Танымдық қызығушылық
І. КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.4
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. Таным үрдістерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.12
1.2. Танымдық қызығуды дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.15
1.3. Танымдық іс.әрекетті қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.17
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Танымдық белсенділікті дамыту.өзекті мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.22
2.2. Танымдық іс.әрекеттің теориялық тұғырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.27
2.3. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауда танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.32
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.35
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. Таным үрдістерін дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5.12
1.2. Танымдық қызығуды дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12.15
1.3. Танымдық іс.әрекетті қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15.17
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Танымдық белсенділікті дамыту.өзекті мәселе ... ... ... ... ... ... ... ... ..18.22
2.2. Танымдық іс.әрекеттің теориялық тұғырлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22.27
2.3. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауда танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.32
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33.35
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...37
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық қызығу оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс табады Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негіэі оқу үрдісін белсендіру жолдары мен оқушылар дың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгіендіру оқушының танымдық ой-өрісін кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер. Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан сырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Таным үрдістерін дамыту;
-Танымдық қызығуды дамыту;
-Танымдық белсенділікті;
-Танымдық іс-әрекетті қалыптастыру;
-Танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері;
-Танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық аспектілері;
Курстық жұмыстың әдістері: Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер. Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған. Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан бастау алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке тұлғаның алуан сырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын танымдық әрекетке бейімделуі.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Таным үрдістерін дамыту;
-Танымдық қызығуды дамыту;
-Танымдық белсенділікті;
-Танымдық іс-әрекетті қалыптастыру;
-Танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері;
-Танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық аспектілері;
Курстық жұмыстың әдістері: Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады.
1.Алдамұратов Ә.Қызықты психология. А, «Қазақ университеті», 1992.
2.Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру
психологиясы. Алматы. «Мектеп», 1983.
3. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық
практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. Алматы, 1978; Екінші бөлім.1979.
4. Аймауытов Ж.. Психология (оқу құралы). Қызылорда —Ташкент, 1926.
5. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976.
6. Жарықбаев К. «Психология» Алматы, 1993жыл.
7. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
8. Жалпы психология. В. В. Богословский т. б. редакциясымен. А, «1980.
9. Гиппенрейтер Ю.Б. «Введение в общую психологию» М, 1988год.
10. Гоноболин Н., Психология. Алматы, «Мектеп», 1976.
11 .Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
12. Мұқанов М. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1956.
13. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
14. Мұқанов М. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
15. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Оқулық – Алматы, 1993жыл.
16. Сәбет Балтаұлы Бап – Баба «Жантану негіздері» Алматы, 2001жыл.
17. Рубинштейін С.Л. «Основы общей психиологии», Москва, 1989год.
18. Линден Ю. «Обезьяны, человек и язык» Москва 1981год.
19. Теплов Б. М. Психология. Орта мектептерге арналган оқулық. ОПБ,А,1953.
20. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Пединституттар мен университет студенттеріне арналған. Алматы: «Мектеп», 1966.
2.Алдамұратов Ә. Оқушылардың грамматикалық ұғымдарды меңгеру
психологиясы. Алматы. «Мектеп», 1983.
3. Алдамұратов Ә., М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық
практикалык сабақтар. Бірінші бөлім. Алматы, 1978; Екінші бөлім.1979.
4. Аймауытов Ж.. Психология (оқу құралы). Қызылорда —Ташкент, 1926.
5. Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша-қазақша
сөздік. Алматы, «Мектеп», 1976.
6. Жарықбаев К. «Психология» Алматы, 1993жыл.
7. Жарықбаев «Жантану негіздері» Алматы, 2002 жыл.
8. Жалпы психология. В. В. Богословский т. б. редакциясымен. А, «1980.
9. Гиппенрейтер Ю.Б. «Введение в общую психологию» М, 1988год.
10. Гоноболин Н., Психология. Алматы, «Мектеп», 1976.
11 .Мұқанов М. Жан жүйесінің сыры. ҚМБ. Алматы, 1964.
12. Мұқанов М. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1956.
13. Мұқанов М. Ақыл-ой өрісі. Алматы, «Қазақстан» баспасы.1980.
14. Мұқанов М. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
15. Тәжібаев Т. «Жалпы психология» Оқулық – Алматы, 1993жыл.
16. Сәбет Балтаұлы Бап – Баба «Жантану негіздері» Алматы, 2001жыл.
17. Рубинштейін С.Л. «Основы общей психиологии», Москва, 1989год.
18. Линден Ю. «Обезьяны, человек и язык» Москва 1981год.
19. Теплов Б. М. Психология. Орта мектептерге арналган оқулық. ОПБ,А,1953.
20. Темірбеков А., Балаубаев С. Психология. Пединституттар мен университет студенттеріне арналған. Алматы: «Мектеп», 1966.
ТАҚЫРЫБЫ: ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚ
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. Таным үрдістерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5-12
1.2. Танымдық қызығуды
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-
15
1.3. Танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-17
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Танымдық белсенділікті дамыту-өзекті
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... .18-22
2.2. Танымдық іс-әрекеттің теориялық
тұғырлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22-27
2.3. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауда танымдық қызметінің
психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27-32
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-35
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
І. КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық қызығу оқу-тәрбие үрдісінің
барлық саласында көрініс табады Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті
мәселелерінің біріне танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негіэі оқу үрдісін
белсендіру жолдары мен оқушылар дың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың
белсенді әдістері танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі
болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгіендіру оқушының
танымдық ой-өрісін кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер.
Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке
тұлғаның алуан сырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық,
танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет
тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын
танымдық әрекетке бейімделуі.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Таным үрдістерін дамыту;
-Танымдық қызығуды дамыту;
-Танымдық белсенділікті;
-Танымдық іс-әрекетті қалыптастыру;
-Танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері;
-Танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық аспектілері;
Курстық жұмыстың әдістері: Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға
талдау жасай отырып оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады.
Оған мына үш белгі тән:
- оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- оқу-танымдық әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісінде мәселік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз
ету;
- бірте бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қаматамасыз ету, т.б.
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. ТАНЫМ ҮРДІСТЕРІН ДАМЫТУ
Бүгінгі қоғам мұддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, улттық сана мен
психологиясы қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеу - басты міндеттердің
бірі.
Халық педагогикасы мен психологиясын терең зерттеп жүрген С. Қалиев
халық педагогикасының мақсаты, мазмұны, әдістерін айқындай келе, ұлттық
салт-дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік, дене,
денсаулық, еңбек тәрбиесін беру, еңбек тәрбиесін қалыптастыру нәтижесінде
"сегіз қырлы, бір сырлы" жаны таза, дені сау адам қалыптастыру мүмкіндігін
атап көрсетеді. Қ. Қожахметова өз еңбегінде мектеп жасына
дейінгі балаларды қазақ халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу мәселелері
жөнінде ой қозғаса, Б. Мұханова диссертациялық еңбегінде мектеп жасына
дейінгі балаларды қазақ этнопедагогикасымен сусындата тәрбиелеу үшін
этнопедагогикалық біліммен қаруландыру керектігіне тоқталады. Қ. Сарыбеков
өз еңбегінде экологиялық білім берудің дүниетанымдық, моралдық жағын
анықтай отырып қазақтың табиғат қорғау дәстүрін бірнеше топтарга жіктеп
көрсетсе, Ф. Жұмабековна жас ұрпақтың рухани-эстетикалық, дүниетанымдық
көзқарасының қалыптасуына әсерлі ықпал ететін эстетикалық тәрбие құралы -
өнер екендігін алға тартады. Р. Сыздық ауызша есептердің мазмұны қазақ
халқының әр дәуірлеріндегі тұрмыстық жағдайлар мен аң аулау, кәсіпшілік
істерімен байланысты екендігін зерттеу жұмыстарында баса көрсетеді.
Балалардың таным үрдістерін дамытуда баланың жас ерекшеліктеріне бай-
ланысты іріктеліп алынған қазақ балалар фольклорын, ұлттық ойындарды, салт-
дәстүрлерді, ұлтгық аспаптарды, қазақтың байырғы өлшем бірліктерін, т.б.
қолданудың маңызы зор.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі - дидактикалық жолмен
дамитын аса күрделі үрдіс. Түйсік - тікелей танымдық үрдіс. Адамның дүниені
танып-білуінің жоғарғы сатысына жататын үрдістер: ойлау, қиял, ес түйсікке
сүйене отырып дамиды.
Баланың ырықты зейінін қалыптастыру үшін зеиіндерін бір мақсатқа
аударып, шоғырландыра білу керек. Ол үшін екі заттың арасындағы ұқсастықтар
мен айырмашылыктарды табуда 3-4 жастағы балаларға 2-6 түрлі айырмашылығы
бар сурет ұсынылса, 5-6 жастағы балаларға 8-12 түрлі айырмашылығы бар
заттардың айырмашылықтарын табу ұсынылады және көп заттардың арасынан ұқсас
екі затты табу, түстері немесе көлемдері бірдей заттарды табу сияқты бала
қызыға орындайтын тапсырмалар ұсынылады. Сонымен бірге дыбыстық белгіле,
сөз, ым-ишара, қимыл-козғалыс арқылы тапсырмалар беріп, оларды баяу,
орташа, жылдам орындатса баланың ырықты зейіні дами түседі. "Бірдей екі
көбелекті тап", "Қандай суреттің сыңары жоқ?", "Куыршақтың көлеңкесі
кайсы?", т.б, ойындық тапсырмалар балалардың ырықты зейіндерін дамытуға
септігін тигізеді. Қазақ этнопедагогикасындағы арнау-тілек өлеңдер (Май
берейін, құрт берейін, Күннің көзі шық, шық т.б.), сұрамақтар ("Екі баланың
кездесуі", "Түлкі, түлкі, түлкішек", т.б.), қызықтамалар ("Түйе, түйе,
түйелер", "Қоян мен аңшы", тб.) және салт-дәстүрлердің қай түрін алсақ та,
белгілі бір мазмұнға сай сюжетке негізделе құрылғандықтан бала зейінін
еріксіз түрде аударады. Өнер туындысындағы халық шеберлерінің қолынан
жасалған бұйымдар, ою-өрнектер, ұлттық аспаптар, халық әндері мен күйлері,
сондай-ақ, ақыл-ой қабілетін жұмсайтын ойындардың ішінде Көрші, "Даусынан
таны", "Ассалаумағалейкум, Қара-мырза", "сымсыз телефон", "Біз де",
"Бұғынай", т.б, ойындар баланың зейіндерін тұрақтандырып, зейін бөлу, зейін
аудару қасиеттерін дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда көру арқылы есте сақтау және есту
арқылы есте сақтау қабілетінің дамуына ерекше көңіл бөлінеді. Себебі, көру
анализаторлары мен есту анализаторларының қызметін жетілдіру арқылы ес
үрдісі де дами түседі. Балада жеті жастан бастап есте сақтау жоғары
деңгейде дамиды. Бұл жаста балалар берілген материалдарды тез жаттап алады,
көрген-білгендерін есте сақтап қалуға тырысады. Мұнда механикалық есте
сақтаумен бірге мағыналық есте сақтау қабілеттері де дами түседі.
Балалардың көру арқылы есте сақтау қабілеттерін дамытуда суреттер мен
белгілер жиі пайдаланылады. Мысалы, балаларға бірнеше таныс және таныс емес
заттың суреттері көрсетіліп, жиналыл алынады да, баладан не көргенін айтып
беруді ұсынады. Немесе бала көрген суреттердің реті бойынша алдында жатқан
суреттерді ретімен орналастырады. Қазақ халқының ой қабілетін жұмсап
ойнайтын ұлттық ойындардың ішінен "Байқап қал", "Біз де", "Бұл кім'",
"Жаңылма", әуендік ойындардың ішінен "Кай аспаптың үні'", "Жануарлардың
дыбыстарын айнытпай сал", "Жануарлардың қылығын айнытпай сал", "Жануарлар
калай үндейді?", т.6. ойындарды ойнатумен қатар ұлттық бұйымдардың, ұлттық
тағамдардың, ұлттық аспаптардың бірнеше суреттерін көрсету арқылы есте
сақтап айту ес үрдісін дамытады.
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар балада байқалады. Мектеп жасына
дейінгі балалар қиялы өте бай, бірақ ондағы бейнелер шындықтан өте ашақ
жатады. Бала қиялын дамытуда ойдан әңгіме, ертегі құрастырып айту,
басталған ертегі, әңгімелерді өзі ойымен аяқтау, бейнелерді әр түрлі заттар
мен құбылыстарға теңеп айту бала қиялының жетілуіне септігін тигізеді.
Қиялы жоғары деңгейде дамып келе жатқан бала қағаз бетіне тамған бір тамшы
сияны немесе бояуды оның формасына қарап бірнеше заттарға ұқсатуы мүмкін.
Қиялдың мазмұны мен көлемі баланын жас ерекшелігіне, білім тәжірибесіне,
өскен ортасына, этностык ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.
Балалар фольклорындағы өтірік өлеңдер мен жұмбақтарды құрастырып айту, салт-
дәстүрлер тақырыбында салынған суреттер арқылы әңгіме құрастыру, ұлттық
аспаптарда ойналған әуендерді тыңдай отырып соған сай қимылдар көрсету,
шеберлердің қимыл-әрекетін көрсету. Мысалы, "Ұршық иіріп отырған әже",
"Киіз басып жатқан аналар", "Кесте тігіп отырған қыз", "Қамшы өріп отырған
ер бала", "Сандық жасап жатқан ағаш шебері", т.б. Сонымен бірге жануарлар
дүниесін елестетіп ойнайтын ойындарды ойнату. Ақ байпақ, "Қара сиыр",
"Жаңылма", т.б. ойындар балалардың қызығулары мен қиялын дамытады.
Бала тілінің дамуы таным қабілеттерінің дамуымен қатар жүреді. Бала
өз ойын сөз арқылы сыртқа шығарып, өз пікірін айтуды үйренеді. Бұл жастағы
балалар алдымен диалог түрде сөйлеуге, яғни, қойылған сұрақтарға нақты
жауап беруге дағдылана отырып монолог түрінде сөйлеуге үйренеді. Балаларға
тек ғана балалар ауыз әдебиеті үлгілерін жаттатып ғана қоймай, балалардың
ана тіліне деген сүйіспеншіліктерін ояту, саналы түрде ойлануына, сезіміне
әсер ететін жақтарын қарастыру керек. Белгілі психолог М. Мүханов "Тіл –
көлік, ой — жолаушы, әркімнің басы аялдама" деп түсіндіреді. Сол баланың
өзгелермен тілдесіп, қарым-қатынас жасай білуін дамыту мақсатында Қазақ
хандарымен, билерімен, батырларымен таныстыру, сөзбен ойналатын ұлттық
ойындардың ішінен "Көршімен татусың ба?". "Асау мәстек", "Сен тұр, сен
шық'", "Қуыр, қуыр, қуырмаш", "Жануарлар қалай дыбыстайды?", т.б. ойындарды
ойнатумен бірге халық өнері, өлке табиғаты, салт-дәстүрі туралы әңгімелесу,
қойылым қою, табиғат құбылыстарына сипаттама беру, тыйым сөздер, бата-
тілектер, бесік жырлары, тұсау кесу жырларының мағынасын түсіндіру,
ықшамдалған түрлерін жатқа айтуға үйрету, жаңылтпаштар, санамақтар,
қаламақтар, арнау-тілек өлеңдерді жылдам, орташа, жай және дауыстап,
дауысты бәсеңдетіп, сыбырлап айтқызу бала тілін дамытып, сөздік қорларының
молаюына көмектеседі.
Баланың ақыл-ойының дамуы қол және саусақ бұлшық еттерінің дамуымен
тікелей байланысты. Саусақ бүлшық еттерін дамытуда саусақ ойыңдарын
ойнатудың маңызы зор. Құрастырмалы ойыншықтарды, түрлі-түсті мазайкаларды,
текшелерді кұрастыру, қағаз бетіне әр түрлі сызықтар, иректер, түзулер,
үзік сызықтар жургізу, сурет салу, оларды бояу, салынған суреттердің үстін
басып қайта салу, т.б. балалардың саусақ бұлшық еттерін дамытады. Қол және
саусақ бұлшық еттерін дамытуда қазақтың байырғы өлшем бірліктері - құлаш,
жарты құлаш, құшақ, уыс, қос уыс, шымшым, шөкім, қарыс, т.б. қолмен көрсету
арқылы және аттарын атай отырып өлшеп көрсету балалардың қызығуын арттырып,
саусақ булшық еттерін жетілдіре түсері анық. Сонымен бірге спорттық
ойындардық ішінде "Білектесу", "Күш сынасу" тәрізді ойындар мен "Асық ату",
"Бес тас", "Ханталапай" тәрізді табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар
балалардың қол жане саусақ бұлшық еттерін дамыта түспек. Балардың таным
үрдістерін дамыту мақсатында қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие жүмыстарына
қолдану Астана қаласының бала-бақшаларында 2005 жылдан бастап жүргізіліп
келеді. Қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие жұмыстарына тиімді қолданудың
иәтижесіңде балалардың зейіндерінің даму деңгейі соңғы екі жылдың ішінде 23-
51 пайызға, көру есінің дамуы 44—88 пайызға, есту есінің дамуы 37—76
пайызға, тілдерінің дамуы 51-91 пайызға, соңдай-ақ саусақ бұлшық еттерінің
дамуы да 51- 91 пайызға дамып жетілді.
Қазақ этнопедагогикасы аркылы балалаардың таным үрдістерін дамыту
әдістемесі
Балалар Салт-дәстүрлер Өнер Ұлттық ойындар Ұлттық өлке
фольклоры табиғаты
ҚабылдаСанамақтар, Тұрмыстық Ағаш шебері, Ақыл-ой Табиғат
у өлең, салт-дәстүрлер ұста, зергер,қабілетін құбылыстарының
тақпақтар (үй жихаздары, т.б. шебер жұмсайтын атаулары (қар-
ұлттық тағамдар,адамдардың ойындар Біз деүйме қар ақша
туыстық атаулар,бұйымдарын қар, т.б.)
т.б) табу
Зейін Арнау-тілек Салт-дәстүрлергеҰлттық Ақыл-ой Ауа-райын
өлеңдер, байланысты аспаптар, қабілетін табиғат
сұрамақтар, көріністер, халық әндері жұмсайтын құбылыстарына,
қызықтамалар сахналық мен күйлері, ойындар ішіндегіжануарларға
қойылымдар, шеберлердің Көрші қарап болжау
ұлттық бұйымдар қолынан Даусынан таны,
шыққан Ассалаумағалейк
бұйымдар, ум,
ою-өрнектер Қарамырза,
Бұғынай
Ес КөрӨлең, Сахналық Ұлттық Ақыл-ой Хайуанаттар
у тақпақтарды, қойылымдарды, аспаптарды, қабілетін әлемі. Үй
есісұрамақтарды көріністерді, олардың жұмсайтын жануарлары,
қимыл арқылы суреттерді есте құрылысын ойындар байқап түз
айту, сақтау көріп есте қал, әуендік жануарлары,
суреттер, сақтау ойындар құстардың
ойыншықтар Жануардың суреттерін
қолдарына қылығын айнытпайкөрсету, есте
отырып жаттату сал қалғанын атау
Есту Фольклор Ұлттық Халық әндері,Әуендік ойындар Үй жануарлары,
есі жанрларын бұйымдардың күйлер тыңдауҚай аспаптың түз
жаттау аттарын есте үні?, Даусынанжануарлары,
сақтау арқылы біл, Жануардыңқұстардың
айту дыбысын айнытпайаттарын жатқа
сал айту,
тізбектеп айту
Ойлау Жұмбақтар, Салт дәстүрге Шебер рөліндеАқыл-ой Табиғат
есеп байланысты бұйымдар қабілетін құбылыстарына,
санамақтар топтамалық жасау, ұлттықжұмсайтын жануарларға
Неше алма?, суреттерді аспапты ойындар. Есеп байланысты
Неше есеп? ретімен қою. құрастыру ойындары логикалық
Ұлттық есептер шешу
бұйымдардың
бөлшектерін
құрастыру
Қиял Өтірік Салт-дәстүрге Шеберлердің Хайуанаттар Жануарлар мен
өлеңдер, байланысты іс-әрекеттерідүниесін табиғаттың бір
жұмбақтар суреттер арқылы н көрсету елестетіп –біріне
әңгіме құрастыру(ұршық иіріп ойнайтын ойындарбайланысы
отырған әже, Ақ байпақ, туралы табиғат
киіз басып Қара сиыр, құбылыстарын
жатқан Жаңылма заттарға теңеу
аналар, кесте
тігіп отырған
қыз бала)
ТілініңБалалар Салт-дәстүр Халық өнері, Сөзбен ойналатынТабиғат
дамуы фольклоры түрлері туралы халық ойындар Сен құбылыстарының
түрлерін жатқаәңгімелесу, шеберлері тұр, сен шық, аттарын атау,
айту, бұйымдардың туралы құстар қалай үнтуған өлке
әңгімелеп аттарын атау әңгімелесу, қатады?, Сөз туралыәңгімеле
айту, халық әндерінтабу, Асау су,
ертегілерді аспаптардың мәстек, Қуыр, жануарлардың
айтып беру сүйемелдеуімеқуыр, қуырмаш аттарын атау,
н орындау оларға
сипаттама беру
Саусақ,Өлең, Ою-өрнектер Ұлттық Табиғи Жан-жануарлард
бұлшық тақпақтарды салу, өлшем аспаптарда денелермен ың, төрт
еттерінсаусақ, қол бірліктерді ойнау ойналатын түліктің
ің арқылы қолмен көрсету ойындар, бейнелерін қол
дамуы көрсетіп айту спорттық ойындаржәне саусақ
Күш сынасу, арқылы көрсету
Білектесу
1.2. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
Қызығу (латынша іnterest - мәні бар, маңызды) - адам ерекше
сезінетін қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне
бағалық қатынасы деп анықтауға болады. Оқушының танымдық қызығуы танымдық
саласына қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белглі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: "Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту ушін, сен оны қызықтыр, оның
бүл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың танымдық қызығуы
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
әдістерінің калыптасуына тәуелді".
Танымдық қызығу оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді іздендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным
теориясы" деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, обьективтік қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж және
әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің негізінде
оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер.
Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады.
Көне замандағы Антика дәуірінің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер
оқушылардың өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін
репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында айналасындағы
дүниені шынайы ақиқат түрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға,
адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Грекия мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит Квинтимин
еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді. әсіресе,
шәкірттің өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі
мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін -
эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін,
қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық
сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық ізденімпаздықты оқыту құралы
ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық ізденімпаздықты дамыту оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады. Адамдарға қызығулар айналасын
қоршаған дүниесін танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты
болады. Біріншісіне жататын қызығу - эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған
дүниенің кейбір оқиғаларын білуге бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой
қызығуы эстетикалық қызығу - оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай
білушілікті көрсетеді. Қызығудың екінші тобына жататындар – симпатикалық
қызығу, бұл жеке адамдар арасында қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу әр
түрлі қоғамдық үйымдардың арақатынасын анықтайды, дінге қызығу - діни
ұғымды күшейтеді. Осы алты түрлі қызығу оқушылардың меңгеретін білім
мазмұнын анықтайды екен.
1.3. ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Танымдық іс-әрекет мазмұны мен біріккен диалогті іс-әрекет формасы
арқылы білім қалыптастыру үрдісі индивидуалды іс-әрекет нәтижелері мен
мағыналарының, мақсаттарының арасындағы байланыстары мен қатынастары
барысында жүзеге асады. Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынадай анықтама
береді жеке адамдардың өзара әрекеттестігі белсенділік жүйесін
ұйымдастырады, өндірістегі материалдық және рухани мәдени нысандарын
мақсатқа сәйкес бағыттайды. Жоғары психикалық функцияның өзі бастапқыда
біріккен іс-әрекетке қалыптасады, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың
өзі біртіндеп ішкі жоспарға кіреді, ол баладағы ішкі психикалық үрдіске
айналады. Л. Выготский тұжырымында былай деп көрсеткен: қандай да функция
баланың мәдениетті дамуына сахнаға екі рет шығады, екі жоспарда, біріншіден
әлеуметтік, екіншіден, психологиялық, біріншіден адамдыр арасында..., одан
кейін бала ішінде. Мысалы: бала сөзі бастапқыда қоршаған ортамен қарым-
қатынас құралы болып табылады, дамудың ұзақ жолынан өткеннен кейін ол ойлау
құралы және ішкі сөйлеу болып қалыптасады. Оқыту үрдісі негізінде жоғары
психикалық функция қалыптасуы үлкендер мен баланың біріккен іс-әрекетінен
көрінеді. Кейбір зерттеушілер адам психикасының қарқынды дамуын бір беткей
түсініп, оның осы қасиеттерінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ,
өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дегенде жаңа мен
көненің арасындағы күрес жайлы айтылып отыр. Диалектиканың заңдылығы
бойынша, жаңа дегеніміз-көненің негізінде өріс алып, оны жеңеді, бірақ бір
жолата құртпайды, көнеден қалған қалдықты өзінің өркендеуі үшін
пайдаланады. Осы қағиданы кейбір зерттеушілер еске алмай психика өзгергенде
үздіксіз өзгеріп отырады да, ең аяқ кезінде қалдық деген кездеспейлі дейді.
Бұл түгелдей қате пікір. Себебі, бұрынғы білімнен ештеңе қалмай, психика
үнемі жаңа сипатта кездесетін болса, онда ешқандай психикалық дамудың болуы
мүмкін емес. Психиканың дамуында көнеден қалған қалған біз инвариант (лат –
өзгерілмейтін деп атадық та, осыған тіркелетін жаңаны өзгерілгіш деп
алдық. Осы мысалды А. Льентев келтіре отырып тұқым арқылы берілетін
қасиеттің түкке тұрмайтынына, баланың психикалық дамуын түгел әлеуметтік
ортасы шешетініне дәлел ретінде сүйенеді.
Ал балалық шақ психикасы дегеніміз – бұл оқыту және меңгерудің
қарқынды дамуы. Балалық шақтың дамуы туралы В. Штерн, Ж. Пиаж және Д.
Эльконин, П. Блонский, Л. Выготский, В. Давыдов еңбектерінде көрініс
тапқан.
Оқушылардың психикалық дамуына жетекші рөлді ақыл-ой интеллектісіне
бұрады, жеке адамның қоғамдағы әлеуметтік детерминациялануын В.Шабельников:
...сол қоғамның езгісіне, үстемділігіне бағынуы емес, оның белгілі
қоғамдық іс-әрекет арқылы одан бөлінуі деп көрсетеді. Психологиялық
дамудың кезеңдері жеке адамның әлеуметтік тарихи табиғатын, әрі оның
өздігінен дамуының заңдылықтарын ашады.
Д. Элькониннің анықтамасы бойынша кезеңдердің әрбір жұптары жеке
адамның дамуындағы бір дәуірді құрайды. Бір дәуірден келесісіне өту
баланың операциялық-техникалық мүмкіндіктері, міндеттері мен іс-әрекетттері
қисындары арасындағы сәйкессіздік тұсында пайда болады. Ендеше танымдық
оқы іс-әрекеті барысында жалпы әлеуметтік бағыты да соған орай танымдық іс-
әректі негізінде өзгереді. Баланы өзінің әлеуметтік ортасымен, сыныптағы
орнымен бірге біріктіре, ұштастыра отырып қарастыру қажет. Психологияда
осыған орай қарым-қатынас үш жағынан топтасып бекітіледі: коммуникативтік
(тілдік), интерактивтік және перцептивтік. Психалогия коммуникативтік
қабілеттілікті анықтайды; жеке адамның индивидуалды-психологиялық
ерекшелігі қалай, оның басқа адамдармен бірлесуіне және қарым-қатынас
жасауын тиімділікпен қаматамасыз етеді. Қарым-қатынас жасай білуге
қабілеттілігі оның танымдық іс-әрекетінің маңызыдылығын көрсетеді. Мысалы,
біріншіден, қоршаған ортамен қақтығысқа түсу ортасы. (Менің істегім
келеді!); екіншіден, қарым-қатынасты ұйымдастыра алуы (Мен істей
аламын!); үшіншіден, өлшемі мен шартын білем (Мен білем!).
Ал А. Брудный қарым-қатынастың интерактивтік қызметін
көрсетеді. Инструменталдық қарым-қатынас – белгілі еңбекте және басқару
үрдісінде ақпарат алмасу құралы. Перцептивтік қарым-қатынас жағы адамды
оның түсінуі, қабылдау бағасы. Басқа адамды таныстыра отырып, индивид
жақсы, нақты бірлескен әрекет перспективаларын анықтауға мүмкіндік алады.
А. Бодалев өз еңбектерінде адамды адамның тануы деген ұғыммен жиі
айырбастайды. Адамды адамның қабылдау механизмін ашуда екі серіктестер
болады. С. Рубинштейн сөзімен айтқанда, басқа адамды оқи отырып, оның
сыртқы жүріс-тұрысына қарап, біз сол адамның сыртқы көрсеткіштерінің мәнін
ұғынуға тырысамыз. Ол үшін оқыту үрдісінің маңыздылығы оның құрамындағы
мақсат, міндет, мазмұн, әдіс, тәсіл құралдары және оқытуды ұйымдастыру
бастауыш мектепте дұрыс жолға қойылуы тиіс.
Танымдық іс-әрекет – оқу үрдісінің құрамына кіретін, арнаулы
оқу орындарында қалыптасатын күрделі психологиялық білім.
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІ ДАМЫТУ-ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығы мен қаруландыру емес, оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс және
тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға
қойылып отыр.
Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі – танымдық белсенділікпен саналық. Бұл
талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісімен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетін көздейтін мүддесі- білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде дамыту.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білу болып табылады.
Педогогтер, психологтер, әдіскерлер танымдық іс-әрекет ұғымы
мен танымдық белсенділікті қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы айналасындағы
дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді және қоғамға,
адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- оқу-танымдық әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
Сондай-ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісінде мәселік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз
ету;
- бірте бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал
танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Демек, оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру
– оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор. Оқытудың мазмұнына
фактілерден, әрекет тәсілдерден басқа оқытудың шын мазмұнымен бірге оқу
үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын құратын және
оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына қызмет ететін
мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғаліммен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т. Сабыров, Н. Хмель, Галант,
Л. Аристова, М. Данилов, Г. Щукина, Р. Лемберг);
танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ЖОСПАР
І.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3-4
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. Таным үрдістерін
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 5-12
1.2. Танымдық қызығуды
дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12-
15
1.3. Танымдық іс-әрекетті
қалыптастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-17
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. Танымдық белсенділікті дамыту-өзекті
мәселе ... ... ... ... ... ... ... . ... .18-22
2.2. Танымдық іс-әрекеттің теориялық
тұғырлары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22-27
2.3. Оқушылардың өз бетімен жұмыс жасауда танымдық қызметінің
психологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... 27-32
2.4. Оқушылардың танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33-35
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..36
IV. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 37
І. КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Танымдық қызығу оқу-тәрбие үрдісінің
барлық саласында көрініс табады Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті
мәселелерінің біріне танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негіэі оқу үрдісін
белсендіру жолдары мен оқушылар дың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың
белсенді әдістері танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі
болсын қызығушылық уәждемеге бағытталады. Білім беруді ізгіендіру оқушының
танымдық ой-өрісін кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер.
Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Танымдық ізденімпаздық пен белсенділік жеке
тұлғаның алуан сырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол - сезімталдық,
танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық уәж пен өз бетінше әрекет
тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып табылатын
танымдық әрекетке бейімделуі.
Курстық жұмыстың міндеті:
-Таным үрдістерін дамыту;
-Танымдық қызығуды дамыту;
-Танымдық белсенділікті;
-Танымдық іс-әрекетті қалыптастыру;
-Танымдық қызметінің психологиялық ерекшеліктері;
-Танымдық белсенділігін арттырудың психологиялық аспектілері;
Курстық жұмыстың әдістері: Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға
талдау жасай отырып оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады.
Оған мына үш белгі тән:
- оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- оқу-танымдық әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісінде мәселік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз
ету;
- бірте бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қаматамасыз ету, т.б.
І ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
1.1. ТАНЫМ ҮРДІСТЕРІН ДАМЫТУ
Бүгінгі қоғам мұддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, улттық сана мен
психологиясы қалыптасқан парасатты азамат тәрбиелеу - басты міндеттердің
бірі.
Халық педагогикасы мен психологиясын терең зерттеп жүрген С. Қалиев
халық педагогикасының мақсаты, мазмұны, әдістерін айқындай келе, ұлттық
салт-дәстүрлер арқылы балаға ақыл-ой, адамгершілік, әсемдік, дене,
денсаулық, еңбек тәрбиесін беру, еңбек тәрбиесін қалыптастыру нәтижесінде
"сегіз қырлы, бір сырлы" жаны таза, дені сау адам қалыптастыру мүмкіндігін
атап көрсетеді. Қ. Қожахметова өз еңбегінде мектеп жасына
дейінгі балаларды қазақ халық педагогикасы негізінде тәрбиелеу мәселелері
жөнінде ой қозғаса, Б. Мұханова диссертациялық еңбегінде мектеп жасына
дейінгі балаларды қазақ этнопедагогикасымен сусындата тәрбиелеу үшін
этнопедагогикалық біліммен қаруландыру керектігіне тоқталады. Қ. Сарыбеков
өз еңбегінде экологиялық білім берудің дүниетанымдық, моралдық жағын
анықтай отырып қазақтың табиғат қорғау дәстүрін бірнеше топтарга жіктеп
көрсетсе, Ф. Жұмабековна жас ұрпақтың рухани-эстетикалық, дүниетанымдық
көзқарасының қалыптасуына әсерлі ықпал ететін эстетикалық тәрбие құралы -
өнер екендігін алға тартады. Р. Сыздық ауызша есептердің мазмұны қазақ
халқының әр дәуірлеріндегі тұрмыстық жағдайлар мен аң аулау, кәсіпшілік
істерімен байланысты екендігін зерттеу жұмыстарында баса көрсетеді.
Балалардың таным үрдістерін дамытуда баланың жас ерекшеліктеріне бай-
ланысты іріктеліп алынған қазақ балалар фольклорын, ұлттық ойындарды, салт-
дәстүрлерді, ұлтгық аспаптарды, қазақтың байырғы өлшем бірліктерін, т.б.
қолданудың маңызы зор.
Адамның дүние шындығы мен болмысын танып білуі - дидактикалық жолмен
дамитын аса күрделі үрдіс. Түйсік - тікелей танымдық үрдіс. Адамның дүниені
танып-білуінің жоғарғы сатысына жататын үрдістер: ойлау, қиял, ес түйсікке
сүйене отырып дамиды.
Баланың ырықты зейінін қалыптастыру үшін зеиіндерін бір мақсатқа
аударып, шоғырландыра білу керек. Ол үшін екі заттың арасындағы ұқсастықтар
мен айырмашылыктарды табуда 3-4 жастағы балаларға 2-6 түрлі айырмашылығы
бар сурет ұсынылса, 5-6 жастағы балаларға 8-12 түрлі айырмашылығы бар
заттардың айырмашылықтарын табу ұсынылады және көп заттардың арасынан ұқсас
екі затты табу, түстері немесе көлемдері бірдей заттарды табу сияқты бала
қызыға орындайтын тапсырмалар ұсынылады. Сонымен бірге дыбыстық белгіле,
сөз, ым-ишара, қимыл-козғалыс арқылы тапсырмалар беріп, оларды баяу,
орташа, жылдам орындатса баланың ырықты зейіні дами түседі. "Бірдей екі
көбелекті тап", "Қандай суреттің сыңары жоқ?", "Куыршақтың көлеңкесі
кайсы?", т.б, ойындық тапсырмалар балалардың ырықты зейіндерін дамытуға
септігін тигізеді. Қазақ этнопедагогикасындағы арнау-тілек өлеңдер (Май
берейін, құрт берейін, Күннің көзі шық, шық т.б.), сұрамақтар ("Екі баланың
кездесуі", "Түлкі, түлкі, түлкішек", т.б.), қызықтамалар ("Түйе, түйе,
түйелер", "Қоян мен аңшы", тб.) және салт-дәстүрлердің қай түрін алсақ та,
белгілі бір мазмұнға сай сюжетке негізделе құрылғандықтан бала зейінін
еріксіз түрде аударады. Өнер туындысындағы халық шеберлерінің қолынан
жасалған бұйымдар, ою-өрнектер, ұлттық аспаптар, халық әндері мен күйлері,
сондай-ақ, ақыл-ой қабілетін жұмсайтын ойындардың ішінде Көрші, "Даусынан
таны", "Ассалаумағалейкум, Қара-мырза", "сымсыз телефон", "Біз де",
"Бұғынай", т.б, ойындар баланың зейіндерін тұрақтандырып, зейін бөлу, зейін
аудару қасиеттерін дамытады.
Мектеп жасына дейінгі балаларда көру арқылы есте сақтау және есту
арқылы есте сақтау қабілетінің дамуына ерекше көңіл бөлінеді. Себебі, көру
анализаторлары мен есту анализаторларының қызметін жетілдіру арқылы ес
үрдісі де дами түседі. Балада жеті жастан бастап есте сақтау жоғары
деңгейде дамиды. Бұл жаста балалар берілген материалдарды тез жаттап алады,
көрген-білгендерін есте сақтап қалуға тырысады. Мұнда механикалық есте
сақтаумен бірге мағыналық есте сақтау қабілеттері де дами түседі.
Балалардың көру арқылы есте сақтау қабілеттерін дамытуда суреттер мен
белгілер жиі пайдаланылады. Мысалы, балаларға бірнеше таныс және таныс емес
заттың суреттері көрсетіліп, жиналыл алынады да, баладан не көргенін айтып
беруді ұсынады. Немесе бала көрген суреттердің реті бойынша алдында жатқан
суреттерді ретімен орналастырады. Қазақ халқының ой қабілетін жұмсап
ойнайтын ұлттық ойындардың ішінен "Байқап қал", "Біз де", "Бұл кім'",
"Жаңылма", әуендік ойындардың ішінен "Кай аспаптың үні'", "Жануарлардың
дыбыстарын айнытпай сал", "Жануарлардың қылығын айнытпай сал", "Жануарлар
калай үндейді?", т.6. ойындарды ойнатумен қатар ұлттық бұйымдардың, ұлттық
тағамдардың, ұлттық аспаптардың бірнеше суреттерін көрсету арқылы есте
сақтап айту ес үрдісін дамытады.
Қиялдың алғашқы көріністері үш жасар балада байқалады. Мектеп жасына
дейінгі балалар қиялы өте бай, бірақ ондағы бейнелер шындықтан өте ашақ
жатады. Бала қиялын дамытуда ойдан әңгіме, ертегі құрастырып айту,
басталған ертегі, әңгімелерді өзі ойымен аяқтау, бейнелерді әр түрлі заттар
мен құбылыстарға теңеп айту бала қиялының жетілуіне септігін тигізеді.
Қиялы жоғары деңгейде дамып келе жатқан бала қағаз бетіне тамған бір тамшы
сияны немесе бояуды оның формасына қарап бірнеше заттарға ұқсатуы мүмкін.
Қиялдың мазмұны мен көлемі баланын жас ерекшелігіне, білім тәжірибесіне,
өскен ортасына, этностык ерекшеліктеріне де байланысты болып келеді.
Балалар фольклорындағы өтірік өлеңдер мен жұмбақтарды құрастырып айту, салт-
дәстүрлер тақырыбында салынған суреттер арқылы әңгіме құрастыру, ұлттық
аспаптарда ойналған әуендерді тыңдай отырып соған сай қимылдар көрсету,
шеберлердің қимыл-әрекетін көрсету. Мысалы, "Ұршық иіріп отырған әже",
"Киіз басып жатқан аналар", "Кесте тігіп отырған қыз", "Қамшы өріп отырған
ер бала", "Сандық жасап жатқан ағаш шебері", т.б. Сонымен бірге жануарлар
дүниесін елестетіп ойнайтын ойындарды ойнату. Ақ байпақ, "Қара сиыр",
"Жаңылма", т.б. ойындар балалардың қызығулары мен қиялын дамытады.
Бала тілінің дамуы таным қабілеттерінің дамуымен қатар жүреді. Бала
өз ойын сөз арқылы сыртқа шығарып, өз пікірін айтуды үйренеді. Бұл жастағы
балалар алдымен диалог түрде сөйлеуге, яғни, қойылған сұрақтарға нақты
жауап беруге дағдылана отырып монолог түрінде сөйлеуге үйренеді. Балаларға
тек ғана балалар ауыз әдебиеті үлгілерін жаттатып ғана қоймай, балалардың
ана тіліне деген сүйіспеншіліктерін ояту, саналы түрде ойлануына, сезіміне
әсер ететін жақтарын қарастыру керек. Белгілі психолог М. Мүханов "Тіл –
көлік, ой — жолаушы, әркімнің басы аялдама" деп түсіндіреді. Сол баланың
өзгелермен тілдесіп, қарым-қатынас жасай білуін дамыту мақсатында Қазақ
хандарымен, билерімен, батырларымен таныстыру, сөзбен ойналатын ұлттық
ойындардың ішінен "Көршімен татусың ба?". "Асау мәстек", "Сен тұр, сен
шық'", "Қуыр, қуыр, қуырмаш", "Жануарлар қалай дыбыстайды?", т.б. ойындарды
ойнатумен бірге халық өнері, өлке табиғаты, салт-дәстүрі туралы әңгімелесу,
қойылым қою, табиғат құбылыстарына сипаттама беру, тыйым сөздер, бата-
тілектер, бесік жырлары, тұсау кесу жырларының мағынасын түсіндіру,
ықшамдалған түрлерін жатқа айтуға үйрету, жаңылтпаштар, санамақтар,
қаламақтар, арнау-тілек өлеңдерді жылдам, орташа, жай және дауыстап,
дауысты бәсеңдетіп, сыбырлап айтқызу бала тілін дамытып, сөздік қорларының
молаюына көмектеседі.
Баланың ақыл-ойының дамуы қол және саусақ бұлшық еттерінің дамуымен
тікелей байланысты. Саусақ бүлшық еттерін дамытуда саусақ ойыңдарын
ойнатудың маңызы зор. Құрастырмалы ойыншықтарды, түрлі-түсті мазайкаларды,
текшелерді кұрастыру, қағаз бетіне әр түрлі сызықтар, иректер, түзулер,
үзік сызықтар жургізу, сурет салу, оларды бояу, салынған суреттердің үстін
басып қайта салу, т.б. балалардың саусақ бұлшық еттерін дамытады. Қол және
саусақ бұлшық еттерін дамытуда қазақтың байырғы өлшем бірліктері - құлаш,
жарты құлаш, құшақ, уыс, қос уыс, шымшым, шөкім, қарыс, т.б. қолмен көрсету
арқылы және аттарын атай отырып өлшеп көрсету балалардың қызығуын арттырып,
саусақ булшық еттерін жетілдіре түсері анық. Сонымен бірге спорттық
ойындардық ішінде "Білектесу", "Күш сынасу" тәрізді ойындар мен "Асық ату",
"Бес тас", "Ханталапай" тәрізді табиғи денелерді қолданып ойнайтын ойындар
балалардың қол жане саусақ бұлшық еттерін дамыта түспек. Балардың таным
үрдістерін дамыту мақсатында қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие жүмыстарына
қолдану Астана қаласының бала-бақшаларында 2005 жылдан бастап жүргізіліп
келеді. Қазақ этнопедагогикасын оқу-тәрбие жұмыстарына тиімді қолданудың
иәтижесіңде балалардың зейіндерінің даму деңгейі соңғы екі жылдың ішінде 23-
51 пайызға, көру есінің дамуы 44—88 пайызға, есту есінің дамуы 37—76
пайызға, тілдерінің дамуы 51-91 пайызға, соңдай-ақ саусақ бұлшық еттерінің
дамуы да 51- 91 пайызға дамып жетілді.
Қазақ этнопедагогикасы аркылы балалаардың таным үрдістерін дамыту
әдістемесі
Балалар Салт-дәстүрлер Өнер Ұлттық ойындар Ұлттық өлке
фольклоры табиғаты
ҚабылдаСанамақтар, Тұрмыстық Ағаш шебері, Ақыл-ой Табиғат
у өлең, салт-дәстүрлер ұста, зергер,қабілетін құбылыстарының
тақпақтар (үй жихаздары, т.б. шебер жұмсайтын атаулары (қар-
ұлттық тағамдар,адамдардың ойындар Біз деүйме қар ақша
туыстық атаулар,бұйымдарын қар, т.б.)
т.б) табу
Зейін Арнау-тілек Салт-дәстүрлергеҰлттық Ақыл-ой Ауа-райын
өлеңдер, байланысты аспаптар, қабілетін табиғат
сұрамақтар, көріністер, халық әндері жұмсайтын құбылыстарына,
қызықтамалар сахналық мен күйлері, ойындар ішіндегіжануарларға
қойылымдар, шеберлердің Көрші қарап болжау
ұлттық бұйымдар қолынан Даусынан таны,
шыққан Ассалаумағалейк
бұйымдар, ум,
ою-өрнектер Қарамырза,
Бұғынай
Ес КөрӨлең, Сахналық Ұлттық Ақыл-ой Хайуанаттар
у тақпақтарды, қойылымдарды, аспаптарды, қабілетін әлемі. Үй
есісұрамақтарды көріністерді, олардың жұмсайтын жануарлары,
қимыл арқылы суреттерді есте құрылысын ойындар байқап түз
айту, сақтау көріп есте қал, әуендік жануарлары,
суреттер, сақтау ойындар құстардың
ойыншықтар Жануардың суреттерін
қолдарына қылығын айнытпайкөрсету, есте
отырып жаттату сал қалғанын атау
Есту Фольклор Ұлттық Халық әндері,Әуендік ойындар Үй жануарлары,
есі жанрларын бұйымдардың күйлер тыңдауҚай аспаптың түз
жаттау аттарын есте үні?, Даусынанжануарлары,
сақтау арқылы біл, Жануардыңқұстардың
айту дыбысын айнытпайаттарын жатқа
сал айту,
тізбектеп айту
Ойлау Жұмбақтар, Салт дәстүрге Шебер рөліндеАқыл-ой Табиғат
есеп байланысты бұйымдар қабілетін құбылыстарына,
санамақтар топтамалық жасау, ұлттықжұмсайтын жануарларға
Неше алма?, суреттерді аспапты ойындар. Есеп байланысты
Неше есеп? ретімен қою. құрастыру ойындары логикалық
Ұлттық есептер шешу
бұйымдардың
бөлшектерін
құрастыру
Қиял Өтірік Салт-дәстүрге Шеберлердің Хайуанаттар Жануарлар мен
өлеңдер, байланысты іс-әрекеттерідүниесін табиғаттың бір
жұмбақтар суреттер арқылы н көрсету елестетіп –біріне
әңгіме құрастыру(ұршық иіріп ойнайтын ойындарбайланысы
отырған әже, Ақ байпақ, туралы табиғат
киіз басып Қара сиыр, құбылыстарын
жатқан Жаңылма заттарға теңеу
аналар, кесте
тігіп отырған
қыз бала)
ТілініңБалалар Салт-дәстүр Халық өнері, Сөзбен ойналатынТабиғат
дамуы фольклоры түрлері туралы халық ойындар Сен құбылыстарының
түрлерін жатқаәңгімелесу, шеберлері тұр, сен шық, аттарын атау,
айту, бұйымдардың туралы құстар қалай үнтуған өлке
әңгімелеп аттарын атау әңгімелесу, қатады?, Сөз туралыәңгімеле
айту, халық әндерінтабу, Асау су,
ертегілерді аспаптардың мәстек, Қуыр, жануарлардың
айтып беру сүйемелдеуімеқуыр, қуырмаш аттарын атау,
н орындау оларға
сипаттама беру
Саусақ,Өлең, Ою-өрнектер Ұлттық Табиғи Жан-жануарлард
бұлшық тақпақтарды салу, өлшем аспаптарда денелермен ың, төрт
еттерінсаусақ, қол бірліктерді ойнау ойналатын түліктің
ің арқылы қолмен көрсету ойындар, бейнелерін қол
дамуы көрсетіп айту спорттық ойындаржәне саусақ
Күш сынасу, арқылы көрсету
Білектесу
1.2. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУДЫ ДАМЫТУ
Қызығу (латынша іnterest - мәні бар, маңызды) - адам ерекше
сезінетін қимылдың нақты себебі. Қызығуды жеке тұлғаның өз әрекетіне
бағалық қатынасы деп анықтауға болады. Оқушының танымдық қызығуы танымдық
саласына қатынасынан пайда болады. Оқуға, білуге деген қызығу танымдық
белсенділіктің қозғаушысы екені белглі. Л.Выготский бұл жөнінде былай
деген: "Ең алдымен, баланы бір әрекетке тарту ушін, сен оны қызықтыр, оның
бүл әрекетке дайын екенін білу үшін қамқорлық жаса, осыны іске асыру үшін
барлық күшін салатынын және бала өзі қимылдайтынын, ал мұғалім болса сол
әрекетті басқарып, бағыттап отыру керек. Оқушылардың танымдық қызығуы
олардың білім сапасы мен даму деңгейіне байланысты ойлау әрекетінің
әдістерінің калыптасуына тәуелді".
Танымдық қызығу оқу-тәрбие үрдісінің барлық саласында көрініс
табады. Қазіргі тәрбие, оқытудың ең көкейкесті мәселелерінің біріне
танымдық қызығуды жатқызамыз. Оның негізі оқу үрдісін белсендіру жолдары
мен оқушылардың қызығуын дамытуды ұсынады, оқытудың белсенді әдістері
танымдық қызығуды дамытуды көздейді. Сабақтың қай түрі болсын қызығушылық
уәждемеге бағытталады. Білім беруді іздендіру оқушының танымдық ой-өрісін
кеңейтуді негізгі орынға қояды.
Білім беру жүйесі қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуының жетекші
рөлін атқарады, сондай-ақ оны әрі қарай айқындай түседі. Ал білімнің
қалыптасып дамуының жалпы шарттары философияның негізгі мәселесі рухтың
материяға, сананың болмысқа қатынасы тұрғысынан зерттелетін ілім - таным
теориясы" деп аталады. Таным теориясының басқа ғылыми теориялардан түбірлі
айырмашылығы: ол - білімнің қалыптасуы мен негізделуінің жалпы
ұстанымдарын, обьективтік қатынастарды қалыптастыру.
Танымдық әрекет - шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Танымдық әрекет танымдық қажеттіліктен, мақсат, танымдық уәж және
әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады. Танымдық әрекеттің негізінде
оқушыларда танымдық қызығу, танымдық ізденімпаздық қалыптасады.
Танымдық қызығу ұғымы және оны қалыптастыру мәселесіне педагогтер.
Психологтердің, әдіскерлердің көптеген ғылыми зерттеу еңбектері арналған.
Бұл мәселенің кейбір қырлары тамыры тереңге бойлайтын көне замандардан
бастау алады.
Көне замандағы Антика дәуірінің өзінде-ақ ойшылдар мен педагогтер
оқушылардың өзіндік ой тұжырымдарын жасау және оны дамыту үшін
репродуктивті және эвристикалық әдістер жайлы мәселелерге көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясында айналасындағы
дүниені шынайы ақиқат түрғыда танып-білуін қамтамасыз етуі мен қоғамға,
адамға дұрыс қарым-қатынастың қалыптастырылуын қарастырды.
Ежелгі Грекия мен Римде құл иеленушілік құрылыс кезінде басқа
мемлекеттермен салыстырғанда қоғамдық даму деңгейі жоғары болды. Антика
дәуірі мемлекеттерінде өскелең ұрпаққа тәрбие беру ісіне көп көңіл бөлінді.
Құл иеленуші қоғамына мемлекетті қорғай алатын, қажет кезінде басқыншылық
әрекеттерге икемді, күшті, жігерлі және білікті адамдар қажет болған.
Нәтижесінде ежелгі грек тәрбие теориясы пайда болып, бұл идеялар Платон,
Аристотель, сондай-ақ ежелгі рим философтері Плутарх, Пацит Квинтимин
еңбектерінде одан әрі дами түсті.
Бұл теорияда ақыл-ой тәрбиесіне көп көңіл бөлінеді. әсіресе,
шәкірттің өз ой тұжырымын дамытуға ерекше мән беріледі.
Сократтың өзі оқыту барысында шәкірттердің танымдық белсенділігі
мен ізденімпаздығын арнайы басқарудың маңыздылығын атап көрсеткен еді. Ол
шәкірттердің танымдық ізденімпаздығын арттыратын арнайы оқыту әдісін -
эвристикалық әңгімелесуді алғаш рет қолданды. Сократ білімді жай ғана
бере салмай, шәкірттеріне сұрақ қоя отырып олардың ойлау қабілетін,
қызығуын арттырып, өз ой тұжырымын жасай білуге үйретті. Эвристикалық
сұрақтарды алдын ала дайындай отырып танымдық ізденімпаздықты оқыту құралы
ретінде қалыптастырады.
И.Гербарт танымдық ізденімпаздықты дамыту оқытудың негізгі
міндеттерінің бірі деген пікірде болды. Ол оқу материалы жеңіл болмауы
керек, баланың психикалық іс-әрекеті нәтижесіне сәйкес бірте-бірте
күрделендіру идеясын ұсынды. Өзінің оқыту теориясы негізінде Гербарт
адамның алуан салалы қызығуларын алады. Адамдарға қызығулар айналасын
қоршаған дүниесін танып білуге немесе қоғамдық өмірге араласуға байланысты
болады. Біріншісіне жататын қызығу - эмпирикалық, бұл айналасын қоршаған
дүниенің кейбір оқиғаларын білуге бағытталады, ойлауға негізделген ақыл-ой
қызығуы эстетикалық қызығу - оқиғаларды көркемдік жағынан бағалай
білушілікті көрсетеді. Қызығудың екінші тобына жататындар – симпатикалық
қызығу, бұл жеке адамдар арасында қатынас туғызады; әлеуметтік қызығу әр
түрлі қоғамдық үйымдардың арақатынасын анықтайды, дінге қызығу - діни
ұғымды күшейтеді. Осы алты түрлі қызығу оқушылардың меңгеретін білім
мазмұнын анықтайды екен.
1.3. ТАНЫМДЫҚ ІС-ӘРЕКЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУ
Танымдық іс-әрекет мазмұны мен біріккен диалогті іс-әрекет формасы
арқылы білім қалыптастыру үрдісі индивидуалды іс-әрекет нәтижелері мен
мағыналарының, мақсаттарының арасындағы байланыстары мен қатынастары
барысында жүзеге асады. Психологиялық сөздікте іс-әрекетке мынадай анықтама
береді жеке адамдардың өзара әрекеттестігі белсенділік жүйесін
ұйымдастырады, өндірістегі материалдық және рухани мәдени нысандарын
мақсатқа сәйкес бағыттайды. Жоғары психикалық функцияның өзі бастапқыда
біріккен іс-әрекетке қалыптасады, басқа адамдармен қарым-қатынас жасаудың
өзі біртіндеп ішкі жоспарға кіреді, ол баладағы ішкі психикалық үрдіске
айналады. Л. Выготский тұжырымында былай деп көрсеткен: қандай да функция
баланың мәдениетті дамуына сахнаға екі рет шығады, екі жоспарда, біріншіден
әлеуметтік, екіншіден, психологиялық, біріншіден адамдыр арасында..., одан
кейін бала ішінде. Мысалы: бала сөзі бастапқыда қоршаған ортамен қарым-
қатынас құралы болып табылады, дамудың ұзақ жолынан өткеннен кейін ол ойлау
құралы және ішкі сөйлеу болып қалыптасады. Оқыту үрдісі негізінде жоғары
психикалық функция қалыптасуы үлкендер мен баланың біріккен іс-әрекетінен
көрінеді. Кейбір зерттеушілер адам психикасының қарқынды дамуын бір беткей
түсініп, оның осы қасиеттерінің өзгерістерге ұшырауының шегі жоқ,
өзгерілгенде ешқандай қалдықсыз, түгі қалмай өзгереді дегенде жаңа мен
көненің арасындағы күрес жайлы айтылып отыр. Диалектиканың заңдылығы
бойынша, жаңа дегеніміз-көненің негізінде өріс алып, оны жеңеді, бірақ бір
жолата құртпайды, көнеден қалған қалдықты өзінің өркендеуі үшін
пайдаланады. Осы қағиданы кейбір зерттеушілер еске алмай психика өзгергенде
үздіксіз өзгеріп отырады да, ең аяқ кезінде қалдық деген кездеспейлі дейді.
Бұл түгелдей қате пікір. Себебі, бұрынғы білімнен ештеңе қалмай, психика
үнемі жаңа сипатта кездесетін болса, онда ешқандай психикалық дамудың болуы
мүмкін емес. Психиканың дамуында көнеден қалған қалған біз инвариант (лат –
өзгерілмейтін деп атадық та, осыған тіркелетін жаңаны өзгерілгіш деп
алдық. Осы мысалды А. Льентев келтіре отырып тұқым арқылы берілетін
қасиеттің түкке тұрмайтынына, баланың психикалық дамуын түгел әлеуметтік
ортасы шешетініне дәлел ретінде сүйенеді.
Ал балалық шақ психикасы дегеніміз – бұл оқыту және меңгерудің
қарқынды дамуы. Балалық шақтың дамуы туралы В. Штерн, Ж. Пиаж және Д.
Эльконин, П. Блонский, Л. Выготский, В. Давыдов еңбектерінде көрініс
тапқан.
Оқушылардың психикалық дамуына жетекші рөлді ақыл-ой интеллектісіне
бұрады, жеке адамның қоғамдағы әлеуметтік детерминациялануын В.Шабельников:
...сол қоғамның езгісіне, үстемділігіне бағынуы емес, оның белгілі
қоғамдық іс-әрекет арқылы одан бөлінуі деп көрсетеді. Психологиялық
дамудың кезеңдері жеке адамның әлеуметтік тарихи табиғатын, әрі оның
өздігінен дамуының заңдылықтарын ашады.
Д. Элькониннің анықтамасы бойынша кезеңдердің әрбір жұптары жеке
адамның дамуындағы бір дәуірді құрайды. Бір дәуірден келесісіне өту
баланың операциялық-техникалық мүмкіндіктері, міндеттері мен іс-әрекетттері
қисындары арасындағы сәйкессіздік тұсында пайда болады. Ендеше танымдық
оқы іс-әрекеті барысында жалпы әлеуметтік бағыты да соған орай танымдық іс-
әректі негізінде өзгереді. Баланы өзінің әлеуметтік ортасымен, сыныптағы
орнымен бірге біріктіре, ұштастыра отырып қарастыру қажет. Психологияда
осыған орай қарым-қатынас үш жағынан топтасып бекітіледі: коммуникативтік
(тілдік), интерактивтік және перцептивтік. Психалогия коммуникативтік
қабілеттілікті анықтайды; жеке адамның индивидуалды-психологиялық
ерекшелігі қалай, оның басқа адамдармен бірлесуіне және қарым-қатынас
жасауын тиімділікпен қаматамасыз етеді. Қарым-қатынас жасай білуге
қабілеттілігі оның танымдық іс-әрекетінің маңызыдылығын көрсетеді. Мысалы,
біріншіден, қоршаған ортамен қақтығысқа түсу ортасы. (Менің істегім
келеді!); екіншіден, қарым-қатынасты ұйымдастыра алуы (Мен істей
аламын!); үшіншіден, өлшемі мен шартын білем (Мен білем!).
Ал А. Брудный қарым-қатынастың интерактивтік қызметін
көрсетеді. Инструменталдық қарым-қатынас – белгілі еңбекте және басқару
үрдісінде ақпарат алмасу құралы. Перцептивтік қарым-қатынас жағы адамды
оның түсінуі, қабылдау бағасы. Басқа адамды таныстыра отырып, индивид
жақсы, нақты бірлескен әрекет перспективаларын анықтауға мүмкіндік алады.
А. Бодалев өз еңбектерінде адамды адамның тануы деген ұғыммен жиі
айырбастайды. Адамды адамның қабылдау механизмін ашуда екі серіктестер
болады. С. Рубинштейн сөзімен айтқанда, басқа адамды оқи отырып, оның
сыртқы жүріс-тұрысына қарап, біз сол адамның сыртқы көрсеткіштерінің мәнін
ұғынуға тырысамыз. Ол үшін оқыту үрдісінің маңыздылығы оның құрамындағы
мақсат, міндет, мазмұн, әдіс, тәсіл құралдары және оқытуды ұйымдастыру
бастауыш мектепте дұрыс жолға қойылуы тиіс.
Танымдық іс-әрекет – оқу үрдісінің құрамына кіретін, арнаулы
оқу орындарында қалыптасатын күрделі психологиялық білім.
ІІ ТАРАУ. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
2.1. ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІКТІ ДАМЫТУ-ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕ
Қазіргі таңда ҚР-да білім берудің мемлекеттік стандартына сәйкес
мектептегі оқыту мен тәрбиелеу маңызы түбегейлі өзгеріп, бірінші кезекке
бұрынғыдай оқушыны пәндік білім, білік және дағдылардың белгілі бір
жиынтығы мен қаруландыру емес, оқушының оқу-танымдық іс-әрекетін дұрыс және
тиімді ұйымдастыру негізінде жеке бас тұлғасын қалыптастыру мақсаты алға
қойылып отыр.
Білім беру және оқыту теориясының оқушыларды оқыту
мәселесіндегі талаптарының бірі – танымдық белсенділікпен саналық. Бұл
талаптың орындалуы оқушылардың оқу материалын түсінуге, өткенді жаңамен
байланыстыруға, негізгісімен қосымшасын анықтауға, алған білімдерін
тәжірибеде пайдалануға, өз пікірлерінде оларға сүйенуге ұмтылысынан
көрінеді. Білімді саналы меңгеру өз бетімен жаңа білім алуға мүмкіндік
беретін ақыл-ой еңбегінің өзіндік тәсілдерін игермейінше іске аспайды.
Оқушылардың белсенді танымдық іс-әрекетін көздейтін мүддесі- білімнің
қоғамдық мәнін ұғыну, қоғамға қызмет ету қарқынын үдету негізінде дамыту.
Белсенділіктің ең жоғарғы көрінісі оқушылардың алған білімдерін өмірде,
тәжірибеде нәтижелі пайдалана білу болып табылады.
Педогогтер, психологтер, әдіскерлер танымдық іс-әрекет ұғымы
мен танымдық белсенділікті қалыптастыру мәселесіне ерекше көңіл бөлген.
Оқушылардың ақыл-ой тәрбиесіне негізделген тәрбие теориясы айналасындағы
дүниені шынайы ақиқат тұрғыда танып білуін қамтамасыз етуді және қоғамға,
адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыруды қарастырады.
Танымдық белсенділік туралы анықтамаларға талдау жасай отырып
оқушылардың танымдық белсендік белгілері анықталады. Оған мына үш белгі
тән:
- оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
- оқу-танымдық әрекеттің интелектуалдық сипаты;
- оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
Сондай-ақ, танымдық белсенділігін дамыту тиімділігі мынадай жетекші
факторлармен анықталады:
- оқушылардың жас ерекшеліктерін есепке алу;
- оқу үрдісінде мәселік оқытуды кеңінен енгізу;
- материалдарды айтып түсіндіруде жүйелік ұстанымын қамтамасыз
ету;
- бірте бірте күрделене түсетін тапсырмалар кешенін шешудегі қол
жеткен табыстарды нығайтуды қамтамасыз ету, т.б.
Оқу үрдісі оқушылардың танымдық әрекеті нәтижесінде жүзеге асады, ал
танымдық әрекеті негізінде оқушыларда танымдық белсенділік қалыптасады.
Демек, оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруды арнайы ұйымдастыру
– оқу үрдісін жетілдірудің негізгі шарты.
Оқушылардың танымдық белсенділігін қалыптастыруда оқу
материалдарының маңыздылығы дәрежесіне қарай оның құндылығын анықтап, сабақ
беру мен оқу үрдісін ұйымдастыра білудің маңызы зор. Оқытудың мазмұнына
фактілерден, әрекет тәсілдерден басқа оқытудың шын мазмұнымен бірге оқу
үрдісіне қатысушылардың арасында ақпарат алмасу қорын құратын және
оқушылардың осы мазмұнды игеруіне әрі оны өмірде қолдануына қызмет ететін
мәліметтер кіреді.
Зерттеуші ғалымдар оқудағы танымдық белсенділікті қалыптастыру
мәселелерін тәжірибеде шешудің түрлі жолдарын бөліп көрсеткен. Олар мына
төмендегілер:
оқу үрдісіне қатысушылардың екі жақты сипаты әсері негізінде
мұғаліммен оқушының бірлескен әрекеті арқылы (Т. Сабыров, Н. Хмель, Галант,
Л. Аристова, М. Данилов, Г. Щукина, Р. Лемберг);
танымдық іс-әрекеттің дербестігін қалыптастыратын өзіндік жұмысты
ұйымдастыру мен оқу міндеттерін іріктеп шешу арқылы (Б. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz