Қазақ тіліндегі құжат мәтінінің тілдік ерекшеліктерін зерттеу мәселесі
Кіріспе 3.6
1.тарау Құжат мәтінінің лексика.грамматикалық ерекшеліктері 6.34
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі 6.15
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы 15.23
1.3.Құжат мәтінінің морфологиялық ерекшеліктері 23.29
1.4.Құжат мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері 29.34
2.тарау Құжат мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері және жазылу мәдениеті 34.53
2.1.Құжат мәтінінің құрылымы 34.46
2.2.Құжат мәтінінің жазылу мәдениеті 46.53
Қорытынды 54.55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55.56
Қосымша №1 58.64
Қосымша №2 65.78
Қосымша №3 79.80
1.тарау Құжат мәтінінің лексика.грамматикалық ерекшеліктері 6.34
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі 6.15
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы 15.23
1.3.Құжат мәтінінің морфологиялық ерекшеліктері 23.29
1.4.Құжат мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері 29.34
2.тарау Құжат мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері және жазылу мәдениеті 34.53
2.1.Құжат мәтінінің құрылымы 34.46
2.2.Құжат мәтінінің жазылу мәдениеті 46.53
Қорытынды 54.55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 55.56
Қосымша №1 58.64
Қосымша №2 65.78
Қосымша №3 79.80
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырға тәуелсіз ел ретінде енген республикамыздың әлеуметтік, экономикалық , мәдени өмірінде үлкен өзгерістер болып жатыр.Республика өмірінде жүргізіліп жатқан бұл реформаларды жүзеге асыруға байлансыты күрделі міндеттер тұрғаны белгілі.Реформалардың нәтижесі, жемісті болуы соларды дер куінде дұрыс шешуге байланысты.Қазір құр сөз, қысыр кеңесті гөрі нақты іс-қимылға көшуге негіз бар.Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заң /1997/.Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы /1998/, Қазақстан Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдасы /1996/,Тілдерді дамытудың 2001-2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы /2001/ республикасындағы тіл мәселелерін реформалауды жүзеге асыруға негіз болады әрі мүмкіндік береді.Сондықтан бұл реформаны жүзеге асыру үшін әр министрлік, әрбір мекеме, ұйымдар,жеке адамдар өздерінің нақты істерін көрсететін шаралар белгілеп, соны жүзеге асыруға тиіс.Біздің ойымызша, солардың ішіндегі ең өзектісі, ең алдымен қолға алынатыны-қазақ тілінің конституциялық мәртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында жүзеге асыру.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы шарттарының бірі-оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және соған орай іс қағаздарының қазақша жүргізілуі.
Іс қағаздарының, ресми құжаттардың тілі бір жүйеге түспей стильдік жағынан қалыптасып, орнықпай, мемлекеттік ресми құжаттардың барлығы алдымен қазақ тіліне көшпей қазақ тілінің аясы, қызмет қарымы өрісін кеңейте алмайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының тіл саясатын іске асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағытта іс-шараларды айқындап берді.Соның бірі-ресми іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-кезеңімен көшірудін нақты негізін жасау.
Қалай десек те, республикада мемлекеттік органдар іс қағазын мемлекеттік тілде жүргіуге бет бұрды.Бұл үлкен істің өзінен-өзі жолға түспейтіні әбден белгілі.Одан шығудың жолы орыс тіліндегі нұсқаларды негізге ала отырып, ана тіліміздің заңдылықтарын сақтап, ұлттық іс қағаздарымызды жүргізуді қалыптастыру.Ал осы ретте мемлекеттік және мемлекеттік емес органдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда мемлекеттік тілде іс жүргізу қатынас қағаздарын толтыру,жинақтап айтқанда құжат айналымын іске асыру –бүгінгі таңда тұрған өткір мәселе.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы шарттарының бірі-оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және соған орай іс қағаздарының қазақша жүргізілуі.
Іс қағаздарының, ресми құжаттардың тілі бір жүйеге түспей стильдік жағынан қалыптасып, орнықпай, мемлекеттік ресми құжаттардың барлығы алдымен қазақ тіліне көшпей қазақ тілінің аясы, қызмет қарымы өрісін кеңейте алмайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының тіл саясатын іске асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағытта іс-шараларды айқындап берді.Соның бірі-ресми іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-кезеңімен көшірудін нақты негізін жасау.
Қалай десек те, республикада мемлекеттік органдар іс қағазын мемлекеттік тілде жүргіуге бет бұрды.Бұл үлкен істің өзінен-өзі жолға түспейтіні әбден белгілі.Одан шығудың жолы орыс тіліндегі нұсқаларды негізге ала отырып, ана тіліміздің заңдылықтарын сақтап, ұлттық іс қағаздарымызды жүргізуді қалыптастыру.Ал осы ретте мемлекеттік және мемлекеттік емес органдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда мемлекеттік тілде іс жүргізу қатынас қағаздарын толтыру,жинақтап айтқанда құжат айналымын іске асыру –бүгінгі таңда тұрған өткір мәселе.
1 СыдықовӘ.Ы.Алтынсариннің педогогикалық идеялары мен ағар-ушылық қызметі Мектеп;Алматы, 1969
2 Сыздықова Р., Құрысжанов Ә.,ӘбілқасымовБ. Қазақ әдеби тілі және оның тарихи кезеңдері //Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары.Жинақ Алматы; Ғылым ,1987
3 А.Байтұрсынұлы Шығармалары Алматы; Жазушы,1989
4 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы;Ғылым,1993
5 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы ,1989
6 Балли Шарль Французская стилистика –М.,1961
7 Дүйсенбекова Л.Іс қағаздарын қазақша жүргізу
Алматы; Ана тілі ,2001
8 Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі Алматы;Ғылым , 1998
9 Қайдаров Ә. Терминдер және олардың аудармалары
10 Основные правила документирования и управление документацией в учреждениях и организациях республики Казакстан Алматы ,1992
11 Ғ.Мүсірепов
12 АлдашеваА.,Ахметжанова З.,Қадашева Қ.,Сүйлейменова Э.,Ресми іс қағаздары Астана ,2000
13 Балақаев М.Жанпейсов Е.,ТомановМ.,МакасаевБ.,Қазақ тілінің сти-листтикасы Алматы ,1996
14 Балақаев М.Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы ,1965
15 Салагаев В.,Шалабай Б.,Іс қағаздарын жүргізу –Составление деловых бумаг Алматы,2000
16 Кеңесбаев І.,Мұсабаев Ғ.,Қазіргі қазақ тілі.Алматы ,1975
17 Валгина Н.С.Теория текста.Москва., Логос ,2003
18 Одинцов В.В.Силистика текста Москва; Наука,1980
19 М.Балақаев Қазақ әдеби тілі.Алматы;Ғылым ,1987
20 Солганик Г.Я.Стилистика текста.Москва;Флинта Наука ,2003
21 Кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу туралы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің 1923 жылы 22 қарашадағы декреті
Ана тілі ,10 қаңтар 1999
22 Солганик Г.Я. Стилистический словарь публицистики.
Москва ;усские словари ,1999
23 Аманжолов С.Қазақтың әдеби тілі Алматы ,1975
24 Мұсаев Ғ.,Сүйлеменова Б. Орысша –қазақша терминологиялық сөздігі /іс жүргізу терминдері /Алматы,-1961
25 Ерғазиева Н.,Сүлейменова Э. Іс қағаздарының орысша-қазақша сөздігі Алматы ,1992
26 Ақанов Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.К.,Сүлейменова Э.Д. Ресми-іскери қазақ тілі Грамматикалық түсініктеме.Алматы,
«Арман ПВ 2002»
27 Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 -2010 жылға арналған мемлекеттік бағдарламасы.Алматы, 2001
28 Ана тілі 10қаңтар,1999 жыл.
2 Сыздықова Р., Құрысжанов Ә.,ӘбілқасымовБ. Қазақ әдеби тілі және оның тарихи кезеңдері //Қазақ әдеби тілі тарихының проблемалары.Жинақ Алматы; Ғылым ,1987
3 А.Байтұрсынұлы Шығармалары Алматы; Жазушы,1989
4 Сыздықова Р. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы;Ғылым,1993
5 Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы Алматы ,1989
6 Балли Шарль Французская стилистика –М.,1961
7 Дүйсенбекова Л.Іс қағаздарын қазақша жүргізу
Алматы; Ана тілі ,2001
8 Құрманбайұлы Ш. Қазақ лексикасының терминденуі Алматы;Ғылым , 1998
9 Қайдаров Ә. Терминдер және олардың аудармалары
10 Основные правила документирования и управление документацией в учреждениях и организациях республики Казакстан Алматы ,1992
11 Ғ.Мүсірепов
12 АлдашеваА.,Ахметжанова З.,Қадашева Қ.,Сүйлейменова Э.,Ресми іс қағаздары Астана ,2000
13 Балақаев М.Жанпейсов Е.,ТомановМ.,МакасаевБ.,Қазақ тілінің сти-листтикасы Алматы ,1996
14 Балақаев М.Қазақ тілі мәдениетінің мәселелері Алматы ,1965
15 Салагаев В.,Шалабай Б.,Іс қағаздарын жүргізу –Составление деловых бумаг Алматы,2000
16 Кеңесбаев І.,Мұсабаев Ғ.,Қазіргі қазақ тілі.Алматы ,1975
17 Валгина Н.С.Теория текста.Москва., Логос ,2003
18 Одинцов В.В.Силистика текста Москва; Наука,1980
19 М.Балақаев Қазақ әдеби тілі.Алматы;Ғылым ,1987
20 Солганик Г.Я.Стилистика текста.Москва;Флинта Наука ,2003
21 Кеңсе істерін қазақ тілінде жүргізу туралы Қазақстан Орталық Атқару Комитетінің 1923 жылы 22 қарашадағы декреті
Ана тілі ,10 қаңтар 1999
22 Солганик Г.Я. Стилистический словарь публицистики.
Москва ;усские словари ,1999
23 Аманжолов С.Қазақтың әдеби тілі Алматы ,1975
24 Мұсаев Ғ.,Сүйлеменова Б. Орысша –қазақша терминологиялық сөздігі /іс жүргізу терминдері /Алматы,-1961
25 Ерғазиева Н.,Сүлейменова Э. Іс қағаздарының орысша-қазақша сөздігі Алматы ,1992
26 Ақанов Д.Х.,Алдашева А.М.,Ахметжанова З.К.,Сүлейменова Э.Д. Ресми-іскери қазақ тілі Грамматикалық түсініктеме.Алматы,
«Арман ПВ 2002»
27 Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001 -2010 жылға арналған мемлекеттік бағдарламасы.Алматы, 2001
28 Ана тілі 10қаңтар,1999 жыл.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
3-6
1-тарау Құжат мәтінінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктері
6-34
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі
6-15
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы
15-23
1.3.Құжат мәтінінің морфологиялық ерекшеліктері 23-
29
1.4.Құжат мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері
29-34
2-тарау Құжат мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері
және жазылу мәдениеті
34-53
2.1.Құжат мәтінінің құрылымы
34-46
2.2.Құжат мәтінінің жазылу мәдениеті
46-53
Қорытынды
54-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
55-56
Қосымша №1
58-64
Қосымша №2
65-78
Қосымша №3
79-80
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырға тәуелсіз ел ретінде енген
республикамыздың әлеуметтік, экономикалық , мәдени өмірінде үлкен
өзгерістер болып жатыр.Республика өмірінде жүргізіліп жатқан бұл
реформаларды жүзеге асыруға байлансыты күрделі міндеттер тұрғаны
белгілі.Реформалардың нәтижесі, жемісті болуы соларды дер куінде дұрыс
шешуге байланысты.Қазір құр сөз, қысыр кеңесті гөрі нақты іс-қимылға көшуге
негіз бар.Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заң 1997.Тілдерді
қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы 1998, Қазақстан
Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдасы 1996,Тілдерді дамытудың 2001-
2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы 2001 республикасындағы тіл
мәселелерін реформалауды жүзеге асыруға негіз болады әрі мүмкіндік
береді.Сондықтан бұл реформаны жүзеге асыру үшін әр министрлік, әрбір
мекеме, ұйымдар,жеке адамдар өздерінің нақты істерін көрсететін шаралар
белгілеп, соны жүзеге асыруға тиіс.Біздің ойымызша, солардың ішіндегі ең
өзектісі, ең алдымен қолға алынатыны-қазақ тілінің конституциялық
мәртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық
саласында жүзеге асыру.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы
шарттарының бірі-оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және
соған орай іс қағаздарының қазақша жүргізілуі.
Іс қағаздарының, ресми құжаттардың тілі бір жүйеге түспей стильдік
жағынан қалыптасып, орнықпай, мемлекеттік ресми құжаттардың барлығы алдымен
қазақ тіліне көшпей қазақ тілінің аясы, қызмет қарымы өрісін кеңейте
алмайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының тіл саясатын
іске асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағытта іс-шараларды айқындап
берді.Соның бірі-ресми іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-
кезеңімен көшірудін нақты негізін жасау.
Қалай десек те, республикада мемлекеттік органдар іс қағазын
мемлекеттік тілде жүргіуге бет бұрды.Бұл үлкен істің өзінен-өзі жолға
түспейтіні әбден белгілі.Одан шығудың жолы орыс тіліндегі нұсқаларды
негізге ала отырып, ана тіліміздің заңдылықтарын сақтап, ұлттық іс
қағаздарымызды жүргізуді қалыптастыру.Ал осы ретте мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда
мемлекеттік тілде іс жүргізу қатынас қағаздарын толтыру,жинақтап айтқанда
құжат айналымын іске асыру –бүгінгі таңда тұрған өткір мәселе.
Ана тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы арқасында
қоғамдық қызметтерге араласып, ресми стилінің аясы кеңейіп, көркейе
түсуде.Соның
бір айғағы-мекемелер мен ұйымдарда ресми іс қағаздарын ана тіліміздің
өрнектеп жаза бастауымызда.Еліміздің, мемлекетіміздің ерекше бір белгісі
осы елдігіміз бен егемендігімізді паш ететін ресми құжаттар жиынтығы,
олардың топталуы, сақталуы, реттеліп пайдаланылуы.Сонымен бірге олардың
қызметі, атқаратын ролі, зерттеліп тұжырымдалуы, мұның бәрі құжаттардың
дұрыс толтырылуы үшін қызмет етеді.
Өткенсіз-қазіргі, қазіргісіз-болашақ жоқ.Бір сәт өткенге зер
салатын болсақ, іс қағаздары тілінің замандар бойы қалыптасып дамыған қоғам
өмірімен біте қаймасқан тарихы бар
Кеңес істерін қазақ тілінде жүргізу туралы Қазақстан Орталық
Атқару Комитеті 1923 жылы 22-қарашада декрет қабылдады.Осы декретке
сүйенген қаулыдан соң 1924 жылы кеңсе, іс қағаздары терминдері мен сөзінің
тізімі жарияланды
1930 жылы Қазақстан Автономиялы РСФСР кеңес Республикасы
құрамына қосылған соң да кеңсе, іс қағаздары тілі ана тілінде жүргізіле
бастады.Әсіресе 1933 жылдың аяғынан бастап Қазақстан Орталық Атқару
Комитеті, Халық ағарту және Жоғары Кеңесі, аудандық атқару комитеттері мен
жергілікті Кеңестерде іс қазақ тілінде жүре бастады.Бірақ игілікті бастама
тоқырау заманында да зор кедерге ұшырады.Осы кезеңде Қазақстанның шалғай
аудандарында болмаса, көп жерлерде іс жүргізу тек орыс тілінде ғана өріс
алды.
Қазіргі таңда республикада мемлекеттік органдар іс
қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге бет бұрды.Бұл әрине әр мекемеде әр
түрлі дәрежеде атқарылып жатқан іс.Бұл істің оп-оңай орындалып, бір күнде
қалыптаса қойматыны да белгілі.Осыған байланысты проблемалар да
жетерлік.Оның бірі мемлекеттік қызметкерлердің ана тілінде еркін сөйлеп,
жаза алмайтыны.Ал орыс тілді кез-келген маман орыс тіліндегі ресми құжатты
еркін жазып шығады.Мұның себебі, біріншіден, тілді жетік меңгергендігі
болса, екіншіден, орыс тіліндегі іс қағаздары ғасырлар бойы уақыт тезінен
өтіп әбден қалыптасқан, қай салада да дайын, мәтіндері стандартқа
айналған.Оларда бұл дәстүрлі мектеп.Біз қазақ тіліндегі іс қағаздарын да
осындай дәрежеге көтеруіміз керек.
Екінші проблема-қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуге байланысты
оқулықтар, оқу құралдары, сөздіктер, іс қағаздарының үлгілері өте аз, жоққа
тән десе де болады.
Үшінші проблема-жоғары оқу орындарында да, арнаулы оқу орын-
дарында да іс қағаздарын қазақша жүргізуге байланысты пән, арнаулы курс оқу
бағдарламасына енгізілмеген.Сондықтан оқу орнын аяқтаған маман өндіріске
мемлекеттік органға іс қағаздарын қазақша жүргізуге еш дайын-дықсыз келеді.
Демек, ана тіліміздің жаңарып, қолдану аясы кеңейе бастаған бұл
кезеңде іс қағаздарын ана тілімізде сауатты тілде толтырып, қазақ халқының
тарихи дәстүрінен төл туындысын өрібіп, дамыту бүгінгі өркениетті қазақ елі
азаматтарының басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Сонымен, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болу
дәрежесінің негізгі көрсеткіші ісқағаздарына байланысты. Іс қағаздары
Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін
құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық
қызметінен көрінеді.Құжаттарды сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік
тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға белгілі.
Ұзақ даму тарихы бар осы тұстағы қазақ тіліндегі ісқағаздары
жүйесінің қалыптасу, даму барысын ғылыми сұраптаудан өткізіп, егемендік
алған қазіргі кезеңдегі қалыптасу, даму тенденцияларын анықтау-тіл
біліміндегі бүгінгі күнгі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.Бұл
–әсіресе, бүгін күн талабы қойып отырған ресми іс қағаздарын мемлекеттік
тілде жүргізуді жүзеге асыру шараларына тікелей қатысты жұмыстардың
бірі.Соңғы жылдары іс жүргізу ісіне қатысты сөздік қорымыз толығып,
құжаттар ұйым-мекемелердің атқару қызметі ерекшеліктері толық ашылған
жоқ.Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты қазақ тілінде іс жүргізу
жүйесін саралап, іс қағаздары, құжат мәтінінің тілдік ерекшеліктерін
зерттеу талабы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны:Диплом жұмысы қазақ тіліндегі құжат
мәтіндерінің өзіндік тілдік, құрылымдық ерекшеліктерін анықтау және қазіргі
құжат мәтінінің жазылу мәдениеті мәселелерін қарастыруға арналған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:Жұмыстың мақсаты-қазақ
тіліндегі құжат мәтінінің тілдік ерекшеліктерін зерттеу мәселесін
қарастыруға арналған.
Жұмыста осы көрсетілген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделді:
-құжат мәтінінің тілдік, стильдік ерекшелігін, оның жанырлық түрлерін
қарастыра отырып, топтастыру проблемасын зерттеу;
-тіліміздегі құжаттар тілін жеке сөз ете отырып, оған қойылатын талаптар
мен шарттарды айқындау;
-құжат мәтіні, оның құрылымы, түрлері және жазылу мәдениетін айқындау;
-құжат мәтінінің тілдік, стильдік ерекшеліктерін саралау;
-қазіргі құжат мәтіндерінде орын алып жүрген кейбір олқылықтар мен
келешілік мәселелерге тоқталып, өз көзқарасымызды таныту;
-құжаттарды жазу барысында кездесетін сөздер мен сөз тіркестеріне,
синтаксистік құрылымдарға, оның емле ережелеріне тоқталу, өзіндік табиғатын
ашу.
Зерттеу жұмысының әдістері мен тәсілдері:Дипломдық жұмыста
тақырымызға орай талдау, жинақтау, топтпстыру жүйелеу мәтін жинау, сөздік
жасау әдіс тәсілдер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін орнықтыру және одан әрі қарай дамытуда құжаттардың орны ерекше
екендігі белгілі.Ал мемлекеттік тілде іс жүргізу барысы әлі де сөз жүзінде
қалып отыр.Оның басты себептерінің бірі-қазақ тіліндегі құжаттардың
тілдік, стилдік, терминдік жағынан орнығып, жүйеленіп қалыптаспағандығында
болып отыр. Міне, осы мәселе, яғни құжат мәтінінің қоғамдық-саяси
лексикасы, терминдену сипаты, морфологиялық синтаксистік оралымдары, сондай-
ақ құжат мәтінінің құрылымы, түрлері және жазылу мәдениеті арнай зерттеліп
отыр.
Зерттеуде құжат мәтінінің жалпы лингвистикалық табиғаты ашылады,
әсіресе, қазіргі қоғам өміріндегі қызметінің сан алуан сипаты, оның тілдік
ерекшеліктері талданды.Осы орайда мынадай мәселелердің ғылыми шешімін
табуға талпыныс жасалды:
-іс қағаздары тілінің зерттелуі;
-құжат мәтінінің лексикалық ерекшеліктеріне талдау жасау;
-құжат мәтінінің грамматикалық ерекшеліктерін саралау;
-құжат мәтінінің құрылымын анықтау;
-құжат мәтінінің түрлері мен жазылуы мәдениетіне тоқталу;
-құжаттардағы олқылықтарды айқындау, нормадан ауытқудағы себеп-салдарын
түсіндіру.
-құжат мәтінінде кездесетін арнайы құрылымдар мен емле-ережелердің өзіндік
ерекшеліктерін көрсету.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
1.Құжат мәтінін зерттеу –ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретінде
орнығуы мен дамуының басты шартарының бірі.
2.Құжат мәтіні өзіндік қалыптасқан сөз, термин сөз тіркестері,
синтаксистік құрылымы бар біртұтас жүйе.Оны қалыптастыру, орнықтыру-
тіліміздің кемелденіп дамуының кепілі.
Зерттеу жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады.Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген және қосымша жұмыс түрлері бар.
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі
Қазақ тілі ғылымында ресми қарым-қатынас тілі-іс қағаздары тілін
жан-жақты, арнайы зерттеу әлі толық түрде жүргізілмегенімен, қазақ әдеби
тілінің тарихи әр түрлі дәрежедегі зерттеулердің бұл тақырыпқа да қатысы
бар екендігінде ешқандай күмән жоқ.Сондықтан осылардың ішіндегі іс
қағаздары тілін зерттеуге азды-көпті үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне
тоқталамыз.
Ыбырай Алтынсарин- қазақтың жазба тілінің дамуына зор үлес
қосқан ағартушы.Ол қазақтың тарихын, тілін әдебиетін, этнография
мәселелерін шамасы келгенінше зерттеді.Соның ішінде сол кездегі іс жүргізу
жүйесінің дамуына, іс қағаздарының стильдік жағынан саралана түсуіне
септігін тигізді.
Ы.Алтынсаринді біз жаңашыл-педагог, этнограф-ғалым,
қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі ретінде
жанимыз.Оның Торғай облысының әскери губернаторына су тасқыны салдарына
Торғай уезінде 11 адамның өлуі туралы рапорт, 1882 жылы торғай
облысындағы оқу жұмысының жайы туралы есеп, Ақтөбе екі кластық мектебінің
меңгерушісіне нұсқау хат , Торғай облысы соғыс губернаторының қызметін
атқарушы Ильинге баяндама т.б. толып жатқан хат-құжаттарының, 1857 жылы
Орынбор өлкесінін облыстық басқармасының төрағасы В.В.Григорьевке тілмәш
алып жүргенде,1879 жылы Торғай облысы, мектептерінің инспекторы қызметін
атқарып жүргенде жазған қызметтік құжаттарының, 1868 жылы Торғай уездік
басқармасында атқарған іс жүргізушілік қызметінің, 1879 жылы жарық көрген
Қазақ хрестоматиясының бірінші бөлімінде берілген оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілерін т.б. еңбектерінің қазақ тілінде іс-
қағаздары және іс жүргізу жүйесінің қалыптасуындағы орны зор. [1,3]
Ал Ы.Алтынсаринді іс жүргізуші ұғымында тану үшін әлі де зерттеу
жұмыстарын жүргізу қажет сияқты.Ыбырайдың мына хатынан өз тұсындағы жеке
адамдар арасындағы хат үлгісін көреміз. Қадірмен ағамыз Байекеге көп
сәсем.Бағдұнде алхамдиллә сәламат бармыз.Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз,
бірақ малда да, адамда да сырхау бар.Адам ауруы қарасан, малда сығыр бірлү
түйе өліп жатыр.
Мұның бағдұнде жаңа арада үчитіл Мазахинден хат
халықтым.Моллалар Бақтобайның тұрған үйінден қуамын деб машақатланұбдұр ...
.
1879 жылы Ы.Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде
жергілікті патша әкімшілік орындары алдын ұсыныс жасаған, болашақ газеттің
үлгісі ретінде оның бірінші номерін өз қолымен жазып құрастырған.Бірақ
Ыбырайдың бұл талабын патша үкіметі қабылдамай тастаған.Б.Әбілқасымов
Ыбырай жасаған бұл газеттің үлгісін ұлттық жазба әдеби тіліміздің ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжатқа
жатқызады.[2,104].
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тілі мен әдебиетінің теориясын,
халықтың көркем сөз мұрасын зерттеуші ғалым.Жазу мәдениетіміздің негізгі
болған ұлттық графиканы ғалымдарымыз А.Байтұрсынов жазуы деп атап
келеді.Ғалымның 1912 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан Оқу құралы,
Тіл құрал еңбектері бастауыш мектептерге арналған оқулық болумен қатар,
бұл қазақ тілінің фонетикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген
ғылыми еңбектердщің алғашқы қарлығашы деп айта аламыз.Сонымен бірге оның
1912 жылы Шахзаман мырзаға жазған хатын іс қағаздарының сол кездегі озық
үлгісіне жатқызуға болады: Мырза! Көзіңіз жатынап, шеке тамырыңыз шығып,
аузыңыз көпіріп, таласқа кекіп барасыз.Таластан қазақ баласы пайда тауып
жүрген жоқ.Сабырмен отырып, ойласып іс істелік.Қазақ тіліндегі дыбыстарды
көп я аз деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой.Мақсат-сіз
болып, біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына үріп белгілеп, жазуымызды
бір жөнге салалық деген.Осы күнде әркім әртүрлі жазып жұр ... [3,124].
Ал іс жүргізу, кеңсе іс қағаздарын дамыту барысында ғалымының
қосқан үлестері:
-қазақ альфабитін, емлесін жеңілдету үшін, реттеу үшін жасаған реформасы
тілдің басқа тармақтары сияқты іс қағаздарының сауатты толтырылуына жол
ашты;
-қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, морфологиясы мен синтаксисін өз тілімізде
тұңғыш рет топтастырып, аса құнды пікірлер айтуы арқылы іс қағаздар
құрылымын грамматикалық талдау жолына бағыттады;
-ғалымның басшылығымен шығып тұрған Қазақ газеті іс жүргізу, іс
қағаздарының сауатты толтырылуына жол ашты;
-ғалымның сауатты жазу, терминдерді дұрыс қолдануда бастаған жолдарының
бір соқпағы іс жүргізу, іс қағаздарын дұрыс толтыру ісіне жетелейді.
Қазақ я құрып жоқ болар, я өз тілімен де өзгелердей тіршілік
етер, тіл турасындағы абыроймен алғыс қазаққа тиісті.Атаның аздырмай
берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас
деген ғалымның 1913 жылғы сөзі мен Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы
қазақ қазақпен қазақша сөйлессін деген сөзімен үндесіп жатыр-дейді
Б.Хасанов.Бұл пікірден А.Байтұрсынов армандағандай қазақ тілі қоғамның
барлық саласында қызмет етуге тиіс екені, оның бір тармағы іс қағаздар
тіліне байланысты екені көрініп тұр.
А.Ибатов Алтын Орда дәуірінде жазылған түркі тілі жарлықтар,
соның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін өте құнды деректердің бірі-ХІҮ
ғасырда жазылған жарлықтар тілін, атап айтқанда: Тоқтамыстың Яғайлаға
жарлығы, Темір-Құтлұғтың жарлығы, және Тоқтамыстың екінші жарлығы атты
құжаттарды талдап зерттеген.
Ғалым жарлық мәтіндерін зерттеу және оны қайта бастыру, өңдеу, сондай-
ақ араб сияқты істерді өз қолдарымен жасап, көптеген еңбек сіңірген
ғалымдар И.Гаммер, Г.Башберн, Г.Ярцев, В.В.Григорьев, В.Смирнов.
В.В.Бартольд, В.В.Гадлов және И.И.Березиндерді атап көрсетеді.
Ғалым жарлықтардың транскрипциясы, әр жарлықтың мәтіні
жайында ескертпелер айтып, жарлық мәтіндерінің тілдік-лексикалық,
морфологиялық сипаттарына тоқталады. Жарлық мәтіндерінің лұғаттық
құрылысына толық талдау жасайды.
А.Ибатов жарлықтардың тілі орта түркі жазба әдеби тіліне
жататындығын, ал орта түркі жазба әдеби тілі қазіргі халықтар мен ұлттардың
әдеби тілі сияқты жалпыхалықтық тіл болмаған, ол тіл сол замандағы хат
танитын сауатты адамдар ғана оқып қолдана алатын жазба әдеби тіл
болғандығын айтады.Бұл жарлықтар жазба түрінде берілгендіктен, олардың
өзіндік жазу ережелері, қалыптасқан үлгілері болған.Бұл іс қағаздарын тек
сауатты адамдар ғана оқи алған және олардың тілі қалыптасқан белгілі бір
жүйеден ауытқымаған.
Ғалым жарлықтарды жазылу мерзімі мен мекеніне байланысты
төрт топқа бөледі.Бірінші топқа Алтын Орда дәуіріндегі Тоқтамыс пен Темір
Құтығтың жарлықтарын, екінші топқа қазан хандығы дәуіріндегі Ибрахим мен
Сахаб-Герейдің жарлықтарын, үшінші топқа Қырым хандығы тұсындағы Хажа-
гереей,Меңкі-Герей т.б. хандардың жарлықтарын, төртіншісіне қазақ хандығы
тұсындағы жарлықтар мен хаттарды, әр түрлі іс қағаздарын жатызады.Олардың
ішінде басқаларына қарағанда ертерек пайда болған Тоқтамыстың екі жарлығы
мен Темір Құтлығтың жарлығына толық тілдік талдау жасайды.Жарлық
мәтіндерінің лексикасы көбіне түркі тілдеріне ортақ сөздер болып келеді,
бірақ сол дәуірде қолданылған мағынасы түсініксіз сөздер де фонетикалық
морфологиялық талдаулар жасайды.Сондай-ақ ғалым жарлықтар мәтіндеріндегі
сөздерге фонетикалық, морфологиялық талдаулар жасайды Қысқасы, А.Ибатовтың
ХІХ ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі атты зерттеу кітабы қазақ кеңсе іс
қағаздары тілінің зерттелу тарихиндағы кұнды еңбекке жатады.
Р.Сыздықова-қазақтың әдеби тілінің пайда болуын, қалыптасуын, дамуын,
соның ішінде кеңсе іс қағаздары тілін зерттеп, келелі пікірлер айтқан
ғалымдардың бірі.
Ғалым алдымен қазақ әдеби тілінің түрлі тармақтарының пайда
болуы, тілдік ерекшеліктері, көркем әдебиеттің қисса жанры мен оның тілі,
т.б. мәселелерге тоқтала келе,1785 жылдан 1828 жылға дейінгі ресми іс
қағаздарының тілін талдайды.
Талдауға негіз болған материалдарды атап көрсетеді: 1785 жылы
Екатерина ІІ-ге кіші жүз старшиналарынын Әбілқайыр ханның балаларын
хандықтан аластатуды сұрап жазған ғарызнамасы прощение, 1785 жылы Кіші
жүздің ханы Нұралының генерел-поручик О.А.Шеньстромға жазған хаты; 1787
жылы Қара Үсібек би және Шұбар билердің Россия Сыртқы Істер коллегиясының
мүшесі граф А.А.Безбородкоға жазған хаты; 1790 жылы Сырым Датовтың
Екатерина ІІ-ге жазған ғарызнамасы донесение;1793 жылы Жетісудің бас
старшинасы Тіленшінің, Шерғазы сұлтанға жазған, азлам намасы донесение;
1794 жылы қазақ сұлтандары, старшиналарының Екатерина ІІ жаңа хан
тағайындауды өтініп жазған ғарыз намасы прощение;1803 жылы Айшуақ
ханның Россия сыртқы істер министрі В.П.Нессильродқа жазған ғарыз хал
прощение; 1825 жылы Қаратай сұлтанның Орынбор әскери губернаторы
П.К.Эссенге жазған донесениесі.
Ғалым осы құжаттардың стильдік белгілеріне, лексика-
грамматикалық сипаттарына толық тоқталады.
ХІХ ғасырдың он бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамдық тілді
пайдалану әрекетінің даму барысын екі топқа бөліп қарастыды.Бірі-осы
ғасырдың 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі-соңғы үш-төрт онжылдықтар
ішіндегі кезеңдер.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақша ресми іс қағаздарының өз
алдына стилі болғанын, ресми танылғанын жазылған бұйрық-жарлық циркуляр,
указ, үндеу сияқтылар көбейе түскенін және олардың барлығы дерлік аударма
материал болып келгендігін айтады.Ресми қағаздардың мазмұнындағы
өзгерістерге тоқтала келе, оларды мазмұны мен деректемелеріне қарай
бірнеше топқа бөледі және бұл іс қағаздарының орфографиялық, морфологиялық,
лексикалық, функционалдық ерекшеліктері тоқталып , бұл құжттар аударма
құжаттар болғандықтан орыс тіліндегі ресми іс қағаздардың стилін ұстады деп
тұжырымдайды.
Р.Сыздықова Ресми іс- қатынас, кеңсе қағаздарының
барлығына тән стиьдік ерекшеліктері болды.Олардың бірі-қазақ қолданысындағы
осы стильдің бұрыннан келе жатқан дәстүрін сақтау, яғни ортаазиялық жазба
тіл элементтерін молырақ пайдалану болды.Бұл-осы стильдің өзге стильдерден
ерекшеленетін басты белгісі.Мұнда стандарттық күштірек сақталады.Әсіресе
түркі тіліндік сипат алған стиль текстерінің орфографиясында, сөз
таңдауда, морфологиялық тұлға-тәсілдерді пайдалануда, тіпті синтаксистік
құрылымында да көрінеді,-дейді.[4,106].
Ол орфография саласында араб графикасымен жарияланған
текстерде қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде
еленбейтіндігін, нәтижесінде көптік жалғау тек-лар түрінде, табыс септік-
ны, ілік септік-ның,жатыс септік-та,шығыс септік-нан түрінде
берілетіндігін: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні, немесе
қатаң дыбысқа аяқатлатын сөздерге-дың,-дық,-дар сияқты ұяңнан басталатын
қосымша жалған жазылатындығын: хазратдар, қазақдар, халықдың, халықдық,
т.б.; жұрнақтардың да түбірмен үндесуі көбінесе көрсетілмейтіндігін:
айыплан, сабаблы, башлатқан, т.б. жазады.Бұл белгілермен қатар сөз басында
қазақша ж дыбысы келетін жерлерде J й жазылатынын: йыл, йаш, йазұлады,
йахшы, йаман: ш әрпінің орнына ч : барча, чақлы, үчүн; с әрпінің орнына ш :
түйе башлатқан бір тоғүз, іш іс кіші кісі, йаш, т.б. жазу дәстүрі
сақталатындығын көрсетеді ... .
Ал морфология саласында ортаазиялық тіл
элементтерінен өткен шақ есімшенің-мыш жұрнақты оғуздық вариантын қолдану
қыпшақтық-ған дегеннің орнына отырмыш, айтылмыш, шығармыш, егистіктің ІІІ
жақтағы-ды қосымшасының онына-дүр вариантын келтіру естілқдүр, көрінедүр
және осы формантты предикаттықты білдіру қызметінде жұмсау йазмай
тұрғандүр, ықтиярлылардүр; етістіктің ІІІ жақта көпше аспектісін-лар
журнағымен білдіру барылар, қойсалар, тұйық етістіктің –у жұрнағын-гу
вариантымен беру еткучі, жазгучы,тұргучы сияқтылар және илан. бірлән, уә
Һәм, аның үчүн, лекин, һәм лекин шылауларын жиі қолдану , ауыспалы шақ
есімшенің –тын,-тұғын қосымшасының орны тұрған сөзі келтіру орын
алатындығын көрсетеді аспектісі-лар журнағымен білдіру бардылар,
қойсалар, тұйық етістіктің –у жұрнағы –гу варинатымен беру еткуч,
жазгучи, тұргучи сияқтылар және илам, бірлән, уа хәм, аның учун, лекин,
хәм лекин шылауларын жиі қолдану, ауыспалы шақ есімшенің-тын-тұғын
қосымшасының орнына тұрған сөзін келтіру орын алатындығын көрсетеді.
Қорыта келгенде, Р.Сыздықованың пікірінше, ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ тілінде ресми іс қағаздар стилі едәуір дамыған.
С.Исаев өзінің Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде
қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын ХҮІ ғасырдан бастаған жөн дей келе,
бұл дәуірдің алғашқы кезеңдерінің ерекшелігі сол, қазақ тілі жаңа тілдік
ортада одан сайын өріс ала түсіп, қазақ әдеби тілі тарихында қос тілділік
құбылысы орын алғанын: бір жағынан, әр түрлі жанрлардағы жазба тілде ресми
құжаттар, хат, қағаздар, жарлықтар, шежірелер, т.б. қітаби тіл дәсітүрінің
мықтап сақталуы байқалатынын, екінші жағынан, көркем поэзияда ақын-
жыраулардың шығармаларында сөйлеу тілінің элементтері, нормалары берік
орын алып, тұрақтала бастағанын дәлелдейді.
Сонымен қатар, С.Исаев кеңсе іс қағаздары тіліне
қатысты мынадай пікір айтады: ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ әдеби тілін
танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші
жағынан, билер мен шешендердің сөздері, үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің
лиро-эпостық батырлар жырлары сияқты түрлерінен басқа үлкен екі топтағы
дүниелер жатады.Оның бірі алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен
және өзге елмен әсіресе, орыс елімен арадағы қарым -қатынас қағаздары,
өйткені әрбір қазақ ханы, сұлтан мен ру басы қатынас, іс қағаздарын, үкім-
жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзеге асырып отыратын, кеңсе хатшылығы
қызметін атқаратын абыз ұстап отырған,-дейді.[5,205].
Ғалым 1598-1600 жылдары жазылған Қошымұлы Жалаиридің Жамиг-ат
тауарих шығармасындағы тілдік ерекшеліктерді 1640 жылдары жазылған
Әбділғазы БаҺадүрханның Шежіре-и түрікшығармасы және 1784 жылдың 4-
тамызында жазылған.Ералы сұлтанның полковник Д.А.Гранкинге Нұралы мен
Айшуақ сұлтанды босату туралы хатының мәтінімен салыстыра отырып, тіпті бір
стильде, бір тілдік дәстүрде жазылған, бір-бірінің жалғасы іспеттес, бәріне
де және кейінгі кезеңдегіжазбаларға, ресми іс қағаздар тіліне де ортақ
тілдік ерекшеліктер көп екенін айтады.Сондай-ақ бұл кездегі жазба нұсқалар
әр түрлі қатынас қағаздары тіліндегі жазба кітаби тіл дәстүрінің әсері
дыбыс үндестігінің сақталмауынан ғана емес, сонымен бірге жекелеген
сөздердің көне түлғаларының, әдеби тілден орын ала қоймаған араб, иран
тілдерінен келген сөздердің көбірек қолданылуы туралы айтады.Ғалым осы
күнге дейін ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында қазақ хандарының
сұлтандарының, старшындарының орыс мемлекеті әкімдерінің бір-бірінен
жазысқан әртүрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр
түрлі пікірлер айтылып келгендігі, олар шағатай, татар тілінде жазылған
деген пікірлердің басымдылығын, бірақ бұл пікірлерде сол кезде Орта Азиялық
әдеби тіл дәстүрінің негізінде және соның қазақ топырағындағы жалғасы
ретінде жазба әдеби тіл болғаны, ол тілдің Октябрь революциясына дейін өмір
сүріп келгенін, әр түрлі ресми іс қағаздары, хаттар, шежірелер сол тілде
жазылып келгенін ескермейтінін еске салады.Бұл кезеңдегі тілдік
материалдарға: 1785 жылы ІІ Екатеринаға Әбілқайыр ханның балаларын
хандықтан аластатуды сұрап жазған старшындардың ғарызнамесі; 1785 жылы
барон О.А.Игельстремге әскер сұрап жазған Нұралы ханның хатын, 1787 жылы
полковник Д.А.Гранкинге Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды босату жөнінде
жазған Сырым Датовтың ғарызнамесін, сондай-ақ қара Көбек би мен Шұбар
билердің Тіленшінің,Айшуақ ханның,Шерғазы ханның,Қаратай сұлтанның жазған
хаттарын жатқызады. Бұл материал-дардың бұл кезеңнен бұрынғы мерзімге
жататын жазба нұсқалар, шежірелер тілімен, екінші жағынан кейінгі шақтарда
жазылған іс қағаздары, ресми құжаттар тілімен ұқсас, сәйкес екендігін, яғни
хаттар әрдайым шаукатлы, құдіретли, ғизатлу, құрметлу, мархабатлу,ғинатлу
сөздерімен басталып отыратындығын көрсетеді.Сондай-ақ дыбыс үндестігі заңы
мүлде сақтал-майтынын, сөз басында ж дыбысының орынына жалпытүркілік й
дыбысы, с дыбысының орнына ш, ал –ш дыбысының орнына ч дыбысы
қолдынылғанын, бір хатта орта ғасырлық түркі тіліндегідей шығыс септік-дын,-
дин болып келсе, мен шылауы бірде бірлан, бірде илэ, илан болып
келетіндігін айтады.Бір хаттың ішінде кейде комекші етістіктің екі тұлғасы
да жарыса қолданылатынын Сырым Датовтың хатындағы рағитликке мусалим болып
еди ... рағитликларинде тузалиб ерди үзінділерімен көрсетеді [4,136].
Сонымен бірге ғалым өзінің зерттеулерінде Кеңес дәуіріндегі қазақ
әдеби тілінің жан-жақты тез қарқындап дамуына тоқтала келе,қазақ елінде
бұрын болмаған жаңа техникағылымдарының әр саласы физика,химия, биология,
медицина, математика, геология, астрономия, кибернетика, астрофизика,
қолданбалы математика, механика, гидрогеология, т.б. өзімен бірге талай-
талай жаңа сөздер, тіркестер әкелгенін , бұрынғы қазақ елінде бірде-екілі
заң, право мәселелеріне байланысты сөздер бар болса, енді арнаулы
мекемелердің құрылуымен олардың қызметі атқанын, іс жүргізумен байланысты
көптеген жаңа ұйымдар, жаңа сөздер пайда болғанын көрсетіп, олардың пайда
болу жолдарына тоқталады.
Б.Әбілқасымов қазақ халқын құраған ру-тайпалар өздерінің
мәдени өмірінде бірсыпыра уақыт бойы жазба әдеби тіл ретінде түркі тектес
халықтардың сауатты ұрпағына жақсы таныс және ортақ болған, белгілі
дәрежеде нормаланған шағатай тілі аталған түркі әдеби тілін
пайдаланғандығын, шамамен ХҮ ғасырлардан бастап тайпалардың өз алдына жеке
халық болып бірігуіне территориялық жіктелулеріне байланысты түркі әдеби
тілінің жергілікті нұсқалары пайда болғанын, қазақ авторлары түркі әдеби
тілін пайдалана болғанын, қазақ авторлары түркі әдеби тілін пайдалана жүріп
өз шығармаларына қазақтың ауызша әдеби тілінің, сөйлеу тілінің элементтерін
молынан кіргізіп отырғандығын айтады.
Ғалымның ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің
жазба нұсқалары атты еңбегінде осы дәуірдегі іс қағаздары үлгілеріне
тоқталып оларға лексикалық, морфологиялық сипаттама береді.Ал ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі атты еңбегінде бұрыш сөз болмаған
баспа нұсқалардың тіл ерекшеліктерін талдай отырып,ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қазақ жазба әдеби тілінің жайкүйін танытады, оның қалыптасу
тарихын сөз етеді.
Б.Әбілқасымов та ресми құжаттарда жоғары лауазым иелерін
мадақтайтын тұрақты эпитеттердің қолданылуы шарт болғандығын және ол тек
сол дәуірдегі түркі халықтары тілінде ғана емес, орыс тіліндегі іс
қағаздарында да кездесетінін айтады.
Қазақ жерінің патшалығы Ресейге қосылуына байланысты іс қағаздары
тілінде жаңа ұғымдар пайда болып, олар араб-парсы тіліндегі немесе орыс
тіліндегі баламалы сөздермен беріліп отырған құрметлу, мархабатлу,
шафағатлу, йанарул, ғаспатдин, императитса, т.б.
Бұл іс қағаздарында кездесетін орыс тілінен енген сөздер
көбінесе лауазым атауларын және адам есімдері мен фамилияларын көрсетеді.
Б.Әбілқасымов Өткен ғасырлардағы кеңсе-қатынас қағаздары
тілінің лексикалық құрамындағы тағы бір ерекшелік, жоғарыда көрсетілгендей,
тек зат құбылыс атаулары ғана емес, түрліше көңіл-күйді, амал-әрекетті
білдіретін сын есім, үстеу, етістіктердің бірқатары өзге тілдік араб,
парсы сөздерімен берілгендігі: инғаш-сыйлық, атғақ-бірауыздан, ғалендүр-
аян, бәңе асыл болынды-менің қолыма тиді, махзүн қылдыңыз-мені ренжіттіңіз,
ғадаулік қылу-жаулық қылу, офат алынды-өлді.
Мұндай етістіктер көбінесе аналитикалық жолмен : негізгісі араб-Иран
сөзі, көмекшісі түркі етістігі болып жасалған дей келе: Сөз жоқ, бұлардың
лексикасының негізі-түркі элементтері, бірақ бұл жерде де олардың осы
стильге тән ерекшелігі бар .
Мысалы, қазақша ер етістігі , е, бол етістігі ол түрінде оғыз
тілдеріндегімен берліген: хайран алдым болдым, кіріфтар олымыш, йазған
ердім едіш, йаз ерді, ада қылғушы үшбу, түездендірц отвернуться
уғланларын ұлдарым, хат келіп йетісті, ОФКӘ өкпе, дост кібік сияқты
кеңеске кірішмейінша :[2,78]
Ғалым: Бұл стильдегі өзге түркі тілдік элементтер лексика
саласынан гөрі грамматика әсіресе морфология саласында көбірек орын
алады.Есімдіктердің септелген түрлері бен, бенім, бенден, түрінде, ал
деп, көсемшесі дайу тұрінде есілмшенің-ған жұрнағының орнына мыш
жұрнақты түрі беніш есіміме түзілетін, кіріфтар ойынмыш ІІІ жақ жіктік
түлға дүр формантымен келеді мағлұм олынадур, оңайдур офкеміз бар дүр, хан
деп білмес дүрғаян дүр, етіктіктің ІІІақ көпше жіктік тұлғасында-лар
жаяғауы келеді хан ясадылар, шықтылар дүр, алғанлардүр, айталар, кеттілер,
т.б..У жұрнағының орнына –ғу формасы келеді: қылғушы сонымен қатар қылушы
түрі де бар , йургуші; етістіктің тілек, қалау өтініш мағынасы қай
тұлғасымен берілген егер бұ уағда сөзлерімізні қабыл көрсеңіз сөздің
қолыңыздағы жамиғ тұтқындарны уа аманатларны йібәргәй едіңіз, инанысқай
ердікөп жерлерде есім мен етістік арасындағы дәнекер деп түсіріліп
айтылған дұсман білгенлігімізден, ұлығ білеміз, мархабатлы білеміз;
есімшенің-тұғын,-тын тұлғалы түрінің орнына тұрған сөзі келеді шабуыл
қылатұрған
Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ, арабша уа,Һәм
шылаулары өте жиі қолданылған, осы күнгі мен шылауының орнына бірде бірлән,
бірде илэ, бірде илән тұлғалары келеді, шейін дейін шылауының орнына ше
бұ уақытқа ше қолданылады, парсының би, на префикстері жиірек кездеседі:
бинисаб, бишаҺаят нәмакул, т.б.-деп тұжырымдайды.
Б.Әбілқасымов, сонымен қатар,ХҮІІІ ғасырмен салыстырғанда
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында іс қағаздары стильінің жетілуімен бірге
олардың түрлерінің көбейгендігін атап көрсетеді [ 2,80] .
Сондай -ақ ғалым ХІХ ғасырдың екініші жартысындағы ресми іс қағаз
үлгілеріне тоқталады.
Ол 1860 жылдардан бастап қазақша іс қағаздарының баспа нұсқалары
жарық көре бастағанын, олардың көптілігі дерлік орыс әкімшілігі орын-
дарының халық арасында тарату мақсатында шығарған құжаттары екендігін, олар
көп жағдайда орыс тілінен қазақ тіліне аударылған аударма матераилдар болып
келетіндігін айтады.Бұл құжаттардың мәтінін бере отырып, әрқайсысына
қысқаша лексика-грамматикалық талдау жүргізеді.
Б.Әбілқасымов қазақша ресми іс қағаздары стилі екі арнадан
сусындағанын, оның бірі-сонау көне дәуірлерден бермен қарай узілмей келе
жатқан хан жарлықтары, ресми құжаттар үлгілері де, екіншісі-Ресиі мемлекеті
қаластына кірумен байланысты орыс әкімшілік орындарының бұйрық-
жарлықтарының қазақшаға аударылып берілуі екенін систа келіп іс қағаздарына
тәне ерекшелік олардың негізгі баяндау формасы мен стилінде тұрақтылық
дәстүр жалғасы сақталатындықтан ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы, тіпті ХХ
ғаысрдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тіілінде көне түркі әдеби
тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып
ісқағаздары тілінің даму тарихын дұрыс пайымдауға көмектесер құнды
еңбектер.
Н.И.Ерғазиеваның Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары тілінің
қалыптасуы және дамуы атты диссертациясы ресми іс қағаздары тілін арнайы
зерттеген еңбек болып табылады.Онда кеңестік дәуірдегі ресми кеңсе тілінің
лексика семантикалық, құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері сөз болады.Ол
қазақ әдеби тілінің бір тармағы ретінде ресми кеңсе тілі кеңестік дәуірде
дамып, лексикалық құрамының байығанын, семантикалық, грамматикалық
жүйелерінің жетілгенін дәлелдеуге ұмтылады.
Ә.И.Ерғазиева қазақ ресми кеңсе іс қағаздарының дамуын үш
кезеңге бөліп қарайды.Оның пікрінше, ресми кеңсе тілінің алғашқы пайда болу
кезеңі ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысы,
екінші кезеңі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезі, үшінші
кезең, кеңестік дәуірді құрайтынын айтады.Зерттеуші, әсіресе, ресми
құжаттарға тән терминдердің қалыптасып, дамуына көбірек көңіл бөледі.
Қазақ тіліндегі дипломатикалық құжаттардың құрамы мен
лексикасы жөнінде мынадай тұжырым жасайды:
Дипломатическая терминология в официально-деловых и
государственных документах в периодической печати передается различными
способами : 1путем прямого заимствования из русского языка, т.е. с
сохранением первоначальной основы нота грамота, консул; 2 путем перевода.
Теминологические словосочетания переводятся на казахский
язык.Например: разрыв дипломатических отношений-дипломатиялық қатынастың
үзілуі; поверенный в делах-істе сеніммен; памятная записка-естелік хат;
отзывная грамата-сенім қағаз и др. Из дореволюционных дипломатических
термионов казахского языка можно отметить следующие: елші, елшілік, келелі,
кеңес, қағаз, жаушы и т.д. –деп көрсетеді.
Бұл еңбек кеңестік дәуірде жазылса да қазақ іс қағаздарының көкен кесті
мәселе екеніне көңіл аударған және оның болашағы туралы ойланатын зерттеу
еңбектің қатарына жатқызамыз.Кейін бұл еңбектің нәтижесінде сөздік те
шығарылды.
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы
Құжат мәтінің тілі-бір қарағанда стандарты, қалыптасқан климе
түріндегі тіл сияқты болғанымен, шын мәнінде қазақ тілінің заңдылықтарына
сәйкес сұрыпталған, жіктелген, лексика-грамматикалық жүйесі бар тұтас
құрылым.Дәлірек айтқанда, ресми тілдің кеңсе іс қағаздары сияқты түрлері де
заң құжаттары да, арнаулы бланкіні толтыратындары да қазақ әдеби тілінің
жүйесін, лексика-грамматикалық, орфографиялық нормаларын жетік мең-геруді
қажет етеді.
Әдеби тілдің ғылыми, ресми қағаздары, публицистикалық, көркем
әдебиет және ауызекі сөйлеу тілінің стилі деп бес түрге бөлінетіні
белгілі.Бұлай болудың бірнеше негізі бар:
Біріншіден бұлар тілдің қоғамдық қызмет аясына жатады .Іс құжаттары
тілі үшін мұндай қызмет аясына құқықтық қатынастар саласы, яғни басқару
саласы жатады.Бірақ мұнда құқықтық қатынастар мемлекет аралық қатынастарда,
мемлекеттің өз азаматтарымен және олардың бірлестіктерімен, сондай-ақ
мекемелер мен кәсіпорын ішіндегі азаматтар арасындағы ресми қатынастарда
және шаруашылық субьектілерінің арасындағы қатынастарда орын алады.Осыған
байланысты іс құжаттары стилінің үш түрі ажыратылады.Олар дипломатикалық,
заң шығарушылық және күнделікті іс жүргізу стильдері.
Мұны кесте түрінде былай көрсетуге болады:
Ресми іс жүргізу стилі
Дипломатиялық стиль Заң шығарушылық стиль Күнделікті іс жүргізу
стилі
Екіншіден ресми іс жүргізу стилі әлеуметтік сананың ерекше формасы
–құқықтық санамен сәйкеседі.Біздің әрқайсысымыз белгілі бір дәрежеде өз
құқығымыз туралы, мысалы, отбасы қарым –қатынасындағы, қызметтегі қоғамдық
орындардағы және мемлекет алдындағы міндеттемелеріміз туралы білеміз.Мұндай
құқықтық нормаларды тәжірибе жүзінде меңгеруіміз бізге басқа адамдармен
қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Адамдарда басқару заңдар, ережелер, жарғылар негізінде, сондай-
ақ нормалдық-этикалық ұйғарымдар мен тиымдар негізінде жүргізілгендіктен,
басқарушы үшін құқықтық және нормальдық нормаларды білу ерекше мәнге ие
болады.
Іскерлік қатынастың өзіндік мәні, әсіресе нақты түрде жазба
мәтінде, құжаттарда көрінеді. Құжат жасаушы бұл жағдайда компания
президенті мен жүргізушісі, вице-президенті мен кеңсе қызметкері, менеджер
мен күзетші сияқты белгілі бір әлеуметтік рольді орындаушы ретінде
болады.Сондықтан қандай да бір қызметтің өзі белгілі бір құжаттарды толтыра
білу міндеттерін және түрлі жанрдағы қызметтік қарым –қатынастарды кәсіби
түрде игеру қажеттігін талап етеді.
Заң шығару, сот ісін жүргізу, әкімшілік-шаруашылық
қатынастардағы іс қағаздары тілінің табиғаты екі жақты: оның мазмұны нақты
болғанымен , сол мазмұнда бейнелеудің құралдары демекпіз.
Кезінде бұл туралы белгілі лингвист Шарль Балли былай деп жазды.
Әкімшілік тілінің мәні мынадан көрінеді: оның негізгі ғылыми сипатта
болады, сонымен бірге күнделікті өмірмен үйлесіп жатады [6,42]
Өмірдің түрлі құбылыстары іс жүргізу стилінде белгілі бір қалыпқа
түскен жағдайлардың , терминденген сөздердің сауалнама, анықтама,
нұсқаулық, қаулы-қарар, хаттама, акт, бұйрық, заң, т.б., сондай-ақ тұрақты
тіркестердің шектеулі мөлшеріне сиғызылып беріледі.Бейнелеу құралдарының
жалпылығы, дерексіздігі-басқару тілінің стильдік бір белгісі.Бұл белгі,
әсіресе, мынадай термин сөздердің: жолдаушы, жұмыс беруші, франкозауыт,
фрахт жолдау, кедендік тазалау, жалға алу шарты, таңбалау,наразылық
шағым, т.б. сипаттардан анық көрінеді.
Іс жүргізу тілінің терминденуі тіл әсерлігінің маңызды белгісі болып
табылады және дәлдігін көрсетеді.Бұл турасында француз ағартушысы
Ш.Монтескье былай деп жазады: Заңда қолданылатын сөздер адамдардың
санасында белгілі бір идеяларды ғана тудыруы керек.Заңда ешқашан анық емес
ұғымдарды қолдануға болмайды.Заңның стилі дәлдігімен және қысқа да
нұсқалылығымен ерекшеленуі тиіс.
Терминдердің, тұжырымдардың екі ұшты болмауы нормативті
актілерді дәл орындауға бағышталады.Бұл әсіресе азаматтық қоғамның негізгі
заңдары үшін маңызды.Сонымен қатар тіл дәлдігі келісім шарттағы екі жақтың
немесе ұйым ішіндегі лауазым иелерінің міндетемелері мен жауапкершілігін,
құқығын білдіретін құжаттар үшін мен жауапкершілігін, құқығын білдіретін
құжаттар үшін де маңызды.Екі ұшты тұжырымдардың орын алуы озара
міндеттемелер мен қызметтік міндеттемелерді дәл орындауға кедергі
келтіреді.Екі ұшты, нақты емес келісімдер фирмалардың іскерлік
байланыстарына кеселін тигізеді, ал кейде заңды негізде қиянат жасауға
дейін алып барады.
Жазба түріндегі әкімшілік тіліне тұтастай алғанда,
жеке адам тіліндегі ерекшеліктер тән емес.Оның барлық формадағы
компоненттері бір үлгіге түскен, баяндау үлгісі бір ізді болып
келеді.Құжаттарды толтырудағы олқылықтар мысалы, мөрдің болмауы, қол
қойылмауы, келісімде жауапкершілік туралы айтылмауы, т.б.сол құжаттың
заңсыздығына алып келеді.Сонымен бірге тілдегі үлгілік жекелік
қарапайымдылығынан, анықтылығынан, құжат мәніне толық сәйкестілігінен
көрінеді.
Сөз- тілдің негізгі құралы, сөзбен заттарды , белгілерді, қимыл-
эрекеттерді белгілейді.Сөздерден сөйлем құралады. ойды, пікірді білдіру
үшін.
Сөз мағынасы іс қағаздары ситлінде ерекше мәнге ие
болады.Мұнда сөз бір ғана мағынада жұмсалады.Сөз іс қағаздарында бір ізге
түсуге, терминденуге ұмтылады. Рас, іскери мәтіндерде жарыс мәресі
ақпараттар ағыны сияқты метоформалық ішінде, көбіне іскерлік мәліметтер,
көсемсөз элеменеттерімен ұщтасып келетін құжат түрлерінде колданылады
хабарлама, хаттама, есеп ,т.б. Алайда мұндай сөз әрі аз, олар алғашқы
сонылығын, бейнелілігін жоғалтып, тілдік штамптарға, терминдік мағыналарға
ие болып шығады.
Қызметтік құжаттардың тілінде сөздердің мағыналары көп
жақтылыққа ие болып, жалпыланған сипат алуы жиі кездеседі.
Мысалы:Ұйымдардың жұмысы нашар жүргізіліп отыр.
Нашар-әлсіз, өз деңгейінде емес дегенді білдіреді.
Бақылауды нашарлатып алғаны үшін сөгіс беріледі.Мұнда нашар-
әлсіретіп, босаңсытып деген мағынаны беріп тұр.
Хаттамада сөйлеушілердің көзқарастары нашар көрсетілген .Нашар-дәл,
толық емес дегенді білдіреді.
Көріп отырғанымыздай, нашар сөзі жағымсыз бағалауды білдірудің
әбден қалыптасқан құралына айналып отыр.Егер басқа стильдер үшін бұндай сөз
қолданыс қажетсіз болса, іскерлік басқа қолданыста бұл-нормалық
құбылыс.Мұндай жаттанды сөздердің болуы, бір жағынан, құжат мазмұнын
қабылдауды оңайлатса,екіншіден, құжат түзуше сөз іздеп қиналып жатпайды
яғни оның жұмысын біршама жеңілдетеді, дайын материалды пайдаланады.
Құжат тіліндегі мағыналық дәлдік-аса қажет шарттардың бірі, ол құжат
мәтінінің тілдік дұрыс құрылуын белгілеп қана қоймай, құқықтық маңызын да
айқындайды.Дәл қолданылмаған сөз құжаттың мазмұнын бұрмалап көрсетуі, әр
түрлі мағынада түсінуге алып келуі мүмкін. Ал бұл құжаттың мазмұнын дұрыс
түсінуді қиындатады басы артық сөздерді қолдану, басы артық сөз болмауы
тавтология керек, синонимдерді таңдап қолдану, бір сөзді қайталай
қолдану-бұл да болмайды.Жоғары пафосты сөздерді қолдану ауызекі сөйлеуге
тән сөзді қолдану, кәсіби, диалект сөздерді қосуға болмайды.
Әлемдегі барлық халықтар бір-бірімен көршілес отырып,
тұрмыстық жағдайда араласып отырған.Олардың арасындағы қатынас, түсінісу
тіл арқылы жүзеге асып отырады.Міне, осыдан келіп көрші отырған халықтардың
барлығының да тілдік сөздері үнемі алмасу процесіне түсіп отырды.
Қазақ халқы да өмір сүріп тарихының барлық кезеңдерінде
көршілес және алыс-жақын елдермен үнемі қарым-қатынас жасап келгені
мәлім.Осы байланыс нәтижесінде қазақ тіліне сол араласып отырған халықтар
тілінен сөздер еніп, немесе керісінше қазақ тілінен сол тілдерге сөздер
ауысып алмасу процесі үздіксіз жүріп отырған. Бұл тілдік құбылыс тілдердің
сөздік қорын молайтып, соның ішінде қазақ тілінің де қорын байыта түскен.
Ерте замандардан бастап қазақ тілі түркі тектес халықтар тілімен
башқұрт, татар, тува, қырғыз, ұйғыр, өзбек, карачай, құмық, ноғай ,
т.б.монғол тілдерімен монғол қалмақ, араб тілдерімен иран,сирия,
т.б.иран тілдерімен тәжік, парсы, ауған, славян тілдерімен орыс, украин
,белорус және орыс тілінің дәнекерлігі арқылы кейбір тілдермен де аралас-
құралас болып, сөз алмасып отырды.Сонымен ішінде араб-парсы тілінен енген
сөздер қатары өте көп, әсіресе олар қазақ іс қағаздарында жиі
кездеседі.Тіпті құжат деген іс қағаздарының жалпы атауы да сол тілден
алынған.Біраз жылдарға дейін іс қағаздарын орыс тіліне латын тілінен енген
документ-айғақ деген мағынаны білдіретін сөзбен айтып келсек, соңғы
жылдары құжат деп араб тіліндегі хужжат дәлелдеу, айғақсөзімен
алмастырып айта бастадық.
Іс қағаздарына шығыс латыны деп лайықты аталған араб және
парсы тілдерінен енген басқа да сөздерге тоқталайық.[7,58].
1.Айып а-ғәйб.1Теріс қылық, жазық, кінә.2Қате, мін, кемшіліктік,
азат.3Жазбалайық кесілген мал, дүние вина, повинность, поступок, про-
винность, виновность.Ошибка, дефект, недостаток.Бұл сөз көбінесе сот
құжаттарының мәтінінде көп кездеседі.Мысалы: Сотталушы Маратбеков Саят
Маратбекұлы ҚРҚК-інің 200-бабының 2-бөлігімен айыпты деп тауып, оған үш жыл
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы белгіленсін. өкім құжатынан
2.Ақпар а-хабар.Хабар мәлімет Известия, сведения сообщения,
извещение.Мысалы:Ұйым басшысы құжаттармен жұмыс істеудің
автоматтандырылған технологиясын тиімді пайдалануы үшін жауап береді,
машинаға жазылып, сақтаулы тұрған ақпаратты пайдалануға қызмет-керлердің
құжаттармен жұмыс істеудің хұқығын белгілейді, құжаттармен жұмыс істеудің
автоматтандырылған технологиясына көшудің кезегін анықтайды. Ереже
құжатынан.
3.Арыз а-ғәріз, ғаризә.1Өтініш 2Біреудің үстінен берліген
шағым.3Мұң, зар, тілек.1.Заявление, прошение2.Жалоба, кассация.3.Печаль,
тоска, желание.Бұл сөз көбінесе қызмет бабындағы құжаттардакөп
кездеседі.Мысалы: Құжаттаманы басқару қызметінде қызмет бабында басшылардың
атына келіп түсетін немесе одан шығатын хаттар, бұйрықтар, хаттамалар,
баяндау хаттары және басқалары сондай-ақ азаматтардың хаттары, өтініштері
мен арыздары тіркеледі.Ереже құжатынан
4.Есеп а -хесаб 1Төрт амал әдісімен сан мөлшерін оқытатын пән
аты.2Есеп-қисап.3Істелген жұмыс жөнінде жоғары орынға есеп беру.
1.Исчиление 2.Арифметика.3.Счет, расчет Мысалы: Құжаттармен жұмыс істеуді
жетілдіру жөніндегі басқа да шаралардың жиынтығында ұйым құжаттары санының
есебі жүргізіліп отырады. Ережеқұжатынан.
5.Кеңес п-кенғаш.Мәжіліс, ақылдасу, бас қосу совет, совещание,
консультирование, советоваться, совещаться, консультироватьсяМысалы:
Мектептер директорларының кәсіптік бағдар мәселесі бойынша кеңесі болады.
Телефонограмма құжатынан.
6.Қағида а-қағедә.Ереже,жалпы тәртіп, заң,әдет,ғұрып, салт, жора
Положение, правило, общий порядок, обычай, церомония,
традицияМысалы:Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат
министрлігі аталған ережелердің негізгі қағидаларын насихаттауды қамтамасыз
етсін. Қаулы құжатынан
7.Нұсқа а-нұсха 1Заттың көшірмесі емес, ең алғашқы түп
негізгі.2Заттың ұзын-ырға ыңғайы, жан-жобасы.1.Подлинник 2.Пример,
достойный подражания, образец для других, правильное направление,
указание.
Мысалы Құжатты тұрақты сақталатын істерден бөліп алу ерекше жағдайларда
және ұйым басшысының рұқсатты арқылы жүзеге ады да, құжаттың түп нұсқасының
куәландырылған көшірмесі және түп нұсқаның алынғаны туралы акті міндетті
түрде нұсқаның алынғаны туралы акті міндетті түрде осы істе қалдырылады
Ереже құжатынан
8.Өкім а-хүкіш 1.Белгілі бір мәссле жөнінде шығарылған үкім, айтылған
кесім шешім, байлам.2Әлсізге мықтылар тарапынан жасалған зорлық, үстемдік
билік 1.Решение, приговор суда 2.Насилие, принуждение со стороны
сильныхМысалы: Ұйымдардың өкімдік және атқару қызметі процесінде жасалатын
құжаттама ережелер, жарғылар, нұсқаулар, бұйрықтар, өкімдер, қаулылар,
шешімдер, хаттамалар, т.б.Ұйымық-өкімдік құжаттама жүйесіне енеді
Ереже құжатынан.
9.Ресми а-реәсми.Айрықша , ерекше официальный, законный, форменный ,
особенныйМысалы: Ресми құжат-ұйымның немесе лауазымды адамның жасап,
тиісті тәртіппен хатталған құжаты лауазымды адам деп өкімет өкілінің
қызметін жүзеге асыратын немесе ұйымдық -өкімдік және адамгершілік-
шаруашылық міндеттерді орындаумен байланысты қызметтегі адамды айтады.
Ереже құжатынан.
Іс қағаздары тілінің өзіне тән тілдік ерекшелігі оның лексикасында
өзгеше
оын алады.Іс қағаздарында сөздердің синонимділігі кей жағдайда нақтылық
сипат танытпайтын тұстары да кездесіп қалады.
Синонимдерді қолданудағы жіберілетін қателер-бұл мағынасы бірдей немес
бір-біріне өте жақын сөздер: болашақ-келешек, әуелету-жоғарылату, салу-
құру, асығу-жылдамдату.
Синонимдердің, мағынасы өте сирек дәлме-дәл сәйкес келу кездеседі.Әдетте
олар мағыналарының реңкі, лексикалық үйлесімділігі немесе стилистикалық
мәнеріне қарай өзгешеленеді:Салыстыру-қарсылық жасау возражать -бір
нәрсеге келіспеу, өз дәлелін келтіру; қайшы болу противоречить-қарама-
қарсы нәрсені көбінесе еш негізсіз пайымдау; тайталасу перчит -қырсығып,
ашуланып сөз қайыру, келіспеу; осы синонимдердің қатарына қарсылық білдіру
прекословить етістігі де жатады.
Осындай синонимдік бір қатарда қолданылатын сөздер келген тұста олардың
мағынасын ауыстырып алмау жағына ерекше мән берген жөн, ең бастысы ауызекі
тілдің ыңғайына кетіп қалмауға зер салу керек.Мысалы, біз арыз бен шағымның
мағынасының арасына тереңірек үңілсек, алшақтық бар.
Арыз –жөнсіздіктерге, теріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
3-6
1-тарау Құжат мәтінінің лексика-грамматикалық
ерекшеліктері
6-34
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі
6-15
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы
15-23
1.3.Құжат мәтінінің морфологиялық ерекшеліктері 23-
29
1.4.Құжат мәтінінің синтаксистік ерекшеліктері
29-34
2-тарау Құжат мәтінінің құрылымдық ерекшеліктері
және жазылу мәдениеті
34-53
2.1.Құжат мәтінінің құрылымы
34-46
2.2.Құжат мәтінінің жазылу мәдениеті
46-53
Қорытынды
54-55
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
55-56
Қосымша №1
58-64
Қосымша №2
65-78
Қосымша №3
79-80
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі: ХХІ ғасырға тәуелсіз ел ретінде енген
республикамыздың әлеуметтік, экономикалық , мәдени өмірінде үлкен
өзгерістер болып жатыр.Республика өмірінде жүргізіліп жатқан бұл
реформаларды жүзеге асыруға байлансыты күрделі міндеттер тұрғаны
белгілі.Реформалардың нәтижесі, жемісті болуы соларды дер куінде дұрыс
шешуге байланысты.Қазір құр сөз, қысыр кеңесті гөрі нақты іс-қимылға көшуге
негіз бар.Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы заң 1997.Тілдерді
қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасы 1998, Қазақстан
Республикасындағы тіл саясатының тұжырымдасы 1996,Тілдерді дамытудың 2001-
2010 жылға дейінгі мемлекеттік бағдарламасы 2001 республикасындағы тіл
мәселелерін реформалауды жүзеге асыруға негіз болады әрі мүмкіндік
береді.Сондықтан бұл реформаны жүзеге асыру үшін әр министрлік, әрбір
мекеме, ұйымдар,жеке адамдар өздерінің нақты істерін көрсететін шаралар
белгілеп, соны жүзеге асыруға тиіс.Біздің ойымызша, солардың ішіндегі ең
өзектісі, ең алдымен қолға алынатыны-қазақ тілінің конституциялық
мәртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық
саласында жүзеге асыру.
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы
шарттарының бірі-оның қоғамдық өмірдің әр алуан саласында қызмет етуі және
соған орай іс қағаздарының қазақша жүргізілуі.
Іс қағаздарының, ресми құжаттардың тілі бір жүйеге түспей стильдік
жағынан қалыптасып, орнықпай, мемлекеттік ресми құжаттардың барлығы алдымен
қазақ тіліне көшпей қазақ тілінің аясы, қызмет қарымы өрісін кеңейте
алмайды.
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен бекітілген
Тілдерді қолдану мен дамытудың мемлекеттік бағдарламасының тіл саясатын
іске асырудың алғашқы кезеңінде негізгі төрт бағытта іс-шараларды айқындап
берді.Соның бірі-ресми іс қағаздарын жүргізуді мемлекеттік тілге кезең-
кезеңімен көшірудін нақты негізін жасау.
Қалай десек те, республикада мемлекеттік органдар іс қағазын
мемлекеттік тілде жүргіуге бет бұрды.Бұл үлкен істің өзінен-өзі жолға
түспейтіні әбден белгілі.Одан шығудың жолы орыс тіліндегі нұсқаларды
негізге ала отырып, ана тіліміздің заңдылықтарын сақтап, ұлттық іс
қағаздарымызды жүргізуді қалыптастыру.Ал осы ретте мемлекеттік және
мемлекеттік емес органдарда, мекемелерде, ұйымдар мен кәсіпорындарда
мемлекеттік тілде іс жүргізу қатынас қағаздарын толтыру,жинақтап айтқанда
құжат айналымын іске асыру –бүгінгі таңда тұрған өткір мәселе.
Ана тіліміз мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы арқасында
қоғамдық қызметтерге араласып, ресми стилінің аясы кеңейіп, көркейе
түсуде.Соның
бір айғағы-мекемелер мен ұйымдарда ресми іс қағаздарын ана тіліміздің
өрнектеп жаза бастауымызда.Еліміздің, мемлекетіміздің ерекше бір белгісі
осы елдігіміз бен егемендігімізді паш ететін ресми құжаттар жиынтығы,
олардың топталуы, сақталуы, реттеліп пайдаланылуы.Сонымен бірге олардың
қызметі, атқаратын ролі, зерттеліп тұжырымдалуы, мұның бәрі құжаттардың
дұрыс толтырылуы үшін қызмет етеді.
Өткенсіз-қазіргі, қазіргісіз-болашақ жоқ.Бір сәт өткенге зер
салатын болсақ, іс қағаздары тілінің замандар бойы қалыптасып дамыған қоғам
өмірімен біте қаймасқан тарихы бар
Кеңес істерін қазақ тілінде жүргізу туралы Қазақстан Орталық
Атқару Комитеті 1923 жылы 22-қарашада декрет қабылдады.Осы декретке
сүйенген қаулыдан соң 1924 жылы кеңсе, іс қағаздары терминдері мен сөзінің
тізімі жарияланды
1930 жылы Қазақстан Автономиялы РСФСР кеңес Республикасы
құрамына қосылған соң да кеңсе, іс қағаздары тілі ана тілінде жүргізіле
бастады.Әсіресе 1933 жылдың аяғынан бастап Қазақстан Орталық Атқару
Комитеті, Халық ағарту және Жоғары Кеңесі, аудандық атқару комитеттері мен
жергілікті Кеңестерде іс қазақ тілінде жүре бастады.Бірақ игілікті бастама
тоқырау заманында да зор кедерге ұшырады.Осы кезеңде Қазақстанның шалғай
аудандарында болмаса, көп жерлерде іс жүргізу тек орыс тілінде ғана өріс
алды.
Қазіргі таңда республикада мемлекеттік органдар іс
қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге бет бұрды.Бұл әрине әр мекемеде әр
түрлі дәрежеде атқарылып жатқан іс.Бұл істің оп-оңай орындалып, бір күнде
қалыптаса қойматыны да белгілі.Осыған байланысты проблемалар да
жетерлік.Оның бірі мемлекеттік қызметкерлердің ана тілінде еркін сөйлеп,
жаза алмайтыны.Ал орыс тілді кез-келген маман орыс тіліндегі ресми құжатты
еркін жазып шығады.Мұның себебі, біріншіден, тілді жетік меңгергендігі
болса, екіншіден, орыс тіліндегі іс қағаздары ғасырлар бойы уақыт тезінен
өтіп әбден қалыптасқан, қай салада да дайын, мәтіндері стандартқа
айналған.Оларда бұл дәстүрлі мектеп.Біз қазақ тіліндегі іс қағаздарын да
осындай дәрежеге көтеруіміз керек.
Екінші проблема-қазақ тілінде іс қағаздарын жүргізуге байланысты
оқулықтар, оқу құралдары, сөздіктер, іс қағаздарының үлгілері өте аз, жоққа
тән десе де болады.
Үшінші проблема-жоғары оқу орындарында да, арнаулы оқу орын-
дарында да іс қағаздарын қазақша жүргізуге байланысты пән, арнаулы курс оқу
бағдарламасына енгізілмеген.Сондықтан оқу орнын аяқтаған маман өндіріске
мемлекеттік органға іс қағаздарын қазақша жүргізуге еш дайын-дықсыз келеді.
Демек, ана тіліміздің жаңарып, қолдану аясы кеңейе бастаған бұл
кезеңде іс қағаздарын ана тілімізде сауатты тілде толтырып, қазақ халқының
тарихи дәстүрінен төл туындысын өрібіп, дамыту бүгінгі өркениетті қазақ елі
азаматтарының басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Сонымен, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болу
дәрежесінің негізгі көрсеткіші ісқағаздарына байланысты. Іс қағаздары
Елбасының өкім-жарлықтарынан бастап қоғамның әр алуан саласын реттейтін
құжаттар мен адамның жеке басын куәландыратын құжаттардың қоғамдық
қызметінен көрінеді.Құжаттарды сауатты толтыру қоғам үшін де, мемлекеттік
тіл үшін де маңызды мәселе екені бүгінгі таңда баршаға белгілі.
Ұзақ даму тарихы бар осы тұстағы қазақ тіліндегі ісқағаздары
жүйесінің қалыптасу, даму барысын ғылыми сұраптаудан өткізіп, егемендік
алған қазіргі кезеңдегі қалыптасу, даму тенденцияларын анықтау-тіл
біліміндегі бүгінгі күнгі өзекті мәселелердің бірі болып табылады.Бұл
–әсіресе, бүгін күн талабы қойып отырған ресми іс қағаздарын мемлекеттік
тілде жүргізуді жүзеге асыру шараларына тікелей қатысты жұмыстардың
бірі.Соңғы жылдары іс жүргізу ісіне қатысты сөздік қорымыз толығып,
құжаттар ұйым-мекемелердің атқару қызметі ерекшеліктері толық ашылған
жоқ.Міне, осы айтылған жағдайларға байланысты қазақ тілінде іс жүргізу
жүйесін саралап, іс қағаздары, құжат мәтінінің тілдік ерекшеліктерін
зерттеу талабы жұмыстың өзектілігін көрсетеді.
Зерттеу жұмысының нысаны:Диплом жұмысы қазақ тіліндегі құжат
мәтіндерінің өзіндік тілдік, құрылымдық ерекшеліктерін анықтау және қазіргі
құжат мәтінінің жазылу мәдениеті мәселелерін қарастыруға арналған.
Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері:Жұмыстың мақсаты-қазақ
тіліндегі құжат мәтінінің тілдік ерекшеліктерін зерттеу мәселесін
қарастыруға арналған.
Жұмыста осы көрсетілген мақсатқа жету үшін мынадай міндеттерді шешу
көзделді:
-құжат мәтінінің тілдік, стильдік ерекшелігін, оның жанырлық түрлерін
қарастыра отырып, топтастыру проблемасын зерттеу;
-тіліміздегі құжаттар тілін жеке сөз ете отырып, оған қойылатын талаптар
мен шарттарды айқындау;
-құжат мәтіні, оның құрылымы, түрлері және жазылу мәдениетін айқындау;
-құжат мәтінінің тілдік, стильдік ерекшеліктерін саралау;
-қазіргі құжат мәтіндерінде орын алып жүрген кейбір олқылықтар мен
келешілік мәселелерге тоқталып, өз көзқарасымызды таныту;
-құжаттарды жазу барысында кездесетін сөздер мен сөз тіркестеріне,
синтаксистік құрылымдарға, оның емле ережелеріне тоқталу, өзіндік табиғатын
ашу.
Зерттеу жұмысының әдістері мен тәсілдері:Дипломдық жұмыста
тақырымызға орай талдау, жинақтау, топтпстыру жүйелеу мәтін жинау, сөздік
жасау әдіс тәсілдер пайдаланылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы: Қазақ тілінің мемлекеттік
мәртебесін орнықтыру және одан әрі қарай дамытуда құжаттардың орны ерекше
екендігі белгілі.Ал мемлекеттік тілде іс жүргізу барысы әлі де сөз жүзінде
қалып отыр.Оның басты себептерінің бірі-қазақ тіліндегі құжаттардың
тілдік, стилдік, терминдік жағынан орнығып, жүйеленіп қалыптаспағандығында
болып отыр. Міне, осы мәселе, яғни құжат мәтінінің қоғамдық-саяси
лексикасы, терминдену сипаты, морфологиялық синтаксистік оралымдары, сондай-
ақ құжат мәтінінің құрылымы, түрлері және жазылу мәдениеті арнай зерттеліп
отыр.
Зерттеуде құжат мәтінінің жалпы лингвистикалық табиғаты ашылады,
әсіресе, қазіргі қоғам өміріндегі қызметінің сан алуан сипаты, оның тілдік
ерекшеліктері талданды.Осы орайда мынадай мәселелердің ғылыми шешімін
табуға талпыныс жасалды:
-іс қағаздары тілінің зерттелуі;
-құжат мәтінінің лексикалық ерекшеліктеріне талдау жасау;
-құжат мәтінінің грамматикалық ерекшеліктерін саралау;
-құжат мәтінінің құрылымын анықтау;
-құжат мәтінінің түрлері мен жазылуы мәдениетіне тоқталу;
-құжаттардағы олқылықтарды айқындау, нормадан ауытқудағы себеп-салдарын
түсіндіру.
-құжат мәтінінде кездесетін арнайы құрылымдар мен емле-ережелердің өзіндік
ерекшеліктерін көрсету.
Қорғауға ұсынылған тұжырымдар:
1.Құжат мәтінін зерттеу –ана тіліміздің мемлекеттік тіл ретінде
орнығуы мен дамуының басты шартарының бірі.
2.Құжат мәтіні өзіндік қалыптасқан сөз, термин сөз тіркестері,
синтаксистік құрылымы бар біртұтас жүйе.Оны қалыптастыру, орнықтыру-
тіліміздің кемелденіп дамуының кепілі.
Зерттеу жұмысының құрылымы:Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан
және қорытындыдан тұрады.Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі
көрсетілген және қосымша жұмыс түрлері бар.
1.1.Іс қағаздары тілінің зерттелуі
Қазақ тілі ғылымында ресми қарым-қатынас тілі-іс қағаздары тілін
жан-жақты, арнайы зерттеу әлі толық түрде жүргізілмегенімен, қазақ әдеби
тілінің тарихи әр түрлі дәрежедегі зерттеулердің бұл тақырыпқа да қатысы
бар екендігінде ешқандай күмән жоқ.Сондықтан осылардың ішіндегі іс
қағаздары тілін зерттеуге азды-көпті үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне
тоқталамыз.
Ыбырай Алтынсарин- қазақтың жазба тілінің дамуына зор үлес
қосқан ағартушы.Ол қазақтың тарихын, тілін әдебиетін, этнография
мәселелерін шамасы келгенінше зерттеді.Соның ішінде сол кездегі іс жүргізу
жүйесінің дамуына, іс қағаздарының стильдік жағынан саралана түсуіне
септігін тигізді.
Ы.Алтынсаринді біз жаңашыл-педагог, этнограф-ғалым,
қазақтың жазба әдебиеті мен әдеби тілінің негізін салушылардың бірі ретінде
жанимыз.Оның Торғай облысының әскери губернаторына су тасқыны салдарына
Торғай уезінде 11 адамның өлуі туралы рапорт, 1882 жылы торғай
облысындағы оқу жұмысының жайы туралы есеп, Ақтөбе екі кластық мектебінің
меңгерушісіне нұсқау хат , Торғай облысы соғыс губернаторының қызметін
атқарушы Ильинге баяндама т.б. толып жатқан хат-құжаттарының, 1857 жылы
Орынбор өлкесінін облыстық басқармасының төрағасы В.В.Григорьевке тілмәш
алып жүргенде,1879 жылы Торғай облысы, мектептерінің инспекторы қызметін
атқарып жүргенде жазған қызметтік құжаттарының, 1868 жылы Торғай уездік
басқармасында атқарған іс жүргізушілік қызметінің, 1879 жылы жарық көрген
Қазақ хрестоматиясының бірінші бөлімінде берілген оқушылардың
туысқандарына хат жазу үлгілерін т.б. еңбектерінің қазақ тілінде іс-
қағаздары және іс жүргізу жүйесінің қалыптасуындағы орны зор. [1,3]
Ал Ы.Алтынсаринді іс жүргізуші ұғымында тану үшін әлі де зерттеу
жұмыстарын жүргізу қажет сияқты.Ыбырайдың мына хатынан өз тұсындағы жеке
адамдар арасындағы хат үлгісін көреміз. Қадірмен ағамыз Байекеге көп
сәсем.Бағдұнде алхамдиллә сәламат бармыз.Бұл жақтың қары жұқа, малы семіз,
бірақ малда да, адамда да сырхау бар.Адам ауруы қарасан, малда сығыр бірлү
түйе өліп жатыр.
Мұның бағдұнде жаңа арада үчитіл Мазахинден хат
халықтым.Моллалар Бақтобайның тұрған үйінден қуамын деб машақатланұбдұр ...
.
1879 жылы Ы.Алтынсарин қазақ тілінде газет шығару жөнінде
жергілікті патша әкімшілік орындары алдын ұсыныс жасаған, болашақ газеттің
үлгісі ретінде оның бірінші номерін өз қолымен жазып құрастырған.Бірақ
Ыбырайдың бұл талабын патша үкіметі қабылдамай тастаған.Б.Әбілқасымов
Ыбырай жасаған бұл газеттің үлгісін ұлттық жазба әдеби тіліміздің ХІХ
ғасырдың екінші жартысындағы жай-күйін танытатын бағалы құжатқа
жатқызады.[2,104].
Ахмет Байтұрсынұлы – қазақ тілі мен әдебиетінің теориясын,
халықтың көркем сөз мұрасын зерттеуші ғалым.Жазу мәдениетіміздің негізгі
болған ұлттық графиканы ғалымдарымыз А.Байтұрсынов жазуы деп атап
келеді.Ғалымның 1912 жылы Орынбор қаласында басылып шыққан Оқу құралы,
Тіл құрал еңбектері бастауыш мектептерге арналған оқулық болумен қатар,
бұл қазақ тілінің фонетикалық құрылымын талдап, жүйелеп, танытып берген
ғылыми еңбектердщің алғашқы қарлығашы деп айта аламыз.Сонымен бірге оның
1912 жылы Шахзаман мырзаға жазған хатын іс қағаздарының сол кездегі озық
үлгісіне жатқызуға болады: Мырза! Көзіңіз жатынап, шеке тамырыңыз шығып,
аузыңыз көпіріп, таласқа кекіп барасыз.Таластан қазақ баласы пайда тауып
жүрген жоқ.Сабырмен отырып, ойласып іс істелік.Қазақ тіліндегі дыбыстарды
көп я аз деп көрсетіп, борышыма берейін деп отырғаным жоқ қой.Мақсат-сіз
болып, біз болып, ақылдасып отырып, дыбыс басына үріп белгілеп, жазуымызды
бір жөнге салалық деген.Осы күнде әркім әртүрлі жазып жұр ... [3,124].
Ал іс жүргізу, кеңсе іс қағаздарын дамыту барысында ғалымының
қосқан үлестері:
-қазақ альфабитін, емлесін жеңілдету үшін, реттеу үшін жасаған реформасы
тілдің басқа тармақтары сияқты іс қағаздарының сауатты толтырылуына жол
ашты;
-қазақ тілінің дыбыстық жүйесін, морфологиясы мен синтаксисін өз тілімізде
тұңғыш рет топтастырып, аса құнды пікірлер айтуы арқылы іс қағаздар
құрылымын грамматикалық талдау жолына бағыттады;
-ғалымның басшылығымен шығып тұрған Қазақ газеті іс жүргізу, іс
қағаздарының сауатты толтырылуына жол ашты;
-ғалымның сауатты жазу, терминдерді дұрыс қолдануда бастаған жолдарының
бір соқпағы іс жүргізу, іс қағаздарын дұрыс толтыру ісіне жетелейді.
Қазақ я құрып жоқ болар, я өз тілімен де өзгелердей тіршілік
етер, тіл турасындағы абыроймен алғыс қазаққа тиісті.Атаның аздырмай
берген мүлкін, қолымызға алып быт-шытын шығарсақ, ол ұнамды іс болмас
деген ғалымның 1913 жылғы сөзі мен Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың 1998 жылғы
қазақ қазақпен қазақша сөйлессін деген сөзімен үндесіп жатыр-дейді
Б.Хасанов.Бұл пікірден А.Байтұрсынов армандағандай қазақ тілі қоғамның
барлық саласында қызмет етуге тиіс екені, оның бір тармағы іс қағаздар
тіліне байланысты екені көрініп тұр.
А.Ибатов Алтын Орда дәуірінде жазылған түркі тілі жарлықтар,
соның ішінде қазақ тілінің тарихы үшін өте құнды деректердің бірі-ХІҮ
ғасырда жазылған жарлықтар тілін, атап айтқанда: Тоқтамыстың Яғайлаға
жарлығы, Темір-Құтлұғтың жарлығы, және Тоқтамыстың екінші жарлығы атты
құжаттарды талдап зерттеген.
Ғалым жарлық мәтіндерін зерттеу және оны қайта бастыру, өңдеу, сондай-
ақ араб сияқты істерді өз қолдарымен жасап, көптеген еңбек сіңірген
ғалымдар И.Гаммер, Г.Башберн, Г.Ярцев, В.В.Григорьев, В.Смирнов.
В.В.Бартольд, В.В.Гадлов және И.И.Березиндерді атап көрсетеді.
Ғалым жарлықтардың транскрипциясы, әр жарлықтың мәтіні
жайында ескертпелер айтып, жарлық мәтіндерінің тілдік-лексикалық,
морфологиялық сипаттарына тоқталады. Жарлық мәтіндерінің лұғаттық
құрылысына толық талдау жасайды.
А.Ибатов жарлықтардың тілі орта түркі жазба әдеби тіліне
жататындығын, ал орта түркі жазба әдеби тілі қазіргі халықтар мен ұлттардың
әдеби тілі сияқты жалпыхалықтық тіл болмаған, ол тіл сол замандағы хат
танитын сауатты адамдар ғана оқып қолдана алатын жазба әдеби тіл
болғандығын айтады.Бұл жарлықтар жазба түрінде берілгендіктен, олардың
өзіндік жазу ережелері, қалыптасқан үлгілері болған.Бұл іс қағаздарын тек
сауатты адамдар ғана оқи алған және олардың тілі қалыптасқан белгілі бір
жүйеден ауытқымаған.
Ғалым жарлықтарды жазылу мерзімі мен мекеніне байланысты
төрт топқа бөледі.Бірінші топқа Алтын Орда дәуіріндегі Тоқтамыс пен Темір
Құтығтың жарлықтарын, екінші топқа қазан хандығы дәуіріндегі Ибрахим мен
Сахаб-Герейдің жарлықтарын, үшінші топқа Қырым хандығы тұсындағы Хажа-
гереей,Меңкі-Герей т.б. хандардың жарлықтарын, төртіншісіне қазақ хандығы
тұсындағы жарлықтар мен хаттарды, әр түрлі іс қағаздарын жатызады.Олардың
ішінде басқаларына қарағанда ертерек пайда болған Тоқтамыстың екі жарлығы
мен Темір Құтлығтың жарлығына толық тілдік талдау жасайды.Жарлық
мәтіндерінің лексикасы көбіне түркі тілдеріне ортақ сөздер болып келеді,
бірақ сол дәуірде қолданылған мағынасы түсініксіз сөздер де фонетикалық
морфологиялық талдаулар жасайды.Сондай-ақ ғалым жарлықтар мәтіндеріндегі
сөздерге фонетикалық, морфологиялық талдаулар жасайды Қысқасы, А.Ибатовтың
ХІХ ғасырдағы хандар жарлықтарының тілі атты зерттеу кітабы қазақ кеңсе іс
қағаздары тілінің зерттелу тарихиндағы кұнды еңбекке жатады.
Р.Сыздықова-қазақтың әдеби тілінің пайда болуын, қалыптасуын, дамуын,
соның ішінде кеңсе іс қағаздары тілін зерттеп, келелі пікірлер айтқан
ғалымдардың бірі.
Ғалым алдымен қазақ әдеби тілінің түрлі тармақтарының пайда
болуы, тілдік ерекшеліктері, көркем әдебиеттің қисса жанры мен оның тілі,
т.б. мәселелерге тоқтала келе,1785 жылдан 1828 жылға дейінгі ресми іс
қағаздарының тілін талдайды.
Талдауға негіз болған материалдарды атап көрсетеді: 1785 жылы
Екатерина ІІ-ге кіші жүз старшиналарынын Әбілқайыр ханның балаларын
хандықтан аластатуды сұрап жазған ғарызнамасы прощение, 1785 жылы Кіші
жүздің ханы Нұралының генерел-поручик О.А.Шеньстромға жазған хаты; 1787
жылы Қара Үсібек би және Шұбар билердің Россия Сыртқы Істер коллегиясының
мүшесі граф А.А.Безбородкоға жазған хаты; 1790 жылы Сырым Датовтың
Екатерина ІІ-ге жазған ғарызнамасы донесение;1793 жылы Жетісудің бас
старшинасы Тіленшінің, Шерғазы сұлтанға жазған, азлам намасы донесение;
1794 жылы қазақ сұлтандары, старшиналарының Екатерина ІІ жаңа хан
тағайындауды өтініп жазған ғарыз намасы прощение;1803 жылы Айшуақ
ханның Россия сыртқы істер министрі В.П.Нессильродқа жазған ғарыз хал
прощение; 1825 жылы Қаратай сұлтанның Орынбор әскери губернаторы
П.К.Эссенге жазған донесениесі.
Ғалым осы құжаттардың стильдік белгілеріне, лексика-
грамматикалық сипаттарына толық тоқталады.
ХІХ ғасырдың он бойындағы қазақ әдеби тілінің, қоғамдық тілді
пайдалану әрекетінің даму барысын екі топқа бөліп қарастыды.Бірі-осы
ғасырдың 60-70 жылдарына дейінгі, екіншісі-соңғы үш-төрт онжылдықтар
ішіндегі кезеңдер.
ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақша ресми іс қағаздарының өз
алдына стилі болғанын, ресми танылғанын жазылған бұйрық-жарлық циркуляр,
указ, үндеу сияқтылар көбейе түскенін және олардың барлығы дерлік аударма
материал болып келгендігін айтады.Ресми қағаздардың мазмұнындағы
өзгерістерге тоқтала келе, оларды мазмұны мен деректемелеріне қарай
бірнеше топқа бөледі және бұл іс қағаздарының орфографиялық, морфологиялық,
лексикалық, функционалдық ерекшеліктері тоқталып , бұл құжттар аударма
құжаттар болғандықтан орыс тіліндегі ресми іс қағаздардың стилін ұстады деп
тұжырымдайды.
Р.Сыздықова Ресми іс- қатынас, кеңсе қағаздарының
барлығына тән стиьдік ерекшеліктері болды.Олардың бірі-қазақ қолданысындағы
осы стильдің бұрыннан келе жатқан дәстүрін сақтау, яғни ортаазиялық жазба
тіл элементтерін молырақ пайдалану болды.Бұл-осы стильдің өзге стильдерден
ерекшеленетін басты белгісі.Мұнда стандарттық күштірек сақталады.Әсіресе
түркі тіліндік сипат алған стиль текстерінің орфографиясында, сөз
таңдауда, морфологиялық тұлға-тәсілдерді пайдалануда, тіпті синтаксистік
құрылымында да көрінеді,-дейді.[4,106].
Ол орфография саласында араб графикасымен жарияланған
текстерде қосымшалардың қазақ тіліне тән фонетикалық варианттары кейде
еленбейтіндігін, нәтижесінде көптік жалғау тек-лар түрінде, табыс септік-
ны, ілік септік-ның,жатыс септік-та,шығыс септік-нан түрінде
берілетіндігін: оқуны, қазақлар, адамлар, арызлар, мекемелерні, немесе
қатаң дыбысқа аяқатлатын сөздерге-дың,-дық,-дар сияқты ұяңнан басталатын
қосымша жалған жазылатындығын: хазратдар, қазақдар, халықдың, халықдық,
т.б.; жұрнақтардың да түбірмен үндесуі көбінесе көрсетілмейтіндігін:
айыплан, сабаблы, башлатқан, т.б. жазады.Бұл белгілермен қатар сөз басында
қазақша ж дыбысы келетін жерлерде J й жазылатынын: йыл, йаш, йазұлады,
йахшы, йаман: ш әрпінің орнына ч : барча, чақлы, үчүн; с әрпінің орнына ш :
түйе башлатқан бір тоғүз, іш іс кіші кісі, йаш, т.б. жазу дәстүрі
сақталатындығын көрсетеді ... .
Ал морфология саласында ортаазиялық тіл
элементтерінен өткен шақ есімшенің-мыш жұрнақты оғуздық вариантын қолдану
қыпшақтық-ған дегеннің орнына отырмыш, айтылмыш, шығармыш, егистіктің ІІІ
жақтағы-ды қосымшасының онына-дүр вариантын келтіру естілқдүр, көрінедүр
және осы формантты предикаттықты білдіру қызметінде жұмсау йазмай
тұрғандүр, ықтиярлылардүр; етістіктің ІІІ жақта көпше аспектісін-лар
журнағымен білдіру барылар, қойсалар, тұйық етістіктің –у жұрнағын-гу
вариантымен беру еткучі, жазгучы,тұргучы сияқтылар және илан. бірлән, уә
Һәм, аның үчүн, лекин, һәм лекин шылауларын жиі қолдану , ауыспалы шақ
есімшенің –тын,-тұғын қосымшасының орны тұрған сөзі келтіру орын
алатындығын көрсетеді аспектісі-лар журнағымен білдіру бардылар,
қойсалар, тұйық етістіктің –у жұрнағы –гу варинатымен беру еткуч,
жазгучи, тұргучи сияқтылар және илам, бірлән, уа хәм, аның учун, лекин,
хәм лекин шылауларын жиі қолдану, ауыспалы шақ есімшенің-тын-тұғын
қосымшасының орнына тұрған сөзін келтіру орын алатындығын көрсетеді.
Қорыта келгенде, Р.Сыздықованың пікірінше, ХІХ ғасырдың екінші жартысында
қазақ тілінде ресми іс қағаздар стилі едәуір дамыған.
С.Исаев өзінің Қазақ әдеби тілінің тарихы атты еңбегінде
қазақ әдеби тілінің қалыптасу тарихын ХҮІ ғасырдан бастаған жөн дей келе,
бұл дәуірдің алғашқы кезеңдерінің ерекшелігі сол, қазақ тілі жаңа тілдік
ортада одан сайын өріс ала түсіп, қазақ әдеби тілі тарихында қос тілділік
құбылысы орын алғанын: бір жағынан, әр түрлі жанрлардағы жазба тілде ресми
құжаттар, хат, қағаздар, жарлықтар, шежірелер, т.б. қітаби тіл дәсітүрінің
мықтап сақталуы байқалатынын, екінші жағынан, көркем поэзияда ақын-
жыраулардың шығармаларында сөйлеу тілінің элементтері, нормалары берік
орын алып, тұрақтала бастағанын дәлелдейді.
Сонымен қатар, С.Исаев кеңсе іс қағаздары тіліне
қатысты мынадай пікір айтады: ХҮІ-ХҮІІ ғасырлардағы қазақ әдеби тілін
танытатын үлгілерге, бір жағынан, ақын-жыраулар туындылары, екінші
жағынан, билер мен шешендердің сөздері, үшінші жағынан, ауыз әдебиетінің
лиро-эпостық батырлар жырлары сияқты түрлерінен басқа үлкен екі топтағы
дүниелер жатады.Оның бірі алғашқы қазақ хандарының жарлықтары, бір-бірімен
және өзге елмен әсіресе, орыс елімен арадағы қарым -қатынас қағаздары,
өйткені әрбір қазақ ханы, сұлтан мен ру басы қатынас, іс қағаздарын, үкім-
жарлықтарын жүргізіп, оны іс жүзеге асырып отыратын, кеңсе хатшылығы
қызметін атқаратын абыз ұстап отырған,-дейді.[5,205].
Ғалым 1598-1600 жылдары жазылған Қошымұлы Жалаиридің Жамиг-ат
тауарих шығармасындағы тілдік ерекшеліктерді 1640 жылдары жазылған
Әбділғазы БаҺадүрханның Шежіре-и түрікшығармасы және 1784 жылдың 4-
тамызында жазылған.Ералы сұлтанның полковник Д.А.Гранкинге Нұралы мен
Айшуақ сұлтанды босату туралы хатының мәтінімен салыстыра отырып, тіпті бір
стильде, бір тілдік дәстүрде жазылған, бір-бірінің жалғасы іспеттес, бәріне
де және кейінгі кезеңдегіжазбаларға, ресми іс қағаздар тіліне де ортақ
тілдік ерекшеліктер көп екенін айтады.Сондай-ақ бұл кездегі жазба нұсқалар
әр түрлі қатынас қағаздары тіліндегі жазба кітаби тіл дәстүрінің әсері
дыбыс үндестігінің сақталмауынан ғана емес, сонымен бірге жекелеген
сөздердің көне түлғаларының, әдеби тілден орын ала қоймаған араб, иран
тілдерінен келген сөздердің көбірек қолданылуы туралы айтады.Ғалым осы
күнге дейін ХҮІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында қазақ хандарының
сұлтандарының, старшындарының орыс мемлекеті әкімдерінің бір-бірінен
жазысқан әртүрлі сипаттағы іс қағаздары мен хаттарының тілі жайында әр
түрлі пікірлер айтылып келгендігі, олар шағатай, татар тілінде жазылған
деген пікірлердің басымдылығын, бірақ бұл пікірлерде сол кезде Орта Азиялық
әдеби тіл дәстүрінің негізінде және соның қазақ топырағындағы жалғасы
ретінде жазба әдеби тіл болғаны, ол тілдің Октябрь революциясына дейін өмір
сүріп келгенін, әр түрлі ресми іс қағаздары, хаттар, шежірелер сол тілде
жазылып келгенін ескермейтінін еске салады.Бұл кезеңдегі тілдік
материалдарға: 1785 жылы ІІ Екатеринаға Әбілқайыр ханның балаларын
хандықтан аластатуды сұрап жазған старшындардың ғарызнамесі; 1785 жылы
барон О.А.Игельстремге әскер сұрап жазған Нұралы ханның хатын, 1787 жылы
полковник Д.А.Гранкинге Нұралы хан мен Айшуақ сұлтанды босату жөнінде
жазған Сырым Датовтың ғарызнамесін, сондай-ақ қара Көбек би мен Шұбар
билердің Тіленшінің,Айшуақ ханның,Шерғазы ханның,Қаратай сұлтанның жазған
хаттарын жатқызады. Бұл материал-дардың бұл кезеңнен бұрынғы мерзімге
жататын жазба нұсқалар, шежірелер тілімен, екінші жағынан кейінгі шақтарда
жазылған іс қағаздары, ресми құжаттар тілімен ұқсас, сәйкес екендігін, яғни
хаттар әрдайым шаукатлы, құдіретли, ғизатлу, құрметлу, мархабатлу,ғинатлу
сөздерімен басталып отыратындығын көрсетеді.Сондай-ақ дыбыс үндестігі заңы
мүлде сақтал-майтынын, сөз басында ж дыбысының орынына жалпытүркілік й
дыбысы, с дыбысының орнына ш, ал –ш дыбысының орнына ч дыбысы
қолдынылғанын, бір хатта орта ғасырлық түркі тіліндегідей шығыс септік-дын,-
дин болып келсе, мен шылауы бірде бірлан, бірде илэ, илан болып
келетіндігін айтады.Бір хаттың ішінде кейде комекші етістіктің екі тұлғасы
да жарыса қолданылатынын Сырым Датовтың хатындағы рағитликке мусалим болып
еди ... рағитликларинде тузалиб ерди үзінділерімен көрсетеді [4,136].
Сонымен бірге ғалым өзінің зерттеулерінде Кеңес дәуіріндегі қазақ
әдеби тілінің жан-жақты тез қарқындап дамуына тоқтала келе,қазақ елінде
бұрын болмаған жаңа техникағылымдарының әр саласы физика,химия, биология,
медицина, математика, геология, астрономия, кибернетика, астрофизика,
қолданбалы математика, механика, гидрогеология, т.б. өзімен бірге талай-
талай жаңа сөздер, тіркестер әкелгенін , бұрынғы қазақ елінде бірде-екілі
заң, право мәселелеріне байланысты сөздер бар болса, енді арнаулы
мекемелердің құрылуымен олардың қызметі атқанын, іс жүргізумен байланысты
көптеген жаңа ұйымдар, жаңа сөздер пайда болғанын көрсетіп, олардың пайда
болу жолдарына тоқталады.
Б.Әбілқасымов қазақ халқын құраған ру-тайпалар өздерінің
мәдени өмірінде бірсыпыра уақыт бойы жазба әдеби тіл ретінде түркі тектес
халықтардың сауатты ұрпағына жақсы таныс және ортақ болған, белгілі
дәрежеде нормаланған шағатай тілі аталған түркі әдеби тілін
пайдаланғандығын, шамамен ХҮ ғасырлардан бастап тайпалардың өз алдына жеке
халық болып бірігуіне территориялық жіктелулеріне байланысты түркі әдеби
тілінің жергілікті нұсқалары пайда болғанын, қазақ авторлары түркі әдеби
тілін пайдалана болғанын, қазақ авторлары түркі әдеби тілін пайдалана жүріп
өз шығармаларына қазақтың ауызша әдеби тілінің, сөйлеу тілінің элементтерін
молынан кіргізіп отырғандығын айтады.
Ғалымның ХҮІІІ-ХІХ ғасырлардағы қазақ әдеби тілінің
жазба нұсқалары атты еңбегінде осы дәуірдегі іс қағаздары үлгілеріне
тоқталып оларға лексикалық, морфологиялық сипаттама береді.Ал ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы қазақ әдеби тілі атты еңбегінде бұрыш сөз болмаған
баспа нұсқалардың тіл ерекшеліктерін талдай отырып,ХІХ ғасырдың екінші
жартысындағы қазақ жазба әдеби тілінің жайкүйін танытады, оның қалыптасу
тарихын сөз етеді.
Б.Әбілқасымов та ресми құжаттарда жоғары лауазым иелерін
мадақтайтын тұрақты эпитеттердің қолданылуы шарт болғандығын және ол тек
сол дәуірдегі түркі халықтары тілінде ғана емес, орыс тіліндегі іс
қағаздарында да кездесетінін айтады.
Қазақ жерінің патшалығы Ресейге қосылуына байланысты іс қағаздары
тілінде жаңа ұғымдар пайда болып, олар араб-парсы тіліндегі немесе орыс
тіліндегі баламалы сөздермен беріліп отырған құрметлу, мархабатлу,
шафағатлу, йанарул, ғаспатдин, императитса, т.б.
Бұл іс қағаздарында кездесетін орыс тілінен енген сөздер
көбінесе лауазым атауларын және адам есімдері мен фамилияларын көрсетеді.
Б.Әбілқасымов Өткен ғасырлардағы кеңсе-қатынас қағаздары
тілінің лексикалық құрамындағы тағы бір ерекшелік, жоғарыда көрсетілгендей,
тек зат құбылыс атаулары ғана емес, түрліше көңіл-күйді, амал-әрекетті
білдіретін сын есім, үстеу, етістіктердің бірқатары өзге тілдік араб,
парсы сөздерімен берілгендігі: инғаш-сыйлық, атғақ-бірауыздан, ғалендүр-
аян, бәңе асыл болынды-менің қолыма тиді, махзүн қылдыңыз-мені ренжіттіңіз,
ғадаулік қылу-жаулық қылу, офат алынды-өлді.
Мұндай етістіктер көбінесе аналитикалық жолмен : негізгісі араб-Иран
сөзі, көмекшісі түркі етістігі болып жасалған дей келе: Сөз жоқ, бұлардың
лексикасының негізі-түркі элементтері, бірақ бұл жерде де олардың осы
стильге тән ерекшелігі бар .
Мысалы, қазақша ер етістігі , е, бол етістігі ол түрінде оғыз
тілдеріндегімен берліген: хайран алдым болдым, кіріфтар олымыш, йазған
ердім едіш, йаз ерді, ада қылғушы үшбу, түездендірц отвернуться
уғланларын ұлдарым, хат келіп йетісті, ОФКӘ өкпе, дост кібік сияқты
кеңеске кірішмейінша :[2,78]
Ғалым: Бұл стильдегі өзге түркі тілдік элементтер лексика
саласынан гөрі грамматика әсіресе морфология саласында көбірек орын
алады.Есімдіктердің септелген түрлері бен, бенім, бенден, түрінде, ал
деп, көсемшесі дайу тұрінде есілмшенің-ған жұрнағының орнына мыш
жұрнақты түрі беніш есіміме түзілетін, кіріфтар ойынмыш ІІІ жақ жіктік
түлға дүр формантымен келеді мағлұм олынадур, оңайдур офкеміз бар дүр, хан
деп білмес дүрғаян дүр, етіктіктің ІІІақ көпше жіктік тұлғасында-лар
жаяғауы келеді хан ясадылар, шықтылар дүр, алғанлардүр, айталар, кеттілер,
т.б..У жұрнағының орнына –ғу формасы келеді: қылғушы сонымен қатар қылушы
түрі де бар , йургуші; етістіктің тілек, қалау өтініш мағынасы қай
тұлғасымен берілген егер бұ уағда сөзлерімізні қабыл көрсеңіз сөздің
қолыңыздағы жамиғ тұтқындарны уа аманатларны йібәргәй едіңіз, инанысқай
ердікөп жерлерде есім мен етістік арасындағы дәнекер деп түсіріліп
айтылған дұсман білгенлігімізден, ұлығ білеміз, мархабатлы білеміз;
есімшенің-тұғын,-тын тұлғалы түрінің орнына тұрған сөзі келеді шабуыл
қылатұрған
Шылаулардың қолданылуында біркелкілік жоқ, арабша уа,Һәм
шылаулары өте жиі қолданылған, осы күнгі мен шылауының орнына бірде бірлән,
бірде илэ, бірде илән тұлғалары келеді, шейін дейін шылауының орнына ше
бұ уақытқа ше қолданылады, парсының би, на префикстері жиірек кездеседі:
бинисаб, бишаҺаят нәмакул, т.б.-деп тұжырымдайды.
Б.Әбілқасымов, сонымен қатар,ХҮІІІ ғасырмен салыстырғанда
ХІХ ғасырдың бірінші жартысында іс қағаздары стильінің жетілуімен бірге
олардың түрлерінің көбейгендігін атап көрсетеді [ 2,80] .
Сондай -ақ ғалым ХІХ ғасырдың екініші жартысындағы ресми іс қағаз
үлгілеріне тоқталады.
Ол 1860 жылдардан бастап қазақша іс қағаздарының баспа нұсқалары
жарық көре бастағанын, олардың көптілігі дерлік орыс әкімшілігі орын-
дарының халық арасында тарату мақсатында шығарған құжаттары екендігін, олар
көп жағдайда орыс тілінен қазақ тіліне аударылған аударма матераилдар болып
келетіндігін айтады.Бұл құжаттардың мәтінін бере отырып, әрқайсысына
қысқаша лексика-грамматикалық талдау жүргізеді.
Б.Әбілқасымов қазақша ресми іс қағаздары стилі екі арнадан
сусындағанын, оның бірі-сонау көне дәуірлерден бермен қарай узілмей келе
жатқан хан жарлықтары, ресми құжаттар үлгілері де, екіншісі-Ресиі мемлекеті
қаластына кірумен байланысты орыс әкімшілік орындарының бұйрық-
жарлықтарының қазақшаға аударылып берілуі екенін систа келіп іс қағаздарына
тәне ерекшелік олардың негізгі баяндау формасы мен стилінде тұрақтылық
дәстүр жалғасы сақталатындықтан ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы, тіпті ХХ
ғаысрдың бас кезіндегі қазақша іс қағаздарының тіілінде көне түркі әдеби
тілдік дәстүрлі грамматикалық формалар мен сөз өрнектері көп уақыт сақталып
ісқағаздары тілінің даму тарихын дұрыс пайымдауға көмектесер құнды
еңбектер.
Н.И.Ерғазиеваның Қазақ тіліндегі ресми іс қағаздары тілінің
қалыптасуы және дамуы атты диссертациясы ресми іс қағаздары тілін арнайы
зерттеген еңбек болып табылады.Онда кеңестік дәуірдегі ресми кеңсе тілінің
лексика семантикалық, құрылымдық-грамматикалық ерекшеліктері сөз болады.Ол
қазақ әдеби тілінің бір тармағы ретінде ресми кеңсе тілі кеңестік дәуірде
дамып, лексикалық құрамының байығанын, семантикалық, грамматикалық
жүйелерінің жетілгенін дәлелдеуге ұмтылады.
Ә.И.Ерғазиева қазақ ресми кеңсе іс қағаздарының дамуын үш
кезеңге бөліп қарайды.Оның пікрінше, ресми кеңсе тілінің алғашқы пайда болу
кезеңі ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысы мен ХІХ ғасырдың бірінші жартысы,
екінші кезеңі ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың бас кезі, үшінші
кезең, кеңестік дәуірді құрайтынын айтады.Зерттеуші, әсіресе, ресми
құжаттарға тән терминдердің қалыптасып, дамуына көбірек көңіл бөледі.
Қазақ тіліндегі дипломатикалық құжаттардың құрамы мен
лексикасы жөнінде мынадай тұжырым жасайды:
Дипломатическая терминология в официально-деловых и
государственных документах в периодической печати передается различными
способами : 1путем прямого заимствования из русского языка, т.е. с
сохранением первоначальной основы нота грамота, консул; 2 путем перевода.
Теминологические словосочетания переводятся на казахский
язык.Например: разрыв дипломатических отношений-дипломатиялық қатынастың
үзілуі; поверенный в делах-істе сеніммен; памятная записка-естелік хат;
отзывная грамата-сенім қағаз и др. Из дореволюционных дипломатических
термионов казахского языка можно отметить следующие: елші, елшілік, келелі,
кеңес, қағаз, жаушы и т.д. –деп көрсетеді.
Бұл еңбек кеңестік дәуірде жазылса да қазақ іс қағаздарының көкен кесті
мәселе екеніне көңіл аударған және оның болашағы туралы ойланатын зерттеу
еңбектің қатарына жатқызамыз.Кейін бұл еңбектің нәтижесінде сөздік те
шығарылды.
1.2.Құжат мәтінінің лексикалық құрамы
Құжат мәтінің тілі-бір қарағанда стандарты, қалыптасқан климе
түріндегі тіл сияқты болғанымен, шын мәнінде қазақ тілінің заңдылықтарына
сәйкес сұрыпталған, жіктелген, лексика-грамматикалық жүйесі бар тұтас
құрылым.Дәлірек айтқанда, ресми тілдің кеңсе іс қағаздары сияқты түрлері де
заң құжаттары да, арнаулы бланкіні толтыратындары да қазақ әдеби тілінің
жүйесін, лексика-грамматикалық, орфографиялық нормаларын жетік мең-геруді
қажет етеді.
Әдеби тілдің ғылыми, ресми қағаздары, публицистикалық, көркем
әдебиет және ауызекі сөйлеу тілінің стилі деп бес түрге бөлінетіні
белгілі.Бұлай болудың бірнеше негізі бар:
Біріншіден бұлар тілдің қоғамдық қызмет аясына жатады .Іс құжаттары
тілі үшін мұндай қызмет аясына құқықтық қатынастар саласы, яғни басқару
саласы жатады.Бірақ мұнда құқықтық қатынастар мемлекет аралық қатынастарда,
мемлекеттің өз азаматтарымен және олардың бірлестіктерімен, сондай-ақ
мекемелер мен кәсіпорын ішіндегі азаматтар арасындағы ресми қатынастарда
және шаруашылық субьектілерінің арасындағы қатынастарда орын алады.Осыған
байланысты іс құжаттары стилінің үш түрі ажыратылады.Олар дипломатикалық,
заң шығарушылық және күнделікті іс жүргізу стильдері.
Мұны кесте түрінде былай көрсетуге болады:
Ресми іс жүргізу стилі
Дипломатиялық стиль Заң шығарушылық стиль Күнделікті іс жүргізу
стилі
Екіншіден ресми іс жүргізу стилі әлеуметтік сананың ерекше формасы
–құқықтық санамен сәйкеседі.Біздің әрқайсысымыз белгілі бір дәрежеде өз
құқығымыз туралы, мысалы, отбасы қарым –қатынасындағы, қызметтегі қоғамдық
орындардағы және мемлекет алдындағы міндеттемелеріміз туралы білеміз.Мұндай
құқықтық нормаларды тәжірибе жүзінде меңгеруіміз бізге басқа адамдармен
қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Адамдарда басқару заңдар, ережелер, жарғылар негізінде, сондай-
ақ нормалдық-этикалық ұйғарымдар мен тиымдар негізінде жүргізілгендіктен,
басқарушы үшін құқықтық және нормальдық нормаларды білу ерекше мәнге ие
болады.
Іскерлік қатынастың өзіндік мәні, әсіресе нақты түрде жазба
мәтінде, құжаттарда көрінеді. Құжат жасаушы бұл жағдайда компания
президенті мен жүргізушісі, вице-президенті мен кеңсе қызметкері, менеджер
мен күзетші сияқты белгілі бір әлеуметтік рольді орындаушы ретінде
болады.Сондықтан қандай да бір қызметтің өзі белгілі бір құжаттарды толтыра
білу міндеттерін және түрлі жанрдағы қызметтік қарым –қатынастарды кәсіби
түрде игеру қажеттігін талап етеді.
Заң шығару, сот ісін жүргізу, әкімшілік-шаруашылық
қатынастардағы іс қағаздары тілінің табиғаты екі жақты: оның мазмұны нақты
болғанымен , сол мазмұнда бейнелеудің құралдары демекпіз.
Кезінде бұл туралы белгілі лингвист Шарль Балли былай деп жазды.
Әкімшілік тілінің мәні мынадан көрінеді: оның негізгі ғылыми сипатта
болады, сонымен бірге күнделікті өмірмен үйлесіп жатады [6,42]
Өмірдің түрлі құбылыстары іс жүргізу стилінде белгілі бір қалыпқа
түскен жағдайлардың , терминденген сөздердің сауалнама, анықтама,
нұсқаулық, қаулы-қарар, хаттама, акт, бұйрық, заң, т.б., сондай-ақ тұрақты
тіркестердің шектеулі мөлшеріне сиғызылып беріледі.Бейнелеу құралдарының
жалпылығы, дерексіздігі-басқару тілінің стильдік бір белгісі.Бұл белгі,
әсіресе, мынадай термин сөздердің: жолдаушы, жұмыс беруші, франкозауыт,
фрахт жолдау, кедендік тазалау, жалға алу шарты, таңбалау,наразылық
шағым, т.б. сипаттардан анық көрінеді.
Іс жүргізу тілінің терминденуі тіл әсерлігінің маңызды белгісі болып
табылады және дәлдігін көрсетеді.Бұл турасында француз ағартушысы
Ш.Монтескье былай деп жазады: Заңда қолданылатын сөздер адамдардың
санасында белгілі бір идеяларды ғана тудыруы керек.Заңда ешқашан анық емес
ұғымдарды қолдануға болмайды.Заңның стилі дәлдігімен және қысқа да
нұсқалылығымен ерекшеленуі тиіс.
Терминдердің, тұжырымдардың екі ұшты болмауы нормативті
актілерді дәл орындауға бағышталады.Бұл әсіресе азаматтық қоғамның негізгі
заңдары үшін маңызды.Сонымен қатар тіл дәлдігі келісім шарттағы екі жақтың
немесе ұйым ішіндегі лауазым иелерінің міндетемелері мен жауапкершілігін,
құқығын білдіретін құжаттар үшін мен жауапкершілігін, құқығын білдіретін
құжаттар үшін де маңызды.Екі ұшты тұжырымдардың орын алуы озара
міндеттемелер мен қызметтік міндеттемелерді дәл орындауға кедергі
келтіреді.Екі ұшты, нақты емес келісімдер фирмалардың іскерлік
байланыстарына кеселін тигізеді, ал кейде заңды негізде қиянат жасауға
дейін алып барады.
Жазба түріндегі әкімшілік тіліне тұтастай алғанда,
жеке адам тіліндегі ерекшеліктер тән емес.Оның барлық формадағы
компоненттері бір үлгіге түскен, баяндау үлгісі бір ізді болып
келеді.Құжаттарды толтырудағы олқылықтар мысалы, мөрдің болмауы, қол
қойылмауы, келісімде жауапкершілік туралы айтылмауы, т.б.сол құжаттың
заңсыздығына алып келеді.Сонымен бірге тілдегі үлгілік жекелік
қарапайымдылығынан, анықтылығынан, құжат мәніне толық сәйкестілігінен
көрінеді.
Сөз- тілдің негізгі құралы, сөзбен заттарды , белгілерді, қимыл-
эрекеттерді белгілейді.Сөздерден сөйлем құралады. ойды, пікірді білдіру
үшін.
Сөз мағынасы іс қағаздары ситлінде ерекше мәнге ие
болады.Мұнда сөз бір ғана мағынада жұмсалады.Сөз іс қағаздарында бір ізге
түсуге, терминденуге ұмтылады. Рас, іскери мәтіндерде жарыс мәресі
ақпараттар ағыны сияқты метоформалық ішінде, көбіне іскерлік мәліметтер,
көсемсөз элеменеттерімен ұщтасып келетін құжат түрлерінде колданылады
хабарлама, хаттама, есеп ,т.б. Алайда мұндай сөз әрі аз, олар алғашқы
сонылығын, бейнелілігін жоғалтып, тілдік штамптарға, терминдік мағыналарға
ие болып шығады.
Қызметтік құжаттардың тілінде сөздердің мағыналары көп
жақтылыққа ие болып, жалпыланған сипат алуы жиі кездеседі.
Мысалы:Ұйымдардың жұмысы нашар жүргізіліп отыр.
Нашар-әлсіз, өз деңгейінде емес дегенді білдіреді.
Бақылауды нашарлатып алғаны үшін сөгіс беріледі.Мұнда нашар-
әлсіретіп, босаңсытып деген мағынаны беріп тұр.
Хаттамада сөйлеушілердің көзқарастары нашар көрсетілген .Нашар-дәл,
толық емес дегенді білдіреді.
Көріп отырғанымыздай, нашар сөзі жағымсыз бағалауды білдірудің
әбден қалыптасқан құралына айналып отыр.Егер басқа стильдер үшін бұндай сөз
қолданыс қажетсіз болса, іскерлік басқа қолданыста бұл-нормалық
құбылыс.Мұндай жаттанды сөздердің болуы, бір жағынан, құжат мазмұнын
қабылдауды оңайлатса,екіншіден, құжат түзуше сөз іздеп қиналып жатпайды
яғни оның жұмысын біршама жеңілдетеді, дайын материалды пайдаланады.
Құжат тіліндегі мағыналық дәлдік-аса қажет шарттардың бірі, ол құжат
мәтінінің тілдік дұрыс құрылуын белгілеп қана қоймай, құқықтық маңызын да
айқындайды.Дәл қолданылмаған сөз құжаттың мазмұнын бұрмалап көрсетуі, әр
түрлі мағынада түсінуге алып келуі мүмкін. Ал бұл құжаттың мазмұнын дұрыс
түсінуді қиындатады басы артық сөздерді қолдану, басы артық сөз болмауы
тавтология керек, синонимдерді таңдап қолдану, бір сөзді қайталай
қолдану-бұл да болмайды.Жоғары пафосты сөздерді қолдану ауызекі сөйлеуге
тән сөзді қолдану, кәсіби, диалект сөздерді қосуға болмайды.
Әлемдегі барлық халықтар бір-бірімен көршілес отырып,
тұрмыстық жағдайда араласып отырған.Олардың арасындағы қатынас, түсінісу
тіл арқылы жүзеге асып отырады.Міне, осыдан келіп көрші отырған халықтардың
барлығының да тілдік сөздері үнемі алмасу процесіне түсіп отырды.
Қазақ халқы да өмір сүріп тарихының барлық кезеңдерінде
көршілес және алыс-жақын елдермен үнемі қарым-қатынас жасап келгені
мәлім.Осы байланыс нәтижесінде қазақ тіліне сол араласып отырған халықтар
тілінен сөздер еніп, немесе керісінше қазақ тілінен сол тілдерге сөздер
ауысып алмасу процесі үздіксіз жүріп отырған. Бұл тілдік құбылыс тілдердің
сөздік қорын молайтып, соның ішінде қазақ тілінің де қорын байыта түскен.
Ерте замандардан бастап қазақ тілі түркі тектес халықтар тілімен
башқұрт, татар, тува, қырғыз, ұйғыр, өзбек, карачай, құмық, ноғай ,
т.б.монғол тілдерімен монғол қалмақ, араб тілдерімен иран,сирия,
т.б.иран тілдерімен тәжік, парсы, ауған, славян тілдерімен орыс, украин
,белорус және орыс тілінің дәнекерлігі арқылы кейбір тілдермен де аралас-
құралас болып, сөз алмасып отырды.Сонымен ішінде араб-парсы тілінен енген
сөздер қатары өте көп, әсіресе олар қазақ іс қағаздарында жиі
кездеседі.Тіпті құжат деген іс қағаздарының жалпы атауы да сол тілден
алынған.Біраз жылдарға дейін іс қағаздарын орыс тіліне латын тілінен енген
документ-айғақ деген мағынаны білдіретін сөзбен айтып келсек, соңғы
жылдары құжат деп араб тіліндегі хужжат дәлелдеу, айғақсөзімен
алмастырып айта бастадық.
Іс қағаздарына шығыс латыны деп лайықты аталған араб және
парсы тілдерінен енген басқа да сөздерге тоқталайық.[7,58].
1.Айып а-ғәйб.1Теріс қылық, жазық, кінә.2Қате, мін, кемшіліктік,
азат.3Жазбалайық кесілген мал, дүние вина, повинность, поступок, про-
винность, виновность.Ошибка, дефект, недостаток.Бұл сөз көбінесе сот
құжаттарының мәтінінде көп кездеседі.Мысалы: Сотталушы Маратбеков Саят
Маратбекұлы ҚРҚК-інің 200-бабының 2-бөлігімен айыпты деп тауып, оған үш жыл
мерзімге бас бостандығынан айыру жазасы белгіленсін. өкім құжатынан
2.Ақпар а-хабар.Хабар мәлімет Известия, сведения сообщения,
извещение.Мысалы:Ұйым басшысы құжаттармен жұмыс істеудің
автоматтандырылған технологиясын тиімді пайдалануы үшін жауап береді,
машинаға жазылып, сақтаулы тұрған ақпаратты пайдалануға қызмет-керлердің
құжаттармен жұмыс істеудің хұқығын белгілейді, құжаттармен жұмыс істеудің
автоматтандырылған технологиясына көшудің кезегін анықтайды. Ереже
құжатынан.
3.Арыз а-ғәріз, ғаризә.1Өтініш 2Біреудің үстінен берліген
шағым.3Мұң, зар, тілек.1.Заявление, прошение2.Жалоба, кассация.3.Печаль,
тоска, желание.Бұл сөз көбінесе қызмет бабындағы құжаттардакөп
кездеседі.Мысалы: Құжаттаманы басқару қызметінде қызмет бабында басшылардың
атына келіп түсетін немесе одан шығатын хаттар, бұйрықтар, хаттамалар,
баяндау хаттары және басқалары сондай-ақ азаматтардың хаттары, өтініштері
мен арыздары тіркеледі.Ереже құжатынан
4.Есеп а -хесаб 1Төрт амал әдісімен сан мөлшерін оқытатын пән
аты.2Есеп-қисап.3Істелген жұмыс жөнінде жоғары орынға есеп беру.
1.Исчиление 2.Арифметика.3.Счет, расчет Мысалы: Құжаттармен жұмыс істеуді
жетілдіру жөніндегі басқа да шаралардың жиынтығында ұйым құжаттары санының
есебі жүргізіліп отырады. Ережеқұжатынан.
5.Кеңес п-кенғаш.Мәжіліс, ақылдасу, бас қосу совет, совещание,
консультирование, советоваться, совещаться, консультироватьсяМысалы:
Мектептер директорларының кәсіптік бағдар мәселесі бойынша кеңесі болады.
Телефонограмма құжатынан.
6.Қағида а-қағедә.Ереже,жалпы тәртіп, заң,әдет,ғұрып, салт, жора
Положение, правило, общий порядок, обычай, церомония,
традицияМысалы:Қазақстан Республикасының Баспасөз және бұқаралық ақпарат
министрлігі аталған ережелердің негізгі қағидаларын насихаттауды қамтамасыз
етсін. Қаулы құжатынан
7.Нұсқа а-нұсха 1Заттың көшірмесі емес, ең алғашқы түп
негізгі.2Заттың ұзын-ырға ыңғайы, жан-жобасы.1.Подлинник 2.Пример,
достойный подражания, образец для других, правильное направление,
указание.
Мысалы Құжатты тұрақты сақталатын істерден бөліп алу ерекше жағдайларда
және ұйым басшысының рұқсатты арқылы жүзеге ады да, құжаттың түп нұсқасының
куәландырылған көшірмесі және түп нұсқаның алынғаны туралы акті міндетті
түрде нұсқаның алынғаны туралы акті міндетті түрде осы істе қалдырылады
Ереже құжатынан
8.Өкім а-хүкіш 1.Белгілі бір мәссле жөнінде шығарылған үкім, айтылған
кесім шешім, байлам.2Әлсізге мықтылар тарапынан жасалған зорлық, үстемдік
билік 1.Решение, приговор суда 2.Насилие, принуждение со стороны
сильныхМысалы: Ұйымдардың өкімдік және атқару қызметі процесінде жасалатын
құжаттама ережелер, жарғылар, нұсқаулар, бұйрықтар, өкімдер, қаулылар,
шешімдер, хаттамалар, т.б.Ұйымық-өкімдік құжаттама жүйесіне енеді
Ереже құжатынан.
9.Ресми а-реәсми.Айрықша , ерекше официальный, законный, форменный ,
особенныйМысалы: Ресми құжат-ұйымның немесе лауазымды адамның жасап,
тиісті тәртіппен хатталған құжаты лауазымды адам деп өкімет өкілінің
қызметін жүзеге асыратын немесе ұйымдық -өкімдік және адамгершілік-
шаруашылық міндеттерді орындаумен байланысты қызметтегі адамды айтады.
Ереже құжатынан.
Іс қағаздары тілінің өзіне тән тілдік ерекшелігі оның лексикасында
өзгеше
оын алады.Іс қағаздарында сөздердің синонимділігі кей жағдайда нақтылық
сипат танытпайтын тұстары да кездесіп қалады.
Синонимдерді қолданудағы жіберілетін қателер-бұл мағынасы бірдей немес
бір-біріне өте жақын сөздер: болашақ-келешек, әуелету-жоғарылату, салу-
құру, асығу-жылдамдату.
Синонимдердің, мағынасы өте сирек дәлме-дәл сәйкес келу кездеседі.Әдетте
олар мағыналарының реңкі, лексикалық үйлесімділігі немесе стилистикалық
мәнеріне қарай өзгешеленеді:Салыстыру-қарсылық жасау возражать -бір
нәрсеге келіспеу, өз дәлелін келтіру; қайшы болу противоречить-қарама-
қарсы нәрсені көбінесе еш негізсіз пайымдау; тайталасу перчит -қырсығып,
ашуланып сөз қайыру, келіспеу; осы синонимдердің қатарына қарсылық білдіру
прекословить етістігі де жатады.
Осындай синонимдік бір қатарда қолданылатын сөздер келген тұста олардың
мағынасын ауыстырып алмау жағына ерекше мән берген жөн, ең бастысы ауызекі
тілдің ыңғайына кетіп қалмауға зер салу керек.Мысалы, біз арыз бен шағымның
мағынасының арасына тереңірек үңілсек, алшақтық бар.
Арыз –жөнсіздіктерге, теріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz