Көркем шығарма тілі – мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту құралы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Көркем шығарма тілі . мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту құралы.
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық функциялары ... ... ... ... ... .12
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін таныту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Көркем шығарманы оқыту мен талдау әдістемесі.
2.1. Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін сомдау
баланың тілін дамытуға қосатын үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Көркем шығарманы қабылдауына иллюстрациялық материалдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І Көркем шығарма тілі . мектеп жасына дейінгі баланың тілін дамыту құралы.
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық функциялары ... ... ... ... ... .12
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін таныту ... ... ... ... ... ... ... ... ... .15
ІІ Көркем шығарманы оқыту мен талдау әдістемесі.
2.1. Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2. Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін сомдау
баланың тілін дамытуға қосатын үлесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.3. Көркем шығарманы қабылдауына иллюстрациялық материалдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Курстық жұмыстың өзектілігі: Халқымыз бала тәрбиесіне қашанда ерекше мән берген, өйткені бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Сондықтан бүгінгі таңда да балаларлы қорғау - әлеуметтік мәні зор халықтық іс болып табылады. Балалардың өмірі мен денсаулығын қорғау, оларды тәуелсіз мемлекетіміздің білімді, білікті, мадениетті азаматы етіп тәрбиелеу барысында жасалып жатқан тың жұмыстар, өмірімізге еніп жатқан жаңалықтар осыны дәлелдейді.
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 – 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да маңызды да ерекше.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН» атты Жолдауының «Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген жөн » деп атап көрсетті.
Тіл-адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз ұлт құрымақ». Тіл адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам — тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдіқ дамып, әрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, адамзат бақытына кесір келтіретіндерге лағнетін бейнелеген. Тіл — оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі; арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді. «Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, әсіресе құйынды екпінді тарихы, cap далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр» [1, 10-11б].
Ана тілі, сонымен бірте, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл білімдердің қазынасы. Өйткені балаларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім мен дағды беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл материалын меңгеретін де осы пән.
Тіл дамыту бәрінің басын біріктіретін негізгі мәселе ретінде қарастырылады. Мұның өзі балаларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе өз шешімін таппай келеді [2, 23-25 б].
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5 – 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны да маңызды да ерекше.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған «ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН» атты Жолдауының «Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген жөн » деп атап көрсетті.
Тіл-адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден, тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. «Тілсіз ұлт құрымақ». Тіл адамзат қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана өмір сүреді. Қоғам — тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін, тіл қаншалықты қажет болса, тілдіқ дамып, әрбір халық өз тілінде асыл армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, адамзат бақытына кесір келтіретіндерге лағнетін бейнелеген. Тіл — оны жасаушы халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі; арманы мен алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді. «Қазақ тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, әсіресе құйынды екпінді тарихы, cap далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр» [1, 10-11б].
Ана тілі, сонымен бірте, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл білімдердің қазынасы. Өйткені балаларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім мен дағды беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл материалын меңгеретін де осы пән.
Тіл дамыту бәрінің басын біріктіретін негізгі мәселе ретінде қарастырылады. Мұның өзі балаларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе өз шешімін таппай келеді [2, 23-25 б].
1. Әуелбаев Ш. «Бастауыш кластарда қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1987 ж.
2. С.Рахметова «Көркем шығарма түрлерін оқыту». Алматы, 1985 ж.
3. Баймұратова Б «Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету» Алматы, «Мектеп» 1981 ж.
4. Баймұратова Б « Тіл дамыту әдістемесінің методикасы» Алматы,-2007ж.
5. Федеренко Л.П., Фомиева Г.А., Лотарев В.К. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы» Алматы, 1981 ж.
6. Әуелбаев Ш. «Бастауыш класта қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп». 1987ж..
7. Молдабек Қ., Сандыбай, Ы. Балқыбекова «Бастауыш мектепте тід дамыту» Шымкент. 1999ж.
8. Бакраденова А, «Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеуі және тіл дамуы» Алматы 1993ж.
9. Адамбаева Ж, «Бастауыш сыныптардағы тіл дамыту» Алматы, 2000ж.
10. Баймұратова Б. «Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасы». Алматы, «Мектеп» 1989ж
11. Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. Алматы,Мектеп, 1985ж.
12. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. Алматы., Мектеп, 1969ж.
13. Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау. Алматы,Мектеп, 1993 ж.
14. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, Рауан, 1994 ж.
15. Жұматаева Е. Әдебиетті оқытудың кейбір мәселелері. Адматы.,
1999ж.
16. Саубулатова С «Балалардың сөздік қорын, тіл байлықтарын дамыту», «Отбасы және балабақша» №6 2006ж-8б.
17. Адамбаева Ж. «Орыс мектебінің бастауыш сыныптарында тіл дамыту». Алматы, 2000 ж.
18. Адамбаева Ж. «Орыс мектептеріндегі қазақ тілі сабақтарындағы тіл
дамыту жұмыстары» Алматы, 1978 ж.
19. Баймұратова Б.Б., Едепбаева З.Д. «Изучаем казахский язык Куншуак» әдістемелік құрал. Алматы, 2007ж.
20. Өтебаева Г. «Ересектеп тобындағы балалардың тіл дамуын анықтау тәсілі» //Отбасы және балабақша// 2003ж. №1 10-13 б
21. Аяпова Т. «Сөз мағынасының қалыптасу үрдісінде» // Бастауыш мектеп// №7 2003ж. 19-28 б.
22. Абдуллина Г. «Тіл мен сөйлеу» //Бастауыш мектеп// №11 – 2005ж.
23. Сардарова Ж «Бастауыш мектептің тіл сабақтарында дамыта оқыту ерекшеліктері» //Бастауыш мектеп// №9 – 2003ж. 8-9б
24. Балақбаев «Балалардың жазбаша тілін дамыту құралы» Алматы, 1993ж.
2. С.Рахметова «Көркем шығарма түрлерін оқыту». Алматы, 1985 ж.
3. Баймұратова Б «Мектеп жасына дейінгі балаларды сөйлеуге үйрету» Алматы, «Мектеп» 1981 ж.
4. Баймұратова Б « Тіл дамыту әдістемесінің методикасы» Алматы,-2007ж.
5. Федеренко Л.П., Фомиева Г.А., Лотарев В.К. «Мектеп жасына дейінгі балалар тілін дамыту методикасы» Алматы, 1981 ж.
6. Әуелбаев Ш. «Бастауыш класта қазақ тілін оқыту методикасы» Алматы «Мектеп». 1987ж..
7. Молдабек Қ., Сандыбай, Ы. Балқыбекова «Бастауыш мектепте тід дамыту» Шымкент. 1999ж.
8. Бакраденова А, «Мектеп жасына дейінгі балалардың қазақша сөйлеуі және тіл дамуы» Алматы 1993ж.
9. Адамбаева Ж, «Бастауыш сыныптардағы тіл дамыту» Алматы, 2000ж.
10. Баймұратова Б. «Балабақшада оқыту және тәрбиелеу программасы». Алматы, «Мектеп» 1989ж
11. Қоңыратбаев Ә. Әдебиетті оқыту методикасы. Алматы,Мектеп, 1985ж.
12. Көшімбаев А. Қазақ әдебиетін оқыту методикасы. Алматы., Мектеп, 1969ж.
13. Ақшолақов Т. Көркем шығармаға талдау жасау. Алматы,Мектеп, 1993 ж.
14. Бітібаева Қ. Әдебиетті оқыту әдістемесі. Алматы, Рауан, 1994 ж.
15. Жұматаева Е. Әдебиетті оқытудың кейбір мәселелері. Адматы.,
1999ж.
16. Саубулатова С «Балалардың сөздік қорын, тіл байлықтарын дамыту», «Отбасы және балабақша» №6 2006ж-8б.
17. Адамбаева Ж. «Орыс мектебінің бастауыш сыныптарында тіл дамыту». Алматы, 2000 ж.
18. Адамбаева Ж. «Орыс мектептеріндегі қазақ тілі сабақтарындағы тіл
дамыту жұмыстары» Алматы, 1978 ж.
19. Баймұратова Б.Б., Едепбаева З.Д. «Изучаем казахский язык Куншуак» әдістемелік құрал. Алматы, 2007ж.
20. Өтебаева Г. «Ересектеп тобындағы балалардың тіл дамуын анықтау тәсілі» //Отбасы және балабақша// 2003ж. №1 10-13 б
21. Аяпова Т. «Сөз мағынасының қалыптасу үрдісінде» // Бастауыш мектеп// №7 2003ж. 19-28 б.
22. Абдуллина Г. «Тіл мен сөйлеу» //Бастауыш мектеп// №11 – 2005ж.
23. Сардарова Ж «Бастауыш мектептің тіл сабақтарында дамыта оқыту ерекшеліктері» //Бастауыш мектеп// №9 – 2003ж. 8-9б
24. Балақбаев «Балалардың жазбаша тілін дамыту құралы» Алматы, 1993ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Көркем шығарма тілі – мектеп жасына дейінгі баланың тілін
дамыту
құралы.
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық
функциялары ... ... ... ... ... .12
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін
таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 15
ІІ Көркем шығарманы оқыту мен талдау әдістемесі.
2.1. Көркем шығарманы оқыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...18
2.2. Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін
сомдау
баланың тілін дамытуға қосатын
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..24
2.3. Көркем шығарманы қабылдауына иллюстрациялық
материалдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Халқымыз бала тәрбиесіне қашанда ерекше
мән берген, өйткені бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Сондықтан
бүгінгі таңда да балаларлы қорғау - әлеуметтік мәні зор халықтық іс болып
табылады. Балалардың өмірі мен денсаулығын қорғау, оларды тәуелсіз
мемлекетіміздің білімді, білікті, мадениетті азаматы етіп тәрбиелеу
барысында жасалып жатқан тың жұмыстар, өмірімізге еніп жатқан жаңалықтар
осыны дәлелдейді.
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5
– 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны
да маңызды да ерекше.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ
ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН атты Жолдауының Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы
технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған
біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген
жөн деп атап көрсетті.
Тіл-адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде
қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден,
тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ. Тіл адамзат
қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана
өмір сүреді. Қоғам — тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін,
тіл қаншалықты қажет болса, тілдіқ дамып, әрбір халық өз тілінде асыл
армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, адамзат
бақытына кесір келтіретіндерге лағнетін бейнелеген. Тіл — оны жасаушы
халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі; арманы мен
алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп
тұрады. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді. Қазақ
тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, әсіресе
құйынды екпінді тарихы, cap далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын,
саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр [1, 10-11б].
Ана тілі, сонымен бірте, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл
білімдердің қазынасы. Өйткені балаларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім
мен дағды беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл
материалын меңгеретін де осы пән.
Тіл дамыту бәрінің басын біріктіретін негізгі мәселе ретінде
қарастырылады. Мұның өзі балаларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және
сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған
бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген
грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу
ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе
өз шешімін таппай келеді [2, 23-25 б].
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: ...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру,—десе, тілді меңгеру сөз мағынасын білумен
шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін
адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды
ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның
жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың
арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз
тілде ойлану мүмкін емес [3, 16-17б].
Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру
ғана емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады.
Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң,
шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті
түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын
қамтамасыз етеді.
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен
ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз [4,
11-12б]
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың көркем шығарма
тілін дамыту.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі;
- Көркем шығарманың дамытушылық функциялары;
- Көркем шығарманың ерекшелігін дамыту;
- Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері;
- Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін сомдау баланың
тілін дамытуға қосатын үлесі;
- Көркем шығарманы оқыту мен талдау жұмыстарының тиімді
жолдары.
Зерттеудің теориялық қолданылуы: қоғамдық әдеби орта жеке тұлғаның
дамуы заңдылықтары байланысының теориясы; іс-әрекетпен біртұтас
педагогикалық үрдіс теориясы жалпы азаматтың сауаттылығымен ұлттық
құндылықтарының диалектикалық бірлікте болуы туралы филологиялық ойлар,
пәнаралық байланыс теориясы және т.б.
Зерттеудің практикалық қолданылуы: зерттеу жұмысының нәтижелері
балабақшадағы оқу-тәрбие процесіне енгізілген жағдайда баланың көркем
шығарма тілінің дамытуын қалыптастыруға кең мүмкіндіктер жасайды.
І Көркем шығарма тілі – мектеп жасына дейінгі баланың
тілін дамыту құралы
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін
ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуана-қайғыруды үйрене отырып,
балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай
бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке
қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз
азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі. Сезім – білімге жол ашушы,
шындықты сезбеген адам оны түсінбейді және оны тани білмейді де, - деген
болатын В.Г. Белинский.
Баланың сезімі тәрбиеші таныстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғу
процесінде дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін
түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға,
сонымен бірге адамгершілік түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене
түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік,
барынша дәл рухани бағыттылық, өткір, мысқыл тілінің көркемдігі – шағын
көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге
авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады.
Балаларды сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халық. Халықтың
шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысында кездеспейтін, естілуі
жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша
орналастырылуының өзі балалар ұғымына өте жеңіл тиеді. Сондай-ақ жеңіл
қалжыңды тақпақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар – педагогикалық әсер берудің
ең тиімді құралы, жалқаулық, қорқақтық, эгоистік сияқты жағымсыз қылықтарға
қарсы жақсы дәру.
Ертегілер дүниесіне сапар шегу балалардың қиялдау, елестету, тіпті
өздері ойдан шығару қабілетін дамытады. Әдебиеттің ең озық үлгілерінен
адамгершілік рухында тәрбие алған балалар өздері шығарған ертегілер мен
әңгімелерде де өздерін әділетті көрсетіп әлсіздер мен жәбірленгендерді
қорғап, жауыздарды жазалауға тырысады.
Адамгершілік жайындағы түсінікті балалар тәрбиешілердің оқылған
шығармалар бойынша айтқан ақыл-ой пікірлерінен емес, нақ осы көркем
шығарманың өзінен алуға тиіс. Педагог оқылған шығармалардан орынды-орынсыз
моральдандыра беру үлкен, көбіне түзетуге келмейтін зиян келтіретінін есіне
сақтауы тиіс. Көптеген сұрақтар қоюмен бөлшектеніп кеткен шығарма
балалардың көз алдында барлық әсемдігін жояды, оған ынта кемиді. Көркем
текстің тәрбиелік мәніне толық сеніммен қарау керек.
Сөздің пәрменділігі туралы К.Д.Ушинский былай деп жазған болатын:
Бала ана тілін үйрене отырып, шартты дыбыстарды ғана үйреніп қоймайды,
сонымен қатар ана тілінің қайнар бұлағынан рухани тіршілік пен күш алады.
Ана тілі оған табиғатты түсіндіреді, ал мұндай дәрежеде бірде- бір
жаратылыс зерттеуші түсіндіре алмас еді, ана тілі баланы төңірегіндегі
адамдардың мінез-құлқымен, өзі өмір сүріп отырған қоғаммен, оның тарихымен
және алға ұмтылыстарымен таныстырады, ал мұндай дәрежеде бірде-бір тарихшы
таныстыра алмаған болар еді, ана тілі оны халықтың сенімдері мен халық
поэзиясына жетелейді, ал мұндай дәрежеде бірде-бір эстетик істей алмас еді:
ақырында, ол бірде-бір философ балаға айтып жеткізе алмайтын логикалық
түсініктер мен философиялық көзқарастарды бере алады. Ұлы педагогтың бұл
айтқан сөзінде ана тілін үйренуден шығатын нәтиже ғана емес, оны оқып
үйренудің әдістері де көрсетілген: бұл көп нәрсеге үйретіп қана қоймай,
сонымен бірге, соны аса жеңіл әлде қандай әдіс арқылы оп-оңай үйрететін
тіл-ұстазға деген сенім [5, 193-194 б].
Сонымен, берілген көркем шығарманың тілін меңгеруге көмектесе отырып,
тәрбиеші балаларға тәрбие беру міндетін де орындайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға балабақшада жүргізілетін тіл дамыту
жұмысы негізінен мынадай мақсаттарды көздейді:
1. Балалардың ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр
нәрсені салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды ажырата білу және оларды жинақтап, өз беттерімен қорытынды
жасай білу.
2. Балалар қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс
айтып және жазып бере алатындай дәрежеге жетуі тиіс.
3. Қазақ тіл ғылымының зерттеу жұмыстарының негізінде балалардың
көркем шығарма тілін дамытуға, сөйлеу шеберліктерін жақсартуға септігі
тиетін жұмыстарды, әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының
оңай да тиімді жолдарын іріктеп ұсынып, оларды орындату.
4. Тіл дамыту жұмыстары арқылы балаларды өз Отанына шын
берілген патриот, бір-біріне достық, бауырластық сезімге, коммунизм құру
жолында саналы да, белсенді еңбек етуге тәрбиелеу.
5. Балаларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы,
көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге, оны сезініп құрметтей білуге
тәрбиелеу.
Тіл дамыту жұмысына қойылатын талаптар да балаларға білім беру,
іскерлікке үйрету және олардың білімін дамыту мақсаттарын көздейді.
Балалардың тілін дамыту жұмысы мектептерде негізінен балаларды
мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету арқылы орындалатын болғандықтан, бұл
жұмыстарға қойылатын методикалық талаптарды көрсетелік. Ол талаптардың
негізгі бастылары мынадай:
1. Берілген тақырыптың мазмұнын ашып көрсете білу, бала өзінің
жинаған материалын, берілген тақырыптағы негізгі ойды анықтайтындай етіп
іріктеуі қажет.
2. Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы. Жұмыстың мазмұнды болуы да
материалды жинау, негізгілерін түсініп, іріктеп ала білуіне байланысты.
3. Бала түсінгенін ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен
жүйелі түрде баяндауға тиіс. Алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс
ұйымдастырылып, саналы түрде өткізілуі қажет. Бала әуелі не жөнінде,
одан кейін нені айтатынын толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алуға
тиіс. Сөз, сөйлем қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан
сақ болған жөн.
4. Балалар сөзді, айтатын ойын дәлме-дәл анық білдіретіндей
етіп іріктеп, таңдап қолданғаны дұрыс. Мәншүк тексі бойынша мазмұндама
жазғанда, жаудың жаңбырша жаудырған оғы деген тіркесті сол қалпында беруге
тырысып, жаудың тамаша жаудырған оғы деп жазған. Мұндай қателерге жол
бермеу үшін сөз іріктеу, сөйлем құрастыру т.б. тексті анализдеу,
синтездеу жұмысына дұрыс мән берген жөн.
5. Артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет
қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуға тиіс.
6. Бала сөйлегенде болсын сөйлемдерді белгілі формада (тұлғада)
құрастыратын болсын, яғни бір сөйлем өткен шақта, екінші бір сөйлем келер
шақта тұрмасын.
7. Балалардың жазба жұмыстарында ауызекі сөйлеуде қолданылатын
сөздердің болғаны дұрыс.
8. Жазба жұмыстарын жетілдіруді міндетті түрде меңгерген болуға
тиіс. Жұмыстарының орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық қателерін бала
мұқият қарап, тексеріп шығатын болсын, мұнда тіпті кейбір қате
құрастырылған сөйлемдерді де жөндеуге жол беріледі.[ 6, 28-29б].
Сөйтіп, балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарына қойылатын негізгі
методикалық талаптардың негізгілерін айттық. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
барысында осы методикалық талаптар басшылыққа алынады. Алдымен тіл дамыту
дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары
қандай, енді соған келейік.
Тіл немесе тіл дамыту — пән аралық түсінік: ол лингвистикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және
оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында
ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану
процесі — сөйлеуді зерттейді.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: ...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру, - десе, тілді меңгеру сөз мағынасын білумен
шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін
адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды
ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның
жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың
арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз
тілде ойлану мүмкін емес [8, 42-44б].
Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру ғана
емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады. Дағды
адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл
кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті
түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын
қамтамасыз етеді.
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен
ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп - сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына
сай, өзара дұрыс байланысқа түскен (грамматикалық, логикалық), аз сөзге көп
мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жазғанда орфографиялық ережелерді
сақтайтын тілді айтамыз.
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық функциялары
Мектеп жасына дейінгі балалар оқыту мен тәрбиелеу бағдарламасында
балаларды көркем шығармалармен таныстыруды арнайы сабақтар жүргізумен де,
сабақтан тыс уақыттарда да (ойнап жүргенде, саханалық ойын көрсету
уақытында, кітаптар бұрышында т.с.с.) жүргізуді ұсынады. Арнайы сабақтарды
тәрбиеші балаларға оқып немесе әңгімелеп бере алады. Оған кітаптан оқып
беруге де, жатқа айтуға да болады.
Мұндай сабақтар өткізудегі міндеттердің бірі – балаларды дауыстап
оқушыны немесе әңгіме айтушыны тыңдай білуге үйрету. Басқаның сөзін тыңдап
үйренгенде ғана балаларға оның мазмұны мен формасын есте сақтау қабілеті
жетіледі, әдеби тілдің нормаларын үйренеді.
Өте кішкентайлар мен кішірек жастағы балаларға тәрбиеші негізінен
жатқа (тақпақтарды, қысқа өлеңдерді, әңгімелерді, ертегілерді) айтады, ал
орта және ересек топтағы балаларға көлемі едеуір өлең түріндегі және
прозалық ертегі, әңгіме, повестерді кітаптан оқып береді.
Тек прозалық шығармалар – ертегі, әңгіме, повестер ғана әңгімеленеді.
Балаларға арналған көркем шығармаларды жаттап алу, оны мәнерлеп оқи
білу – тәрбиешінің сол мамандықты жетік меңгергендігінің басты белгісі.
Балаларды көркем шығармамен таныстыру сабақтарын олардың жас
айырмашылықтарына байланысты жүргізуді тәрбиешілер әртүрлі ұйымдастырады:
өте кішкене балалардың әрқайсысымен жеке-жеке немесе екі-алты
адамнан тұратын топтарға бөліп өткізеді;
кішірек жастағылар тобын оқығанды немесе әңгімелегенді тыңдай білу
үшін екіге бөліп өткізеді;
орта және ересек топтағы балалармен сабақ бір мезгілде әдеттегі орында
өткізіледі.
Оқу үстінде керек болатын көрнекі құралдарды: ойыншықтарды,
суреттерді, портреттерді балаларға үлестіріп беретін суретті кітапшаларды
және тағы басқаларды тәрбиеші сабақ басталмас бұрын әзірлеп қояды.
Оқып беру немесе әңгімелеп беру – үйрету сипатында болу үшін, кішкене
жастағы балаларды сөйлеуге машықтандырған кезде қолданылатын ережелерді
толық сақтап отыру қажет, яғни балалар тәрбиешінің даусын естумен бірге
оның жүзін, бет қимылын, артикуляциясын көріп отыруға тиіс.
Бір сабақта бір жаңа шығармамен бірге балалар бұрын естіген бір-екі
шығарма қоса оқылады. Балалар бақшасында шығарманы бірнеше рет қайталап
оқу міндетті. Балалар өздері білетін әңгімелерді, ертегілерді, өлеңдерді
қайталап тыңдауды ұнатады. Эмоциялық толқыныстарды қайталау балалардың
қайта меңгеруіне себепші болады, яғни кейіпкерлердің қылығын, оқиғаларды
тереңірек ұғынуына көмектеседі. Балалардың өте кішкене күннен бастап-ақ
өзіне ұнамды кейіпкерлері, жақсы көретін шығармалары бола бастайды,
сондықтан да шығарма қайталап оқылған сайын, сол кейіпкерлермен қайта
кездесу оларды өте қуантады.
Мәнерлеп оқу дегеніміз – оқып тұрған шығармаға көзқарасыңды интонация
арқылы білдіру, оқылған мазмұнды оның эмоционалдық ықпалы жағынан бағалау
болып табылады.
Тіл үйрену заңдылықтарының бірі – сөздің эмоционалдық мәнерлілігін
баланың түсінуі екенін еске сала кетейік. Интонациялық мәнерді бала ішкі
түйсік арқылы ұғынады.
Сондықтан тәрбиешінің мәнерлеп оқуы – бұл бір жағынан, оқылған көркем
шығарманың бар әсерін балаларға түгел жеткізу әдісі болса, екінші жағынан –
балалардың сезімдерін жетілдіру мен дамыту әдісі.
Белгілі жастағы балалар психикасының эмоциялық дамуының интонация
құралдары арқылы жеткен белгілі бір дәрежесі тәрбиешіге балалардың алдағы
жаста лексика мен грамматиканың мәнерлеу құралдарын ұғындыруға
көмектесуге мүмкіндік береді.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуға дайындалуы тексті дикторша оқып шығудан
тұрады: тәрбиеші өзін бір уақыт оқылған тексті тыңдаушы орнына қойып,
тыңдаушыны не қиналтатынын түсінуге тырысады да, олардың тексі дұрыс
қабылдауын жеңілдететін әдістерді іздестіреді [5, 198-200б].
Көлемі шағын көркем шығармаларды тәрбиеші бір сабақта қатарына бірнеше
рет оқиды.
Сабақ шамамен төмендегі тәртіпте өтеді:
1. Шығарма тексі мәнерлеп оқылады.
2. Балаларға өздері естіген кішкене әдемі шығармадан алған эстетикалық
сүйсіну сезімімен арылуға азғана уақыт береді де, тәрбиеші олардан тағы
қайталап оқу керек пе, - деп сұрайды.
3. Тәрбиеші олардың тілегін орындап, тексті тағы қайталап оқиды.
Осылайша үш-төрт рет қайталап оқуға болады, алайда ол балаларды
жалықтырмауға тиіс. Егер балалар сәл жалыға бастаса оқуды дереу тоқтатқан
жөн. Негізі бұл шығарманы басқа бір уақытта қайталап оқыған дұрыс, сонда
балалар оны зор ынтамен тыңдайды.
Көлемді көркем шығарманы бір сабақта түгелдей қайталауға болмайды:
текстің ең басты жерлерін ғана қайталап оқыған жеткілікті. Өтіліп жатқан
шығармадағы маңызды тұжырымдамаларды, қызғылықты суреттерді, негізгі
эпизодтарды қайталап оқудағы мақсат – оның этикалық және эстетикалық
мазмұнын, демек, оның тілін жақсырақ меңгеру.
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін таныту
Балаларды әдеби шығармаларды оқуға дайындауда олардың оқыған
әңгімелерінің тіліне, автордың қолданған бейнелі сөз тіркестеріне көңіл
аударып, мәнін аңғартып отырудың маңызы бар. Шығармадағы бейнелі ұғымдар
әдетте текстің мазмұны бойынша істелетін жұмыстан кейін, өз алдына бөлек
талданады. Мұғалім оқылған шығармадан талдануға тиіс сөздер мен ұғымдарды
іріктеп алады да, бірінен соң екіншісін түсіндіре бастайды.
Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру, табиғатты сипаттау, еңбекті
суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргізіледі. Мысалы, Аққулы
көлде(С.Сейфуллин) тексін өткенде, жаздың алтын нұрлы тамылжыған
күндердегі көл көрінісін оқушылардың көз алдында елестететіндей және одан
балалар ләззат алатындай етіп суреттеу үшін, әңгімедегі метафоралар мен
теңеу сөздердің мәні түсіндіріледі. Сонан кейін Аққулардың көл үстіндегі
қалқи жүзгенін, автор қандай сөздер арқылы көрсетеді? деген сұрақ қоюға
болады. Мұндай сұраққа жауап қайтару үшін, оқушылар аппақ денесін күміс
суға төсеп, әсем жүзіп, күміс айнадай мөлдірін шымырлатып сызады деген
сияқты бейнелі тіркестер қолданады. Немесе ондай тіркестерді сұрақтың ішіне
енгізіп: Автор неліктен суды күміс айнадай дейді?, Меруерт, гауһар,
моншақ тізіледі деп отырғаны не? т.б. сияқты сұрақтар қоюға да болады.
Сонда оқушылар жауаптарында автордың суды күміс айнадай деуі тұнық, мөлдір
судың желсіз түнгі тып-тыныш күйін көрсету үшін, меруерт, гауһар тізіледі
деген тіркестерді көл бетіндегі аққулардың жүзген іздерін бейнелеу үшін
қолданғанын айтады. Сондай-ақ А.С. Пушкиннің Балықшы және балық
ертегісін оқығанда, теңіз бетінің бірте-бірте түнере түскен өзгерісіне
оқушылардың көңілін аударып, оны автордың неліктен солай суреттегінін
балалар өз беттерімен таба алатындай жағдай жасайды [1, 136-138б].
Шығарманың көркемдік ерекшелігімен таныстыруда текске берілген
суреттермен жұмыс жүргізудің мәні зор.
Сабақта суреттерді пайдаланудың мынадай түрлерін атауға болады: сурет
бүкіл текске берілген болса, оны қорытынды әңгімеде пайдалану керек, ал
сурет текстің бір бөліміне ғана берілсе, сол бөлімді талдағанда қараған
жөн. Сондай-ақ суреттерді тексті оқуға дайындық әңгіме кезінде де, оны
оқығаннан кейін де қарауға болады. Мысалы, оқулықтағы жыл мезгілдерін
көрсететін суреттерді сол бөлімге берілген шығармаларды оқуға кіріспес
бұрын, алдын ала қарап, көктем мен жаздың немесе күз бен қыстың
белгілерімен оқушыларды таныстырып алған жөн. Ал текстің мазмұнына
байланысты салынған суреттердің көпішілігін оны оқып болғаннан кейін
ұсынуға болады. Көлемді шығармаларға берілген суреттер оқу барысында
пайдаланылады (Балықшы мен балық ертегісі, Балықшы бала әңгімелеріне
берілген суреттер). Мұнда оқушыларға әңгімеден сол суреттерде бейнеленген
жерлерді тауып оқу тапсырылады.
Осылайша текске берілген суреттерді көңіл қоя қарау оқушыларға, бір
жағынан, шығармадағы әңгімеленген жағдайлар мен бейнелерді анықтай түсіп,
нақты түсініктер берсе, екінші жағынан, суретті қарап, оның мазмұнын ұға
білуге үйретеді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың тағы бір ерекшелігі олар көбінесе
сөзді өзіне қарап айтады. Яғни бала кезде өзімен-өзі сөйлесіп отырады.
Балаларда мектепке дейінгі кезеңде ана тілінің жүйесіне бейімделу жүзеге
асады. Тілдің дыбыстық үні алты жасар бала үшін оның табиғи қаракетіне
жарасатын ең басты алғы шарт. Алты жасқа қарай бала ауызекі сөйлеу тілінің
күрделі грамматикалық жүйесін едәуір жақсы дәрежеде меңгеріп алғаны
соншалық, оның сөйлеп жүрген тілі ол үшін ана тіліне айналады.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінін, қалыптасуына ересектердің
сөзінің әсері өте күшті екендігі белгілі. Бала оларға үнемі еліктеп, сөз
арқылы қарым-қатынас жасауға талпынады. Өз бетінше сөз шығарып, басқа
балалардың тіпті үлкендердің сөзінде байқалатын қателіктерді көрігісі
келеді, яғни баланың тіл сезімі күшті болады.
Отбасында баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады. Тілі дамыған
баланың тілдік құралдарды үлкендерден қабылдап, оны өзі қолданатын
контекстік тілде пайдаланатындығын жоғарыда айттық. Әрине мектепке дейінгі
балалардың тілі жақсы жетілген дей тұрсақ та, ол бала тілі. Контекстік
тілді әрі дамытып, жетілдіруге іргетас қаланды деп айтуға болады.
Мәдениетті тіл үшін сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің қалай
қолданылатындығы мен баяндалатын ойдың айқындығы ғана маңызды емес, сондай-
ақ баламен, басқа адаммен қалай сөйлескені, сөзді қандай нақышпен айта
алатындығы да маңызды. Адам тілі ынтықтырмас әншейін бір жылуы жоқ нәрсе
емес, тілде әрқашанда сезім күйін шертетін бейнелі мәнерлілік болады [9, 8-
10б].
Біз үшін баланың сөздік қоры және оның контекстік тілді құра білуі
қаншалықты маңызды болса, оның өз ойын қалай, қайтіп айтып жеткізе алуы да
соншалықты маңызды болуы тиіс. Тілдің эмоциялық мәдениетінің адам
өміріндегі маңызы зор. Тіл жатық және мәнерлі айтылуы мүмкін. Сонымен бірге
оның кейде қалай болса солай аса жылдам немесе баяу, жабырқау түрде мүлде
сылбыр да ақырын айтылуы ғажап емес. Баланын, калай сөйлегеніне, тілінің
қалай дамығанына қарай, оның тілін қалыптастыратын ортаға баға бере аламыз.
ІІ Көрем шығарманы оқыту мен талдау
әдістемесі
2.1. Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері
Әдебиет пәнін оқыту өркендікке бағыт алған еліміздің рухани –
мәдениеттік сұранысына сай мәдени тұлғаны қалыптастыруға қызмет етеді.
Көркем шығарманың көңіл-күйін сезіндіру – мұғалімнің парызы. Бала бойына
туындының ой-сезімін дамыта отырып, синтездік қабылдаудан аналитикалық
оқуға көшеді. Баланың ана тілі мен әдебиетіне деген қызығушылығын
қалыптастыру үшін көркем шығарма арқылы балаларды қазақ халқының
мәдениетіне, тарихына, дәстүрі мен салт санасына деген сезімін баулу қажет.
Олардың ана тілінде мәнерлеп оқу, жатқа оқу, мәтіннің мазмұнын айту, өз
ойын ауызша, жазбаша баяндау дағдыларын, біліктерін дамыту керек. Баланың
сөйлеу біліктері мен дағдыларын дамытуда білім, тіл, іскерлік дағдылар,
қазақ халқының материалдық және рухани байлығы туралы мәліметтер қажет.
Баланың тілдің қарым-қатынас құралы ретінде мәнін ұғынады, оның ішінде
ресми қарым-қатынастарға аса мән беріледі, мәтінмен жұмыс істеудің білік,
дағдылары дамиды.
Көркем шығарманы оқыту – халқымыздың көркем тарихын оқыту. Ендеше,
адам баласына берілетін рухани байлық әр халықтың ұлттық әдет-салты,
дүниетанымы шыққан түп тамырында жататыны белгілі.
Бүгінгі жас ұрпақты тәрбиелеуде көркем шығармадан тәлім алуға,
шәкірттің оқырмандық қызығушылығын қалыптастыруға жол салу қажет. Көркем
шығарманы оқып үйренуге қызығушылығын қалыптастыра білу – бұл тәрбиеші-
мұғалімнің басты міндеті болуы тиіс.
Көркем шығарманы оқытуда ескертетін жайт – көркем шығарманың білім
беру заңдылықтарын сақтау міндеті. Әсіресе, әдеби білім тұжырымдамасы,
бағдарлама, оқулық, қосымша оқулық шеңберінде болуы тиіс. Белгілі бір
әдебиетті оқыған кезінде көркем шығарманымен жұмыс істеу кезеңдері белгілі
бір жүйемен жүзеге асырылады [11, 86-88б].
Әрбір ұстаздың біліктілігі, іс-әрекеті, шеберлігі, амал-тәсілі сабақ
арқылы айқындалады. Әдеби шығарманы оқу кезінде баланың жүрегіне жол таба
алуы ескеріледі. Соңғы кезде көбірек қолданыста өз жемісін беріп жүрген
көркем шығармамен жұмыс істеу кезеңдері –кіріспе сабақ, көркем мәтінмен
жұмыс, қорытынды сабақ. Міне, осы үш кезеңді сабақ процесінде орынды
пайдаланғанда ғана, сабақ өз дәрежесінде өтеді деуге болады.
Кіріспе сабақтарды ұйымдастыруда қойылатын әдістемелік талаптар уақыт
мөлшері, көркем шығарманың жанрлық ерекшелігіне қатысты мәселелер ескерілуі
тиіс.
Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығын, шолу тақырыптарды,
монографиялық тақырыптарды өткенде кіріспе сабақтардың өзіндік ерекшелігін
ескеріп, белгілі жүйені сақтау қажет. Олай етпейінше, баланың көркем
шығарманы оқып үйренуге деген қызығушылығын арттыра алмаймыз.
Көркем шығарманы талдауда кеңінен қолданылып жүрген тақырыптық
талдаудың тиімділігін бүгінгі өмір дәлелдеп отыр. Тақырыптық талдаудан
проблемалық талдауға көшу баланы көркем туындының ішкі әлеміне бойлатуға
айрықша қызмет етуі даусыз. Шығарманы тұтас талдау – авторлық позицияны
көре білуге мүмкіндік береді. Осы талдау түрлерінің сабақтастығы бір-
бірімен өзара үйлесін тапқанда ғана тәрбиеші бала назарын өзіне аудара
алады.
Көркем шығарманың көркемдік құндылығы оның жан-жақты талдану
нәтижесінде ашылатынын байқаймыз. Шығарманың сюжеттік-композициялық
желісіне талдау жасау, көркем мәтінмен жүргізілетін ауызша және жазбаша тіл
дамыту жұмысының түрлері, баланың сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына, көркем
шығарманы оқуға деген қызығушылығын оятады.
Тәрбиеші көркем шығарманы оқып үйретуде шығарманың тілдік ерекшелігін
талдау арқылы ана тілінен білім дағдысы мен тіл мәдениетін, сауаттылығын
арттырады. Баланың көркем шығарманы мәнерлеп оқи білуіне, оның тақырыбы мен
мазмұнын, идеялық мағынасы мен бейнелерін, көркемдік жақтарын ұғына білуге,
өздерінің ойын ауызша, жазбаша баяндап, дұрыс жазып, дұрыс сөйлей білуіне
мүмкіндік тудырады [12, 67- 69б].
Көркем шығарманы оқып үйретуде бейненің де алатын орын ерекше. Ал,
бейнелер көркем әдебиетте сөз арқылы жасалады. Сөз – көркем шығарманы жасап
шығарудың әрі материалы, әрі құралы болып табылатындықтан, шығарманың
идеялық бағытын ашуда, баланың эстетикалық сезімін оятуда үлкен рөл
атқарады.
Көркем шығарманы оқып үйретудің бір амалы – көркем шығарманы талдату.
Ол белгілі бір жүйе арқылы әдеби шығармаларды оқыту, талдату, өзіндік
дербес жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру іс-әрекеттерін дұрыс жүргізу
барысында ғана жүзеге аспақ. Өйткені, шығарма құбылысының ішкі сырына терең
бойлай отырып, оның қыр-сырын жан-жақты ұғынып, тани біледі.
Көркем шығарманы талдаудың ғылымға негізделген жүйесін қалыптастыру,
оны оқу процесінде тиімді пайдалану баланың көркем шығарманы оқып үйренуіне
ықпалын тигізері анық.
Көркем шығарманың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, олармен жұмыс
жүргізудің түрлерін таңдап алу қажет. Сонан кейін балалардың әдеби
шығарманы тыңдау барысында қызығушылығын арттыру үшін тиісті іс-шаралар
атқарылуы тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Көркем шығарма тілі – мектеп жасына дейінгі баланың тілін
дамыту
құралы.
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы
рөлі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...7
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық
функциялары ... ... ... ... ... .12
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін
таныту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 15
ІІ Көркем шығарманы оқыту мен талдау әдістемесі.
2.1. Көркем шығарманы оқыту
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...18
2.2. Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін
сомдау
баланың тілін дамытуға қосатын
үлесі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ..24
2.3. Көркем шығарманы қабылдауына иллюстрациялық
материалдың
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қосымша
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ...
КІРІСПЕ
Курстық жұмыстың өзектілігі: Халқымыз бала тәрбиесіне қашанда ерекше
мән берген, өйткені бала біздің болашағымыз, өміріміздің жалғасы. Сондықтан
бүгінгі таңда да балаларлы қорғау - әлеуметтік мәні зор халықтық іс болып
табылады. Балалардың өмірі мен денсаулығын қорғау, оларды тәуелсіз
мемлекетіміздің білімді, білікті, мадениетті азаматы етіп тәрбиелеу
барысында жасалып жатқан тың жұмыстар, өмірімізге еніп жатқан жаңалықтар
осыны дәлелдейді.
"Бала тәрбиесі — бесіктен басталады"— деген ұлы қағидаға сүйенсек, 1,5
– 6 жас аралығындағы сәбилерге білім және тәрбие беретін мекемелердің орны
да маңызды да ерекше.
Елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің халыққа арналған ЖАҢА ӘЛЕМДЕГІ
ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН атты Жолдауының Тоғызыншы бағытында – Жоғарғы
технологияларды енгізуге және инновацияларды қолдауға бағытталған
біртұтас мемлекеттік стратегия жүргізу жүйесін өте мұқият зерделеген
жөн деп атап көрсетті.
Тіл-адамзат қоғамында қатынас, сөйлесіп пікір алысудың құралы ретінде
қызмет атқаратын құбылыс. Тіл мен қоғам өзара тығыз байланысты, біріншіден,
тілсіз ешбір қоғам өмір сүре алмайды. Тілсіз ұлт құрымақ. Тіл адамзат
қоғамының өмір сүруінің қажетті шарты. Екіншіден, тіл қоғам бар жерде ғана
өмір сүреді. Қоғам — тілдің өмір сүруінің шарты. Қоғамның өмір сүруі үшін,
тіл қаншалықты қажет болса, тілдіқ дамып, әрбір халық өз тілінде асыл
армандары мен әсем жан дүниесін, барша жақсылық атаулыға құрметін, адамзат
бақытына кесір келтіретіндерге лағнетін бейнелеген. Тіл — оны жасаушы
халықтың тарихы, шежіресі, бүкіл өмірінің жаңғырығы мен ізі; арманы мен
алдағы үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп
тұрады. М.Жұмабаев тілдің осы бір қасиеттері жайында былай дейді. Қазақ
тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түнде тымық, әсіресе
құйынды екпінді тарихы, cap далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын,
саспайтын сабырлы мінезі — бәрі көрініп тұр [1, 10-11б].
Ана тілі, сонымен бірте, бүкіл ақыл-ой дамуының негізі және бүкіл
білімдердің қазынасы. Өйткені балаларға ғылым негіздерінен жан-жақты білім
мен дағды беретін, сауатты жазу мен мәдениетті сөйлеуге төселдіріп, тіл
материалын меңгеретін де осы пән.
Тіл дамыту бәрінің басын біріктіретін негізгі мәселе ретінде
қарастырылады. Мұның өзі балаларды түсініп оқуға, еркін сөйлеуге және
сауатты жазуға үйретуді көздейді. Алайда қазақ тілі пәніне арналған
бағдарламалық материалды оқытуға айрықша көңіл бөлінгенімен, осы берілген
грмматикалық тақырыптарды оқыта отырып, әр тіл материалын игертілу
ерекшеліктеріне қарай, тіл дамыту жұмысын қалай жүргізу керек деген мәселе
өз шешімін таппай келеді [2, 23-25 б].
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: ...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру,—десе, тілді меңгеру сөз мағынасын білумен
шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін
адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды
ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның
жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың
арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз
тілде ойлану мүмкін емес [3, 16-17б].
Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру
ғана емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады.
Дағды адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң,
шұғыл кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті
түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын
қамтамасыз етеді.
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен
ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз [4,
11-12б]
Курстық жұмыстың мақсаты: Мектеп жасына дейінгі баланың көркем шығарма
тілін дамыту.
Курстық жұмыстың міндеттері:
- Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі;
- Көркем шығарманың дамытушылық функциялары;
- Көркем шығарманың ерекшелігін дамыту;
- Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері;
- Көркем шығармалардағы кейіпкерлердің бейнелерін сомдау баланың
тілін дамытуға қосатын үлесі;
- Көркем шығарманы оқыту мен талдау жұмыстарының тиімді
жолдары.
Зерттеудің теориялық қолданылуы: қоғамдық әдеби орта жеке тұлғаның
дамуы заңдылықтары байланысының теориясы; іс-әрекетпен біртұтас
педагогикалық үрдіс теориясы жалпы азаматтың сауаттылығымен ұлттық
құндылықтарының диалектикалық бірлікте болуы туралы филологиялық ойлар,
пәнаралық байланыс теориясы және т.б.
Зерттеудің практикалық қолданылуы: зерттеу жұмысының нәтижелері
балабақшадағы оқу-тәрбие процесіне енгізілген жағдайда баланың көркем
шығарма тілінің дамытуын қалыптастыруға кең мүмкіндіктер жасайды.
І Көркем шығарма тілі – мектеп жасына дейінгі баланың
тілін дамыту құралы
1.1. Көркем шығарманың тіл дамытудағы рөлі
Көркем әдебиет шығармалары балалар алдына адамға тән сезімдер дүниесін
ашып, жеке адамға, кейіпкердің жан дүниесіне қызығушылық тудырады.
Көркем шығарма кейіпкерлерімен бірге қуана-қайғыруды үйрене отырып,
балалар өзінің төңірегіндегілердің, жақын адамдарының көңіл күйін байқай
бастайды. Оларда адамгершілік сезім – қайырымдылық қасиет, әділетсіздікке
қарсы тұру қабілеті ояна бастайды. Бұл – принципшілдік, адалдық, нағыз
азаматтық қасиеттердің қалыптасу негізі. Сезім – білімге жол ашушы,
шындықты сезбеген адам оны түсінбейді және оны тани білмейді де, - деген
болатын В.Г. Белинский.
Баланың сезімі тәрбиеші таныстырған шығарманың тілін түсініп, оны ұғу
процесінде дамиды. Көркем шығарма сөзі балаға ана тілінің әдемілігін
түсінуге көмектеседі, қоршаған ортаны эстетика тұрғысынан қабылдауға,
сонымен бірге адамгершілік түсінігінің қалыптасуына көмектеседі.
Баланың көркем әдебиетпен таныстығы халық шығармашылығының ең кішкене
түрлері – тақпақ, өлең, халық ертегілерінен басталады. Асқан адамгершілік,
барынша дәл рухани бағыттылық, өткір, мысқыл тілінің көркемдігі – шағын
көлемдегі фольклорлық шығармалардың ерекшеліктері. Бұдан кейін сәбиге
авторы бар ертегілер, өлеңдер, әңгімелер оқылады.
Балаларды сөйлеу тіліне үйретуде ең үздік оқытушы – халық. Халықтың
шығарма тіліндегі басқа шығармалардың ешқайсысында кездеспейтін, естілуі
жөнінен бір-біріне ұқсас, ажыратып айтуға қиын сөздердің тамаша
орналастырылуының өзі балалар ұғымына өте жеңіл тиеді. Сондай-ақ жеңіл
қалжыңды тақпақтар, жаңылтпаштар, жұмбақтар – педагогикалық әсер берудің
ең тиімді құралы, жалқаулық, қорқақтық, эгоистік сияқты жағымсыз қылықтарға
қарсы жақсы дәру.
Ертегілер дүниесіне сапар шегу балалардың қиялдау, елестету, тіпті
өздері ойдан шығару қабілетін дамытады. Әдебиеттің ең озық үлгілерінен
адамгершілік рухында тәрбие алған балалар өздері шығарған ертегілер мен
әңгімелерде де өздерін әділетті көрсетіп әлсіздер мен жәбірленгендерді
қорғап, жауыздарды жазалауға тырысады.
Адамгершілік жайындағы түсінікті балалар тәрбиешілердің оқылған
шығармалар бойынша айтқан ақыл-ой пікірлерінен емес, нақ осы көркем
шығарманың өзінен алуға тиіс. Педагог оқылған шығармалардан орынды-орынсыз
моральдандыра беру үлкен, көбіне түзетуге келмейтін зиян келтіретінін есіне
сақтауы тиіс. Көптеген сұрақтар қоюмен бөлшектеніп кеткен шығарма
балалардың көз алдында барлық әсемдігін жояды, оған ынта кемиді. Көркем
текстің тәрбиелік мәніне толық сеніммен қарау керек.
Сөздің пәрменділігі туралы К.Д.Ушинский былай деп жазған болатын:
Бала ана тілін үйрене отырып, шартты дыбыстарды ғана үйреніп қоймайды,
сонымен қатар ана тілінің қайнар бұлағынан рухани тіршілік пен күш алады.
Ана тілі оған табиғатты түсіндіреді, ал мұндай дәрежеде бірде- бір
жаратылыс зерттеуші түсіндіре алмас еді, ана тілі баланы төңірегіндегі
адамдардың мінез-құлқымен, өзі өмір сүріп отырған қоғаммен, оның тарихымен
және алға ұмтылыстарымен таныстырады, ал мұндай дәрежеде бірде-бір тарихшы
таныстыра алмаған болар еді, ана тілі оны халықтың сенімдері мен халық
поэзиясына жетелейді, ал мұндай дәрежеде бірде-бір эстетик істей алмас еді:
ақырында, ол бірде-бір философ балаға айтып жеткізе алмайтын логикалық
түсініктер мен философиялық көзқарастарды бере алады. Ұлы педагогтың бұл
айтқан сөзінде ана тілін үйренуден шығатын нәтиже ғана емес, оны оқып
үйренудің әдістері де көрсетілген: бұл көп нәрсеге үйретіп қана қоймай,
сонымен бірге, соны аса жеңіл әлде қандай әдіс арқылы оп-оңай үйрететін
тіл-ұстазға деген сенім [5, 193-194 б].
Сонымен, берілген көркем шығарманың тілін меңгеруге көмектесе отырып,
тәрбиеші балаларға тәрбие беру міндетін де орындайды.
Мектеп жасына дейінгі балаларға балабақшада жүргізілетін тіл дамыту
жұмысы негізінен мынадай мақсаттарды көздейді:
1. Балалардың ойлау қабілеттері мен тілін, дүние танымын дамыту, әр
нәрсені салыстыра отырып, олардың арасындағы айырмашылықтар мен
ұқсастықтарды ажырата білу және оларды жинақтап, өз беттерімен қорытынды
жасай білу.
2. Балалар қазақ әдеби тіл нормасына сай өз сезімін, ойын дұрыс
айтып және жазып бере алатындай дәрежеге жетуі тиіс.
3. Қазақ тіл ғылымының зерттеу жұмыстарының негізінде балалардың
көркем шығарма тілін дамытуға, сөйлеу шеберліктерін жақсартуға септігі
тиетін жұмыстарды, әсіресе мазмұндама мен шығарма жазу жұмыстарының
оңай да тиімді жолдарын іріктеп ұсынып, оларды орындату.
4. Тіл дамыту жұмыстары арқылы балаларды өз Отанына шын
берілген патриот, бір-біріне достық, бауырластық сезімге, коммунизм құру
жолында саналы да, белсенді еңбек етуге тәрбиелеу.
5. Балаларды ана тілін сүюге, оның алтын қорын, тамаша сырлы,
көркем де нәзік сөз байлығын қолдана білуге, оны сезініп құрметтей білуге
тәрбиелеу.
Тіл дамыту жұмысына қойылатын талаптар да балаларға білім беру,
іскерлікке үйрету және олардың білімін дамыту мақсаттарын көздейді.
Балалардың тілін дамыту жұмысы мектептерде негізінен балаларды
мазмұндама мен шығарма жазуға үйрету арқылы орындалатын болғандықтан, бұл
жұмыстарға қойылатын методикалық талаптарды көрсетелік. Ол талаптардың
негізгі бастылары мынадай:
1. Берілген тақырыптың мазмұнын ашып көрсете білу, бала өзінің
жинаған материалын, берілген тақырыптағы негізгі ойды анықтайтындай етіп
іріктеуі қажет.
2. Жазылған жұмыстың мазмұнды болуы. Жұмыстың мазмұнды болуы да
материалды жинау, негізгілерін түсініп, іріктеп ала білуіне байланысты.
3. Бала түсінгенін ешбір қайшылықсыз, белгілі бір ретпен
жүйелі түрде баяндауға тиіс. Алдын ала синтездеу жұмысы дұрыс
ұйымдастырылып, саналы түрде өткізілуі қажет. Бала әуелі не жөнінде,
одан кейін нені айтатынын толық синтездеп, жоспар жобасын жасап алуға
тиіс. Сөз, сөйлем қалдырып кетіп, ойдың күрт үзіліп, байланыссыз қалуынан
сақ болған жөн.
4. Балалар сөзді, айтатын ойын дәлме-дәл анық білдіретіндей
етіп іріктеп, таңдап қолданғаны дұрыс. Мәншүк тексі бойынша мазмұндама
жазғанда, жаудың жаңбырша жаудырған оғы деген тіркесті сол қалпында беруге
тырысып, жаудың тамаша жаудырған оғы деп жазған. Мұндай қателерге жол
бермеу үшін сөз іріктеу, сөйлем құрастыру т.б. тексті анализдеу,
синтездеу жұмысына дұрыс мән берген жөн.
5. Артық сөз, қыстырма сөз қолдану, бір сөздің бірнеше рет
қайталануы сияқты кемшіліктерге жол бермеу шарасы жасалуға тиіс.
6. Бала сөйлегенде болсын сөйлемдерді белгілі формада (тұлғада)
құрастыратын болсын, яғни бір сөйлем өткен шақта, екінші бір сөйлем келер
шақта тұрмасын.
7. Балалардың жазба жұмыстарында ауызекі сөйлеуде қолданылатын
сөздердің болғаны дұрыс.
8. Жазба жұмыстарын жетілдіруді міндетті түрде меңгерген болуға
тиіс. Жұмыстарының орфографиялық, пунктуациялық, лексикалық қателерін бала
мұқият қарап, тексеріп шығатын болсын, мұнда тіпті кейбір қате
құрастырылған сөйлемдерді де жөндеуге жол беріледі.[ 6, 28-29б].
Сөйтіп, балабақша балаларының тіл дамыту жұмыстарына қойылатын негізгі
методикалық талаптардың негізгілерін айттық. Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
барысында осы методикалық талаптар басшылыққа алынады. Алдымен тіл дамыту
дегеніміз не? Дамыған тіл деп қандай тілді атаймыз? Оның алғы шарттары
қандай, енді соған келейік.
Тіл немесе тіл дамыту — пән аралық түсінік: ол лингвистикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерде кездеседі. Лингвистика тіл және
оның даму, заңдарын зерттесе, психология адамның бір-бірімен қатынасында
ойын, еркін, сезімін және пікірін жеткізу үшін тіл материалдарын қолдану
процесі — сөйлеуді зерттейді.
Қазақ тілі мен әдебиетіне арналған бағдарлама: ...тіл
дамыту жұмыстарында оқушының сөздік қорын, сөз байлы-
ғын толықтыру, өз ойын анық дұрыс етіп ауызша, жазбаша
жеткізе білуге баулу, қазақ әдеби тіл нормасында жатық, әд-
епті сейлеуге дағдыландыру, - десе, тілді меңгеру сөз мағынасын білумен
шектелмейді, қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды қатесіз тану үшін
адам санасында белгілі бір ұғымдардың пайда болуы талап етіледі. Ұғымдарды
ұғынуда бүтін логикалық ойлау операциялар жүйесі түзілген, адам соның
жәрдемімен белгілі бір ұғымға қатысты зат не құбылысты және олардың
арасындағы айырмашылықтары мен ұқсас қасиеттерін дұрыс айырады. Мұнсыз
тілде ойлану мүмкін емес [8, 42-44б].
Балабақшадағы оқу-тәрбие процесінің міндеті балаға тек білім беру ғана
емес, сонымен қатар, әр түрлі дағдылар қалыптастыру болып табылады. Дағды
адам әрекетінің қай-қайсысында да ерекше маңыз алады. Ол іске шапшаң, шұғыл
кірісуге мүмкіндік береді. Дағдының нәтижесінде адам санасы қызметті
түпкілікті, шешуші кезеңдерінде жұмылдырылады. Бұл жұмыстың табысты болуын
қамтамасыз етеді.
Тіл дамыту деп — балаға тіл заңдылықтарын үйрету, тіл материалдарымен
ойлау операцияларын жасауды және оқу дағдыларын қалыптастыруды айтамыз.
Дамыған тіл деп - сипаты жағынан мазмұнды, көркем әдеби тіл нормасына
сай, өзара дұрыс байланысқа түскен (грамматикалық, логикалық), аз сөзге көп
мағына сыйғызатын, айтқанда орфоэпиялық, жазғанда орфографиялық ережелерді
сақтайтын тілді айтамыз.
1.2. Көркем шығарманың дамытушылық функциялары
Мектеп жасына дейінгі балалар оқыту мен тәрбиелеу бағдарламасында
балаларды көркем шығармалармен таныстыруды арнайы сабақтар жүргізумен де,
сабақтан тыс уақыттарда да (ойнап жүргенде, саханалық ойын көрсету
уақытында, кітаптар бұрышында т.с.с.) жүргізуді ұсынады. Арнайы сабақтарды
тәрбиеші балаларға оқып немесе әңгімелеп бере алады. Оған кітаптан оқып
беруге де, жатқа айтуға да болады.
Мұндай сабақтар өткізудегі міндеттердің бірі – балаларды дауыстап
оқушыны немесе әңгіме айтушыны тыңдай білуге үйрету. Басқаның сөзін тыңдап
үйренгенде ғана балаларға оның мазмұны мен формасын есте сақтау қабілеті
жетіледі, әдеби тілдің нормаларын үйренеді.
Өте кішкентайлар мен кішірек жастағы балаларға тәрбиеші негізінен
жатқа (тақпақтарды, қысқа өлеңдерді, әңгімелерді, ертегілерді) айтады, ал
орта және ересек топтағы балаларға көлемі едеуір өлең түріндегі және
прозалық ертегі, әңгіме, повестерді кітаптан оқып береді.
Тек прозалық шығармалар – ертегі, әңгіме, повестер ғана әңгімеленеді.
Балаларға арналған көркем шығармаларды жаттап алу, оны мәнерлеп оқи
білу – тәрбиешінің сол мамандықты жетік меңгергендігінің басты белгісі.
Балаларды көркем шығармамен таныстыру сабақтарын олардың жас
айырмашылықтарына байланысты жүргізуді тәрбиешілер әртүрлі ұйымдастырады:
өте кішкене балалардың әрқайсысымен жеке-жеке немесе екі-алты
адамнан тұратын топтарға бөліп өткізеді;
кішірек жастағылар тобын оқығанды немесе әңгімелегенді тыңдай білу
үшін екіге бөліп өткізеді;
орта және ересек топтағы балалармен сабақ бір мезгілде әдеттегі орында
өткізіледі.
Оқу үстінде керек болатын көрнекі құралдарды: ойыншықтарды,
суреттерді, портреттерді балаларға үлестіріп беретін суретті кітапшаларды
және тағы басқаларды тәрбиеші сабақ басталмас бұрын әзірлеп қояды.
Оқып беру немесе әңгімелеп беру – үйрету сипатында болу үшін, кішкене
жастағы балаларды сөйлеуге машықтандырған кезде қолданылатын ережелерді
толық сақтап отыру қажет, яғни балалар тәрбиешінің даусын естумен бірге
оның жүзін, бет қимылын, артикуляциясын көріп отыруға тиіс.
Бір сабақта бір жаңа шығармамен бірге балалар бұрын естіген бір-екі
шығарма қоса оқылады. Балалар бақшасында шығарманы бірнеше рет қайталап
оқу міндетті. Балалар өздері білетін әңгімелерді, ертегілерді, өлеңдерді
қайталап тыңдауды ұнатады. Эмоциялық толқыныстарды қайталау балалардың
қайта меңгеруіне себепші болады, яғни кейіпкерлердің қылығын, оқиғаларды
тереңірек ұғынуына көмектеседі. Балалардың өте кішкене күннен бастап-ақ
өзіне ұнамды кейіпкерлері, жақсы көретін шығармалары бола бастайды,
сондықтан да шығарма қайталап оқылған сайын, сол кейіпкерлермен қайта
кездесу оларды өте қуантады.
Мәнерлеп оқу дегеніміз – оқып тұрған шығармаға көзқарасыңды интонация
арқылы білдіру, оқылған мазмұнды оның эмоционалдық ықпалы жағынан бағалау
болып табылады.
Тіл үйрену заңдылықтарының бірі – сөздің эмоционалдық мәнерлілігін
баланың түсінуі екенін еске сала кетейік. Интонациялық мәнерді бала ішкі
түйсік арқылы ұғынады.
Сондықтан тәрбиешінің мәнерлеп оқуы – бұл бір жағынан, оқылған көркем
шығарманың бар әсерін балаларға түгел жеткізу әдісі болса, екінші жағынан –
балалардың сезімдерін жетілдіру мен дамыту әдісі.
Белгілі жастағы балалар психикасының эмоциялық дамуының интонация
құралдары арқылы жеткен белгілі бір дәрежесі тәрбиешіге балалардың алдағы
жаста лексика мен грамматиканың мәнерлеу құралдарын ұғындыруға
көмектесуге мүмкіндік береді.
Тәрбиешінің мәнерлеп оқуға дайындалуы тексті дикторша оқып шығудан
тұрады: тәрбиеші өзін бір уақыт оқылған тексті тыңдаушы орнына қойып,
тыңдаушыны не қиналтатынын түсінуге тырысады да, олардың тексі дұрыс
қабылдауын жеңілдететін әдістерді іздестіреді [5, 198-200б].
Көлемі шағын көркем шығармаларды тәрбиеші бір сабақта қатарына бірнеше
рет оқиды.
Сабақ шамамен төмендегі тәртіпте өтеді:
1. Шығарма тексі мәнерлеп оқылады.
2. Балаларға өздері естіген кішкене әдемі шығармадан алған эстетикалық
сүйсіну сезімімен арылуға азғана уақыт береді де, тәрбиеші олардан тағы
қайталап оқу керек пе, - деп сұрайды.
3. Тәрбиеші олардың тілегін орындап, тексті тағы қайталап оқиды.
Осылайша үш-төрт рет қайталап оқуға болады, алайда ол балаларды
жалықтырмауға тиіс. Егер балалар сәл жалыға бастаса оқуды дереу тоқтатқан
жөн. Негізі бұл шығарманы басқа бір уақытта қайталап оқыған дұрыс, сонда
балалар оны зор ынтамен тыңдайды.
Көлемді көркем шығарманы бір сабақта түгелдей қайталауға болмайды:
текстің ең басты жерлерін ғана қайталап оқыған жеткілікті. Өтіліп жатқан
шығармадағы маңызды тұжырымдамаларды, қызғылықты суреттерді, негізгі
эпизодтарды қайталап оқудағы мақсат – оның этикалық және эстетикалық
мазмұнын, демек, оның тілін жақсырақ меңгеру.
1.3. Көркем шығарманың ерекшелігін таныту
Балаларды әдеби шығармаларды оқуға дайындауда олардың оқыған
әңгімелерінің тіліне, автордың қолданған бейнелі сөз тіркестеріне көңіл
аударып, мәнін аңғартып отырудың маңызы бар. Шығармадағы бейнелі ұғымдар
әдетте текстің мазмұны бойынша істелетін жұмыстан кейін, өз алдына бөлек
талданады. Мұғалім оқылған шығармадан талдануға тиіс сөздер мен ұғымдарды
іріктеп алады да, бірінен соң екіншісін түсіндіре бастайды.
Шығармадағы кейіпкерлерге мінездеме беру, табиғатты сипаттау, еңбекті
суреттеу сол шығарманың мазмұны бойынша жүргізіледі. Мысалы, Аққулы
көлде(С.Сейфуллин) тексін өткенде, жаздың алтын нұрлы тамылжыған
күндердегі көл көрінісін оқушылардың көз алдында елестететіндей және одан
балалар ләззат алатындай етіп суреттеу үшін, әңгімедегі метафоралар мен
теңеу сөздердің мәні түсіндіріледі. Сонан кейін Аққулардың көл үстіндегі
қалқи жүзгенін, автор қандай сөздер арқылы көрсетеді? деген сұрақ қоюға
болады. Мұндай сұраққа жауап қайтару үшін, оқушылар аппақ денесін күміс
суға төсеп, әсем жүзіп, күміс айнадай мөлдірін шымырлатып сызады деген
сияқты бейнелі тіркестер қолданады. Немесе ондай тіркестерді сұрақтың ішіне
енгізіп: Автор неліктен суды күміс айнадай дейді?, Меруерт, гауһар,
моншақ тізіледі деп отырғаны не? т.б. сияқты сұрақтар қоюға да болады.
Сонда оқушылар жауаптарында автордың суды күміс айнадай деуі тұнық, мөлдір
судың желсіз түнгі тып-тыныш күйін көрсету үшін, меруерт, гауһар тізіледі
деген тіркестерді көл бетіндегі аққулардың жүзген іздерін бейнелеу үшін
қолданғанын айтады. Сондай-ақ А.С. Пушкиннің Балықшы және балық
ертегісін оқығанда, теңіз бетінің бірте-бірте түнере түскен өзгерісіне
оқушылардың көңілін аударып, оны автордың неліктен солай суреттегінін
балалар өз беттерімен таба алатындай жағдай жасайды [1, 136-138б].
Шығарманың көркемдік ерекшелігімен таныстыруда текске берілген
суреттермен жұмыс жүргізудің мәні зор.
Сабақта суреттерді пайдаланудың мынадай түрлерін атауға болады: сурет
бүкіл текске берілген болса, оны қорытынды әңгімеде пайдалану керек, ал
сурет текстің бір бөліміне ғана берілсе, сол бөлімді талдағанда қараған
жөн. Сондай-ақ суреттерді тексті оқуға дайындық әңгіме кезінде де, оны
оқығаннан кейін де қарауға болады. Мысалы, оқулықтағы жыл мезгілдерін
көрсететін суреттерді сол бөлімге берілген шығармаларды оқуға кіріспес
бұрын, алдын ала қарап, көктем мен жаздың немесе күз бен қыстың
белгілерімен оқушыларды таныстырып алған жөн. Ал текстің мазмұнына
байланысты салынған суреттердің көпішілігін оны оқып болғаннан кейін
ұсынуға болады. Көлемді шығармаларға берілген суреттер оқу барысында
пайдаланылады (Балықшы мен балық ертегісі, Балықшы бала әңгімелеріне
берілген суреттер). Мұнда оқушыларға әңгімеден сол суреттерде бейнеленген
жерлерді тауып оқу тапсырылады.
Осылайша текске берілген суреттерді көңіл қоя қарау оқушыларға, бір
жағынан, шығармадағы әңгімеленген жағдайлар мен бейнелерді анықтай түсіп,
нақты түсініктер берсе, екінші жағынан, суретті қарап, оның мазмұнын ұға
білуге үйретеді.
Мектепке дейінгі кезеңдегі балалардың тағы бір ерекшелігі олар көбінесе
сөзді өзіне қарап айтады. Яғни бала кезде өзімен-өзі сөйлесіп отырады.
Балаларда мектепке дейінгі кезеңде ана тілінің жүйесіне бейімделу жүзеге
асады. Тілдің дыбыстық үні алты жасар бала үшін оның табиғи қаракетіне
жарасатын ең басты алғы шарт. Алты жасқа қарай бала ауызекі сөйлеу тілінің
күрделі грамматикалық жүйесін едәуір жақсы дәрежеде меңгеріп алғаны
соншалық, оның сөйлеп жүрген тілі ол үшін ана тіліне айналады.
Мектепке дейінгі кезеңде бала тілінін, қалыптасуына ересектердің
сөзінің әсері өте күшті екендігі белгілі. Бала оларға үнемі еліктеп, сөз
арқылы қарым-қатынас жасауға талпынады. Өз бетінше сөз шығарып, басқа
балалардың тіпті үлкендердің сөзінде байқалатын қателіктерді көрігісі
келеді, яғни баланың тіл сезімі күшті болады.
Отбасында баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады. Тілі дамыған
баланың тілдік құралдарды үлкендерден қабылдап, оны өзі қолданатын
контекстік тілде пайдаланатындығын жоғарыда айттық. Әрине мектепке дейінгі
балалардың тілі жақсы жетілген дей тұрсақ та, ол бала тілі. Контекстік
тілді әрі дамытып, жетілдіруге іргетас қаланды деп айтуға болады.
Мәдениетті тіл үшін сөздің, сөз тіркесінің, сөйлемнің қалай
қолданылатындығы мен баяндалатын ойдың айқындығы ғана маңызды емес, сондай-
ақ баламен, басқа адаммен қалай сөйлескені, сөзді қандай нақышпен айта
алатындығы да маңызды. Адам тілі ынтықтырмас әншейін бір жылуы жоқ нәрсе
емес, тілде әрқашанда сезім күйін шертетін бейнелі мәнерлілік болады [9, 8-
10б].
Біз үшін баланың сөздік қоры және оның контекстік тілді құра білуі
қаншалықты маңызды болса, оның өз ойын қалай, қайтіп айтып жеткізе алуы да
соншалықты маңызды болуы тиіс. Тілдің эмоциялық мәдениетінің адам
өміріндегі маңызы зор. Тіл жатық және мәнерлі айтылуы мүмкін. Сонымен бірге
оның кейде қалай болса солай аса жылдам немесе баяу, жабырқау түрде мүлде
сылбыр да ақырын айтылуы ғажап емес. Баланын, калай сөйлегеніне, тілінің
қалай дамығанына қарай, оның тілін қалыптастыратын ортаға баға бере аламыз.
ІІ Көрем шығарманы оқыту мен талдау
әдістемесі
2.1. Көркем шығарманы оқыту ерекшеліктері
Әдебиет пәнін оқыту өркендікке бағыт алған еліміздің рухани –
мәдениеттік сұранысына сай мәдени тұлғаны қалыптастыруға қызмет етеді.
Көркем шығарманың көңіл-күйін сезіндіру – мұғалімнің парызы. Бала бойына
туындының ой-сезімін дамыта отырып, синтездік қабылдаудан аналитикалық
оқуға көшеді. Баланың ана тілі мен әдебиетіне деген қызығушылығын
қалыптастыру үшін көркем шығарма арқылы балаларды қазақ халқының
мәдениетіне, тарихына, дәстүрі мен салт санасына деген сезімін баулу қажет.
Олардың ана тілінде мәнерлеп оқу, жатқа оқу, мәтіннің мазмұнын айту, өз
ойын ауызша, жазбаша баяндау дағдыларын, біліктерін дамыту керек. Баланың
сөйлеу біліктері мен дағдыларын дамытуда білім, тіл, іскерлік дағдылар,
қазақ халқының материалдық және рухани байлығы туралы мәліметтер қажет.
Баланың тілдің қарым-қатынас құралы ретінде мәнін ұғынады, оның ішінде
ресми қарым-қатынастарға аса мән беріледі, мәтінмен жұмыс істеудің білік,
дағдылары дамиды.
Көркем шығарманы оқыту – халқымыздың көркем тарихын оқыту. Ендеше,
адам баласына берілетін рухани байлық әр халықтың ұлттық әдет-салты,
дүниетанымы шыққан түп тамырында жататыны белгілі.
Бүгінгі жас ұрпақты тәрбиелеуде көркем шығармадан тәлім алуға,
шәкірттің оқырмандық қызығушылығын қалыптастыруға жол салу қажет. Көркем
шығарманы оқып үйренуге қызығушылығын қалыптастыра білу – бұл тәрбиеші-
мұғалімнің басты міндеті болуы тиіс.
Көркем шығарманы оқытуда ескертетін жайт – көркем шығарманың білім
беру заңдылықтарын сақтау міндеті. Әсіресе, әдеби білім тұжырымдамасы,
бағдарлама, оқулық, қосымша оқулық шеңберінде болуы тиіс. Белгілі бір
әдебиетті оқыған кезінде көркем шығарманымен жұмыс істеу кезеңдері белгілі
бір жүйемен жүзеге асырылады [11, 86-88б].
Әрбір ұстаздың біліктілігі, іс-әрекеті, шеберлігі, амал-тәсілі сабақ
арқылы айқындалады. Әдеби шығарманы оқу кезінде баланың жүрегіне жол таба
алуы ескеріледі. Соңғы кезде көбірек қолданыста өз жемісін беріп жүрген
көркем шығармамен жұмыс істеу кезеңдері –кіріспе сабақ, көркем мәтінмен
жұмыс, қорытынды сабақ. Міне, осы үш кезеңді сабақ процесінде орынды
пайдаланғанда ғана, сабақ өз дәрежесінде өтеді деуге болады.
Кіріспе сабақтарды ұйымдастыруда қойылатын әдістемелік талаптар уақыт
мөлшері, көркем шығарманың жанрлық ерекшелігіне қатысты мәселелер ескерілуі
тиіс.
Ақын-жазушылардың өмірі мен шығармашылығын, шолу тақырыптарды,
монографиялық тақырыптарды өткенде кіріспе сабақтардың өзіндік ерекшелігін
ескеріп, белгілі жүйені сақтау қажет. Олай етпейінше, баланың көркем
шығарманы оқып үйренуге деген қызығушылығын арттыра алмаймыз.
Көркем шығарманы талдауда кеңінен қолданылып жүрген тақырыптық
талдаудың тиімділігін бүгінгі өмір дәлелдеп отыр. Тақырыптық талдаудан
проблемалық талдауға көшу баланы көркем туындының ішкі әлеміне бойлатуға
айрықша қызмет етуі даусыз. Шығарманы тұтас талдау – авторлық позицияны
көре білуге мүмкіндік береді. Осы талдау түрлерінің сабақтастығы бір-
бірімен өзара үйлесін тапқанда ғана тәрбиеші бала назарын өзіне аудара
алады.
Көркем шығарманың көркемдік құндылығы оның жан-жақты талдану
нәтижесінде ашылатынын байқаймыз. Шығарманың сюжеттік-композициялық
желісіне талдау жасау, көркем мәтінмен жүргізілетін ауызша және жазбаша тіл
дамыту жұмысының түрлері, баланың сөйлеу мәдениетінің қалыптасуына, көркем
шығарманы оқуға деген қызығушылығын оятады.
Тәрбиеші көркем шығарманы оқып үйретуде шығарманың тілдік ерекшелігін
талдау арқылы ана тілінен білім дағдысы мен тіл мәдениетін, сауаттылығын
арттырады. Баланың көркем шығарманы мәнерлеп оқи білуіне, оның тақырыбы мен
мазмұнын, идеялық мағынасы мен бейнелерін, көркемдік жақтарын ұғына білуге,
өздерінің ойын ауызша, жазбаша баяндап, дұрыс жазып, дұрыс сөйлей білуіне
мүмкіндік тудырады [12, 67- 69б].
Көркем шығарманы оқып үйретуде бейненің де алатын орын ерекше. Ал,
бейнелер көркем әдебиетте сөз арқылы жасалады. Сөз – көркем шығарманы жасап
шығарудың әрі материалы, әрі құралы болып табылатындықтан, шығарманың
идеялық бағытын ашуда, баланың эстетикалық сезімін оятуда үлкен рөл
атқарады.
Көркем шығарманы оқып үйретудің бір амалы – көркем шығарманы талдату.
Ол белгілі бір жүйе арқылы әдеби шығармаларды оқыту, талдату, өзіндік
дербес жұмыстарды жүргізу, ұйымдастыру іс-әрекеттерін дұрыс жүргізу
барысында ғана жүзеге аспақ. Өйткені, шығарма құбылысының ішкі сырына терең
бойлай отырып, оның қыр-сырын жан-жақты ұғынып, тани біледі.
Көркем шығарманы талдаудың ғылымға негізделген жүйесін қалыптастыру,
оны оқу процесінде тиімді пайдалану баланың көркем шығарманы оқып үйренуіне
ықпалын тигізері анық.
Көркем шығарманың өзіндік ерекшеліктерін ескере отырып, олармен жұмыс
жүргізудің түрлерін таңдап алу қажет. Сонан кейін балалардың әдеби
шығарманы тыңдау барысында қызығушылығын арттыру үшін тиісті іс-шаралар
атқарылуы тиіс. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz