тиіс
Компаниядағы ішкі ортаны бағалау және талдау. Кәсіпоынның ішкі
мүмкіндіктерді игере алатындығы, ал сыртқы мүмкіндіктерді
пайдалана білетіндігін, сондай-ақ өзіндегі әлсіз тұстарын айыра
алуын анықтаудың зор маңызы бар. Процестер көмегімен ішкі
проблемалар диагнозын жүзеге асыруды басқарушының тексеруі деп
атайды.
Басқарушының тексеруі мынадай функцияларға жүргізіледі:
маркетинг, қаржылар, бухгалтірлік есеп, өндіріс, адам ресурстары.
Маркетингті тексергенде мынадай факторлар қарастырылады: Нарық
үлесі және бәсекелесу қабілеті. Бұйым ассортиментінің алуан
түрлілігі және сапасы. Нарықтың демографиялық статистика. Тауарды
жұртшылыққа сатар алдында және сатқаннан кейінгі тексеру.
Нарықты зертеу және іздестіру. Тиімді өткізу, жарнама және
тауардың қозғалысы.
Пайдалар. Қаржылар – бухгалтірлік есеп. Қаржы күйін талдау
бәсекелесушілер- мен салыстырғанда ұйымның алдағы ішкі
мүмкіндіктері мен осал тұтастарын айқындауға мүмкіндік
береді.
1. Кәсіпорындағы басқару үрдісінің негіздері
Өндірісті басқарудың ғылыми негіздерін қалыптастатыру өткен
ғасырдың соңғы жүз жылдығына басталды. Бұл процесс
тез арада әр жақты сипат ала тұрса да, оның
ойдағыдай өркендеу ортасы өнеркәсіптік өндіріс болды. Ғылым мен
техниканың дамуы өндірісті шоғырландыруға, ал соңғысы
өз кезегіндегі жаратылыс - техникалық білімнің барлық
саласында қарқынды іздестіру жұмыстарына ықпал етеді. Басқару -
дәстүрлерді, тарихты, концепцияларды, инстмтуттарды, теория мен
практиканы қамтитын бүкіл адам мәдениетінің элементі. Басқару
практикасы, ұйымдастыру секілді өте көне. Басқару ісіне
жетілдіруге мыңдаған жылдар бойы қажырлы еңбек, оны тиімді
ұйымдастыру қажет болды.
Басқару - адамдардың кәсіптік қызметі. Бқл қызметтің мән-мазмұнын
айқындау үшін оның анықтамасынан бастайық. Басқару –бұл ұжымдағы адамдарға
және жекеленген адамдарға. Олардың бірлескен (еңбек) жұмыс процесінде
мақсатты жүйелі ықпал ету. Осы анықтамадан бірқатар қортынды жасауға
болады. Басқару ең алдымен ықпал ету, демек мұның өзі сол әрекетке билік
ету қажеттігін көрсетеді.
Басқару процесі- бұл шешімді шығаруды, қабылдауды қабылданған шешімінің
орындалуы жөніндегі жұмыс барысы үйлестіруде, қабылданған шешімінің
орындалу барысын бақылауды бірсізділікпен жүзеге асыру. (І схема). Бұл
анықтама басқару әрекетінің мазмұнын да ашады.
Басқару процестерін басқарудың көптеген жүйелері мен салаларында жүзеге
асырады. Кәсіпорындар мен мекемелерде, колхоздар мен тасымалдау
орындарында, құрылыс пен жоғары оқу орындарында. Яғни, адамдар е ңбек
ететін ұжымының барлығында белгілі бір мақсатқа жету үшін басқару қызметі
бірінші кезектегі міндет болып саналады. Басқару процесі мемлекеттік
деңгейде де, шаруашылық ұйымында да бірдей жүргізіледі. Стратегиялық және
жедел проблемаларды шешкен кезде ол бір мақсатты көздейді, әрине, мұндай
жағдайда көбінесе “Стратегиялық басқару”,”жедел басқару” секілді
терминдерді пайдаланады. Бірақ мұнда басқару мазмұны өзгермейді.
Басқару циклді процесс ретінде қарастырылады ол басқару функциясы” деп
аталатын басқару жұмысының нақты түрінен тұрады. Басқару функициясы-басқару
қызметінің нақты түрі, оны жүзеге асыру үшін арнайы амалдар мен әдістер,
сондай-ақ тиісті ұйымдық жұмыстар қолданылады.
Әрбір басқару функциясы процесс болып саналады, өйткені, бұлар да өзара
байланысты әрекеттер сериясынан тұрады. Басқару функциясы барлық
функцияның жалпы жиынтығы. Басқару функциясына ғылымының көптеген
салаларындағы ғалымдар зор көңіл бөлді.
Функция – бұл сонымен қоса әрекет, міндет жұмыс. Бқл мағынада функция
ұғымы басқару функциясының категориясын анықтаған кезде басқару
теориясында, сондай-ақ олардың ұйымдастыру жүйесіндегі басқа функциялардан-
өндірістік, әлеуметтік т.б. өзгешілігін көрсету үшін пайдаланылады.
Шешімінің орындалуын ұйымдастыру-қажетті жағдай жаса, міндетті түсіндір,
оны қалай орындау керектігін айт, дәлелде
1.Шешімді шығар және Ақпарат 3.Жұмыс барысының
орындау - кім, не үйлестір-пайда болған
істеу керектігін келіс-пеушілікті жоқ
айқында (диспетчерлер)
4.Бақылау-қабылданған шешімге сәйкес, мұқият есептеуді
негізге ала отырып жұмыс барысының орындалуын өлше.
Сурет 2 - Шешімінің орындалуын ұйымдастыру
Басқарудың барлық функциясы бір-біріне тығыз байланысты, сонымен қоса,
олар бір-бірімен сіңісіп кетеді. Жоғарыда атап көрсетілгендей, басқару
функциясына деген көзқарас және олардың жіктелуі алуан түрлі.”Менеджмент
негіздері” кітабының авторлары басару қызметінің елеул і түрлерін шағын
категорияларға бөледі. Мұның өзін қазіргі кезде барлық ұйымдарға қолдануға
болады. Авторлардың пікірінше, басқару процесі олардың өзара байланысты
функцияларынан: жоспарлаудан, ұйымдастырудан, мотивация және бақылаудан
тұрады.
Басқару функциясы: Жоспарлау. Ұйымдастыру. Мотивация. Бақылау.
Алдыңғы тараудан бізге басқару процесінің төрт функциясы белгілі:
жоспарлау, ұйымдастыру, мотивация және бақылау. Олар коммуникация және
шешім қабылдау процестерімен байланысып біріккен. Олардың негізгі мазмұнын
қарастыралық.
Жоспарлау барлық басқару функциясының ішіндегі ең елеулісі болып
саналады. Жоспарлау кәсіпорын мен бөлімшенің мақсатын таңдап алудан
тұрады., сондай-ақ осы мақсатқа жету амалдарын қарастырады.
Ұйымдағы жоспарлау екі себептің әсерінен туындайтын жеке бір жолғы құбылы
емес. Біріншіден, кейбір ұйымдар мақсатқа жеткеннен кейін өмір сүрудің
тоқтады, өйткені олар бастапқыда сол көздеген мақсаты үшін құрылады.
Алайда, көпшілік ұйымдар өмір сүруін мүмкіндігінше ұзарта түседі. Сондықтан
олар алғашқы мақсатын толық орындаған жағдайда өз мақсаттарын жаңадан
айқындайды немесе өзгертеді.
Екінше себеп, мұнда жоспарлау үздіксіз жүзеге асырылуы тиіс ш
болақшақтағы тұрақты
белгісіздік. Қоршаған ортадағы өзгерістің немесе тұжырымдауғы қателіктің
әсерінен, жоспарды жасған кезде оқиға басшы ойлағандай болмауы мумкін.
Сондықтан жоспардың ақиқаттығына көз жеткізу үшін оны келісе отырып
қайтадан қарап, пысықтап шығады.
Стратегиялық жоспарлау - дегеніміз басшы қабылдаған әрекеттер
мен шешімдер жиынтығы, сол арқылы ұйымның өз мақсатына жету
үшін басшы арнайы стратегияны іздестіреді. Стратегиялық жоспарлау
басқару шешімін қабылдауға, алдына бірлесіп жұмыс істеуі
нәтижесінде жеткен жетістіктері үшін қөтерме сыйлық
берілетіндігі ескеріледі, сондай-ақ олардың арасындағы
кикілжіңге, дер кезінде тосқауыл қойылады.
Тактикалық жоспарлау. Барлық басқару функциясының ішінде
жоспарлау ең елеулісі болып саналады, өйткені мұның өзі кез
келген балама әрекеттерді таңдап алуға байланысты.
“Жоспарлау” ұғымына мақсатты айқындау және оған жету жолдары
енеді: батыста кәсіпорынның іс-әрекетін жоспарлау, өткізу, қаржы,
өндіріс және сатып алу секілді маңызды бағыттар бойынша жүзеге
асырылады.
Жоспарлау процесінің өзі төрт кезеңнен тұрады: жалпы мақсатты
ойластыру; белгіленген біршама уақыт кезеңіне (2, 5, 10 жылға)
арналған мақсатты айқындау; оған жетүдің жолдары мен амалдарын
айқындау; жоспарлы көрсеткіштерді нақты көрсеткіштермен салыстыру
арқылы қойылғае мақсатқа жетуді бақылау.
Кәсіпорын әрқашанда жалпы нарықтың шағын бөлігі ғана болып
саналатындықтан, ел экономикасына дәл жоспарлау үшін дәл ақпаратты
мүкіндінінше көбірек алу қажет. Барлық жоспардың табыс және
шығын бөліктерінің сальдосы (актив пен пассив жиынтығы) бюджетке,
яғни шығын мен табыс жоспарына енгізіледі, өйткені мұндайда
негізгі бағыт өтімділікті – кәсіпорынның төлем қабілетін сақтау
болып саналады. Әдетте, жекелеген жоспарлар тек сандық көрсеткіштер
бойынша жасалады да, оларды өзара байланыстырғаннан кейін ғана ақша
көрсеткіштерін есептейді.
Ұйымдастару. Ұйымдастыру –демек нендей бір құрылым құру. Ұйым өзінің
жоспарын орындау, сол арқылы мақсатына жету үшін конструкциялауға қажетті
көтеген элементтер болады. Ұйымда жұмыста адамдар істейтін болғандықтан
ұйымдастырудың маңызды жағдайларының бірі- ұйым ішіндегі толып жатқан
міндеттерді, соның ішінде басқару жұмысын кімдердің орындау керектігін
анықтап алу. Басшы адамды нақты жұмыстарға бөледі, Жекеленген адамдарға
тапсырмалар мен биліктер немесе ұйым ресурстарын пайдалану правосы
беріледі. Мұның өзі олардың өз міндеттерін тиянықты орындалуына деген
жауапкерлік жүктейді.
Ұйымдық құрылыды қалыптастырған кезде, отындық және шет елдік көп
жылғы басқару практикасында оны құрудың ұйымдық прициптерін
басшылыққа алу қажет. Басқаруды ұйымдық құрылымын қалыптастыранда
мына төмендегілер қолданылады: Жарлық беру мен дербес жауап-
кершілік принципінің тұтастығы. Бұл қосарлы бағыныштылықты және қа-
рама-қарсы нұсқау алу мүмкіндігін жояды. Линиялық және функционалдық
басшылықтың аралығындағы дәл шекараны анықтау принципі. Линиялық бас-
шылық өндіріс өнімдерін жүзеге асыруы, ал функционалдық-линиялық
басшылыққа жәрдем көрсетуі, оны қажетті ақпараттармен т.б. жабдық-
тауы тиіс.
Мотивация. Егер кімде кім ұйымдағы нақты жұмысын орындамаса, онда тіптен
ойдағыдай жасалған жоспардың және ұйымның неғұрлым жетілдірілген
құрылымының ешқандай мәні болмайды. Сондықтан мотивацияның міндеттерді
жоспарға сәйкес орындау. Мотивацияны басқару міндеттеріне жататыны-
амалдар мен құралдар жиынтығы. Басқарушы мұны негіздеген мақсатқа
жету үшін ішкі қозғаушы күшті (мотивтерді) пайдаланады.
Басқару процесі әрқашан сәтті бола бермеуі мүмкін. Жоспар да
ойлағандай орындала бермейді.Ұйым басшысы өзінің алдына қойған
мақсатына жеткенін анықтауы үшін, өз қатесін және
қызметшілерінің қатесін байқауы үшін бақылау қажет. Бақылау
функциясы өндіріс процесінің нақты барысын ұдайы бақылаудан
және басқарудың келесі циклінде қажетті іс әрекеттерді
айқындау мақсатында оны белгіленген бағдарлама бойынша
салғастырудан тұрады. Бақылаудың үш түрі бар: алдын ала,
күнделікті және қорытынды бақылау.
- Алдын ала бақылау. Мұндай бақылауды жүзеге асырудың негізгі
құралдары- белгіленген ережелерді, процедураларды және жүріс – тұрыс
линиясын жүзеге асыру.
- Күнделікті бақылау. Жұмыс барысында жүзеге асырлады, оның
обьектісі көбінесе бағынышты қызметкерлер, ал мұның жүзеге
асырушы тікелей басшы.
- Қорытынды бақылау. Мұның екі маңызды функциясы бар.
Егер жоспарлауға қажетті ұқсас жұмыстарды алдағы уақытта атқару
ұсынылған жағдайда, қорытынды бақылау басшыға ақпаратты
ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Басқару шеімінің мәні, қасиеті және
ролі.
Басқару қызметі процесінде шешім қабылдау ең түйінді мәселе.
Шешім қабылдау басқару процесінің міндетті, қажетті бөлігі.
Басшының кез келген әрекеті іс жүзінде белгілі бір шешім
қабылдаудан басталады.
Кәсіпорынның және ондағы бөлімшелер қызметінің нәтижесі басшының
дер кезінде шешімді дұрыс қабылдау қабілетіне әрі оны жүзеге
асыра білуіне, ал жеделдігі мен дұрыстығы тәжірибесі мен біліміне
байланысты. Егер ол өндірісті, технологяны және адамды жақсы
білетін болса, жұмыс тәжірибесі мол болса, онда оған шешім
қабылдау қиынға түспейді.
Басқару шешімінің маңызды талабы оның сонылылығы. Күрделі
өндірістік жағдайда, әсіресе жұмыстың қауырт кезінде, егер барлық
факторларды ескеруге көп уақыт кететін болса, онда шешім
қабылдауды кешіктіріп, жұмыстың орындалуына кедергі жасағаннан
гөрі, ең дұрысы тәуекел еткен жөн. Басқару шешімінің маңызды
талаптарының бірі – м ақсаткерлік. Шешім ұжымның мақсатын, басты
міндеттерін білідіреді, кез келген жұмысты тікелей орындаушыларға
берілетін тапсырмаларды айқындайды. Ірі шаруа-шылық шешімдері бірнеше
мақсатты айқындайды.
1.2 Компаниядағы қаржыны басқаруды ұйымдастыру
Баскару адам қызметінің барлық аясына, соның ішінде қаржы қызметіне де
тән нәрсе. Ол белгілі бір нәтижеге жету үшін субъектінің объектіге нысаналы
ықпал етуінің тәсілдері мен әдістерінің жиынтығы. Адамдардың саналы,
мақсатты қызметі ретіндегі басқару экономикалық заңдардың объективті
заңдылықтары мен талаптарына негізделген. Осы зандардың талаптарын танып
білуге сүйене отырып және оларды пайдаланудың нысандары мен әдістерін жасай
отырып, мемлекеттік, шаруашылық және қоғамдық органдар арқылы қоғам
қаржыны, бағаны, кредитті және тағы басқаларын қоса, өндірістік
қатынастардың нысандарын саналы түрде басқарады.
Қаржыны басқару — бұл қаржыны және шектесуші экономикалық және
әлеуметтік жүйелерге оларды жетілдіру және дамыту мақсатымен ықпал жасау
процесі және қаржы қатынастарының бүкіл жиынтығының тиімді жұмыс істеуіне
жетуді және мұның негізінде тиісті қаржы саясатын жүргізуді қамтамасыз ету
жөніндегі мемлекет (қаржы органдары арқылы) шараларының жиынтығы. Сөйтіп,
қаржыны басқару — бұл тиісті қаржы саясатына жетудің мақсаты; қаржы
механизмі — бұл мақсатқа жетудің құралы; қаржы саясаты — қаржыны
басқарудың тиісті процесінің түпкілікті қорытынды нәтижесі. Қаржыны
басқарудың мақсаты макроэкономикалық теңгерілімдікте, бюджет профицитінде,
мемлекеттік борыштың азаюында, ұлттық валютаның беріктігінде, ақырында,
мемлекет пен қоғамның барлық мүшелерінің экономикалық мүдделерінің
үйлесуінде (үштасуында) көрінетін қаржының тұрақтылығы мен қаржының
тәуелсіздігі болып табылады. Қаржыны басқарудың негізіне мына қағидаттар
қойылған:
- басқарудағы демократизм;
- қаржы мәселелеріне саяси тәсілдеме (көзқарас);
- басқарудағы экономикалық және әкімшілік әдістердің оңтайлы үйлесуі
(ұштасуы);
- басқарудың ғылымилығы;
- орталықтандырылған, салалық және аумақтық басқарудағы келісушілік;
- басқарудағы жауапкершілік;
- шаруашылық шешімдерінің сабақтастығы.
Қаржыны басқарудың екі аспектісін ажырата білген жөн: біріншіден,
мемлекет қаржыны, оның нысандарын экономика мен әлеуметтік сфераны
басқарудың тетігі, түтқасы ретіндс пайдалана-ды және сөйтіп, қоғамдық
өндірістің бүкіл процесіне ықпал жа-сайды; екіншіден, қаржының өзі
басқарудың объектісі болып та-былады: қаржы қатынастарының нысандары, ақша
қорлары, қаржы аппараты, яғни қаржы мекемелерінің жүйесі* басқарылады.
Бақылау басқарудың элементі ретінде жоспарлау процесінде де, сонымен
бірге оперативтік басқару стадиясында да жүзеге асырылады. Ол қоғамда
барлық қаржы процестерін (операцияларын) жүргізудің дүрыстығы мен
заңдылығын тексеру және қамтамасыз ету жөніндегі қаржы қүқығының нормаларын
басшылыққа алып отыратын қаржы аппараттарының қызметін қамтиды. Бақылау.
қаржы ресурстарын пайдаланудың нақты нәтижелерін жоспарлы көрсеткіштермен
салыстыруға, қаржы ресурстарын өсірудің резервтерін айқындауға,
шаруашылықты неғұрлым тиімді жүргізудің жолдарын белгілеуге мүмкіндік
береді. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысын басқару.
Бұл буынның қаржысын басқаруды министрліктердің, ведомстволардың,
концерндердің, ассоциациялардың, қоғамдардың, серіктестіктердің қаржы
департаменті (басқармалары) мен бөлімдері, шаруашылық жүргізуші
субъектілердің қаржы бөлімдері мен қаржы службалары жүзеге асырады.
Министрліктер мен басқа жоғарғы органдардың қаржы басқармаларының
аппараты жиынтық қаржыны болжау (жоспарлау), кірістер мен шығыстардың
жиынтық балансын бақылау жөніндегі жұмыстарды жүзеге асырады, ведомствоға
қарасты кәсіпорындардың қаржы бөлімдерінің жұмысын үйлестіреді.
Кәсіпорындарда қаржы менеджментінің объектілері мыналар болып табылады:
жылжымайтын және жылжымалы мүлік, мүліктік құқықтар, жұмыстар және
қызметтер, ақпарат, зияткерлік (интсл-лектуалдық) қызметтің нәтижелері,
материалдық емес игіліктер.
Қаржы менеджменті уәждемелерге — адамдардың немесс ұжымдардың
қажеттіліктері мен тиісті қылықтарын анықтайтын мақсаттарды іске асыру
жөніндегі қызметке негізделеді. Уәждеме іскерлік белсенділікті, еңбек
өнімділігі мен сапасын ынталандыру процесінде көрінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы бөлімдері (службалары) кредит
және есеп айырысу операцияларының (акциялардың, вексельдердің, факторингтің
және басқалардың) жаңа нысандарын пайдалана отырып, оперативті қаржылық
жоспарлауды, қаржы ресурстарымен оңтайландыруды жүзеге асырады.
Шаруашылық серіктестіктерінде қаржыны басқаруда басқа функциялармен
қатар, жоғарғы органдар — олардың қатысушыларының жалпы жиналысы
(өкілдіктердің жалпы жиналысы), акционерлік қоғамдарда — акционерлердің
жалпы жиналысы үйлестіріп отырады. Атқарушы орган — басқарма өзінің
лауазымды адамдарының, соның ішінде қаржыны басқару жөніндегі лауазымды
адамдардың қүрамына мыналарды қосады: қаржы жоніндегі вице-президентті
(басқарушыныңорынбасарын); ол серіктестіктің (қоғамның) тиісті бөлімшесіне
— қаржы бөліміне, топқа, секторға жетекшілік етеді немесе оның
бағынышындағы жске қызмсткср-лер — шаруашылық жүргізуші субъектісінің
қаржылық қызметінің бағыттары жөніндегі қаржы менеджерлері жұмыс істейді.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржы бөлімі
Жоспарлау- Банк және кассалық Есеп айырысу бюросы
экономика-лық бюросы операциялар бюросы
ТОПТАР
Қаржылық-крОперативтік-Экономика -лыСатып Жеткізуші- Кінәрат -
едиттік жоспарлау қ талдау алу-шылар лермен есеп талап тобы
жоспарлау және бақылау мен есеп айырысу
айырысу
бюросы
Сурет 5 - Қаржыны басқарудың автоматтандырылған жүйесі
Қазіргі уақытта қаржыны басқаруды жетілдіру — бұл процссте
автоматтандырылған жүйелерді жасап, оларды қаржыны басқаруға ендіру мен
үйлестіру негізінде жүргізіліп отыр. Экономикалық-математикалық әдістер мен
электронды-есептеу техникасына негізделген басқарудың автоматтандырылган
жүйелері (БАЖ) қаржыны жалпы басқарудың бір бөлігі болып табылады. Қаржыны
басқарудың автоматтандырылған жүйесі деп қаржыны, қаржы жүйесін тиімді
басқаруға мүмкіндік жасайтын есептеу және ұйымдық техниканың, байланыс
құраддарының әкімшілік, экономикалық, математикалық әдістерінің жиынтығын
айтады. Ол есепкс алу, жоспарлау және ұлттық шаруашылықты басқару үшін
ақпаратты жинау мен өңдеудің жалпы мемлекеттік автоматтандырылған жүйесінің
қосалқы жүйесі ретінде көрінеді.
Қаржыны басқаруда қаржы есеп-қисаптарының автоматтандырылган жүйесі
(ҚЕАЖ) қолданылады. Ол өзара байланысты, бірлесіп іс-әрекет ететін
функциялық, қамтамасыз етуші, технологиялық қосалқы жүйелерден түрады.
Ұйымдық тұрғыдан ҚЕАЖ дегеніміз бір-бірімсн өзара байланысты мына қосалқы
жүйелердің жиынтығы:
- ұйымдық-экономикалық қамтамасыз ету;
- ақпараттық қамтамасыз ету;
- бағдарламалық қамтамасыз ету;
- техникалық қамтамасыз ету;
- ұйымдық-құқықтық қамтамасыз ету;
- технологиялық қамтамасыз ету;
- кадрмен қамтамасыз ету.
Ұйымдық-экономикалық қамтамасыз етудің қосалқы жүйесі ҚЕАЖ жүйесінде
бастысы болып табылады, бюджеттерді жасау және оның атқарылу процесін
автоматтандырудың әдістемелік және ұйымдық алғышарттарды жасайды, басқа
қамтамасыз етуші қосалқы жүйені үйлестіреді және өзара байланыстырады, ҚЕАЖ-
дің барлық деңгейлеріндегі жұмыстың әдістемелік бірлігін анықтайды.
ҚЕАЖ-да әр түрлі функциялық қосалқы жүйелер болуы мүмкін: бюджеттің
жиынтық есептері, мемлекеттің кірістері, мемлекеттік мекемелердің шығыстары
және бюджет есебінен жүргізілетін шаралар, шаруашылық жүргізуші
субъекгілердің қаржысы.
"Бюджеттің жиынтық есептері" қосалқы жүйесінде есептердің
кешендері бір текті есеп-қисаптардың топтары бойынша қалыптас-тырылған.
Басқа қосалқы жүйелердің блогтарында есептердің кешендері кірістердің
немесе белгілі бір саланы немесе мекемелердің және шаралардың
топтарын қаржыландыруға жүмсалатын шығыстардың түрлері бойынша бөліп
крсетілген.
1.3 Компанияның инвестициялық саясаты
Инвестициялар – деп өнеркәсіптің құрылыстық, ауыл шаруашылы-ғының және
экономиканың басқа да салаларының кәсіпорындарына капитал түрінде салынып,
жұмсалатын шығындардың жиынтығын айтамыз. Инвестициялық қызметін мақсаты –
түпкі нәтижесінде кәсіпкерліктен табыс немесе процент алу болып табылады.
Инвестициялық көзі болып жаңадан қалыптасқан (құрылған) құн немесе таза
табыстың жинақталған бөлігі болып саналады. Кәсіпкерлер (кәсіпорындар) оны
өзінің табысының (таратылған) қаражаттарының есебші жұмылдырады. Негізгі
капиталды жаңартуға арналған инвестиция көзі болып кәсіпорынның меншігіне
қалған табысы саналады. Бағалы қағаздардың көп тіршілігі инвестицияны
жіктеудің көптеген критерийлрдің алдын ала айқындайды. Қаржылық инвестиция
өзінің пайдалану мерзіміне қарай, қысқа және ұзақ мерзіміді болып бөлінеді.
Нақты инвестициялар – бұл кәсіпорынның негізгі капиталын және материалдық
– өндірістік қорын өсіруге салынатын салымдар болып табылады.
Қаржылық инвестициялардың классификациясы. Қаржылық инвестициялар – бұл
субъектінің табыс алу мақсатында пайдаланатын активі (мысалға: пайыздар,
роллшілер, дивиденттер, және жалға ақы), инвестициялланған капиталдың өсімі
немесе алынатын басқа да олжалар (мысалға, коммерциялық мәліметін
нәтижесі). Сондай-ақ, қаржылық инвестицияға пайдаланбай тұрған жылжымайтын
мүліктер де жатады. Қаржылық инвестицияның бір түрі болып бағалы (құнды)
қағаздар да саналады. Барлық бағалы (құйды) қағаздар екі топқа бөлінеді –
ақшалай және күрделі (капиталды) болып саналады. Ақшалай бағалы қағаздарды
алған кезде ақшалай қарыздарды алғандағыдай етіп рәсімдеді. Бұл борыштық
бағалы қағаздар. Оларға: вексельдер, депозиттер және жинақ сертификаттар
және т.б. жатады. Осы бағалы қағаздар бойынша табыс бір мәртелік сипатқа ие
болады және олар өзінің номиналдық (аталуы) құнынан төмен бағаға сатып
алудың есебінен қалыптасады. Ақшалай бағалы қағаздар, әдетте, қысқа
мерзіміге (бір жылдан аспайтын уақытқа) беріледі.
Капиталды бағалы қағаздар кәсіпорынды дамыту үшін, оның капиталын (қорын)
құрастыру немесе ұлғайту мақсатында шығарылады.
Бағалы қағаздар құқығы бойынша кімге жататындығы туралы белгілерін
куәландыру үшін олар былайша бөлінеді. Бағалы қағазды ұсынушыға –
құқықтарын орындау үшін, бірақ олардың иелерін теңестіруді
(идентификациялауды) талап ететінді, ұстаушылардың атына тіркеу
жасалынбайды. Ұсынушы бағалы қағазды куәландыратын құқығын басқа адамға
қарапайым жолымен қолына береді. Атаулы бағалы қағаздар – белгілі бір
адамның атына жазылады. Бағалы қағаздарда куәландыратын құқықтары алдағы
қойылған талапты жеңілдету үшін белгіленген тәртіппен басқа тұлғаға
беріледі. Атаулы бағалы қағаздар бойынша құқық беретін адам соған сәйкес
келетін талаптардың орыныдалуы емес, ондағы тиесілі талаптың заңды
еместігіне жауап береді.
Ордерлік бағалы қағаздар – ол ең алғашқында иемденушінің апта немесе оның
бұйрығы бойынша жазылады.
Ұзақ мерзімді қаржылық инвестицияларды қайта бағалау үшін қайта
бағалаудың мерзілімділігін айықтау керек. Ұзақ мерзімді инвестициялардың
бір түрін бір мезгілде ғана қайта бағалаған жөн. Ұзақ мерзімді қаржылық
инвестициялардың үстеме бағасының сомасы меншік капиталын өсіреді.
Инвестицияның құны келіп кетсе, онда ол инвестицияның үстеме бағасының
есебінен төмендейді. Егер инвестицияның үстемесі болмаса, онда ол шығынға
жатқызылады. Егер де ұзақ ерзімді қаржылық инвестицияның құны қайта
бағалаудың нәтижесінде азайса, содан соң көбейсе, алдынғы ұзақ мерзімді
қаржылық инвестицияның азайған құны өзінің бастапқы қалыпына келтіреді. Сол
қалпына келтірілген сома қаьылданған есеп салсатына байланысты табыс немесе
таратылмаған табыс ретінде танылады.
Қаржылық инвестицияны қайта бағалаудың кезенділігі әрбір субъектінің
есептік саясатында ескеріледі, ал оған: не нарық бағасының биржада
түзетілді, не әділ бағасы негіз бола алады. Ұзақ мерзімді қаржылық
инвестиция туралы шешім қабылдау процесі ең қиын, әрі қайшылық тұғызатын
қаржылық мәселелер болып табылады. Инвестор әрқашан да ұзсқ мерзімді
инвестицияға қаражатын сала отырып, болашаққа табыс алуды көздейді. Бірақ
ондай болжамды тек қана инвестициялық жоба беруі мүмкін. Сол ұзақ мерзімді
инвестицияның тиімділігін анықтау үшін, ең көп тараған талдаудың төрт әдісі
пайдаланылады: Инвестициялық табыстың орташа нормасы;
- өтеушілік;
- табыстың ішкі нормасы;
- таза ағымдағы құны;
Инвестициялық табыстың орташа нормасының әдістемелік ұзақ мерзімді
қаржылық инвестицияны бағаланған кезде кәсіпорының белгілі бір уақыт
кезеңіндегі салық салынғаннан кейінгі орташа жылдық табыстан болған
ауытқұдан есептелінеді, демек ол жобадағы инвестициялық табыстың орташа
нормасы инвестицияның не өсуіне, не азаюына әкеледі, яғни азайған кезде
оларды қайта бағалауға тура келеді, демек оның әділ құнын қалпына келтіру
керек. Инвестицияның өтеушілік мерзімнен (кезеңін) есептеу әдісі негізінен
инвестицияның бастапқы салынған сомасын жабу үшін қажет, өтеушілік мерзімін
анықтау, демек жобаны тске асырудан түсетін ақшалай түсімдер сомасы, оның
бастапқы инвестиция сомасына тең болғанға дейін созылады және де ол
инвестицияланған қаражаттың табыстарының есебінен қайтарылады.
Өтеушілік кезеңін есептеу әдісі тобының тәуелдігі жөніндегі мәселеге
алдын ала жасап береді, ал ол (тәуелдік) өз кезегіндегі инвестициялық
сомаларды қайтару мерзімінің ұзақтығына байланысты болып келеді. өтеушілік
мерімі қысқа болған сайын, жобадан түсетін ақшалай қаражаттардың да түсімі
көп күтіледі, яғни шаруашылық субъекерінің өтімділік деуші де артады. Бұл
әдіс Қазақстанның шаруашылық субъектілерінің тәжірибесінде кең таралған,
әсіресе оның коммерциялық банктерінде басымдалығы айқын байқалды, ал егер
өтеушілік кезеқті 3-4 жылды құрайтын болса, онда бұндай жобаны қабылдау
үшін кең көлемдегі зертеулер керек. Өтеушілік мерзімін есептеу әдісі
инвестициялық жобалардың тиімділігі жөнінде толық түсінік бермейді, өйткені
ол уақыты бойынша түсетінақшаның әртүрлі құнын ескермейді, сондай-ақ өтелу
мерзімі аяқталғаннан кейін түскен табыстық эффектісі де толықтай
бағаланбайды. Осы кемшіліктерді ескере отырып, өтеушілік әдісін тек
тәуелдік жөнінде түсінікті алу үшін, алдын ала жасалатын қарастырылады.
Шаруашылық субъектісінің ішкі табыстар нормасы өзінің физикалық мәні
бойынша тек инвестициялардан алынатын пайыздық мөлшермесін қалыптасытрады
және сол бойынша инвестициялық жобаны қаржыландыру үшін несие алуына
болатындығын да көрсетеді.
Кәсіпорындағы инвестициялық қызметтінің экономикалық әдістерінің жүйесін
оңтайландыру. Мұнайгаз өнідіретін кәсіпорындарды зерттеу жүргізу
нәтижесінде кәсіпорындағы бағдарлама мониторрингі және болжау әдістері
арқылы экономикалық әдістер жүйесі құрылған. Ол кеңорындарды игеруден қаржы
көрсеткіштерін оңтайландырады.
Бүгінгі күні кәсіптік – ресурс әлуетінің интесификациясы – ұңғымаларды
оңтайландыру, жаңа технологияларды қолдану есебінде жүргізіледі. Кеңорынды
игеру үшін жобаның өңделуіне байланысты және техника – экономикалық
зерттеуге, өйткені ол ұзақ мерзімді болашағын көрсетеді. Бірақ нарықта бұл
жағдай тез арада өзгермелі болады, осы себепте жылдық бағдарламаның
құрылуын талап етеді. Кәсіпорындағы инвестициялық қызметі-нің экономикалық
әдістерінің жүйесін оңтайландырудың негіздері болып:
- Кеңорындағы дамуы ұзақ мерзімді болашағы (15-20 жыл) ресурстар базасын
орнын толтыру есебімен құрылады.
- Кәсіптік бағдарламаның жылдық экономикалық негіздемесі, мұнайды өндіру
көлемін ұлғайтуды қамтамасыз етеді және геология – техникалық шаралар
кешенінің табыс индексін саралау негізінде оңтайландырады.
- Геологиялық – техникалық шаралардың мониторинг жүйесін пайдалану мақсаты
жоспарланған қаржы көрсеткіштерінің ауытқуы мен нәтижесі төмен табылады.
- Геологиялық – техникалық шаралар үшін ұңғымаларды іріктеуді, экономикалық
нәтижелілігінің экспресс бағалануы жүргізілуі керек.
- Бюджеттеу жүйесін жауапкершілік оталығымен іске асыру.
- Мұнай өндіруші кәсіпорының инвестициялық қызметтің тәртібі инвестициялық
портфельдің құрылуын өзіне қосады.
- Геологиялық – техникалық шараларын жүргізу үшін, бірігей экономикалық
әдісін өндіру.
- Бірігей болжамды экономикалық көрсеткіштерді (мұнай бағасы, доллар
бағаны, инфекция және т.с.с.) есеп айрысу үшін бекіту;
- Инвестициялық сұранысының құрылуы;
- Бекітілген пішін ішіндегі, геологиялық – техникалық шаралардың
экономикалық тиімділігін есептеу.
- Компанияның стратегиялық мақсаттарын инвестициялық жобаның сараптамасына
сәйкес келеді.
- Инвестициялық жобаны іске асыру және мониторингі.
- Инвестициялық жобаны ай сайын бақылау
1. ҚАЗАҚСТАН МҰНАЙГАЗ КЕШЕНІНІҢ ДАМУЫН АНЫҚТАЙТЫН ФАКТОРЛАР
Мұнайгаз кешенінің өткен аралықыта өзінің дамуы барысында өтті, көптеген
проблемалар мен оның тиімді шешу жолдарын іздестірді. Бұған біз қазақ МКГ
басқа салаларға қарағанда нарыққа оңай білімделіп және оның тез арада
жетіліп отырғаны көзіміз жетіп отыр.
Бүгінгі күш Қазақстан территориясында 208-ге жуық мұнайгаз кең орындары
бар. Мұнайгаз аудандарының даму аймағы 1 млн. 700 мың км2 тең, бүкіл
территорияның 62% құрайды. Көмірсүтектің қорларының көп болуы әлем нарығы
да қолайлы жағдай, яғни мұнай мен газ конденсатын өндіру процесін
жоғарлатуы. 2003 жылы мұнай мен газ конденсаты өндіру көлемі 51,4 млн.тн.
құрады. Алдынғы жыл мен салыстырған 8,5% жоғарлаған, соңғы 4 жылда
мемлекетте және газконденсатын өндіру көлемі 2 есе өсті. Мұнайгаз кешенің
де инвестициялық қызыметі пен бірге жаңа мұнайгаз кең орындары ашылуда.
Сонымен бірге мұнай газ кешені стратегиялық мақсаттарға жету үшін
экономикалық қолайлы жағдайлар жасап, оның дамуына ешқандай кедергі болмауы
тиіс.
МГК –нің дамуына келесі факторлар әсер етеді. Негізгі факторларға
жататыныдар: Минералдық шикізаттар базасы, геологиялық барлау, әлемдік
көмірсүтек нарығы, инвестициялар, салық саясаты, тасмалдау жүйесі, мұнай
өндеу қуаты, ҒТП жетістігі.
Қазақстандағы МГК дамуының негізгі минералды шикізат бағасы болып
табылады, өйткені мұнсыз мұлайды өндіру және сақтау мүмкін емес. Мұнайгаз
өнеркәсібіндегі өндіру мүмкіндігі барлауға эксплуатацияға дайындықпен
негізгі өндіруші провинциялары, болашақ жаңа провинцияларды ашылуы,
шығындалған қуатты өтеу мүмкіндігі. Шикізат бағасындағы баты проблемалары
нарық жағдайындағы мемлекеттің мұнай және газ барлау жұмыстарын
қаржыландыруды қамтамасыз етпегендігімен байланысты, компанияларды
қаржыландыру экономикалық тұтқалар біріктірілмеген.
Геологиялық барлау жұмысытарына мемлекеттік бюджетпен бөлінетін қаржы
көлемі, оны өтеу сомасына байланысты, олар компаниялардың нақты шикізат
өндіру көлеміне негізделеді. Жер қойлауын пайдаланушылар лицензияланды –
шарт жүйесін енгізгеннен кейін бюджетке, өндіруден төленетін риэтолдық
салығын төлей бастады. Мұнай жүйе геологиялық барлау жұмыстарын
қаржыландыруды төмендетуіне лап келді. 1996 жылы геологиялық барлау жұмысы
60% риеторлық сомасынан қаржыланса, 2002 жылға қарай бұл көрсеткіш
төмендеп 5%-ға жетті. Әлемдік практикада кеңінен тараған геологиялық барлау
жұмыстары, пайданың бірі бөлігінің аударымы пайдалы қазбалар ставкасы болып
табылады. Мұнайгаз кешені бұрынғы нәтижесі басқа салалар мен салыстырғанда
елесті құрып және тұрақты сыйлықты бюджеттің негізгі доноры болып табылады.
Мемлекетіміздің мұнайгаз кешеңінің даму деңгейіне әсер ететін маңызды
фактордың бірі – көмірсүтек шикізат әлемдік нарығының жағдайы мен дамуы,
осы нарықта мұнай мен газ бағаларды белгіленеді. Бізге белгілі мұнайдың
әлемдік бағасы көптеген факторлардың әсерінен құрылады. Оған сұраныс пен
ұсыныс аса маңызды роль ойнамайды. Сонымен қатар аса маңызды факторларға да
байланысты өзгереді. Олар: саяси, экономикалық, әлеуметтік,
ғылыми–техникалық өзгерістер т.б. Қазақстандағы қазіргі экономикалық
жағдайы әлемдік нарықтағы бағаның тәрбелісіне байланысты. Мемлекеттің
экономикалық саясатын өзгерту үшін қолайлы әлемдік жағдайын қолдану керек.
Ол үшін мұнай экспортынан және басқа да шикізаттан түсетін пайда
(инвестициялар) өнделген экономикалық секторы инвестицияланған,
экономиканың салалақ тиімдісін дамытуға жағдай жасау. Қазақстан
Республикасы конвекторлы экономикасында ғана әлеуметтік – экономикалық
дамуы. Мұнайгаз кеңесінің дамуына керектілері өнеркәсіптен инвестициялар,
шикізат базасын келтіру, жаңа технологияны тарту. Мұнайгаз кешенің дамуы 10
млрд.доллар инвестицияларды тартуы мүмкін, осыған орай экономиканың өсуі,
мұнайгаз кешенін басқа да салалардың дамуына әсер етеді.
Бүгінгі таңда инвестициялардың деңгейін шынайы сектордағы кәсіптік қуатты
ауысты. Жеткіліксіз және басты мәселесі болып табылады.
Қазақстан экономикасындағы инвестициядағы заң жүйесіндегі сонымен қатар
салық салудың әр түрлі кедергілерде бар. Ұзақ мерзімді тікелей
инвестициялар ды тартудың қолайлы мүмкінділігі жобаны қаржыландыру, яғни
нақты жобаға инвестицияны тарту, қаржылық ағының есебінен инвестицияларды
қайтаруды қамтамасыз ету.
Мемлекеттік инвестицияны тартудағы басты элементтерінің бірі болып
тәуелділіктің төмендетуі; бірінші кезекте институционалдық және салық
тәртібінің биімделуі мен оның икемділігінің жоғарлауы.
Инвестицияны тартудың басты жағдайының бірі ұтымды салық саясаты болып
табылады. Мұнайгаз кешеніндегі қолданылатынсалық жүйесінің заңдылығы нарық
жағдайына толығымен бейімделінбеген, көп жағдайда фискалдык сипатама
болады, бүгінгі таңдағы бюджетті толтыру көзін мақсатын етіп, ертеңгі салық
салу базасының не болатындығын ескермеуі. Жүргізіліп жатқан салық жүйесінің
жетілдірілуі, оның оңтайлығы мен икемділігінің жоғарылауы және
биімделінуінде.
Оңтайландырылған салық салу жүйесі ең алдымен аз дебиттік ұңғылаға
тиесілі болу керек, осыған орай экономикалық жағдайдағы көпжақты жаңа
технологияларды кең орындарды барлауда тиімді қолдануболып табылады. Егер
шетелдік тәжірибеге сүйенсек, онда көріп отырғанымыз, көптеген мұнай
өндіруші мемлекеттерде салық тәртібінің ырықтандырылуы жүргізіледі әсіресе
өндірудің жоғарғы шығындарымен салыстырғанда. Икемді салық салу
қолданылады, жобалық – бейімделінген салық салу орны бар, бұған сәйкес
салық салу. Жалпы түсім емес пайда болып табылады. Бұл компаниялардың
қолайлы пайда және инвестицияланудын қамтамасыз етеді.
Қазақстандағы жер қойнауын пайдаланушыларға салық бойынша тәртібінің 2
үлгісі анықталынған. І үлгісіне жер қойнауын пайдаланушылар-дың бүкіл салық
түрлерін қамтиды оларға пайдаға қосымша салынатың салық, бонустар, роялти.
ІІ үлгісіне бүкіл салық түрлері және бюджетке төленетін міндеттемелер, оған
қоса бонустар, роялти оған қоса өнімінің бір бөлігіні Қазақстан республика
өнімді болу шартына сәйкес. Мұнайға акцизды шығарып тастау және басқа да
қазбалықтарға да, қосымша пайдағы, жер салығына және мүлікке салынатын
салық жатады. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізі факторларынына жер
қойнауын пайдалануына ұйымдастырылған – құқықтық алқаны жиыннаң негізгі
жатады. Қазіргі уақыттағы жүргізіліп жатқан келісім шарттағы қабылдаушы
мемлекет арасындағы және шетелдік – фирма, инвесторлар мақсаттары мен
міндеттемелеріне айырмашылықтары бар. Мұнайгаз кешенінің дамуының негізгі
шарты тасымалдау жүйесі болып табылады. Өндірістің үрдісі кезінде алынған
мұнай, мұнайгаз өндірістің кәсіпорындарынды өткізу, тұтынушыға жеткізуді
тек қана конвекторлы жүйе арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Ол мынадай
жолдар арқылы теміржол, құбырлар, танкерлер. Мұнайгаз өндірілетін
кәсіпорындар мұнай мен газды әрі қарай өндеуді отандық заводтарға,
мемлекеттік шектеуге байланысты жеткізеді.
Тасымалдаудың ең тиімді түрі – ол құбыр жүйелері. Қазақстандағы мұнай
және газды тасымалдау жүйесінің негізгі операторы – ұлттық компания
Қазмұнайгаз болып табылады. Ол 6400 км – ден аса мұнай құбырлары мен 3000
км су жиыны. Ол Қазақстандағы МӨЗ ішкі мұнайды тасмалдау және шетелдерге
экспорттауды да қамтамасыз теді. Мемлекеттегі мұнайқұбырларының тасмалдау
саясаты негізінен мұнайтасымалдау экспортының инфрақұрылымына бағытталған.
Қазақстанда басты мәселелерінің бірі – ол газ желісі және газды сақтау
туралы дұрыс шешім қабылдап және жаңа жобаларды жүзеге асыру. Сыртқы
нарыққа газды экспорттаудың тиімді жолдары. Жұмыс істеп жатқанда газ
тасмалдың жүйелерін қайта құру мен жаңарту, жаңа газқұбырларын салу
қамтамасыз ету.
Мұнайгаз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz