Еңбекақы мен еңбекке ынталандырудың экономикалық мәні мен түрлері

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ . . . 3

1 ЕҢБЕКАҚЫ МЕН ЕҢБЕККЕ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ . . . 6

1. 1 Қазіргі заман нарық теориясындағы еңбекақы мәні мен жүйелері . . . 6

1. 2 Еңбекке ынталандыру мәні мен жолдары . . . 17

2 НАРЫҚТЫҚ ЭКОНОМИКА ЖАҒДАЙЫНДА ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕК АҚЫСЫН ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫ

ТАЛДАУ . . . 33

2. 1 «ТАТЭК» АҚ экономикалық жағдайын талдау . . . 33

2. 2 Қазіргі кездегі еңбекақының тағайындалу ерекшеліктерін талдау . . . 43

2. 3 «ТАТЭК» АҚ жұмысшыларды еңбекке ынталандыруды ұйымдастыру . . . 57

3 ЖҰМЫСШЫЛАРДЫҢ ЕҢБЕК АҚЫСЫ МЕН ЕҢБЕККЕ ЫНТАЛАНДЫРУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ . . . 63

3. 1 Қазақстандағы өндіріс тиімділігін арттыруда материалдық ынталандыру жүйесін дамытудың бағыттары . . . 63

3. 2 Кәсіпорынның еңбек ақы формаларын жетілдіру тенденциялары . . . 70

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 79

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ . . . 81

КІРІСПЕ

Өзектілігі. Осы өткен кезеңдерде, қазіргі күні де өте актуалды мәселелердің бірі бұл нарықтық экономикадағы еңбекақы, жалақыны белгілеу, оның көлемін анықтау мәселесі. Себебі, нарықтық экономикадағы іс-әрекет ететін, жұмыс беруші өзінің мүдделеріне сай, еңбекақының көлемін мүмкін болғанша төмен деңгейде ұстағанды көздейді. Ал оған жұмыс істейтін қызметкер, жұмысшы өз табысын өсіруді көздеп, пайдасын арттыруды көздеп, жалақының жоғарғы көлемін алуды талап етеді. Аталған мәселенің маңыздылығы өте зор, өйткені ол әлеуметтік топтар арасындағы теңсіздік деңгейін арттырып, қоғамдық тыныштық пен елдегі бейбітшілікке қауіп төндіреді.

Жұмысшыларды ынталандыру құралының бірі ретінде жалақыны қолданады. Елбасыда өзінің дәстүрге айналған халыққа Жолдауларында үнемі жалақыны өсіру туралы айтады. Мәне 2011 жылғы Жолдауда «Ағымдағы жылы біз зейнетақы, стипендия, бюджеттік сала қызметкерлерінің еңбекақысының мөлшерін 30 пайызға арттырамыз. Біз екі жыл қатарынан 25 пайызға ұлғайттық. «Нұр Отан» ХДП Жаңа платформасында жсопарланғандай, 2012 жылы зейнетақы, бюджеттік ұйымдардың еңбекақысы мен стипендияның орташа мөлшері 2008 жылмен салыстырғанда 2 есеге артады. Біз осыны уәде еттік және біз осыны іске асырдық» айтты [1] .

Экономикалық өсуді жеделдетудің және өндірістің тиімділігін арттырудың басты факторы - жоғары өнімді еңбекке уәждеме жасау, белсенді еңбекке экономикалық ынталандыру. Қазақстанда экономикалық реформаларды жедел жүргізу нәтижесінде өндірістің барлық факторы ырықтандырылды, тиімділікті көтеруге бағытталған ынталандыру уәждемелері де жүргізіліп келеді. Алайда, бүгінгі кезеңдегі экономикалық ынталандыру біліктілікке, еңбек сапасына, өндіріс нәтижелілігіне және макроэкономикалық көрсеткіштер динамикасына тәуелді болмай отырғанын атап көрсетуге тура келеді. Мұның ғылыми-техникалық прогреске ынталандырмалық дәрежесі төмен, өнімнің сапасын өсіруге әсері қанағаттандырмайды, жұмысшының интеллектуалдық және функционалдық қабілетінің толық ашылуына, оны өндірістің ішкі резервтерін пайдалануға жеткілікті түрде мүдделендірмейді. Еңбек ақыны өсірудің материалдық негізі өндірісті дамыту, еңбек өнімділігі мен ұлттық табысты арттыру болып табылады. Жұмыскерлерді жоғары өнімді еңбекке құлшындыратын уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесін қалыптастыру, еңбекті жоғары бағалау, жалпы адам факторына байланысты проблемалардың шешілуі мемлекет алдындағы аса маңызды экономикалық және әлеуметтік мәселелердің бірі болуы керек. Өндірістің пәрменділігіне уәждемелер мен ынталандырмалардың тиімді жүйесіне қол жеткізуде мына талаптардың бірінші кезекте орындалуы қажет: бір жағынан, постиндустриалық қоғамның жұмыскерге қоятын міндеттеріне байланысты біліктілік пен кәсібилікке талапты күшейту, ал екінші жағынан, «еңбек» деген ұғымның құнсыздануы және еңбек бағасының төмендеу барысын жеңу.

Жоғарыда айтылған мәселелердің жиынтығы дипломдық жұмыс тақырыбының өзектілігін анықтайды.

Отандық экономикалық әдебиетте еңбек ақы, еңбекке ынталандыру, еңбек күшінің ұдайы өндірісі, жалдамалы еңбек мәселелерін зерттеу біршама қорланып қалған. Зерттеу тақырыбына сәйкес экономикалық теория және экономика ғылымы әдістемесінің жалпы мәселелері бойынша, мысалы Абалкин Л. И., Гойло В. С., Горланов Г. В., Дзарасов С. С., Колесов Н. Д., Куликов В. В., Ракитский Б. В., Рязанов Т. В., Столяров И. И., Черкасов В. Н. және т. б. еңбектері өте маңызды, әрі олар жиі пайдаланылады.

Нарықтық қатынастар жағдайындағы еңбек мәселесінің ғылыми базасын жасауда мынадай ғалымдар: Смит А., Друкер Г., Маркс К., Мэйо Э., Розенберг А., Саймон Г., Вильховченко Э. Д., Волгина Н., Кокина Ю. П., Ржаницина Л. С., Рофе А. И., Рудык Э., Слезингер Г. Э., Яковлев Р. А., т. б. үлкен үлес қосты.

Қазақстандық ғалымдардан тиімділікті арттыруды ынталандыру және уәждеменің түрлі аспектілерін, өндіріс тиімділігі мәселесін, материалды мүдденің экономикалық қызығушылығын, қажеттіліктері мен ынталандырмаларын негіздеу Әшімбаев Т. Б., Баймұратов О. Б., Оқаев Қ. О., Берішев С. Х., Мұхамбетов Т. И., Сағадиев К. Ә., Кенжеғожзин М. Б., Қошанов А. К., Сәбден О. С., Қадыржанов Е. К., Бердәлиев К. Б. және т. б. еңбектерінде көрініс тапқан.

Дипломдық жұмыстың мақсаты еңбекақының экономикалық мәні мен еңбекке ынталандыруды ұйымдастыру жолдарын талдау. Осы мақсатқа жету үшін келесі міндеттерді шешеміз:

- еңбек ақының экономикалық мәні мен түрлерін анықтау;

- еңбекке ынталандыру мәні мен жолдарын көрсету;

- қазіргі заман нарық теориясындағы еңбекақы мәні мен жүйелерін анықтау;

- Еңбек ақының мөлшері мен динамикасына ықпал ететін факторларды айқындау;

- «ТАТЭК» АҚ экономикалық жағдайын талдау;

- Кәсіпорынның еңбек ақы формаларының жүйесін жетілдіру жолдарын белгілеу.

Жұмыстың зерттеу объектісі болып «ТАТЭК» АҚ еңбек ақыны тағайындау мен ынталандыру мәліметтері табылады.

Зерттеу пәні - еңбекақыны мен ынталандыруды ұйымдастыруды жетілдіру жолдарын айқындау.

Дипломдық жұмысты жазу барысында келесі зерттеу әдістері қолданылды: аналитикалық, факторлық талдау, статистикалық талдау, құрылымдық-логикалық талдау.

Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негізі болып нормативтік құқықтық актілер мен әлемдік экономика ғылымының классиктерінің, Ресей және Қазақстандық ғалым-экономистер мен маман-практиктердің еңбектері, қарастырылып отырған мәселеге байланысты әр түрлі нысандағы есептілік мәліметтері қолданылған.

Дипломдық жұмыс кіріспе, үш бөлім, қорытынды және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

1 ЕҢБЕКАҚЫ МЕН ЕҢБЕККЕ ЫНТАЛАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ

1. 1 Қазіргі заман нарық теориясындағы еңбекақы мәні мен жүйелері

Қазіргі заман нарық теориясы - батыс елдерінің шарушылық саласындағы саясатын анықтайтын қазіргі заманғы экономикалық теориялар мен мектептерді, шартты түрде, екі негізгі бағытқа бөлуге болады.

Оның біріншілері - еркін нарықты және экономикаға мемлекеттің араласпауын жақтайтындар. Еркін нарықты жақтайтындарды либерализм, ал оның қазіргі заманғы жақтастарын «неолиберализм» мектептерінің өкілдері деп атайды.

Екінші бағыттың өкілдері экономикаға мемлекеттің белсенді түрде араласуын жақтайды. Бұл идеяларды алғашқы жақтаушылардың бірі ағылшынның атақты экономисті, қоғам қайраткері Джон Мейнард Кейнс (1883-1946) болды. Оның пікірінің қалыптасуына 1926-1933 жылдары болған бүкілдүниежүзілік экономикалық дағдарыс түрткі болды. Ол өзінің басты еңбегі «Жұмыспен қамтудың, проценттің және ақшаның жалпы теориясы» деген кітабындағы идеялары «классикалық теория» деп атады және жаппай жұмыссыздықты тек қана сұранымды көтермелеу ынталандыру арқылы шешуге болады деп қорытынды жасады. Жұмыспен қамту процесінде мемлекеттік реттеу жүйесіне көшу Дж. М. Кейнстің жұмыссыздық туралы концепциясының негізгі қорытындысы болып табылады. ХХ ғасырдың 30-шы, 80-шы жылдары бойына Батыс елдерінде кейнсианстваның әсерімен нарықты реттеу жүйесі әрекет етті. Оған Дж. М. Кейнстің ізбасарлары, француздардың «дирижистері» жатады. Олар, бір жағынан реттелмелі нарықтың кейбір кемділіктерін мойындай отырып, сонымен қатар нарықтың автоматты түрде экономиканы өзін-өзі реттеу мүмкіндігіне сенімдерін жоғалтқан болатын. Өздерінің зерттеулерінде олар, бірінші кезекте ұлттық табыс, қорлану мен тұтыну, қоғамдық жиынтық өнім, ұсыным сияқты макроэкономиалық көрсеткіштерді басшылыққа алды. Мемлекет салық жүйесі арқылы пайданың едәуір бөлігін алып оны тиімді сұранымды және толық жұмыспен қамтуды қолдау үшін пайдаланылады : экономикада мемлекеттік сектордың үлесі кеңейді, қосымша жұмыс орындары жасалады, азаматтарды әлеуметтік қорғау шараларының жүйесі жүзеге асырылады. Бұл бағыттағы экономистердің пікірінше мемлекет экономикалық дамудың бағыт беруші күшіне айналды, оның жәрдемімен нарықтың қолайсыз жақтарын жөнге салып реттеп отырады.

ХХ ғасырдың 70-жылдарында болған экономикалық дағдарыс және кәсіпкерлік белсенділіктің баяулары мемлекеттік реттеудің зияндылығы туралы идеяның қайтадан туындап дамуына себеп болды. Еркін нарық идеясының өкілдері нарық механизмінің бәсекенің негізінде балансыланған өсуді, яғни сұраным мен ұсынымның тепе-теңдігін қамтамасыз етуі мүмкін деп есептеді. Олар өздерінің зерттеулерінде микроталдауды басшылыққа алады, яғни экономиканы оқуды әрбір кәсіпорынның жұмыс істеу себебін қарастырудан, тауарларға қойылатын бағадан бастайды. Шын мәнінде, қоғамдық өндіріс нарық арқылы байланысқа шаруашылық бірліктерінің жиынтығы болып табылады. Бұл экономистер мемлекеттің рөлін еркін бәсекеге қолайлы жағдайды жасаумен шектеледі деп тұжырым жасайды. Олар экономикалық бостандықты, мемлекеттің экономикаға араласуын қажетсіздігін қоғамда болатын «табиғи, әмбебапты заңнын» әрекетімен түсіндіреді. Мұндай неоконсервативті бағыттағы идеялардың негізінде пайдаға салынатын салық нарқын төмендету жолымен ұсынымды көтермелеу, мемлекетсіздендіру және бәсекеге күресу жағдайында жеке кәсіпкерлікті күшейту шаралары көзделген. Олар жалпылама жұмыспен қамту идеясына қарсы және әлеуметтік бағдарламаларды барынша азайтуды жақтайды. Бір жағынан әлеуметтік мақсаттарға қажетті шығындары мойындай отырып, олар екінші жағынан әлеуметтік кепілдіктер тегін қызмет пен төлем түрінде болуы дұрыс емес деп есептейді. Қорыта айтқанда, бұл мектептің жақтастарының пікірінше өндірісті ұлғайту мен қоғамдық дәулеттілікті арттырудың негізгі және кәсіпкерлікті дамыту болып табылады.

Соңғы кезде негізгі екі бағыттың өз ішінде бой көрсеткен келе жатқан жіктелу олардың жақындасуына себеп болып отыр. Бұған АҚШ экономисті Пол Самуэльсонның неокласикалық синтез теориясы бойынша айқын дәлел бола алады. Оның пікірінше неокласикалық синтез макроэкономика мен дәстүрлі микроэкономиканың арасындағы алшақтықты жояды. Реттелмелі экономика теориясының жақтастары сияқты Самуэльсонда «еркін бәсеке адамдар мен ресурстарды толық қамти алмайды, тек қана мемлекеттің араласуы ғана дағдарысты, жұмыссыздықты болдырмайды» деп есептейді. Сонымен бірге белгілі бір ақылға сыйымды шетке бәсекені қорғаудың, қажеттігін атап көрсетеді. Нәтижесінде жеке кәсіпкерліктің не белгілері құрмаласқан аралас экономика пайда болады. Толық жұмыспен қамту жағдайында шеткі пайдалылық, шеткі еңбек өнімділігі теориялары түрінде көрінетін, сөйтіп П. Самуэльсон үшін құн және табыстарды бөлу теориясының негізі болып табылатын классикалық принцип толықтай «заңды күш» алады. Жалпы неоклассикалық синтезді жаңа теория деп есептеуге болмайды, ол экономиканы реттеудегі мемлекеттің жетекші рөлі жағдайындағы жоғарыда көрсетілген екі бағыттың эклектикалық құрмаласуы болып табылады [2, 78б. ] .

Жыл сайын материалдық игіліктерді өндіру қоғамдық жиынтық өнім жасалады, ұлттық табыс құралады. Ұлттық табыс экономикалық және әлеуметтік прогрестің негізгі көзі болып табылады. Ол ең әуелі макроэкономикалық деңгейде өндіріс факторларының арасында бөлінеді, ондай бөлуді табыстың функционалды бөлінуі деп атайды. Ондай факторларға еңбек, капитал (ақшалай немесе өндірістік) және қор жер жатады. Макроэкономика, яғни кәсіпорын, фирма және әр түрлі шаруашылық ассоциациялары деңгейінде оларға сәйкес табыстың негізгі нысандары құрылады: еңбекақы, жалақы, пайда, процент және рента.

Еңбекақы немесе жалақы, оны ұйымдастырудың нарықтық экономика жағдайындағы ерекшеліктері неде. Біріншіден анық нәрсе - ақы төлеуде еңбектің саны мен сапасының бағалануы міндетті. Дегенмен ол негізгі анықтауыш фактор бола алмайды. Нарық жағдайында жалақының мөлшеріне өнім өткізуден көбеюі немесе азаюы, кәсіпорын, фирма жұмысының түпкі нәтижесінің көрсеткіші белсенді түрде әсер етеді. Жұмыс берушілер мен жұмысқа жалданушылардың келісімі бойынша жоғарыда көрсетілген факторларға байланысты болатын өзгерістер түзету коэффициентіне енгізіледі, сөйтіп кәсіпорынның жалпы жұмысының нәтижесінде атқарған рөлдеріне қарай оның дербес буындарына, жеке жұмысшы-қызметкерлеріне берілетін қосымша ақылардың, сыйлықтардың және көтерме ақылардың шамасын анықтайды. Нарықты экономика жағдайында еңбекақы тек қана «еңбекке қарай» құрылмайды, ол негізінен өндірістің түпкі нәтижесіне, жасалған құнның мөлшеріне қарай құрылады. Жұмыскер қаншама жақсы еңбек етсе де, бірақ оның жұмыс істейтін кәсіпорынның өнімі ешкімге керек болмаса, онда еңбекақы төлеудің көзі де болмайды. Енді табыстың негізгі нысандарын қысқаша сипатталық .

Нарықтық экономика жағдайында барлық табыс ақшалай нысанда және өндіріс факторларының бағасымен тығыз байланысты болады. Өз кезегінде бұл бағаларға сөзсіз түрде сұраным мен ұсынымның ара қатысы, бәсеке күресі, монополиялық үстемдік сияқты нарықтық күштер елеулі түрде әсер етеді. Енді осы табыстың түсу көздерін және бөлу механизмін қарайық. Табыстың түсу көздерінің негізгі жолдары мыналар :

А) жұмыскерлердің өз еңбегімен тапқан табысы (еңбекақы, сыйлық және т. б. ) ;

Ә) кәсіпкерліктен түсетін табыс;

Б) еңбек ету үлесіне байланыссыз түсетін әлеуметтендірілген табыстар (қоғамдық тұтыну қорлары, трансферттік төлемдер, жұмыссыздыққа байланысты мемлекетпен бөлінетін жәрдем ақша, әлеуметтік қамсыздандыру бойынша төленетін төлемдер және т. б.

Пайда кәсіпорынның таза табысының нысаны, шаруашылық қызметінің маңызды көрсеткіштерінің бірі, өнімді өткізуден (жұмыстан, қызметтен) түскен жалпы түсімнің бір бөлігі болып табылады. Нарық жағдайында акционерлік негізде құрылған кәсіпорындардың (оларды батыс елдерінде «корпорация» деп атайды) пайдасы дивиденттер (бөлінетін пайда) және өндірісті ұлғайтуға жұмсалатын пайда (бөлінбейтін пайда) болып бөлінеді.

Пайыз - бұл ақша капиталы үшін төленетін ақы, оны негізінен несие және банкке салынған ақша бойынша төленетін процент деп түсінуі керек. Ал рента жерге меншік қатынасының экономикалық өткізілуі, басқаша айтқанда жерді пайдаланғаны (шаруашылық жүргізу үшін жалға алу, үй салу, және тағы басқа болып табылады) үшін жердің иесіне төленетін төлем.

Меншіктен түсетін табысты 1сызба арқылы көруге болады

1сызба. Меншіктен түсетін табысты бөлу

Қайнар көзі: Жүнісов Б. А. Нарықтық экономика негіздері. -Алматы, 999. -193б.

Нарықтық экономика жолына түскен елдерде осы көрсетілген табыс екі үлкен топқа бөлінеді :

еңбек етуден және кәсіпкерлік қызметтен түскен еңбекпен табылған табыс;
заңды негізде алынатын, бірақ еңбексіз табылған табыс, оған девиденттер, банкке салынған ақша бойынша проценттер меншіктен түсетін табыстар, соның ішінде қозғалмайтын мүліктерді жалға беруден де, осылармен бірге тікелей еңбектің шығынынан тәуелсіз мемлекеттен алынатын жәрдем ақшалар мен төлемдер (зейнетақы, степендия, жұмыссыздыққа байланысты және көп балалы жанұяларға берілетін жәрдем ақша) жатады.

Бұндай табыстың мөлшері әр түрлі елдерде бірдей емес және ол шаруашылық конъюктурасының кәсіпкерлік қызметтің жетістіктерінен тағы басқа факторлардан тәуелді болады [3, 82 б] .

Жалақы тұтынушылар табысының басым көпшілігін құрайды, сондықтан ол тауарлардың сұраныс көлеміне және олардың бағасына елеулі ықпал етеді. Жалақы дегеніміз не, оның дәрежесі мен динамикасы не нәрсеге тәуелді, жалақыға бәсекенің жетілген, жетілмеген түрі қалай ықпал етеді?

Осы мәселеге байланысты экономикалық тұжырымдама бар. 1. Жалақы еңбек бағасы, оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар - сұраныс және ұсыныспен анықталады. 2. Жалақы жұмыс күші - Тауардың құнының ақшалай көрінісі, еңбектің бағасы емес, еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де, нарықтық факторлар сұраныс, ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын көрсетеді.

Жалақының екі тұжырымдамасы да ағылшынның саяси экономиясының классиктері А. Смит пен Д. Рикардоның теорияларына негізделген. А. Смит еңбек пен жұмыс күші арасындағы айырмашылықты ашып көрсеткен емес. Оның пайымдауынша, еңбек табиғи бағасы бар «тауар» деп саналады. Ал, табиғи баға өндіріс шығындарымен анықталады, яғни жұмысшының және оның отбасының тіршілігіне қажетті құнмен анықталады. А. Смит «табиғи жалақы» деп жұмыс күшінің құнын түсінді. Жалақы мөлшері жұмысшының тіршілігіне қажетті құн минимумымен анықталады. Осыдан басқа жалақы туралы тарихи және рухани элементтерді қамтиды, осымен байланысты А. Смит жалақы мөлшерінің ұлттық айырмашылығы болатынан түсіндірді. Жалақы дәрежесінің төмендігін және оның тіршілік минимумына өте жақын болу себебін А. Смит жұмысшы табының ұйымшылдығының жоқтығымен байланыстырды. Экономикалық өрлеу жағдайында еңбекке деген сұраныс өседі де нарықтық жалақы «табиғи жалақыдан» жоғары болады. Д. Рикардо да, А. Смит сияқты жалақыны еңбек бағасы деп ұғынды.

Жалақы еңбек бағасы. Олай болатыны жұмысшы жалақыны өз еңбегін шығындағаннан кейін алады, жалақы мөлшері еңбектің әрекет ету ұзақтығына тәуелді, бірдей жұмыс атқаратын жұмысшылардың жалақысына жекелей айырмашылық орын алады. Еңбек түгелдей төленген болып көрінеді. Сондықтан да пролетарлық саяси экономияда жалақыны жұмыс күші құнының өзгерген нысаны, шындығында жұмыс күшінің бағасы деп көрсетеді. Қазіргі батыстық экономика ғылымында жалақыны еңбек бағасы деген көзқарас орын алуда. Самуэльсон мен Нордхаус «Жалақы нарықтық бағаның маңызды категориясы, өйткені ол еңбек бағасы» деп жазды [4, 104б. ] .

Еңбекақы жөніндегі саясат кәсіпорында басқарудың құрамды бөлігі болып табылады және оның қызметінің тиімділігі оған елеулі ықпал етеді. Себебі, еңбекақы жұмыс күші тиімді пайдаланудағы ынталандырудың маңыздысының бірі. Міне, сондықтан да, мұны еш уақытта естен шығаруға болмайды.

Еңбекақы бұл - жұмыскерге оның еңбегі үшін сапасына, санына және шығарған қажетті өнім көлеміне сәйкес берілетін төлем. Қалыпты жағдайда еңбекақы қажетті өнімнің құнына тең және оның ақшалай түрі болып табылады.

Былайша айтуға болады - еңбекақы кәсіпорын қызметкерлерінің жалақысына баратын өнім өндіруге және сатуға кеткен шығындардың бір бөлігі. Бұлардан басқа еңбекақыны мынандай факторлар анықтайды:

Еңбек ақы - бұл еңбек үшін төлем, оны еңбек келісім шартында және қызмет нұсқауында белгіленген көлеміне сай еңбеккерлер орындаған жұмысы үшін алады.

Еңбек ақы (жұмысшы өтемақысы) - бұл жұмысшының ағымдағы табысын қалыптастыратын ақшалай және заттай түріндегі жұмыс берушінің төлемдері және де жұмысшыны әлеуметтік сақтандыруға жұмсалатын аударымдар.

Еңбек ақы (жұмысшы өтемақысы) құрамына тарифтік мөлшерлемеге және лауазымдық айлықтарға сәйкес жалақы, үстеме ақылар мен үстемелер, ағымдық сыйлық беру және т. б. жатады [5, 199б] .

«ҚР еңбек туралы» Заңының 7-тарауының 70-бабына келесідей сөздер келтіріледі:

Жұмыс беруші осы Заңға, жеке еңбек, ұжымдық шарттарға сәйкес қызметкердің еңбегіне ақы төлеуге міндетті.
Қызметкерлердің еңбегіне ақы мерзімдік, кесімді түрде немесе еңбекке ақы төлеудің өзге де жүйелері бойынша төленеді. Ақы төлеу еңбектің жеке және/немесе ұжымдық нәтижелері үшін жүргізілуі мүмкін.
Қызметкердің жалақысы орындалатын жұмытың саны мен сапасына, күрделілігіне қарай белгіленеді.

Қызметкердің өндіріс тиімділігі мен жұмыс саласын арттыруға материалдық мүдделігін күшейту үшін жыл ішіндегі жұмысының қорытындысы бойынша сыйлық, сыйақы беру жүйесі және материалдық көтермелеудің басқа да нысандары еңгізілуі мүмкін.

Ұйымдарда еңбекке ақы төлеу жүйесі ұжымдық шарттармен немесе жұмыс берушінің актілерімен белгіленеді.
Қызметкерлерге қойылатын біліктілік талаптары мен жұмыстардың белгілі бір түрлерінің күрделілігі жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің біліктілік анықтамалығы, қызметшілер лауазымдарының біліктілік анықтамалығы негізінде белгіленеді. Аталған анықтамалықтарды әзірлеу мен қолданудың тәртібін еңбек жәніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді. Орындалған жұмыстарды белгілі бір күрделі жұмысқа жатқызуды және қызметкерлерге біліктілік разрядтарын беруді жұмыс беруші жұмыстар мен жұмысшылар кәсіптерінің анықтамалығына және қызметшілер лауазымдарының анықтамалығына сәйкес дербес жүргізіледі [6, 14б] .

Жұмыс күші, яғни құны. Бұл қызметкердің өміріне қажет және оның еңбек қабілетін қалпына келтіруге жәрдемдесетін заттардың жинақ құны. Бұларға жататындар:

жұмыскердің қажеттілігін қанағаттандыратын мүлік құны;
оны мамандыққа оқытуға кеткен шығындар;
оның отбасының өмір сүруіне қажетті заттардың құны.

Нақтылы жұмыс күнінің құны қажетті өнім көлемін анықтайды. Оның өзіндік жұмыс күшінің құны әр елде әр түрлі және уақыт өткен сайын өзгеріп те отырады.

Кәсіпорында жалақы саясатын әзірлеуде және оны ұйымдастыруда жалақының мына төмендегі принціптерін еске алу керек:

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.