Тұлға-қоғам мүшесі

Кіріспе

Жаңа туған нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ержету үшін бала оңы мен солын, өзінің «менің» басқа «мендерден», яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс. Сондықтан да нәресте ,сәби, бөбектерді кісі,тұлға деп айту қиын. Есейіп,ер жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға дейміз. Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибәсі, білімі мен дағдысы, икемі, дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез қабілеті бір сыдырғы қалыптасып үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға деймиз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, топжарған түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық қасқай т.б толып өкілдері болады. Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа қас жауыз тұлға.
Халық түсінігінде мінез-құлықтың әр түрлі жағымды жақтары ' «кісілік» ұғымының төңірегіне топтасады. Кісіліктің басты белгілері: ар- ұятты қастерлеп сақтау, намыстылык, мейірімділік пен қайырымдылық, ізеттілік, адамдық пен шыншылдык, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі үлкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, оған міндетті түрде сәлем беру, үйге келгенде төрдең орын беріп, кісінің көңіл-күйіне қарап, орынсыз сөзге араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер.
Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ен алдымен оның әлеуметтік жағдайын,яғни оның қандай коғамның мүшесі, қандай таптың өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс-тәжірибесін білуіміз қажет.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 46 бет
Таңдаулыға:

Жаңа туған нәресте адам деп аталғанымен, тұлға деген атқа көпке дейін ие
бола алмайды. Өйткені, кісі болып, ержету үшін бала оңы мен солын, өзінің
менің басқа мендерден, яғни басқа адамдардан ажырата білуі тиіс.
Сондықтан да нәресте ,сәби, бөбектерді кісі,тұлға деп айту қиын. Есейіп,ер
жетіп, өз бетінше әрекет ете алатын адамды ғана кісі, не тұлға дейміз.
Қандай да болмасын бір іспен айналысатын, азды-көпті өмір тәжірибәсі,
білімі мен дағдысы, икемі, дүние танымы, сенімі мен талғам-мұраты, бағыт-
бағдары бар адамды тұлға деуге болады. Мінез қабілеті бір сыдырғы
қалыптасып үлгерген, өзінің іс-әрекетін тізгіндей білетін, өз бойындағы
жаман-жақсы қылықтары үшін жауап бере алатын адамды да кісі, не тұлға
деймиз. Тұлғаның түрлері сан алуан. Оның жақсы, озық, ерен, топжарған
түрлерімен қатар жауыз, керітартпа, бұзық қасқай т.б толып өкілдері болады.
Мәселен, бүкіл әлемді қан қақсатқан Гитлер адамзатқа қас жауыз тұлға.
Халық түсінігінде мінез-құлықтың әр түрлі жағымды жақтары ' кісілік
ұғымының төңірегіне топтасады. Кісіліктің басты белгілері: ар- ұятты
қастерлеп сақтау, намыстылык, мейірімділік пен қайырымдылық, ізеттілік,
адамдық пен шыншылдык, ілтипаттылық пен кішіпейілділік. Қазақ дәстүріндегі
үлкенді сыйлау, оның алдынан кесе өтпеу, оған міндетті түрде сәлем беру,
үйге келгенде төрдең орын беріп, кісінің көңіл-күйіне қарап, орынсыз сөзге
араласпау кісілікке жарасымды қасиеттер.

Сондықтан адамның жеке басының психологиясын ұғыну үшін ен алдымен
оның әлеуметтік жағдайын,яғни оның қандай коғамның мүшесі, қандай таптың
өкілі екендігін, нақтылы кәсібін, білімін, іс-тәжірибесін білуіміз қажет.

"Тұлға" (лат. personalitas) ұғымы жеке адамды белгілі бір қоғамның
немесе қауымдастықтың мүшесі ретінде сипаттайтын, оның әлеуметтік маңызды
нышандарының орнықты жүйесі мағынасында қолданылады. Мысалы, педагог оқушы-
жасөспірімнің тұлғасы туралы; әлеуметтанушы жұмысшының тұлғасы туралы;
криминалист қылмыскердің тұлғасы туралы; психиатр холериктің тұлғасы туралы
айтқанда, олардың әрқайсысы, ең алдымен, адамды — оқушы-жасөспірім,
жұмысшы, қылмыскер немесе холерик етіп тұрған, солар үшін тұрпатты және
мәнді, оларды өзгелерден абстракциялап тұратын нышандарды меңзеп отыр деп
түсіну керек.

Философияда тұлға — қоғам мүшесі ретіндегі, әлеуметтік даралық
сапасындағы адам, қоғамдық қатынастардың жиынтығы айқындап тұратын
биоәлеуметтік мәнділік, әлеуметтік өмірде болып жатқанның барлығын
жинақтап, өз бойына сіңіріп алып жүрген адам.

"Тұлға" ұғымын "жеке адам" және "жеке тұлғалық" ұғымдарымен
шатастыруға болмайды. Тұлғаның бірегейлігіне, қарапайым тілмен айтқанда,
даралығына ешкім шек келтіре алмайды.

Адамдардың қоғамдық организм ретінде өмір сүруінің өзі олардың үнемі
өзара әрекеттесулерін қажет етеді. Ол әрекеттесулер екі жақты болады. Қоғам
жеке адамға әсерін тигізіп қана қоймайды, жеке адам да қоғамға сондай
әсермен жауап беріп отырады. Адамның тұлға ретінде дамуына қажетті
алғышарттардың бірі — оның табиғи қабілеттері болып табылады. Бұл,
негізінен, қызмет объектісі болып табылатын адам өмір сүріп жатқан қоғамда
іске асады. Жеке адам өзінің адам ретінде дамуына объективті жағдай бар
қоғамда өмір сүрудің белгілі бір тарихи формасын табады.

Тұлға мәселесін философтар, тарихшылар, әлеуметтанушылар,
өнертанушылар, экономистер, антропологтар зерттеу объектісі ретінде
қарастырады. Педагогтар мен психологтар үшін тұлғаны қалыптастыру — ешқашан
маңыздылығын жоғалтпайтын мәңгілік тақырып.Ғылымның әр саласы зерттеудің
мәніне өзіндік ұстанымдармен келеді.Олардың жұмыстарының нәтижелері
қоғамдық тәжірибемен өлшенеді.

Ғылыми әдебиеттерде тұлғаның оңдаған айқындамалары ұшырасады.
Классикалык көркем әдебиетте тұлғаның түрлі әлеуметтік-тарйхи типтері,
бірегей кейіпкерлер жасалған.Тұлғаны бейнелеуге арналған өнер туындылары да
аз емес.

Тұлға негізі отбасында қаланады. Одан әрі тұлғаның қалыптасуы отбасы-
балабақша, отбасы-мектеп одақтарының ықпалымен өтеді. Тұлғаның қалыптасуына
адамның (баланың) бос уақытын өткізетін ортасының, ол жүрген ұжымның әсері
мол.Өмірде баланың ресми тәрбие орындарынан төрі, кездейсоқ ортадан алған
әсерлер жетегімен кететін жағдайлары да ұшырасады.

Тұлғаның қалыптасу шегін айқындау мүмкін емес. Ол үрдіс өмір бойы
жүріп жатады. Егер адам жеке басының бақыты мен қоғамның мүддесі үшін
белсенді әрекет ете бастаса, сол кезден бастап оның тұлға ретіндегі
әрекетінің мәні мен мазмұны туралы айтуға болады

Материалистік ұстанымға сәйкес, адам — тарихи процестің субьектісі,
Жердегі материалдық және рухани мәдениеттің дамуы (homo zapiens түрінің
өкілі). Адам табиғатынан мәдениетті игеруге,қоғамға енуге, әлеуметтік жан,
тулға болуға қабілетті.

Егер адам қоғамда өсіп, өмір сүрсе, оның әлеуметтену қабілеті дамиды.
Егер оның өмірі қоғамнан тыс болса, онын әлеуметтену қабілеті өшеді. Адам -
тек қоғамда ғана адам.

Әлеуметтену, әлеуметтік рольдерді орындау барысында адам өзін қоршаған
ортадан бөле отырып, өзінің "жеке"өмір сүруі туралы санасын қалыптастырады,
өз мінез-құлығъшың негізі, өзегі ретіндегі өзінің субьективтік "Менін''
сезінеді. Ол сондай-ақ мәдени идеалға ие болып, оған сәйкес келуге
ұмтылады.

Барлық адам белгілі бір жалпы, барлығына ортақ қасиеттерге ие. Сыртқы
келбеттерінің айырмашылықтарына қарамастан, барлық адамдар биологиялық
тұрғыда бір түрге жатады. Жалпы қасиеттер социумға енуге қабілетті мінез-
құлықтың жоғары дәрежедегі икемділігі.

Сонымен бірге адам - биоәлеуметтік тіршілік иесі:ол-табиғаттың бөлігі
және әлеуметтік индивид, нақты қоғам мүшесі. Адамұғымы биолоғиялық және
әлеуметтік мәндердің бірлігі, бұл адамның әлеуметтік мәнінде табиғи
негіздер жатқанымен, оны табиғаттың өзге бөліктерінен ерекшелендіреді.
Әлеуметтік мәннің қалыптасуы, әлеуметтену процесі ондағы биологиялық
бастамалардың жойылып кетуін білдірмейді, қоғам қажеттілігіне сәйкес
биологиялық сапаларының әлеуметтікке айналуын білдіреді. Егер бұл процесс
табысты өтсе, біз жеке тұлға туралы айтамыз. Жеке тұлғаның қасиеттерін түзу
нерв әрекеттерінің, темпераментінің, нейродинамикалық, құрылымдық-
биохимиялық процестер типінің ерекшеліктеріне байланысты болатынын ескерту
қажет.Барлық тұлғалардың өзінің биологиялық, психологиялық сипаттамалары
(эмоциялары, интелектісі, әдеттері, мінез-құлық стилі, құндылық бағдарлары
және т.т болады. Бұл сипаттамалар әрбір тұлғаға жеке мінез береді.

Жеке тұлға - әлеуметтік сапалар жиынтығы бар адами индивид.Мұндай
сапалары аз болған сайын, ол тұлғалық қасиеті де аз. Оны өз ішінднгі тұлға
деп атауға болады, өйткені оның тұлғалық қасиеттері оның әрекеттерінен,
қылықтарынан және басқа адамдарға қарым-қатынасынан көрінеді. Адамның
қылықтары арқылы оның ішкі әлемі, адамгершілік және басқа қасиеттері
(жағымды, жағымсыз) туралы пікір түюге болады.

Бұл мәселемен айналысатын ғалымдар "күнделікті маңызды роль атқаратын
кейбір мінез-құлық үлгілері инстинкті болуы мүмкін", әйтсе де адамның
барлық мінез-құлығын инстинктермен түсіндіруте болмайды, өйткені мұндай
реакцияларды көбіне сыртқа жібере алмайды, бірақ туа біткен
бейімділіктердің болатынын жоққа шығару қате болар еді дейді (Шибутани Т.
Әлеуметтік психология М, 1989,448-бет.)

Оның үстінде, балалық шақта қалыптасқан сезімдер үлгісі бүкіл ересек өмірі
бойымен өтетін үрдіс екендігін жоққа шығуға болмайды.Мысалы, кейбіреулер
барлық беделді тұлғаларға -мұғалімге, полицияға, шеберлерге және т.б. —
көбінесе өз ата-аналарына жасамайтын ілтипат жасайды. Кейбіреулер өз өмірі
бойында ата-анасына деген жеке көрушілігін басқаларға аударады.

Әлеуметтік психологтар бәрінен де маңыздысы сезімді өз басьшан
өткізеді. Мен - тұжырымдамасын адам әлеуметтік матрица ішінде жасайды, ол
өзін өзіне басқалардың (яғни айналадағы жақьш адамдар) қалай қарағанына
қарай бағалайды.

Өз құндылығын сезіну адамның өзіне тең санайтын адамының

махаббаты мен құрметіне байланысты.Педагогикалық және психологиялық
практиканың көрсеткеніндей, кейбір ата-аналар өз балалары "жақсы" және
олардың талаптарына жауап бергенде ғана оларды сүйкімді.Кейбір ата-аналар
балаларьш өздері қол жеткізе алмаған ұмтылыстарын жүзеге асырушы деп таниды
да, бала кезден бастап баласы ешқандай қызықпаса да, мансапқа жетуге
дайындай бастайды.Мұндай балалар көптеген артықшылықтарға ие болады, бірақ
олар сәтсіздікке де ұшырап, ұжданы алдында азап шегіп өзін ешнәрсеге
қажетсіз деп санайды.

Адам өте жас болып және алда күтіп тұрған табыстар мен сәтсіздіктерге
байланысты өзгермесе, оның өзіндік адамгершілік сезімі қалыптасады. Өзін
сүйкімсіз деп санайтындардың басқаларды сүюі де қиын. Өзіндік адамгершілігі
төмен деңгейдегі адам құрметтеу мен махаббатқа мұқтаж, бірақ ол өзін-өзі
қорғау үшін пайда әкелетін нысаннан басқа біреуді сүюге қабілетсіздігін
ойлайды.

Зерттеушілер жеке тұлға құрылымы төмендегідей компоненттерден
тұратындығын көрсетеді:

Бірінші компонент - әр түрлі қасиеттер, өзара әсерлесетін
қажеттіліктер мен мүдделер, идеялар, практикалық мақсаттар жүйесі енетін
жеке тулғаның бағыттылығы. Бұлардың ішінде біреуі жетекші мәнге ие, ал
қалғаңдары тірек болу ролін атқарады. Мысалы, танымдық қажеттіліктердің
жетекші рольге ие болуы интеллектуалды әрекеттердің белсеңділігін
арттырады.

Екінші компонент - табысқа жетуде жеке тұлғаның мүмкіндіктері, оның
қабілеттері. Қабілеттер өзара байланысты және бір-біріне әсер етеді.
Мысалы, А.С.Пушкин өзін тарихшы, талантты суретші ретіңде көрсете білсе де,
оның ақыңдық дарыны басым.

Үшінші компонент —мінез, яғни адамның әлеуметтік ортадағы мінез-
құлығының стилі.Мінез — адамның рухани өмірінің мазмұны мен формасының
бірлігінен тұратын күрделі синтетикалық білім беру. Мінез жеке тұлғаны
бүтіндей көрсете алмаса да, қасиеттер, бағыттылық пен еріктер,
интеллектуалды және эмоционалды сапалар, темпераменттерден (мысалы,
сангвиник, холерик және т.б) көрінетін тилологиялық ерекшеліктердің күрделі
жүйесін білдіреді. Мінездер жүйесінен жетекші қасиеттерді де көруге болады.
Оған, бірінші кезекте, моральдік (адамдарға деген қайырымдылық не
рақымсыздық, айналасындағыларға деген жауапкершілік, қарапайымдылық және
т.б), екінші кезекте ерік сапалары (табандылық, өжеттік, сабырлылық және
т.б) жатады, олар белгілі бір мінез-құлық стилі мен практикалық міндеттерді
шешу тәсілдерін шешеді.

Мінез дегеніміз оған тән мінез-құлыққа алып келетін тұрақты жоғары
дәрежедегі дербес жеке тұлғаның ерекшеліктерінін жиынтығы (белгілі бір өмір
суру жағдайлары мен шарттарында).

Сапалардың, мінездердің салыстырмалы түрдеіі тұрақты жүйесі бола
отырып, бүкіл өмір жолы процесінде қалыптасып, дамиды. Мінез қоғамдық мінез
құрылымында, яғни басқа тұлғаларға, өз-өзіне, ісіне қатысты көрінеді.
Мінезді өзгермейтін статикалық сапалар жиынтығы ретінде қарауға болмайды.
Мінез икемді және оны тәрбиелеуге болады.

Басқаларына сүйенетін төртінші компонент, әдетте "Мен" ұғымын
білдіретін басқару жүйесі болып табылады.

"Мен" - жеке тұлғанын өзін тануы жөніндегі білім беру, ол өз-өзіне
бақылау жасау және әрекеттер мен қылықтарды реттеу, өмірді жоспарлау.

Жеке тұлғанын шындық өмірмен байланысы психикалық процестерді қамтамасыз
етеді, ол арқылы жеке тұлғаның қасиеті қалыптасады. Қалыптасқан қасиетгер
ез кезегінде процесс ағымына әсер етеді. Жеке тұлғаның психикалық өмірінің
құрылымы күрделі, көп қырлы және қозғалыста болады.Оның барлық
компоненттері өзара байланысты және өзара шарттас.

Жеке тұлғаның дамуына байланысты оның құрылымында да өзгерістер
болады. Сонымен бірге әрбір тұлғаның құрылымы шартты түрде тұрақты. Онда
адамды адам ретінде сипаттайтын, одан өмір жағдайларында белгілі
әрекеттерді күтуге болатын қасиеттердің типтік жиынтығы болады. Соған
сәйкес, әр адам тұрақты және өзгергіш қасиеттер жиынтығы және осындай
икемділік қана адамның өзімен өзі болуын қамтамасыз етеді, жағдайға сәйкес
икемділік танытып, тиісті өмір сүруге мүмкіндік береді.

Жеке тұлғаның "құрылымы" күрделі. Неғұрлым қарапайым тұлғалық
қасиеттер - жеке тұлғаның мәртебесі (статус). Көбінесе жеке тұлға мәртебесі
жеке тұлға қасиеті құрылымындағы бастапқы сәт болып есептеледі де, ол
көбінесе адамның мінез-құлығын, оның әлеуметтік ролін анықтайды.

Осылайша, "жеке тұлға" ұғымы адамға өз әрекеттерінен өрінетін
әлеуметтік-маңызды сапаларын, қасиеттерін, әлеуметтік ағын бейнелейді
(мысалы, адалдык, бір беткейлік, парасаттылық, ұқыптылық, білімділік және
т.б.).

Жеке тұлғаның құрылысына биологиялық та, рухани да, әлеуметгік те,
психикалық та әлементтер енеді. Бұл жеке тұлғаның барлық әлементтері
құрылымдануы керек.Яғни олар бір-біріне қарсы келмей, бір-бірін толықтыруы,
бір-біріне бағынуы, үндесуі керек. Егер мұндай үндесу болса, бұл басқа
адамдармен әлеуметтік қарым-қатынасқа түсуге қабілетгі, салауатты, қалыпты
жеке тұлға. Егер ол болмаса, онда ол ұйымдаспаған болып есептеледі, мұның
өзі әлеуметтік байланыстар мен басқа да әмірлік қиындықтарды асқындыра
түседі.

Адамның мәні қоғаммен бірге өзгереді және дамиды.Оның қоғамға енуі,
қосылуы әртүрлі әлеуметтік қауымдасулар, жіктер топтар арқылы өтеді және
осыған байланысты сан алуан әлеуметтік жүйелерге енгізіледі.Бұл жүйелер
адамға ықпалын тигізеді.Бірақ адамның дүниетанымының өзгешелігі табиғи
ерекшілікіердің негізінде қалыптасады. Адам өзіне ғана тән ұстанымдар мен
құндылықтардың ойлау таптаурындары мен жүріс-тұрыстың қалыптарының
сүйіспеншіліктер ме жек көрушіліктерінің, мақсаттары мен ниеттерінің,
нанымдары мен теріс түсініктерінің кешенін, жиынтығын иеленеді. Бұл адамның
балалық шақтан бастал қандай әлеуметтік ортада, отбасында, көшеде, мектепте
т.т. өніп өскенін бейнелейтін жағдайларды көрсетеді. Әлеуметтік ортаның
өзгеруіне бейімделу ағымында адамның үнемі өзгеріп, дамуына әсері тиеді.

Әлеуметтену жеке адамды қоғамның әлеуметтік маңызды ерекшеліктері мен
әлеуметгік қатынастарының тұлғада айқын тұғасқан жүйесі ретінде
түсіндіреді. Адамның қоғамға ену үдерісі, оның әлеуметтік байланыстарға
қосылуы және әр гүрлі әлеумегтік қауымдасуларға интеграциллануы
(біріктірілуі, тұтастыққа кірігуі) барысында даралықтың әлеуметтілігі
қалыптасады.Биологиялық тірлік иесі рөлнде адамның әлеуметпк тіршілік
жаратылысына айналуынын бүкіл үдерісі әлеуметтендіру деп аталады.Әлеуметтк
кеністік биологиялық, табиғи жағдайлар сияқты аламның ішкі негізіне сай
лайықты қасиеттер мен белгілерді қалыптастырады.

Әлеуметтену ұлымы пәлсапалық, психологиялық және әлеуметтанулық
ғылымдарда жалпы мағынада дара тұлғаның, оның мәнінін жасалуы мен дамуы,
қоғамның және әр түрлі әлеуметтік топтардын жасап шыққан мөлшерлерін,
құндылықтарын, түсініктерін, таптаурындарын, дәстүрлерін игеру үдерісін
бейнелейді.Әлеуметану - көп қырлы күрделі үдеріс.Ол биологиялық
алғышарттармен қатар жеке адамның тікелей әлеуметтік ортамен өзара тығыз
әсерлестігін де білдіреді. Әлеуметтену ағымында тәжірибелік қызмет, өсу
арқылы өмірге қажетті дағдылары мен ептіліктері қалыптасады, ал олар
қоғамдық қатынастарға, алеуметтік болмысқа икемделуімен сіңісуін
жеңілдеттді.Нәтижесінде жеке адамның даралығы жасалынады

Жеке адамның даралануы, жекеленуі - ол оның қоғамдық өз қызметін
атқаруды тиімді орында үшін қажетті әлеуметтік талаптардын, құндылықты
мөлшерлік ұйғарымдардын, жекелік және іскке қасиеттерді, белгілі
әрекеттерді күтулердің қосарлануының, үдерісі мен нәтижесі. Сөйтіп,
құндылықты қазыналарды игеру барысында және онын қорытындысында жеке
адамдардың мінез-құлқының ішкі әлеуметтік реттеуі жүйесі қалыптасадыұл жүйе
меңгеріліген әлеуметтік реттеуіштер арқылы әлеуметтік талаптардан
туындайтын үлгіге сай келетін тұлғаның жүріс-тұрысын қамтамасыз етеді.

Әлеуметтендіру адам мен ортаның байланыстар тұрпатына ғана емес,осы
қоғамның даму дәрежесіне де тәуелді, үздіксіз, үнемі өтіп жататын үдеріс.
Әлеуметтену өзіне, бір жағынан қоғамда қабылданған түсініктер, мәдени
құндылықтар жүйесіне адамды тарту, қатыстыру мақсатында әлеуметгік
жағдайлардың, әр түрлі әлеуметтік институттардың мақсатты бағыттағы оған
жасайтын ықпалын қосады. Екінші жағынан, адамның өзінің әлеуметтену,
қалыптасу үдерісі барысында жасайтын қызметі кіреді. Адам әлеуметтік ортада
әрекет етіп оны өзгертеді, жетілдіреді және сол, бір мезгілде өзінің мәнін
де өзгертеді, өзінің жаңа сапалары мен қасиеттерін қалыптастырады.Сондықтан
адам әлеуметтену үдерісінде сыртқы дүниеге және өзінің ішкі, рухани
дүниесіне ықпал ететін объект пен субъект ретінде шығады.

Осыдан келіп әлеуметтенуді адамның өзі тұратын қоғамнын мәдени жүйесін
ұғыну деп қарайды. Ең алдымен,жалпыға маңызды жеке адамның әлеуметтік
кейпін белгілейтін және оның қоғамдық пен жеке тұлғалық өзін-өзі көрсетуге
мүмкіндік туғызатын мәдени жүйесін құратын ұжымдық мөлшерлерді
меңгереді.Ұжымдық жүріс-тұрыс мөлшерлерін кісінің игеру дәрежесі жоғары
болуы соншалық, олар енді тұлғаның ажырағысыз бөлігіне айналады әне гүптін
түбінде онын барлық қылықтарын еріксіз, өздігінен әрі андаусыз бағыттап
тұрады.

Әлеуметтену тұлғаның әлеумеітік қасиеттерін қалыптастыру үдерісі
ретінде танылады. Әлеуметтену үдерісі, ең алдымен осы субъекі құрамында
болатын немесе өзіне-өзі таңдап алатын әлеуметтік топтармен өзін
ұқсастырудан білінеді. Адам өмір бойы жағырапиялық немесе тарихи негізі бар
топтардың, отбасынын таптың, ауыл мен аймақтың,ұлыс пен ұлттың құрамына
табиғи енгізіледі.Адам бір уақытта үш бірдей ұйымдастыру үдерісіне
биологиялық жаратылыс, даралық ерекшелік және белгілі әлеуметтік топтың
мүшесі ретінде қатыстырылады.

Жеке адамның осындай қатыстылығы, тиістілігі әлеуметтік топтың өткені
мен қазіргі тәжірибесін және болашақ жоспарын бйнелейтін топтық еұндылықтар
мен мөлшерлсрді мойындау және дербес түйсіну арқылы көрінеді. Осы жағдайда
кісінің білім деңгейі және оның жеке мәртебесі анықталады. Егер жеке
тұлғаның даралық қасиеттерінің көрінулері жемісті болғаны көзделсе, онда
қоғамның мәдени мұраларының неғұрлым көп бөлігін және күнделікті көп
тараған түсініктерді және сезімдерді меңгеруі керек. Сөйтіп әлеуметтену
ағымында жеке адамға қоғамның мәдени жетістіктерін неғұрлым көбірек өз
бойына дарытып, сіңіріп алу мақсаты тұрады. Осының негізінде ғана дара
адамның жасампаздық әлеуеті көбейтіледі, оның әлеуметтік қызметінің
шығармашылық кепілі жасалынады.

Осылайша, егер әлеуметтендіру процесі табысты жүрсе, онда ол: адамның
мәдениетке қол жеткізуін, өзі жататын қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен
құндылықтарын өмір бойы игеруін қамтамасыз етеді.

Қазіргі социологияда жеке тұлға типологиясын құндылық бағыттылығына
байланысты бөлу кеңінен тарауда.

Дәстүрлі бағыттағылардың борыш, тәртіп, заң тыңдау, сол сияқты
дербестік, тіл табысқыштық, өзін жүзеге асыру сияқты қасиеттері неғұрлым
төмен.

Идеалистердің, керісінше, дәстүрлі нормаларға, тәуелсіздік және
беделге бой ұсынбау, қанлай жағдайға болмасын, өзін дамытуға деген сындарлы
көқарасы айқын байқалалы.

Жеке тұлғның фрустрирланғын (сөбе сөз қиындықта қалған) типі үшін өзін-
өзі төмен бағалаушылық, жабырқаушылық, тұнжырау, өмір ағымынан өзін
лақтырып тастағандай сипат тән болады.

Реаяистерде борыш пен жауапкершілік сезімін дамыту арқылы өзін жүзеге
асыруға,өзіндік тәртіп пен өзін бақылауы басым салауатты скептицизмге
ұмтылу басым болады.

Гедонистикалық (грек. һеdone — рахаттану) материалистер алдымен
"осында және қазір" ләззат алуға бағытталады және бұл өмір рахатын алуға
деген құштарлығы тұтынушылық тілегін қанағаттандыру формасына ие.

Социологияда жеке тұлғаның модалді, идеалды, базисті типтері бар. Жеке
тұлғаның модальді типі - осы қоғамда шынайы орын алғандар.

Жеке тұлғаның идеалды типі нақты жағдайларға байланысты болмайды. Жеке
тұлғаның бұл типі болашаққа тілек сияқты. Мысалы, К. Маркета жан-жақты және
үйлесімді дамыған тұлға.

Жеке тұлғаның базисті типі қоғамдық дамудың казіргі кезеңдегі
қажеітіліктеріне жақсы үлгіде жауап беретіндер.

Басқаша айтқанда, жеке тұлғанын әлеуметтік типі қоғамдық жүйенің
аламның құндылық бағыттарына және олар арқылы нақты мінез-құлыққа әсер
етуіне қарай бейнелену.

Осылайша әлеуметтендіру ұғымы жалпы мағынада алғанда адами
индивидтің әлеуметтік қалыптасу процесін, оның әлеуметтік табиғатын
қалыптастыру мен дамуын білдіреді.

Әлеуметтену - индивидтің нақты қоғамға, әлеуметтік топқа тән
құндылықтарды, нормаларды, мінез-құлық үлгілерін игеріп, тұлғаға айналу
процесі. Әлеуметтану бастапқы балалық шақ, бозбалалық кезең, жастық шақ)
және екінші (егде жас) болып бөлінеді.Социология ғылымы "ұрының баласы —
қашанда ұры, ал текті ата-анадан тек бейкүнә әрі тәртіпті бала туалы" деген
сыңаржақ тәмсілмен келісе алмайды. Өйткені адам анасынан бірден мәдениетті
болып тумайды, тәрбиелеу, білім алу және қоғамды ғұмыр кешу процестерінде
ғана қалыптасады.Әлеум мәдени қасиеттер мен құнды лықтарды мұралау өзгеше,
биол емес әдіппен, яки ұрпақтан ұрпаққа тарау тетігі арқылы әлеумет,
жүйесімен жүзеге асады;әрбір индивид, әр жаңа ұрпақ өздері туып, өмір
сүріп жатқан әлеуметтік жүйенің мәдени мұрасын игерудің өзіне тән
ерекше жолынан айнымай жүріп өтеді.Осынау маңызды процесті ғылымда
индивиттің әлеуметтенуідеп атайды.

Әлеумет – тура мәнінде,жарық дүниеге келген, адамзат мәдениетін
игеруге бағдарланған адам баласын дамытып, өзінің тұлғалық психологиялық
ерекше қасиеттерін, сондай – ақ қоғамдық өмірге араласуына мүмкіндік
беретін әлеуметтік тұрпаттық, әлеуметтік маңызды қасиеттерді, білім мен
білікті бойына жинақтаған тең құқылы тұлғаға айналдыру жолы.Сондықтан
әлеуметтану дегеніміз – индивидтің әлеуметтік ортамен диалектикалық
әрекетесу процесі, оның барысында, бір жағынан – адам бойындағы табиғи,
психологиялық өскін жетіліп, өркендей түседі, екінші жағына қоғам
тұлғаны тәрбиелеу, білім беру мәдениетке ұмтылдыру арқылы оған тұлға тән
әлеумет мәні мол қасиеттерді сіңіреді.

Көпшілік зерттеушілердің пікірінше, адамның әлеуметтенуі белсенді
түрде өтетін процесс болғандықтан, ол бүкіл өмір бойына созылмайды. Ол тек
ауытқымалы мінез-құлық нормаларының жиыны тұрақты орнығу үшін, әлеуметтік
ой-пікірлері мен дүниеге көзқарасы және т.б. қалыптасу үшін, әлеуметтік ой-
пікірлері мен дүниеге көзқарасы және т.б. қалыптасу үшін қажетті болатын
мерзімге ғана, яғни адамның жеке басының адамдық кейпінің қалыптасуына
керекті уақытбойына созылады.Ол, орта есеппен алғанда, 23-25 жасқа дейінгі
мерзім, Ал ересек, яғни әлеуметтеніп үлгірген адамдардың бір әлеуметтік
жағдайлардан басқаларына ауысуына байланысты жана рухани байланыстар мен
ауытқымалы мінез-құлық нормаларын меңгеруіне келсек, мұны әлеуметтену емес,
әлеуметтік бейімделу деген дұрыс сияқты. Мәселен, бұрын партия-совет
жұмысында немесе мұғалім болып жүрген кейбір адамдар қазір молда болып
немесе бизнеспен айналысып жүр, яғни жаңа жағдайға бейімделіп, пайда
табумен айналысуда. Бұл әрине әлеуметтену процесіне жатпайды.

Адамның әлеуметтену процесін әдетте үш кезенге бөледі: а) бастапқы
әлеуметтену немесе баланың әлеуметтенуі; ә) аралық әлеуметтену немесе
жасөспірімнің әлеуметтенуі; б) орнықты немесе біржола әлеуметтену. Бірінші
кезең, негізінен, семьяда және балалар бақшасында тәрбиедену кезеңімен,
екінші кезеңі 17-18 жасқа дейінгі орта мектептегі оку-тәрбие кезеңімен
сәйкес Келеді. Ал үшіншісі жасөспірім шақтан ересек шаққа өту кезеңін, яғни
17-18 жас пен 23-25 жастар арасынан қамтиды, Бұдан кейін әлеуметтенген,
қалыптасып біткен адамның әрі қарай дамуы мен бейімделуі басталады. Демек,
казіргі заманғы адамның әлеуметтену дәуірі, негізінен, оқу арқылы білім мен
тәрбие алу кезеңіне сәйкес келеді.

Бұл айтылғаннан адамға білім беру және оны әлеуметтендіру бір нәрсе
екен деген ұғым тумайды.Адамды ғылыми білімдермен қаруландыру
әлеуметтендірудің тек негізі ғана, себебі әлеуметтендіру ұғымының мазмұны
мен көлемі білім беру процесінен әлдеқайда кең жатыр. Олай болса, адамды
әлеуметтендіру деген не, ол ұғымнын мазмұны қандай?

Бұл ұғымға түрлі әдебиетте түрліше анықтама беріледі. XIX ғасырдын
аяғы мен XX ғасырдын басында пайда болған әлеуметтендіру термині адамнын
әлеуметтік табиғатының немесе мінез-құлқының дамуын белгілеу үшін
қолданылады. Казіргі кезде Батыс елдерінде, оның ішінде АҚШ-та социологтар
бұл терминді тар мағынада сыңаржақ қолданады: жеке индивидтің группалық
нормаларды қабыл алу жолы, оқыту процесі, қоғамдық нормаларға іс жүзінде
үйрету процесі мағынасында ғана қолданылады. Осы тұрғыдан алғанда, олар
әлеуметтік ортаға бейімделе білген баланы әлеуметтенген бала деп, ал
бейімделе алмаған баланы әлеуметтенбеген деп сипаттайды. Қысқасы,
олардын барлығы, сайып келгенде, әлеуметтендіру ұғымын адамның өз мінез-
құлық системасына жоғары топтар (билеушілер) тағайындаған ережелерді
пассивті түрде енгізіп, қабыл алу мағынасында түсінеді.

Әлеуметтендірудің марксистік ұғымы адамның бүкіл рухани өмір прогресін
білдіреді. Адам мінез-құлықтың, мәдениеттің дайын үлгілерін жай қабылдап
қана қоймайды, оларға деген өз қатынасын білдіреді, оларды не мақұлдап, не
терістеп, белсенді түрде әрекет етеді, сөйтіп ол өзін қоғамдық
қатынастардың тек объектісі ғана емес, оларды өзгертетін жаң, субъекті,
ретінде де көрсетеді.

Жас ұрпақты әлеуметтендірудің марксистік ғылыми теориясы жас ұрпақты
тәрбиелеу процесі мен оқыту арқылы білім беру процесін бірлікте
қарастырады, өйткені қазіргі заманғы ғылыми-техникалық прогресс оқыту
процесінің білім беру, оқыту арқылы адамды дамыту міндетімен бірге, сондай-
ақ тәрбиелеу міндетіне де жоғары талаптар қойып отыр. Қазіргі заманғы окыту
мен тәрбиелеу дегеніміз жас адам тұлғасын қалыптастыру үшін оған жоспарлы
да мақсатты түрде әсер ету - оның еңбекке деген білігі мен қабілетін
дамыту, болашақ кәсіпті еркін таңдай білу, қысқасы, оның бойында еңбек
сүйгіштік қасиетті қалыптастыру деген сөз, ал бұл соңғы дүниеге ғылыми-
материалистік көзқарасты, берік сенімді қалыптастырумен ұштасып жатыр. Ал
табиғат пен қоғам жайлы ғылым негіздерін терең де жан-жақты меңгермейінше
ғылыми көзқарасты қалыптастыру да, жасампаздықпен енбек ету де мүмкін емес.

Жас адамның творчестволық қабілеттерін белгілі бір идеялық мазмұн
бағытында тәрбиелейтін оқыту системасы сонымен қатар дүниеге көзқарасты
дұрыс қалыптастырудың шарты болады. Ғылыми көзқарасты қалыптастыру процесі
неғұрлым дәлелділікке, оның мазмұнының ақитқаттығына деген сен імге
негізділсе, ол соғұрлым берік болады.Олай болса, дүниеге ғылыми көзқарастың
негізін ішкі сенімге айналдырған білімдер құрады. Дүниені өзгертуге
бағытталған жасампаз да белсенді іс-әрекет үшін даму зандылықтарын дұрыс
түсіну әлі жеткілісіз, сонымен қатар берік сенімі мен ерік қайраты бар
адамдар қажет. Олай болса, ғылым ашқан теориялық қағидалар мен
заңдылықтарды жас адам өздігінше қайта ашып, саналы түрде ұғынуы, оларды
қорғай білуді және іске асыруды үйренуі тиіс.

Сенімге айналған ғылыми білім ғана адамға жол көрсететін жетекші,
өздігінше бір рухани ақылшы болады. Білімдер мінез-қүлық факторы ретінде
сенімге айналады. Ал бұл бүкіл қоғамдық қатынастардың және рухани
мәдениеттің әсері арқылы қалыптасады. Ол - адамның білім мен негізгі
әлеумегтік дағды-іскерліктерді меңгеру кезеңінде, яғни әлеуметтену
процесінде қалыптасады. Берік сенімнің болуы - адамның кемелденгенінің,
әлеуметтенгенінін белгісі, рухани дербестігінің көрінісі.

Терең мазмұнды кәсіптік білімі бар адам өзінің іс-әркетінде жауапты
шешім қабылдаудан қорықпайды, өйткені ол өз білімінін ақиқаттығына кәміл
сенеді. Ондай білімі жоқ адам әдетте жалтақшылдық, батылсыздық көрсетіп,
басқа біреудің айтқанымен жүруге тырысады. Сондықтан адамның білімі
күнделікті өмірде қолдану тауып, практикамен тығыз байланыстырылғанда ғана,
мінез-құлықтың нормасына айналғанда ғана адамнын құнды қасиетіне айналады.

Мысал үшін орыс ұшқышы М.П.Девятаевтың Тозақтан кашып шығу деген
кітабында баяндалған, 1941-1945 жылдары Отан соғысында көрсеткен батырлык
ісін келтірсе де болады. Ол фашистердің тұткынында жүріп, жаудын самолетін
пайдалана білудің аркасында өзімен коса жолдастарын да концлагерь азабынан
кұтқарды. Егер оның терең соғыс-техникалық білімі болмаса, фашистік
концлагерьден қашып құтыла алмас еді, ткені ол ерлікті жасау үшін дұшпанға
деген өшпенділік пен анға деген ыстықсезім әлі жеткіліксіз.

Демек, жас ұрпақты әлеуметтендірудін басты саласының бірі -еңбекке,
еңбек сүйгіштікті тек сәз жүзінде ғана тәрбиелеу емес,оны іспен
қалыптастыру. Басқаша айтқанда, жас ұрпақты белгілі бір кәсіптерге үйретіп,
іскер етіп тәрбиелеу, яғни кәсіптендіру оны әлеуметтендірудің басты бір
шарты болып табылады.

Білім беру мен тәрбие берудің бірлігін оқыту деп айтамыз. Оқытудың
кәсіптендіру міндетінін мәнін түсіну үшін, онын ғылыммен арақатынасын
анықтап алған жөн.

Казіргі ғылыми-техникалық прогресс тұсында ғылым қоғамның тікелей
өндіргіш күшіне айналды. Бұл айналыстын жолы мынадай: ғылым ашқан
жаналықтар тез арада өндіріс техникасы мен технологиясына айналады, ал сол
техникада жұмыс істейтін адамда да осындай білім болуы тиіс, онсыз адам
техникада жұмыс істеуге жарамайды, яғни жаңа техникаға енгізілген ғылыми
білім адамға да енгізілуі тиіс, Бұл процесті мынадай схемамен көрсетуге
болады: ғылым - өндіріс техникасы - адам.

Ал адам ол білімді негізінен оқу системасы арқылы адады, олай болса
әлгі схемадағы адамның орңына оқыту системасын қояйық. Сонда мынадай
схема шығады: ғылым - өндіріс техникасы - оқыту. Сөйтіп, ғылым, өндіріс
техникасы және адам арасындағы бұл өзара байланыс орта және жоғары оку
орындарына адамды кәсіптендіру міндетін жүктейді: оқу орындары жас ұрпақты
өз дәуіріне сәйкес ғылыми біліммен қаруландыруы тиіс.

Әндіріс техникасы мен технологиясы неғұрлым жетіліп, күрделіленген
сайын оларды жасайтын және пайдаланатын еңбекшілердің білім дәрежесі де
соғұрлым жоғары болуы тиіс. Еңбекшілердің білім дәрежесінің жоғары болуы
қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің әрі салдары, әрі шешуші бір факторы
болып отыр. Осы тұрғыдан алғанда, білім беру, оқыту жүйесі ғылыми-
техникалық революциянын құрамында ғылым мен өндірісті байланыстырушы аралық
элемент болып табылады: ғылым - оқыту — өндіріс.

Бұл схемадан көретініміз: енбекші халыкты ғылыми біліммен
қаруландыратын оқыту системасы ғылымның тікелей өндіргіш күшке айналуының
маңызды бір факторына айналды, яғни қазіргі кезде ғылым қоғамның тікелей
өндіргіш күшіне тек техника, технология арқылы ғана емес, оқыту системасы
арқылы да айналады. Демек, оқыту системасы қазіргі жағдайда адамды, әсіресе
жас ұрпақты мамандандырудың, маман жұмысшы әзірлеудің құралына айналды.

Еңбектін өндіру күші түрлі факторлармен, оның ішінде, Маркстің сөзімен
айтканда, жұмысшы өнерінің орташа денгейімен(К.Маркс. Капитал. I т.
56бет),яғни оның мамандық деңгейімен де анықталады, ал техника дамыған
сайын мамандыктың деңгейі жалпы білім дәрежесіне тәуелді бола түседі.
Мәселен, бұдан бір ғасыр бұрын капиталистік өнеркәсіп революииясы бастауыш
мектеп көлемінде оқу, жазу, санауды өзіне сәйкес білім негізі ретіндеталап
еткен болса,ал одан кейінгі техникалық прогресс 7-8 жылдық білімді талан
ететін болды. Егер өнеркәсіптік революциядан бастап XX ғасырдың 30
жылдарына дейін бастауыш білім жалпыға бірдей міндетті талап болған болса,
ал одан кейін, әсіресе 50 жылдардан бастап барлық дамыған капиталистік
елдерде білім беру системасы орта білімге көше бастады. Кейбір американдық
экономист-социологтардың есептеуінше, І930жылы 8жылдық білім кәсіптердің
58процентін меңгеру үшін жеткілікті болған болса, 1970 жылы ол кәсіптердің
тек 6 проиентін ғана меңгеруге жарамды болып қалды. Ал орта және ортадан
жоғары білімді талап ететін жұмыстардың үлесі осы уақыт ішінде 10
проценттен 68 процентке дейін жетті (Е.И.Мирская, Э.М.Мирский. Наука,
технология, обшество. Вопросы философии, журн., №5, 1970).

Білім беру жұмысшы күшін қайта қалпына келтірудің қажетті шарты болып
табылады. Мәселен, мектепте бірнеше жыл оқымаған адам, зерттеулерге
қарағанда, қазіргі кездегі мамандықтарды меңгеру қабілетінен айырылады. Ал
оқу орындарында жақсы ғылыми даярлық алу — өндірістік мамандықтарды
игерудің сенімді кепілі болып табылады.

Жалпы білімнің дәрежесі жұмыстар мен кәсіптердің жаңа түрлерін тез
меңгеруге тікелей әсерін тигізеді. Мәселен, жалпы білімдік даярлықтың әрбір
класы (6-8 кластар аралығында) кәсіптердің жаңа түрін меңгеруді, орта
есеппен, 50 проиентке жылдамдатады.

Демек, жалпы отра білім жас ұрпақтың болашак өндірістік кәсіптенуінің
негізі болыпта былады, ал бұл жалпы орта мектепке жастарға қазіргі ғылым
мен техниканың талаптарына сәйкес терең мазмунды білім беру міндетін
жүктейді.

Жоғары және орта арнаулы оқу орындары өндірісті кәсібі бар
жұмысшылармен - мамандармен тікелей қамтамасыз етеді, ал жалпы білім
беретін орта мектеп барлық мамандық иелері үшін болшақ кәсіптік даярлықтың
негізін салып береді.Сонымен, педагогикалық тұрғыдан алғанда, жас ұрпақты
әлеуметтендіру ұғымы мынадай құрамдас бөліктерден тұрады екен: а жас
ұрпаққа жаратылыстану және қоғамдық ғылымдардың негіздерінен және
мәдениет байлықтарынан терең білім беру; ә осы білімдердің негізінде
оларды белгілі бір практикалық қызметтер саласынан тиісті іскерліктермен
және дағдылармен қаруландыру; боларда белгілі бір мінез-құлықтар мен
қоғамды міндеттердін нормаларын, ой-пікірлер мен ғылым
көзқарастарды қалыптастыру және, ақыр соңында; в есейіп, ақыл-ойы толысып
әлеуметтенген жас адамға қайнаған әлеуметтік өмірге жолдама беру, өйткені
адамның әлеуметтік кейпіне тән адамдық қасиеттер мектеп бітіргеннен кейінгі
қоғамдық-әлеуметтік, саяси және мәдени өмірге, жасампаз енбекке араласу
барысында бір жола қалыптасады. Сол себепті кейбір жеке жағдайларда
әлеуметтену процесі 30 жасқа дейін созылып кетуі де мүмкін.

XIX ғасырдың аяғына дейін жас ұрпақты кәсіптендіру және әлеуметтендіру
процестер( негізінен, семья арқылы, енбек процестеріне тікелей араласу
барысында сол айналадағы әеуметтік ортада ғана жүзеге асып келген болса, ал
XX ғасырдың басынан бері, әсіресе ғылыми-техникалық революция басталған 50-
жылдардан бері қарай,оқу-тәрбие мекемелерінің рөлі барған сайын артып
келеді, өйткені қазіргі кезде қоғамдық өндіріс пен әлеуметтік әмірге
араласу үшін әрбір адам көп жылдар бойы алдын ала оқу-тәрбие системасының
өңдеуінен өтіп, болашақ қоғамдық-әлеуметгік қатынастарға әзірленуі қажет:

Жағдайдың бұлайша өзгерреніне қарамастан қазіргі заманғы Батыс
социологтары мен педагогтарының бір тобы білім беру системасын сыңаржақ
қарастырып, оны түрліше әлеуметтік-экономикалық және саяси құрылыстан
тәуелсіз дербес мекеме түрінде түсіндірсе, Ф.Кумбс, Т.Парсонс, Ф.Драккер
сиякты енді бір социологтар тобы, керісінше, оның рөлін абсолюттендіріп
көрсетеді.

Мұны дұрысырақ ұғыну үшін адамды әлеуметтендірудің буржуазиялық
концепцияларын қарастырып көрген жөн. Мұндай кониепциялар алуан түрлі,
бірақ олар адамнын мәнін және оны әлеуметтендіруді, жалпы адғанда, не
объективтік-идеалистік, не субъективтік-идеалистік тұрғыдан түсіндіреді.
Біріншісі негізінен адам өмірінің рухани жағын асыра бағалап, оны діни
онтология тұрғысынан, аллатағаланың өмірімен түсіндіреді.

XX ғасырдың 70-80 жылдарынан бастап адамды меттендірудің
прагматизм, экзистенциализм сияқты субъективтік-идеалистік философиялар
тұрғысынан түсіндіретін соииологиялық бағыттары кеңінен тарады. Бұлар
адамнын табиғатын нетаза психологиялық тұрғыдан, немесе техникалық,
технологиялық детерменизм тұрғысынан түсіндіріп, қазіргі адамның табиғаты
мүлдем өзгергенін дәлелдеуге тырысады. Бұл теориялар қазіргі заманғы адам
қарабасының қамын ғана ойлайтын, таптық-әлеуметтік мүдде дегенді білмейтін,
мүмкіндігінше мол пайда тауып, қымбатты жақсы заттарды мол тұтынуды ғана
ойлайтын, соған талпынатын жаңа адам дег түсіндіреді; яғни қазіргі адам —
тұтынушы адам. Бұл сияқты бұрмаланған, ғылымға жат концепциялар қазіргі
заманғы буржуазиялық оқу-тәрбие системасының теориялық және методологиялық
негізін құрады.

Оқу-тәрбие жүйесінің жас ұрпақты әлеуметтендіру міндетін субъективтік-
идеалистік тұрғыдан түсіндіретін концепциялардың кең тараған түрлерінің
бірі — американдық прагматизм педагогикасы. Бұл педагогиканын теориясы мен
практикасын егжей-тегжейлі белгілеп берген философ-педагог Д.Дьюидің
пікірінше, тәрбиенің басты мақсаты баланың өз тәжірибесін ұдайы еске алып,
оның жеке басынын мүддесі мен үмітін қанағаттандыру болуы тиіс.
Прагматистер адам психикасының әлеуметтік табиғатын мойындамайды,
тәрбиеленушінін санасын, ойы мен еркін бағаламайды, тәрбиелеу ісін тұқым
қуалаушылықтың фаталистік занына бағынатын пассивтік процесс деп
қарастырады. Мәселен, А.Комбс деген прагматистің пікірінше, әрбір бала
байқап көру және қателесу әдісін қолдана отырып, сыртқы ортаға
бейімделудің ең дұрыс жолын өздігінше табуы тиіс.

Демек, прагматизм баланы өмірдің мәніне қарабастың қамы, пайдакүнемдік
тұрғысынан қарауға үйретеді, адамды жастайынан-ақ дарашылдыққа, байлыққа
талпынуға, қулық-сұмдыққа тәрбиелейді. Итальян мектебінің 11-12 жасар
оқушыларына арналған әдебиеттік оқу хрестоматиясында, мәселен, бір
американдық бала жайлы мынадай әңгімені оку ұсынылған: үй маңындағы
бақшаның топырағын қопсытсаң, бес доллар берем дейді анасы баласына. Бірақ
өзі колына күрек ұстағысы келмеген бала бір айланы ойлап табады. Ол бақшаны
теңдей төрт бөлікке бөледі де өзінін бірнеше жолдасын шақырып алып:
әрқайсың бір-бір бөліктен алыңдар да жарыса қаза беріңдер. Бірінші болып
бітіргеніңе бір доллар берем — дейді. Сөйтіп бала қолына күрек ұстамай-
ақанасы берген бес доллардын төртеуін өз қадтасына садып алады.

Әңгіменін соңындағы ескертуде мынадай моральдық ақыл-кеңес
берілген: Адалдық ережелеріне қайшы келмейтін ептілік мадақтарлық нәрсе.
Бұл бала қу, бірақ арсыз емес. Сондықтан біз оны кішкентай бизнес меннің
үлгісі ретінде мысалға келтіріп отырмыз (Ә.Х.Тұрғынбаев. Ғылы.ми-
техникалық революция және білім беру. Алматы, 1975, Мектеп, 225-6.).
Шынын айту керек, жас ұрпақты әлеуметтендірудің мұндай прагматистік жолдары
біздің елдің мектептерінде де орын алып келеді.

Баланың жеке басының тәжірибесін асыра бағалау прагматистерді мектепте
жүйелі түрде ғылыми білім берудін маңызы мен рөлін төмендетуге әкеліп
соқтырады. Баланың өз дамуына, іспен оқыту теорияларына негізделген
прагматизм педагогикасының басты принципі — оқу пәнінің нақты мазмұнын
оқушынын әуестенуіне қарай аңықтау көпшілікке арналған американдық
мектептерде (бұлардан басқа тағы да қалталыларға арналған ақы төлейтін
арнаулы мектептер бар) оқу пәндерінің көпшілігін оқушының өзіне тандататын
селективтік спстема деген кеңінен тараған.

Батыс елдер мектебінің шегіне жеткен дарашылдық принципі
экзистенциалистік теорияға негізделген оқу-тәрбие системасынан айрықша
көрініс табады. Бұл принцип бойынша адамның негізгі қасиеттері мен сапалары
әзбетінше дамиды, оған сырттан әсер етуге әрекет жасаудың зияннан басқа
пайдасы жоқ, сондыктан мектептегі тәрбие әрбір адамның жеке басынын
өзбетінше жетілуі және өзін-өзі көрсете білуі үшін ғана жағдайлар жасауы
тиіс. Экзистенциализмнің кез келген ғылыми білімге теріс қарауы оқу
пәндерінің мазмұнына теріс қарауға әкеп соғады: оқушылардың өзі өзін,
өзінің ішкі рухани дүниесін дұрыс тануына көмектесетін білімдер ғана оқудың
негізін қүруы тиіс, басқадай білімдердің пайдасы жоқ. Жер Күнді айналама
ма, немесе, керісінше, Күн Жерді айнала ма? - оның бәрі бір, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.