Стандарт- сапалыққа сенім
Пән: Сертификаттау, стандарттау
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:
1 СТАНДАРТ- САПАЛЫҚҚА СЕНІМ
1.1 Әр түрлі категориялар стандарттары
Стандарт, үлгіқалып(ағылш.Standard - өлшем, үлгі, өлшегіш) - басқа ұқсас нысандарды, заттарды салыстыру үшін бастапқы үлгі ретінде қабылданатын үлгі, эталон, модель; құзыретті орган қабылдаған, шама өлшемін, терминдерді және олардың анықтамасын, өнімге және өндіріс үдерістеріне қойылатын талаптарды, адамдардың қауіпсіздігін, материалдық құндылықтардың сақталуын, т.б. айқындайтын нормативтік-анықтамалық құжат; кең мағынада өзіне ұқсас басқа нысандармен салыстыру үшін қолданылатын негізгі үлгі, эталон, модель; мүдделі жақтардың келісуі негізінде дайындалған және әр түрлі іс-әрекеттің немесе оның нәтижесіне қатысы бар ережелерді, жалпы принциптерді немесе сипаттамаларды жалпыға бірдей және дүркін-дүркін пайдалану үшін белгілейтін таңылған стандарттау, метрология мен сертификаттау женіңдегі органмен бекітілген құжат.[1]
Стандарт ғылым, техника, өндіріс, практик. тәжірибе саласындағы отандық және әлемдік жетістіктерді көрсетеді және сонымен бірге оларды тиісті қызмет салаларында енгізудің директивасы болып табылады. Мемлекеттік стандарттың міндетті талаптары меншік нысандары мен идаралық бағыныстылығына қарамастан барлық кәсіпорындарға, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтарға да қойылады. Халықаралық стандарт халықаралық ұйым қабылдаған және белгілі бір саладағы негізгі талаптарды, нормалар мен ережелерді белгілейтін нормативтік-техникалық құжат болып табылады.
Стандарттаудың белгілі бір жүйесінің ішінде стандарттар мына тақырыптарға бөлінеді:
- сапа стандарты
- әлеуметтік стандарт
- білім беру стандарты
- техникалық талаптады орнататын стандарт
- еңбек қауіпсіздігі стандарты
- құжаттарды дайындау стандарты
- экологиялық стандарт және т.б.
Стандарт -- бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісуішлік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бөкітетін норматитік құжаты. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілердің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.
Республикада қолдапылып жүрген стандарттың жүйе құқықтық және әлеуметтік экономикалық мақсаттарды көздейді:
Біріншіден, заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтық денсаулығын қорғауды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда техникалық бірлікке кепілдік береді.
Үшіншіден,стандарттың жүйе әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік-техникалық базасы ретінде қызмет етеді.[[][2]]
Стандарттау -- бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соқ стандарттың үлгілерді, нұсқауларды өнімді әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті халық шаруашылығының, халықтық еліміздің базасының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжаттарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік-техникалық жүйе жасау болып табылады.
Стандарттау - нақтықойылып отырған жәнеықтималміндеттерге қатысты көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестергеқойылатын талаптарды ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет. Стандарттаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өнімге, процестерге (жұмыстарға), қызмет көрсетулерге нормалар, ережелер мен сипаттамалар белгілеу;
- өнім, процестер, көрсетілген қызметтердегі адамдар өмірі, денсаулығы, мүліктер үшін қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын қамтамасыз ету.
- өнімнің техникалықжәне ақпараттық сыйысымдылығын, сондай-ақ өзара алмасымдылығын қамтамасыз ету;
- өнімнің, процестердің, қызмет көрсетулердің сапасын ғылыми-техникалық даму деңгейімен сәйкестендіру жәнесапамәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;
- өлшемдербірлігін қамтамасыз ету;
- ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану;
- елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету;
- табиғи және техногенді апаттармен басқа да төтенше жағдайлардың туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық объектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету[3].
Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар - стандарттау жөніндегі қызметтің әр түріне немесе оның нәтижелеріне қатысты нормаларды, ережелерді, сипаттамаларды, принциптерді белгілейтін құжаттар. Стандарт - уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте және ерікті пайдалану мақсатында техникалық реттеу объектілеріне ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін құжат. Қолдану өрісіне байланысты стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар әр түрлі санаттарға бөлінеді: халықаралық стандарттар, өңірлік стандарттар және техникалық-экономикалық ақпарат жіктеуіштері, стандарттау жөніндегі ережелер мен ұсынымдар, ҚазақстанРеспубликасының мемлекеттік стандарттары мен техникалық-экономикалық ақпарат жіктеуіштері, ұйымдар стандарттары, Қазақстан Республикасының стандарттау жөніндегі ұсынымдары, шет мемлекеттердің ұлттық стандарттары жатады. Ереже - міндетті түрде қолданылуға тиісті жұмысты жүргізудің ұйымдық-техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін белгілейтін құжат. Ұсыныстар - ерікті түрде қолданылатын жұмысты жүргізудің ұйымдық-техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін белгілейтін құжат. Норма - қамтамасыз етуге тиісті сандық және сапалық критерийлердібелгілейтін жағдай (ИСОМЭК). Техникалық-экономикалық ақпараттың мемлекеттік жіктеуіші - техникалық-экономикалық ақпарат объектілерініңжіктеу топтарының кодтары мен атауларының жүйеленген жиынтығын білдіретін құжат.
Қолдану аясына байланысты ажыратылатын стандарттар стандарт категориясы деп аталады. Стандарттар мынадай категорияларға бөлінеді:
- мемлекеттік стандарттар - ҚР СТ;
- халықаралық стандарттар - ИСО;
- мемлекетаралық стандарттар - ГОСТ;
- ұйымдар стандарттары;
- ұлттық стандарттар;
- шетел мемлекеттері ұйымдарының стандарттары.
ҚР мемлекеттік стандарты (ҚР СТ) - міндетті және (немесе) ұсынылатын талаптары бар және тұтынушылардың кең шеңберіне түсінікті стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті орган бекіткен стандарт[[4][]].
Мемлекеттік стандарттар өнімдерге, үрдістерге (жұмыстар), көрсетілетін қызметке, ұйымдастырушылық-әдістемелік және жалпытехникалық сипаттағы нормалар және талаптарға даярланады, мысалы: стандарттау бойынша жұмысты ұйымдастыру; өндіріске өнімді даярлау және қою; техникалық, басқарушылық, ақпараттық-библиографиялық құжаттамаларды ресімдеу тәртіптері; метрологиялық жалпы ережелер және т.б.
Мемлекеттік стандарттарда дәстүрлі технологиялардың мүмкіндіктерін басып озатын, отандық өнімдер, үрдістер, көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігінің болашағын қамтамасыз ететін алдын ала талаптар белгіленеді. Өнімдердің, үрдістердің, қызмет көрсетудің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қоршаған ортаны, азаматтардың өмірін, денсаулығын және мүліктерін қорғауға арналған, техникалық және ақпараттық сәйкестікті, өнімдердің өзара алмастырылуын қамтамасыз етуге арналған, оларды бақылау әдістерінің бірыңғайлығы және таңбалаудың бірыңғайлығы үшін мемлекеттік стандарттармен белгіленген талаптар мемлекеттік басқару органдарымен, жекеменшіктің формасына қарамай жеке және заңды тұлғалармен сақталуы міндетті деп табылады.
Өнімдердің, үрдістердің, көрсетілетін қызметтердің мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарына сай болуы ҚР Заңнамасы белгілеген ережелер бойынша анықталады.
Мемлекеттік стандарттар мемлекеттік басқару органдарымен, уәкілетті тұлғалармен, стандарттау бойынша техникалық комитеттермен даярланады.
Стандарттаудың мемлекеттік жүйесінің Реестрінде тіркелмеген мемлекеттік стандарттар қолдануға жарамсыз деп саналады.
Мемлекеттік стандарттың белгіленуі индекстен (ҚР СТ), тіркеу нөмірінен және сызықшамен бөлінген қабылданған жылдың соңғы екі санынан тұрады. Тіркеу нөміріндегі алдыңғы нүктелі сандар стандарттар кешенінің (жүйесін) шифрын анықтайды[4].
Халықаралық және аймақтық, шетел мемлекеттерінің ұлттық стандарттарын ҚР мемлекеттік стандарттары ретінде қолданудың қажетті шарттары: ҚР стандарттау, метрология және аккредитация бойынша халықаралық және аймақтық ұйымдарға мүше болуы; ҚР және шетел мемлекеттері арасында стандарттау облысы бойынша әріптестік туралы екіжақты (көпжақты) келісім-шарттың болуы.
Халықаралық стандарт - стандарттау бойынша халықаралық ұйыммен қабылданған және тұтынушыларға кеңінен түсінікті стандарт.
Халықаралық стандарттарды құру бойынша тікелей жұмыстарды техникалық комитеттер жүргізеді.
Стандарттау бойынша халықаралық ұйым - оған мүшелік әрбір елдің стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша сәйкес мемлекеттік органы үшін ашық стандарттау бойынша ұйым.
ИСО ресми тілдері - ағылшын, француз, орыс тілдері. Орыс тіліне ИСО стандарттарының 70% жуығы аударылған. ИСО әділетті және адал ұйым ретінде әлемдік беделге ие, халықаралық ең ірі ұйымдар ішінде мәртебесі жоғары.
Халықаралық стандарттау - барлық елдердің сәйкес органдарының қатысуына ашық стандарттау.
Мемлекетаралық стандарт - міндетті және (немесе) ұсынылатын талаптары бар және олармен тікелей қолданылатын стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық Кеңеспен қабылданған немесе Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерін құрудағы стандарттау және техникалық нормалау бойынша мемлекетаралық ғылыми-техникалық комиссиямен қабылданған стандарт.
Мемлекетаралық стандарттау - мемлекетаралық мүддені көрсететін объектілерді стандарттау.
Ұсынылатын талаптары бар мемлекетаралық стандарттарды қолдану, егер республикада қолданылатын талаптар, техникалық сипаттағы нормалар және ережелері бар техникалық регламенттерде оған сілтемелер бар болса, міндетті болып табылады[5].
ҚР мемлекетаралық стандарттарды қолданысқа енгізу стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті органның қаулысымен жүзеге асады. Мемлекетаралық стандарттар ҚР мүше болып табылатын стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық Кеңес қабылдаған ережелерге сәйкес қолданылады.
Ұйым стандарты - жеке немесе заңды тұлғамен даярланған нақты бір өнімге, үрдіске (жұмыс), қызмет көрсетуге талаптар белгілейтін және сол жеке немесе заңды тұлға қолданатын стандарт.
Ұйым стандарттары өнімге, қызмет көрсетуге, үрдіске даярлануы мүмкін. Ұйым стандарттарын даярлаушылардың өздері бекітеді. Ұйым стандарттары ҚР қабылданған стандарттар және техникалық регламенттердің міндетті талаптарына қайшы келмеуі керек. Белгіленген міндетті талаптарды сақтамағаны үшін оны бекіткен жеке және заңды тұлғалар жауапқа тартылады. Ұйым стандарттарын даярлаудағы жалпы ережелер, келісімдер, бекітулер және тіркеу стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекеттік уәкілетті органмен белгіленеді.
Шетел мемлекеттері ұйымдарының стандарттарын қолдану көрсетілген стандарттарды қолдануға рұқсат беретін, олардың түпнұсқасын ұстайтын ұйымдармен келісім-шарт (рұқсат) негізінде жүзеге асырылады[6].
1.2 Стандартты құрастыру тәртібі
Стандартты құрастыру тәртібі Мемлекеттік стандарттарды құрастыру тәртібі 1.2- 2002 ҚР СТ келтірілген. Стандарт ҚР-ның мемлекеттік стандарттарының құрастырылу, келісімдеу, бекіту, мемлекеттік тіркеу, басылып шығарылу, жаңартылу (өзгерту, қайта қарау) және тоқтату тәртібін бекітеді.
Стандарт ережелері мемлекеттік басқару органдарымен, стандарттау бойынша техникалық комитеттермен, ғылыми-техникалық, инженерлік, қоғамдық ұйымдар және бірлестіктермен, ұйымдастырушылық-құқықтық формаларға, бағынушылығы мен азаматтылығына тәуелсіз мемлекеттік стандарттарды құрастыру жұмыстарына қатысатын басқа да заңды және жеке тұлғалармен қолданылуға тиісті.
Стандарт жобаларын құрастыруды ҚР-ның мемлекеттік стандарттау жоспарларының, техникалық комитет (ТК) жұмыстарының бағдарламасының (жоспарының) және стандарттарды құрастыру бойынша келісім-шарттарының тапсырмасымен сәйкес немесе өз еркімен стандарттау бойынша ТК, мемлекеттік басқару органдары, басқа да заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады.
Стандарттарды құрастыру кезінде ҚР-ның әрекеттегі құжаттарды: заңнамаларды, мемлекеттік стандарттау жүйесінің стандарттарын, техникалық регламенттерді, республикада қызығушылық тудыратын шет елдердің халықаралық, аймақтық және ұлттық стандарттарын басшылыққа алу керек.
Стандарттарды құрастыру кезінде ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық, тәжірибелік-технологиялық, жобалық жұмыстардың нәтижелері, патентті зерттеулер нәтижесі және отандық және шетел ғылымының, техника мен технологиясының жетістіктері туралы басқа да мәліметтер пайдаланылады.
Стандарттарды құрастырудың келесі тәртібі қарастырылады:
1 кезең - стандартты құрастыруды ұйымдастыру;
2 кезең- стандарт жобасын құрастыру (алғашқы редакция) және оны келісімдеу;
3 кезең - стандарт жобасының соңғы редакциясын құрастыру және бекітуге беру;
4 кезең - стандартты бекіту және мемлекеттік тіркеу;
5 кезең - стандартты басып шығару.
Ескерту:Құрастырудың түрлі кезеңдерін біріктіруге рұқсат етіледі.
Стандарттарды құрастыру, мәтіндеу, көркемдеу, мазмұндау және белгілеу ҚР СТ 1.5 - 2008 сәйкес болу керек.
Стандарттарды құрастыру алдында өкілетті орган кәсіпорнына стандарттарды құрастыру бойынша тапсырыстарды дайындап, көрсету керек. Қажет жағдайда стандарттар өз еркімен құрастырылуы мүмкін, осы кезде жұмыста қайталану (дублирование) болмас үшін құрастыру бойынша мәлімет өкілетті органға жіберілу керек.
Мемлекеттік стандарттау бойынша тапсырыстарды дайындау және көрсету, жұмыс жоспарын құрау ҚР 1.7-2003 СТ сәйкес жүргізіледі. Тапсырыста стандарттарды құрастыру қажеттілігінің негізделуі келтіріледі.
Тапсырысқа бастапқы материал ретінде стандарт жобасы немесе стандартты құрастыру бойынша техникалық тапсырма берілу керек.
Құрастырушы-ұйым стандарт жобасын құрастыруды ұйымдастырады.
Жұмыс тобы стандарт жобасын және оның түсіндірме жазбасын (записка) дайындайды[7].
Стандарт жобасының түсіндірме жазбасында келесі ақпарат көрсетіледі:
- сәйкес құжаттардың көрсетілуімен стандарт құрастыру негіздемесі;
- стандарттау объектісінің қысқаша сипаттамасы;
- стандарт жобасының Қазақстан республикасы заңнамасына, техникалық регламенттерге, халықаралық (аймақтық) нормаларға, стандарттарға, ережелер мен ұсыныстарға, сонымен қатар шетел мемлекеттерінің ұлттық стандарттарына сәйкестілігі туралы мәліметтер;
- стандарт жобасының стандарттау бойынша басқа нормативті құжаттармен байланысы туралы мәліметтер және олардың қайта қаралуын, өзгертілуі немесе тоқтатылуы бойынша ұсыныстар;
- стандарт жобасының пікірге жіберу және келісімдеу туралы мәліметтер;
- ақпарат көздері;
- стандарттау объектісінің патентті тазалығы туралы мәліметтер (қажет жағдайда);
- шетел аналогтарымен салыстыру туралы мәліметтер (бар болса);
Қарастыру мен бекіту үшін құрастырушы-кәсіпорын өкілетті органға стандарт жобасының соңғы шығарылымын екі данада (мемлекеттік және орыс тілдерінде) жібереді, олардың біреуі бірінші, құрастырушы-ұйымның жетекшісінің қолы қойылған бірге жіберілетін хаты бар болу керек.
Стандарт жобасына өнім үлгісі, жалпы көрінісінің сызбасы (қажет жағдайда) немесе ірі өнімнің фотосуреті және бір экземплярда келесі құжаттар бірге жіберілу керек:
- стандарт жобасына түсіндірме жазбасы;
- өкілетті орган бекіткен форма бойынша пікір туралы ақпарат;
-стандарт жобасының келісімделгенін растайтын құжаттардың түпнұсқасы;
- стандарт жобасының соңғы шығарылымын қарастыру бойынша жұмыс тобы отырысының хаттамасы (оны өткізген жағдайда);
- қабылдаушы комиссия (дегустациялық комиссия, (көркем-техникалық Кеңес) отырысының хаттамасы немесе өнімді сынау актісі (қажет болса).
Өкілетті орган стандарт жобасын қарастырып, оны бекіту, қайта құрастыруға (жөндеуге) қайтару немесе құрастырудан босату туралы шешім қабылдайды.
Мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган қаулысымен (постановление) әрекетке енгізіледі.
Стандартты әрекетке енгізу күні оны бекіткен уақыттан бастап бір жыл өткеннен кейінгі мерзімнен ерте емес уақытта белгіленеді.
Барлық бекітілген мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган бекіткен тәртіпте мемлекеттік стандарттардың Мемлекеттік реестріне енгізіледі.
Қажет жағдайда мемелкеттік стандарттар құрастырушы-кәсіпорынға қайта құрастыруға немесе құрастырудан босатуға қайтарылуы мүмкін.
Стандарттарды құрастырудан босату себептері болуы мүмкін:
- стандарт жобасының міндетті талаптарға, ҚР-да енгізілген стандарттар мен техникалық регламенттерге сәйкес келмеуі;
- стандартты құрастыру кезінде туындаған келіспеушіліктерді жоя алмау жағдайы;
-егер құрастырылып жатқан стандарт жобасында республика территориясында әрекетінің тоқтатылуы қарастырылмаған жағдайда әрекеттегі мемлекеттік жәненемесе мемлекетаралық стандарттардың талаптары қайталанса.
Өкілетті орган бекітілген мемлекеттік стандарттар туралы ақпаратты ҚР-ның Мемлекеттік стандарттары (ИУ СТ РК) айлық ақпараттық көрсеткіштерде басып шығарады[8].
Бекітілген мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган бекіткен тәртіп бойынша басылып, таратылады.
Стандарттардың тексерілуі мен жаңартылуы экономика, халық қажеттіліктеріне, мемлекеттің қорғаныс жағдайына және халықаралық талаптарға сәйкестілігін қамтамасыз ету мақсатымен жүзеге асырылады.
Егер әрекеттегі мемлекеттік стандарттың 50% жоғары көлемі өзгертуге ұшыраса, әрекеттегі стандарт өзгертулер бекітілген соң бірден қайта қарастырылу керек немесе қайта басылып шығарылу керек[9].
Стандарттың өзгертулерін құрастыру бекітілген тәртіпте жүргізіледі.
Стандартты тексеруді стандарт құрастырушы-ұйым ҚР-ның мемлекеттік стандарттау жоспары бойынша 5 жылда бір рет жүргізеді. Тексеру қорытындысы бойынша стандарттың әрекет ету мерзімін ұзарту, өзгерістер енгізу, қайта қарау немесе тоқтату туралы құрастырушының ұсыныстары көрсетілген акт жасалады.
Тексеру актісі жұмыс тобының отырысында қарастырылады немесе мүдделі, ертерек стандартты келісімдеген ұйымдардың мекен-жайына жолданады. Стандартты тексеру актісі бойынша келіспеушіліктер стандарт жобасы сияқты тәртіпте шешіледі.
Стандартты тоқтату берілген стандарт бойынша өндірілетін өнім шығарылуы (қызмет көрсету, процестердің жүзеге асырылуы) тоқтағанда, берілген стандарт орнына стандарттау бойынша басқа нормативті құжат құрастырылғанда, сонымен қатар халықаралық стандартты тікелей қолдану кезінде жүзеге асырылады.
Стандартты тоқтату қажеттілігі туындағанда құрастырушы Өкілетті органға стандартты тоқтату туралы ұсынысты, орнына қандай құжат әрекет ететіндігі туралы ақпаратты немесе алмастырылусыз стандартты тоқтату туралы ақпаратты жолдайды[9].
1.3ИСО Халықаралық стандарттардың жасалу тәртібі.
Бүкіл әлемде ғылыми-техникалық, технологиялық,экономикалық қызметтердегі және интелектуалды меншіктік саласындағы тауарлармен, қызметпен алмасу және қызметтестікті дамыту процесіндегі бірлестікті қамтамасыз ету мақсатында, стандарттаудын дамуын және шектес қызмет түрлерін стимулдауы,ИСО-ның басты міндетіболып табылады.
ИСО қызметінің тәжірибелік нәтижесі,қол жеткізілген халықаралық келісімдер негізінде, қызмет әр салаларындахалықаралық стандарттардыңдаярлануы, қабылдануы және шығарылуы,болып табылады.Халықаралық келісімдерді даярлау кезінде ИСО өнім (қызмет) өндірушілер, тұтынушылар, үкіметтік орталар, ғылыми-техникалық және қоғамдық ұйымдар сияқты барлық мүдделі тараптардың пікірлерін ескереді.
ИСО жұмысында стандарттау бойынша өздерінің ұлттық ұйымдарының өкілеттілігімен әлемнің 146 елі қатысады, оның ішінде 94 ел ИСО мүшелері, 37 ел корреспондент-мүше және 15 ел жазылып қойған (2003 жылғы мәлімет бойынша) мүшелер болып табылады.
ИСО мүшелері ИСО-ның кез-келген техникалық комитетінің жұмысына қатысуға, стандарт жобалары бойынша дауыс беруге, ИСО кеңесінің құрамына сайлануға және Бас ассамблея отырыстарына қатысуына құқылы[10].
Корреспондент-мүшелер ИСО-ға белсенді жұмыс жасамайды, бірақ жасалып жатқан стандарттар туралы мәліметтерді алуға құқықтары бар.
Корреспондент-мүше болып көбінесе дамып келе жатқан мемлекеттер ұйымдарының өкілдері табылады.
ИСО-ға жазылып қойған мүшелер жарна төлеп халықаралық стандарттаудың жағдайымен танысу мүмкіндігіне ие болады. Жазылған мүшелер дәреже дамып келе жатқан елдер үшін енгізілген.
Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Комитет өкілеттілігімен Қазақстан Республикасы 1994 жылдан бастап ИСО-ның толық мүшесі болып табылады, сондықтан барлық мәселелері бойынша шешім қабылдау және оларды талқылау барысында дауыс қосады.
ИСО-ның қаржылық қоры мүше-елдері жарналарынан, стандарттар және басқа да бұйымдарды сатып өткізу, сондай-ақ қайырымдылық қаржылардан құрылады.
ИСО-ның ұйымдық құрылымы жетекші және жұмысшы органдардан тұрады.
Жетекші органдарға Бас асамблея, ИСО кеңесі және оның комитеттері, ал жұмысшы органдарға -техникалық комитеттер (ТК), қосалқы комитеттер (ҚК)және техникалық кеңестік топтар (ТКТ) жатады.
ИСО-ның жоғарғы органы мүшелер тарапынан тағайындалған лауазымды тұлғалар мен делегаттар жиынтығы - Бас ассамблеяболып табылады. Әрбірмүше үш делегаттан артық ұсынуға құқы жоқ. Корреспондент - мүшелер және жазылған мүшелер бақылаушы дәрежесінде қатысады. Бас ассамблеясессиялары арасындағы үзілістерде, ИСО жұмысына ИСО Кеңесі жетекшілік етеді, оның басында ИСО президенті тұрады.Кеңес үш жылға сайланатын ұлттық стандарттау ұйымдарының өкілдерінің 18 мүшесінен тұрады.Олар, Бас ассамблеяның басын қоспай-ақ, ИСО мүшелеріне кеңес беру немесе оның шешімін тапсыруына арналған сұрақтарды бағыттауға құқылы. Кеңес отырысындағы шешім, отырғандардың дауыс беруі арқылы қабылданады.
Отырыстар арасындағы бос уақытта немесе қажет болған жағдайда, кеңес шешімді хат алмасу жолыменқабылдай алады. Кеңес жанында ИСО-ның техникалық комитеттеріне жетекшілік ететін Атқарушы бюро құрылды.
ИСО Кеңесіне жеті комитеттербағынады: ПЛАКО (техникалық жетекшілік ету бюросы), СТАКО (стандарттаудың ғылыми принциптерін зерттеу жөніндегі комитет), КАСКО (сәйкестік бағалануы жөніндегі комитет), ИНФКО (информациялық жүйе және қызметтер жөніндегі комитет), ДЕВКО (дамып келе жатқан елдерге көмек көрсету жөніндегі комитет), КОПОЛКО (тұтынушы мүдделерін қорғау жөніндегі комитет), РЕМКО (стандартты үлгілер жөніндегі комитет).
1) ПЛАКО (техникалық бюро) - ИСО жұмысын жоспарлайды, жұмыстың техникалық жақтарын ұйымдастыру және үйлестіру бойынша ұсыныстарды дайындайды. ПЛАКО жұмысының аясына техникалық комитеттерді құру және тарату бойынша ұсыныстарды қарастыру, комитеттер айналысуға тиісті стандарттау салаларын анықтау кіреді.
2) СТАКО (стандарттаудың ғылыми қағидаларын зерттеу бойынша комитет) - халықаралық стандарттардың қағидалары және даярлау әдістемесі бойынша ИСО Кеңесіне әдістемелік және ақпараттық көмек көрсетуге міндетті. Комитеттің күшімен стандарттаудың негізге алынатын қағидаларын зерделеу және берілген салада оңтайлы нәтижелерге жету бойынша ұсынымдарды дайындау жүргізіледі. СТАКО сауданы дамыту үшін халықаралық стандарттарды қолдану бойынша семинарлар ұйымдастыру мен және терминологиямен шұғылданады.
3) КАСКО (сәйкестікті бағалау бойынша комитет) 70-ші жылдардың басында, әлемнің барлық елдерінде сертификаттаудың қарқынды дамуына байланысты құрылды, ол өнім, қызмет көрсету, процесстер және сапа жүйелерінің стандарттар талаптарына сәйкестігін растау мәселелерімен шұғылданады, осы қызметтің тәжірибесін зерттейді және ақпараттарды талдайды. Комитет сынау және өнім, қызмет көрсету, сапа жүйелерінің сәйкестігін бағалау (сертификаттау), сынау зертханалары мен сертификаттау бойынша ұйымдардың құзыреттілігін растау бойынша нұсқаулар даярлайды. КАСКО-ның маңызды жұмыс саласы - ұлттық және аймақтық сертификаттау жүйесін өзара мойындау және қабылдауға, сонымен қатар сынау және сәйкестігін растау саласында халықаралық стандарттарды пайдалануға көмектесу. КАСКО МЭК-пен бірге ИСО және МЭК мүшелері-мемлекеттерде кеңінен қолданылатын сертификаттаудың әртүрлі аспекттері бойынша бірнеше нұсқаулар дайындады. Бұл құжаттарда берілген қағидалар сертификаттаудың ұлттық жүйелерінде ескерілген, сонымен қатар әртүрлі аймақтағы елдердің сауда-экономикалық байланысында өзара жеткізілетін өнімдердің сәйкестігін бағалау бойынша келісім жасауға негіз болып табылады. КАСКО сонымен бірге аккредиттеу органдарының жұмыс сапасын бағалау және сынау зертханаларын аккредиттеу бойынша аудиторларға жалпы талаптар құрастыру, сапа жүйелері және өнім сәйкестігінің сертификаттарын өзара мойындау мәселелерімен шұғылданады.
4) ИНФКО (ғылыми-техникалық ақпарат бойынша комитет) - ИНФКО құзыреттігіне ақпараттық қызмет көрсету саласында, маркетингтің мәліметтер базасы, стандарттар және техникалық регламенттер сатуда; стандарттарды және т.б. үндестіру саясатын даярлау бойынша ИСО Бас Ассамблеясына кеңестер беруде; ИСО (ИСОНЕТ) ақпараттық желі қызметін бақылауда және жетекшілік етуде ИСО және ұйым мүшелерінің қызметін байланыстыру мен үндестіру кіреді. Осы негізгі міндеттерінен басқа ИНФКО ақпараттық қызметке байланысты зор жұмыс атқарады: стандарттау бойынша ақпараттық орталықтар ұйымдастырудың және олардың жұмыстарының нұсқауларын даярлайды; ақпараттық және маркетингтік қызмет көрсету нарықтарын зерттейді және талдайды; ақпараттарды жинау, сақтау, іздеу, алмастырдыңу жалпы қағидалары бойынша ұсынымдар құрастырады және таратады және т.б. ИНФКО жақын арада стандарттар туралы халықаралық электрондық ақпараттық қызмет құру бойынша ұсынымдар даярлауды, ақпараттарды қағаз және электронды тасымалдағышта авторлық құқықты қорғау бойынша жалпы жетекші қағидалар даярлауды, халықаралық стандарттау саласында маркетингті стратегиялық жоспарлау, соның ішінде комитеттің өз қызметін жетілдіруге байланысты міндеттерді шешуді көздеп отыр.
5) ДЕВКО (дамып келе жатқан елдерге көмек көрсету бойынша комитет) - дамып келе жатқан елдердің стандарттау саласындағы сұрауларын зерттейді және берілген салада осы елдерге көмек беру бойынша ұсынымдар даярлайды. ДЕВКО-ның басты функциялары: а) дамып келе жатқан елдердегі стандарттаудың барлық аспекттерін кең ауқымда талқылауды ұйымастыру, дамыған елдермен іс-тәжірибе алмасу үшін жағдай туғызу; б) дамыған елдердің әртүрлі білім орталықтары базасында стандарттау бойынша мамандар дайындау; в) дамып келе жатқан елдерде стандарттаумен шұғылданатын ұйымдар мамандарының танысу сапарларына жәрдемдесу; г) дамып келе жатқан елдер үшін стандарттау бойынша оқу құралдарын дайындау; д) стандарттау және метрология саласында өнеркәсібі дамыған және дамып келе жатқан мемлекеттердің екі жақты дамуын ынталандыру. Осы бағыттарды ДЕВКО БҰҰ-мен бірігіп қызмет етеді. Бірлесе жұмыс істеу нәтижесінің бірі халықаралық білім орталықтарының құрылуы мен жұмыс істеуі болды.
6) КОПОЛКО (тұтынушылардың мүдделерін қорғау бойынша комитет) - тұтынушылардың мүдделерін қамтамасыз ету мәселелерін және осыған стандарттау арқылы көмек көрсету мүмкіндіктерін қарастырады; б) стандарттау саласында тұтынушыларды оқыту бойынша бағдарламаларды құрастырғанда және стандарттарды құрастырғанда тұтынушылардың қатысу тәжірибесін жинақтап қорытады, оларға халықаралық стандарттар туралы қажетті ақпараттарды жеткізеді. Бұған мерзімді басылымдар, халықаралық және ұлттық стандарттар тізімі, сондай-ақ тұтынушыларға пайдалы нұсқаулар: "Тұтыну тауарларын салыстырмалы сынау", "Тұтынушылар үшін тауарлар туралы ақпаратар", "Тұтыну тауарларының пайдалану сипаттамаларын стандартты өлшеу әдістерін даярлау" және т.б. септігін тигізеді. КОПОЛКО қауіпсіздік стандарттарын дайындау бойынша ИСО\ХЭК нұсқауын даярлауға қатысты.
7) РЕМКО (стандарттық үлгілер бойынша комитет) - стандарттық үлгілерге (эталондарға) тиісті мәселелер бойынша сәйкес нұсқаулар даярлау жолымен ИСО-ға әдістемелік көмек көрсетеді. Стандарттық үлгілер бойынша анықтама және бірнеше нұсқаулықтар дайындалған, олар "Халықаралық стандарттардағы стандарттық үлгілерге сілтеме", "Стандарттық үлгілерді аттестаттау. Жалпы және статистикалық қағидалар" және т.б. Бұдан басқа РЕМКО - халықаралық метрологиялық ұйымдармен, бөліп айтқанда, заңнамалық метрологияның халықаралық ұйымымен (ЗМХҰ), стандарттау үлгілері бойынша ИСО қызметін үйлестіруші .
Халықаралық стандарттарды дайындау жөніндегі жұмыстарды техникалық комитеттер (ТК), олардың тарабынан құрылатын қосалқы комитеттер (ҚК) және қызметтің нақты бағыттары бойыншажұмыс атқаратын жұмыс топтары (ЖТ) жүргізеді.
Халықаралық стандарттардың жасалу процедурасыкелесі рет бойынша атқарылады.
Халықаралық стандарттардың жасалуында қызығушылық танытатын ИСО мүшесі, техникалық комитет немесе ИСО Кеңесінің комитеті (немесе ИСО мүшесіне кірмейтін ұйым) ИСО Кеңесіне стандартты жасауға арналған тапсырысты бағыттайды.
ИСО Кеңесінің бас хатшысы Атқарушы бюроға сәйкес келетін ТК құру бойынша ұсыныстарды тапсырады.
Егер Атқарушы бюро, үсынылған стандарт халықаралық маңыздылығын айқындаса, яғни оның көптеген мүшелері сол үшін дауыс береді және олардың бесуі жұмысшы тобының мүшесі болуға мүдделі болады, осы жағдайда стандартты даярлау бойынша техникалық комитет құрылады.
Жұмыс барысындағы барлық мәселелер ТК қызметіне белсенді қатысатын мүшелердің консенсусы негізінде шешіледі.
Консенсусқа жеткеннен соң, стандарт жобасына қатысты ТК оны барлық мүшелердің дауыс берулеріне тарату үшін, орталық секретариатқа тапсырды.
Халықаралық стандарттың жобасы бойынша дауыс беру кезінде консенсус қағидасынан да басқа, ИСО мүдделі тараптардың барлығына түсінікті стандарт әзірлемесі ережелерінің міндетті түрде көрінуін қамтамасыз етеді. Егер жобаны дауыс беруге қатысқан мүшелердің 75% мақұлдаса, ол халықаралық стандарт ретінде көпшілікке ұсынылады.
ИСО техникалық жұмыстарында әлемнің 35 елінен 40 мыңнан астам сарапшы қатысады.
Жыл сайын 800-ге жуық халықаралық стандарттар қайта қаралып, жаңадан қабылданады. Қазіргі уақытта ИСО-ның 14 мыңнан астам стандарты қабылданды.
Техника әр түрлі салаларында даярланған стандарттар, келесі бөліктерін құрады: машина жасау- 29,5%, химия- 5,4%, металдық емес бұйымдар-12,2%, қазбалар және металдар- 9,1% ақпараттық техника- 8,8%, арнайы техника- 3%, денсаулық сақтау және медицина- 3,3%, негіз салушы стандарттар- 3,3%, қоршаған орта- 3%, тауарларды буып-түю және тасымалдау- 18% және т.б[11].
ИСО стандарттары әлемнің барлық елдері арасында тауарлармен, қызметтермен және идеялармен алмасуды едәуір жеңілдетуге және өнімдерге орнатылғантехникалық талаптарды жан-жақты қарастырған құжат болып табылады. Ол,техникалық мәселелер бойынша техникалық комитеттер жауапкершілікпен қарауы негізінде, консенсуске жетуімен түсіндіріледі. ТК төрағаларына жеке жауапкершілік міндеттелінеді.
ИСО стандарттарының мазмұны ұлттық стандарттармен салыстырғанда, олардың ішінен 20% жуығы ғана нақты өнімге деген, талаптарың енгізілуімен ерекшеленеді.ИСО стандарттарының негізгі бөлігі қауіпсіздік, өзара ауыстырымдылық, техникалық сәйкестілік пен сиымдылық, өнімді сынау әдістері және басқа да жалпы әдістемелік мәселелерге бағытталған.
Сонымен, ИСО халықаралық стандарттарының пайдаланылуының ерекшелігі, ол саудадағы елдер өз-ара тауарға деген нақты техникалық талаптарды келісім-шарттарда белгіленуін талап етеді[11].
ИСО-ның халықаралық стандарттары қатысушы елдерге міндетті түрде қажет болу дәрежеге ие емес, яғни әрбір ел оларды тұтас қолдануға, тарауларын бөліп қолдануға немесе мүлдем қолданбауына құқылы. Оларды қолдану туралы мәселенің шешімі көбінесе еңбектің халықаралық бөлінуінде қатысу деңгейімен және оның сыртқы сауда жағдайымен байланысты. Алайда, өнім дайындаушылар әлемдік ңарықтағы өткір бәсекелестік жағдайына өз бұйымдарының жоғары бәсекеге қабілеттілігін жоғалтпауға тырыса отырып, халықаралық стандарттарды пайдалануға мәжбүр болып отыр. Шетел мамандарының бағалаулары бойынша өндіріс жағынан дамыған елдер (мысалы, Нидерланды, Швеция, Бельгия, Австрия, Дания) ИСО стандарттарының барлық қорының 80% қолданады. Бұл елдер халықаралық стандарттар әрекет ететін салаларда ұлттық стандарттарды құрмауға талпынады.
ИСО мемлекет-мүшелері үшін, ұлттық стандарттың негізінде халықаралық стандарт қабылдап қолдануы, үлкен жетістік болып табылады.
ИСО сонғы жылдары қызметті және сапаны камтамасыз ету жуйесі саласындағы халыкаралық стандарттауға көп көңіл бөліп жүр. Сапа мәселесін шешуге бірдей кұрал табу мақсатымен Сапаны басқару және сапамен камтамасыз ету 176 ТК кұрылды. Оның міндеті сапаны қамтамасыз ету жүйелерінің негізін салушы үстанымдардың стандартталуы мен үйлесімділігін табу болып табылады. АҚШ, Франция, Ұлыбритания және т.б. елдердің ұлттық тәжірибелерінің қарастыру негізінде 1987 жылы ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттар жасалып жарыққа шықты, кейін ИСО І4000 және ИСО 17025 сериялы стандарттар әзірленді.
ИСО ВТО мен стратегиялық серіктестікті белгіледі. ВТО мүшелері болып табылатын немесе мүшесі болуға мүдделі барлық елдер, халықаралық стандарттау мәселелерімен таныс болып, халықаралық саудаға өз үлестерін қосуы керек[12].
2.1 Сапа менеджмент жүйесі
Менеджмент - (ағылшыншамanage - басқару, меңгеру, ұйымдастыру) ұйымда немесе кәсіпорындажұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік, оның ішінде білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы.[13]
Меджмент - жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, бақылау, ынталандыру сияқты қызметтерді атқарады. Ғылыми менеджменттің негізін салушы белгілі ағылшын ғалымы Фредрик Уинстоу Тэйлор (1856 - 1915). Оның еңбекті ұйымдастыру және өндірісті басқару жүйесі алғаш рет АҚШ-та XIXғасыр мен XX ғасыр тоғысында кең пайдаланыла бастады. Қазіргі замандағы менеджмент, негізінен, барлық экономикалық мектептердің тәжірибелері мен бағыттарының жетістіктерін қорытындылау арқылы дамуда. Менеджмент мақсат қоюға, жоспарлауға және саясатты қалыптастыруға міндетті. Ол үшін болжам жасайды. Менеджмент бойынша дәлелденген және жоспарланған операциялары бар ұйымдық құрылым жасау, адамдар арасында міндеттерді бөлу және жауапкершілік деңгейді белгілеу, нұсқау шығару мақсатында әр түрлі шешімдер қабылданады. Қазақстандаменеджмент қағидаттары, тәсілдері, амалдары нарықтық экономиканың өркендеуіне сай кеңінен таралған[14].
Нарықтық экономикадаменеджментфирманы басқарудың негізгі формасы болады. Менеджментшешімдер қабылдап, оларды орындауға бағытталған жүйе. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарынпайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру кезделеді.
Менеджменттіңпайда болуы корпоративтік кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Осы болмыста, фирманың мүліктерін басқару қызметі меншік иесінің өкіліне -- менеджерлергекөшеді.
Менеджер деп акционерлердіңпайда алуын мақсат ететін, ақы алып фирма қызметкерін ұйымдастыратын жалдама жұмысшылар аталады.
Өндірістің тиімділігінжоғарылатуға мүмкіндік тудырған еңбекті рационалдау мен оньің қарқындылғын арттыру шарттарын ашқан Тейлор болды. Бұның пікірі бойынша, осы мақсатқа жету үшін басқару саласында төрт қызмет орындалуы керек: мақсатты таңдап белгілеу, мақсатқа жету құралдарды тандау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау.
А.Файоль бойынша, менеджердіңміндеті: болжау, ұйымдастыру, жарлық ету (жүргізу), келістіру, бақылау.
Осы заманда менеджменттің төрт қызметі аталады: жоспарлау,ұйымдастыру, мотивациялау, бақылау:
Жоспарлауфирманың іс-әрекеттерінің мақсаттарын, оларға жетудің басты бағыттары мен құралдарын анықтауды (белгілеуді) тілейді. Бизнес-жоспар -- жоспарлаудыңнегізгі элементі.
Есеп беру құжаты және инвестициялардыңбасты дәлелі болатын осы бизнес-жоспар, фирма дамуының кешендік жоспарын жасаудың мақсаты -- басқарушыларға фирманың жағдайы туралы толық мәлімдеме беру болады. Бизнес-жоспарды жан-жақты дәлелдеп жасау инвесторларжағынан олардың инвестицияларының тұрақты болатындығына және компанияның басқарушыларына сенімділік тудыруды көздейді. Бизнес-жоспар3 -- 5 жылға жасалады. Ол мына бөлімдерден тұрады:
- нарыққа талдау жүргізу және маркетингтікстратегия;
- өнімдікстратегия;
- өндірістікстратегия;
- фирманыбасқару жүйесінің және меншіктің дамуы;
- қаржылық(экономикалық) стратегия.
Өздерінің даму дәрежесіне байланысты, әрбір жеке фирмаларжоспардың жекеленген бөлімдеріне бірдей маңыз бермейді. Жұмысқа жаңадан кіріскен фирмалар қаржылық стратегияға назарын кебірек аударады.
Дамыған, қалыптасқан фирмаларкөбінесе өнімдік және өндірістік стратегияның қамын ойлайды. Көпшілік үшінбизнес-жоспарқысқаша рефератпен толықтырылады[15].
Ұйымдастыруға фирманың құрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің озара өсері мен үйлесімдігін қамтамасыз ету жатады.
Ұйымдастыруға фирманыңқұрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің өзара өсері мен үйлесімдігін қамтамасыз ету жатады.
Мотивацияға жұмыскерлердіңеңбеккедеген ішкі ынтасын оятып жандандыру жатады. Осы бөлімде экономикалыққана емес, психлогиялықаспект орын алады.
Бақылауғажоспарланған нәтижелер мен нақты қол жеткен нәтижелердің сәйкестігін анықтау және фирмақызметеріне түзету енгізу жатады.
Менеджмент құрылымы үш бөлімнен түрады:
-өндірістік менеджмент;
-қаржы менджменті;
-нарықтық (өткізу) менеджмент, немесе, маркетинг.
Өндірістік менеджмент белгілі көлемде, белгіленген сапада, келісімді мерзімде және шығындарды барынша төмен жүмсап, тауарлар өндірумен айналасатын басқарушы қосалқы жүйе болып табылады.
Қаржы менеджменті фирманың қаржы құралдарының қалыптасуын табыстардың барынша мол болуын жөне шығындардың барынша аз болуын қамтамасыз ететін қосалқы жүйе[16].
Нарықтық менеджмент -- маркетинг -- бұл нарыққа бағытталған фирманың коммерциялық қызметтерін басқару болады. Маркетинг (ағылшынша market -- нарық) нарықтарды тандау үшін, нарыққа кірудің уақытты мен әдістері үшін, жаңа өнім жасалуы үшін, тауардың нарықтағы жылжуы үшін, баға саясаты үшін жауапты болады. []
Менеджменттің жалпы сапасы
Менеджменттің жалпы сапасы - ұйымдардағы стратегияның, үрдістің және мәдениеттіңөзгертілуі арқылы толассыз жетілуді басқару техникасы.[5]
Педагогикалық менеджмент
Педагогикалық менеджмент оқу-тәрбие,оқу-таным үрдісінің және білім берудің бүкіл жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған, оларды басқарудың принциптері, әдістері, ұйымдастыру нысандары мен технологиялық тәсілдерінің кешені.
Mаман-аудиторлар
Талдаумен маман-аудиторлар айналысады. Кейде фирманың өз құрамында аудиторлар болады, бірақ көбінесе олар сырттан шақырылады.
Олардың кызметі -- фирманың нарықтық позицияларының мықтылығы (сенімділігі, тұрақтылығы) туралы ресми қорытынды жасау. [15]
Қазіргі кезде елдегі кәсіп-орындарға халықаралық стандарт - тарды пайдалану, соның ішінде, әсіресе, сапа менеджменті жүйесі бойынша 9000 стандарттар топ-тамасын жаппай енгізу мәселесіне мемлекет тарапынан баса назар аударылуда. Оның айқын көрінісі менеджмент жүйелері бойынша халықаралық стандарттарды қолданудың барлық алғышарттары жасалуында. Мәселен, кәсіпорындарда қажетті заңнамалық база құрылып, мемлекеттік қолдау тетіктері анықталды.Сонымен қатар, менеджмент жүйелерін әзірлеу, енгізу жөнінен тәжірибе жинақталып, менеджмент жүйесін даярлап енгізу және сертификаттау бойынша білікті кеңесшілер мен сарапшы-аудиторлар тобы қалыптасып, көптеген кәсіпорын басшылары халықаралық стан-дарттарды, соның ішінде сапа менеджменті жүйесін енгізудің пайдасы мен қажеттілігін то-лықтай түсіне бастады[17].
Бүгінде дүние жүзінде меджмент жүйелеріне талаптар белгілейтін бірнеше стандарт бар. Оларға ІSO 9000 (сапа менедж-мент жүйелері немесе СМЖ), ИСО 14000 (экологиялық менеджмент), ОHSAS 18000 (өндіріс қауіпсіздігі және денсаулық сақтау), HASSP нормалары және ИСО 22000 (тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі), SA 8000 (әлеуметтік және этикалық менеджмент) стандарт топтамалары жатады.
Техникалық реттеу және мет - рология комитетінің мәліметіне сүйенсек менеджмент жүйесі бойынша сертификаттаудан өткен кәсіпорындар саны 2010 жылдың бірінші мезгілінде төмендегідей болды:
ИСО 9001 - 2662
ИСО 14001 - 193
ОHSAS 18001 - 135
ИСО - 22000 - 43
Жоғарыдағы мәліметтерге қарағанда кәсіпорындар СМЖ енгізу мәселесіне артықшылық беретіні байқалады. Алайда, экология, денсаулық сақтау, жұмыс берушілердің әлеуметтік жауапкершілігіне т.б. қатысты менеджмент жүйелерін ескермеу кәсіпорын жұмысын толыққанды ете алмайды. Себебі, СМЖ кәсіпорынның жалпы менеджментінің бір ғана бөлігі болып табылады. Жалпы, менеджментке сонымен бірге "Қаржы менеджменті", "Қызметкер менеджменті", "Инновациялық менеджмент", "Хорлар менеджменті", "Ақпараттық қауіпсіздік", "Өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қорғау" т.б. менеджменттер қамтылады.
Біздің елдің кейбір кәсіпорындары бірнеше халықаралық стандарт талаптарына сәйкесетін менеджмент жүйелерін енгізу жөнінен алғашқы қадамдар жасай бастады. Халықаралық стандарттардың құрылымы оларды ме - неджменттің бірлескен жүйесіне (интеграциялық жүйеге) біріктіруге мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде дүниежүзілік тәжірибеде интеграцияланған менеджмент жүйесіне (ИМЖ) негізінен сапа менеджменті, экологиялық ме - неджмент, өндірістік қауіпсіздік және денсаулық сақтау менеджменті, әлеуметтік жауапкершілік менеджменті қатарлы менеджменттер қамтылуда.
Сапа менеджменті жүйесін енгізген кәсіпорындар соған қоса біртіндеп басқа менеджменттерді енгізу арқылы немесе барлық менеджмент жүйелерін кешенді түрде біріктіре отырып толықтай интеграцияланған менеджмент жүйесін (ИМЖ) құруды жүзеге асыруына болады. Интеграцияланған менеджмент жүйесін құру ИСО 9000 стандарттар топтамасы қағидаларына негізделуі тиіс. Яғни интеграцияланған менеджмент жүйесін енгізудің базалық қағидалары ретінде үрдістік және жүйелік тәсіл, басшының озықтығы, қызметкерлерді тарту (жұмылдыру) принциптерін негізге алу қажет[18].
Менеджмент саласы бойынша Еуропа мен Америка компанияларының тәжірибелеріне қарағанда компания өзінің менеджмент жүйесіне ИСО 9001 стандартын біріктіре отырып ұйымның барлық іс қызметін қамтыған менеджмент жүйесін құра алады. Бұл дегеніміз, шын мәнінде интеграцияланған менеджмент жүйесінің негізі болып табылатын жаппай сапа басқару қағидасын жүзеге асыру деген сөз (TQM - Total Qualіty Management).
TQM-нің ИСО 9000 стандарттар топтамасынан негізгі айырмашылығы оның сапаны арттыруда белгілі бір деңгейге жеткен кәсіпорын үшін бейімделгендігінде. Ал ИСО 9000 стандарттар топтамасының мақсаты сапаны қамтамасыз етудің алғашқы кезеңдерін (деңгейін) бағындыру болып табылады. Сапаны жаппай басқару кез келген мекемені басқарудың жаңа тәсілі. Ол кәсіпорынның барлық қызметкелерін қатыстыра отырып, тұтынушы талаптарын қанағаттандыру арқылы ұйым қызметкелері мен қоғамға тұтастай пайда келтіруге бағытталған. Интеграцияланған менеджмент жүйелерін енгізу кезінде жүйеге қамтылатын әрбір стандарт мазмұндық және тәжірибелік жетістігімен ерекшеленетіндігін ескеру қажет. Сондықтан олардың талаптарын орындай отырып, кәсіпорын өз бағдарламасының кем дегенде ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие бола алады. Интеграцияланған менеджмент жүйесінің келесі артықшылығы егер кәсіпорын өндіруші болатын болса, сонымен қатар халықаралық стандарт талаптарын толықтай орындай алса онда ол кәсіпорын әлеуетті тапсырыс беруші үшін неғұрлым беделді де тартымды болып саналады. Себебі, ол кәсіпорынға сапа менеджменті стандарттарымен қоса экологиялық стандарттар мен өндіріс қауіпсіздігінің стандарттары енгізілген. Бұл дегеніміз, кәсіпорын ұжымы - ның қоғамдық жауапкершілігінің жоғары екенін айғақтайтын көрініс болып табылады. Аталған менеджмент жүйесін енгізу нәтижесінде көзделген мақсаттар жүзеге асуы тиіс. Егер олай болмаған күнде оның себептерін анықтау қажет. Мүмкін, стандарттарды енгізу үрдісі дұрыс жүргізілмеген болар немесе қандай бір себептерден біріктірілген менеджмент жүйесінің тиімділігі төмендеген болуы мүмкін. Сондықтан кәсіпорын өз мақсатын жүзеге асыру жолында, яғни нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру жолында қомақты табыстарға жету үшін ең әуелі жасандылықтан аулақ бола отырып, шынайы ынта-жігерімен, дұрыс іс-қимыл жасағанда ғана өз мақсатына жете алады[19].
Менеджмент жүйесін енгізіп, оның нәтижелілігін арттыруда басшылықтың рөлі аса жоғары болып табылады. Білікті басшы кәсіпорынның болашақ межесін айқын болжай отырып, нақты идея - арды жоспарлау арқылы олар - дың орындалуына ұжымның барлық мүшелерін тартып, жұмылдыра алады. Бұл жерде, әсіресе, адами фактордың маңыздылығына баса назар аударылуы тиіс. Егер басшы адам өз қызметкерлерінің жағдайын жақсартуға көңіл бөлмесе онда оларға сапаны жақсарту жөнінен қатаң талап қоя алмайды. Тіпті қойса да оның орындалуы ойдағыдай бола бермейді. Себебі, ұжым ішінде көңіл-күйі орташа, жұмыс нәтижесіне деген қызығушылығы мен ынта-жігері жеткіліксіз жұмысшы, қызметкердің жұмыс өнімділігі де мардымды болмайды.
Сапа менеджменті жүйесінің негізін қалаушылардың бірі доктор Джуранның ұстанымы бойынша сапа тұтынушыға бейімделу және қызметкерлерді қанағаттандыру дәрежесімен айқындалуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда кәсіпорынның алдына қоятын стратегиялық мақсаттары тұтынушымен тығыз қарым-қатынас орнату, инновация енгізу, шығынды азайту, сапаны арттыру арқылы бәсекелестік бәйгесінде алға озу болып табылады.
Кәсіпорынның мақсаты мен міндетін айқындай отырып ұзақ мерзімді жоспар, бағдарламасын әзірлеуші ретінде ұйым жетекшілері менеджмент жүйе - сін әзірлеу, енгізу және үздіксіз жақсарту жұмыстарына қатысты жеке ба - қылауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Әр түрлі категориялар стандарттары
Стандарт, үлгіқалып(ағылш.Standard - өлшем, үлгі, өлшегіш) - басқа ұқсас нысандарды, заттарды салыстыру үшін бастапқы үлгі ретінде қабылданатын үлгі, эталон, модель; құзыретті орган қабылдаған, шама өлшемін, терминдерді және олардың анықтамасын, өнімге және өндіріс үдерістеріне қойылатын талаптарды, адамдардың қауіпсіздігін, материалдық құндылықтардың сақталуын, т.б. айқындайтын нормативтік-анықтамалық құжат; кең мағынада өзіне ұқсас басқа нысандармен салыстыру үшін қолданылатын негізгі үлгі, эталон, модель; мүдделі жақтардың келісуі негізінде дайындалған және әр түрлі іс-әрекеттің немесе оның нәтижесіне қатысы бар ережелерді, жалпы принциптерді немесе сипаттамаларды жалпыға бірдей және дүркін-дүркін пайдалану үшін белгілейтін таңылған стандарттау, метрология мен сертификаттау женіңдегі органмен бекітілген құжат.[1]
Стандарт ғылым, техника, өндіріс, практик. тәжірибе саласындағы отандық және әлемдік жетістіктерді көрсетеді және сонымен бірге оларды тиісті қызмет салаларында енгізудің директивасы болып табылады. Мемлекеттік стандарттың міндетті талаптары меншік нысандары мен идаралық бағыныстылығына қарамастан барлық кәсіпорындарға, сондай-ақ кәсіпкерлік қызметпен айналысатын азаматтарға да қойылады. Халықаралық стандарт халықаралық ұйым қабылдаған және белгілі бір саладағы негізгі талаптарды, нормалар мен ережелерді белгілейтін нормативтік-техникалық құжат болып табылады.
Стандарттаудың белгілі бір жүйесінің ішінде стандарттар мына тақырыптарға бөлінеді:
- сапа стандарты
- әлеуметтік стандарт
- білім беру стандарты
- техникалық талаптады орнататын стандарт
- еңбек қауіпсіздігі стандарты
- құжаттарды дайындау стандарты
- экологиялық стандарт және т.б.
Стандарт -- бұл қағида бойынша көптеген мүдделі жақтардың елеулі мәселелерге қарсылық білдіруді сипаттайтын, келісуішлік негізінде әзірленетін және танылған органдардың бөкітетін норматитік құжаты. Бұл жалпыға бірдей және қайта пайдалану ережесі үшін стандарттаудың белгілі бір объектілердің жалпы принциптері, мінездемесі, талаптары және әдістері белгіленуі мүмкін. Сол сияқты белгілі салаларды тәртіпке келтіруді оңтайлы деңгейге жетуге бағытталады.
Республикада қолдапылып жүрген стандарттың жүйе құқықтық және әлеуметтік экономикалық мақсаттарды көздейді:
Біріншіден, заңдылық тәртіпке сәйкес тұтынушылардың және үкіметтің мүдделерін және өнімнің сапасы, қоршаған табиғи ортаны, өмір қауіпсіздігін, халықтық денсаулығын қорғауды қамтамасыз етеді.
Екіншіден, өндірісті әзірлеуде, өнімді пайдалануда техникалық бірлікке кепілдік береді.
Үшіншіден,стандарттың жүйе әлеуметтік-экономикалық бағдарламалардың, жобалаудың нормативтік-техникалық базасы ретінде қызмет етеді.[[][2]]
Стандарттау -- бұл ең ұтымды нормаларды табатын қызмет, ал содан соқ стандарттың үлгілерді, нұсқауларды өнімді әзірлеудегі талап әдістемелерді нормативтік құжаттарға тағайындап қояды. Стандарттаудың басты міндеті халық шаруашылығының, халықтық еліміздің базасының, экспорт мұқтажы үшін шығарылған өнімге үдемелі талаптарды анықтайтын, сол сияқты осы құжаттарды дұрыс пайдалануды бақылау нормативтік-техникалық жүйе жасау болып табылады.
Стандарттау - нақтықойылып отырған жәнеықтималміндеттерге қатысты көпшілікке ортақ, көп мәрте және ерікті пайдалану үшін ережелер белгілеу арқылы өнімге, көрсетілетін қызметке және процестергеқойылатын талаптарды ретке келтірудің оңтайлы деңгейіне қол жеткізуге бағытталған қызмет. Стандарттаудың негізгі мақсаттары мыналар болып табылады:
- өнімге, процестерге (жұмыстарға), қызмет көрсетулерге нормалар, ережелер мен сипаттамалар белгілеу;
- өнім, процестер, көрсетілген қызметтердегі адамдар өмірі, денсаулығы, мүліктер үшін қауіпсіздігін, қоршаған ортаның қорғалуын қамтамасыз ету.
- өнімнің техникалықжәне ақпараттық сыйысымдылығын, сондай-ақ өзара алмасымдылығын қамтамасыз ету;
- өнімнің, процестердің, қызмет көрсетулердің сапасын ғылыми-техникалық даму деңгейімен сәйкестендіру жәнесапамәселелерінде тұтынушылардың мүдделерін қорғау;
- өлшемдербірлігін қамтамасыз ету;
- ресурстардың барлық түрін сақтау және ұтымды пайдалану;
- елдің қорғаныс қабілеті мен жұмылдырушылық әзірлігін қамтамасыз ету;
- табиғи және техногенді апаттармен басқа да төтенше жағдайлардың туындау қаупін ескере отырып, шаруашылық объектілердің қауіпсіздігін қамтамасыз ету[3].
Стандарттау саласындағы нормативтік құжаттар - стандарттау жөніндегі қызметтің әр түріне немесе оның нәтижелеріне қатысты нормаларды, ережелерді, сипаттамаларды, принциптерді белгілейтін құжаттар. Стандарт - уәкілетті орган көздеген тәртіппен бекітілген, көп мәрте және ерікті пайдалану мақсатында техникалық реттеу объектілеріне ережелерді, жалпы принциптер мен сипаттамаларды белгілейтін құжат. Қолдану өрісіне байланысты стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар әр түрлі санаттарға бөлінеді: халықаралық стандарттар, өңірлік стандарттар және техникалық-экономикалық ақпарат жіктеуіштері, стандарттау жөніндегі ережелер мен ұсынымдар, ҚазақстанРеспубликасының мемлекеттік стандарттары мен техникалық-экономикалық ақпарат жіктеуіштері, ұйымдар стандарттары, Қазақстан Республикасының стандарттау жөніндегі ұсынымдары, шет мемлекеттердің ұлттық стандарттары жатады. Ереже - міндетті түрде қолданылуға тиісті жұмысты жүргізудің ұйымдық-техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін белгілейтін құжат. Ұсыныстар - ерікті түрде қолданылатын жұмысты жүргізудің ұйымдық-техникалық және жалпы техникалық жағдайларын, тәртібін, әдістерін белгілейтін құжат. Норма - қамтамасыз етуге тиісті сандық және сапалық критерийлердібелгілейтін жағдай (ИСОМЭК). Техникалық-экономикалық ақпараттың мемлекеттік жіктеуіші - техникалық-экономикалық ақпарат объектілерініңжіктеу топтарының кодтары мен атауларының жүйеленген жиынтығын білдіретін құжат.
Қолдану аясына байланысты ажыратылатын стандарттар стандарт категориясы деп аталады. Стандарттар мынадай категорияларға бөлінеді:
- мемлекеттік стандарттар - ҚР СТ;
- халықаралық стандарттар - ИСО;
- мемлекетаралық стандарттар - ГОСТ;
- ұйымдар стандарттары;
- ұлттық стандарттар;
- шетел мемлекеттері ұйымдарының стандарттары.
ҚР мемлекеттік стандарты (ҚР СТ) - міндетті және (немесе) ұсынылатын талаптары бар және тұтынушылардың кең шеңберіне түсінікті стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті орган бекіткен стандарт[[4][]].
Мемлекеттік стандарттар өнімдерге, үрдістерге (жұмыстар), көрсетілетін қызметке, ұйымдастырушылық-әдістемелік және жалпытехникалық сипаттағы нормалар және талаптарға даярланады, мысалы: стандарттау бойынша жұмысты ұйымдастыру; өндіріске өнімді даярлау және қою; техникалық, басқарушылық, ақпараттық-библиографиялық құжаттамаларды ресімдеу тәртіптері; метрологиялық жалпы ережелер және т.б.
Мемлекеттік стандарттарда дәстүрлі технологиялардың мүмкіндіктерін басып озатын, отандық өнімдер, үрдістер, көрсетілетін қызметтердің бәсекелестігінің болашағын қамтамасыз ететін алдын ала талаптар белгіленеді. Өнімдердің, үрдістердің, қызмет көрсетудің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, қоршаған ортаны, азаматтардың өмірін, денсаулығын және мүліктерін қорғауға арналған, техникалық және ақпараттық сәйкестікті, өнімдердің өзара алмастырылуын қамтамасыз етуге арналған, оларды бақылау әдістерінің бірыңғайлығы және таңбалаудың бірыңғайлығы үшін мемлекеттік стандарттармен белгіленген талаптар мемлекеттік басқару органдарымен, жекеменшіктің формасына қарамай жеке және заңды тұлғалармен сақталуы міндетті деп табылады.
Өнімдердің, үрдістердің, көрсетілетін қызметтердің мемлекеттік стандарттардың міндетті талаптарына сай болуы ҚР Заңнамасы белгілеген ережелер бойынша анықталады.
Мемлекеттік стандарттар мемлекеттік басқару органдарымен, уәкілетті тұлғалармен, стандарттау бойынша техникалық комитеттермен даярланады.
Стандарттаудың мемлекеттік жүйесінің Реестрінде тіркелмеген мемлекеттік стандарттар қолдануға жарамсыз деп саналады.
Мемлекеттік стандарттың белгіленуі индекстен (ҚР СТ), тіркеу нөмірінен және сызықшамен бөлінген қабылданған жылдың соңғы екі санынан тұрады. Тіркеу нөміріндегі алдыңғы нүктелі сандар стандарттар кешенінің (жүйесін) шифрын анықтайды[4].
Халықаралық және аймақтық, шетел мемлекеттерінің ұлттық стандарттарын ҚР мемлекеттік стандарттары ретінде қолданудың қажетті шарттары: ҚР стандарттау, метрология және аккредитация бойынша халықаралық және аймақтық ұйымдарға мүше болуы; ҚР және шетел мемлекеттері арасында стандарттау облысы бойынша әріптестік туралы екіжақты (көпжақты) келісім-шарттың болуы.
Халықаралық стандарт - стандарттау бойынша халықаралық ұйыммен қабылданған және тұтынушыларға кеңінен түсінікті стандарт.
Халықаралық стандарттарды құру бойынша тікелей жұмыстарды техникалық комитеттер жүргізеді.
Стандарттау бойынша халықаралық ұйым - оған мүшелік әрбір елдің стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша сәйкес мемлекеттік органы үшін ашық стандарттау бойынша ұйым.
ИСО ресми тілдері - ағылшын, француз, орыс тілдері. Орыс тіліне ИСО стандарттарының 70% жуығы аударылған. ИСО әділетті және адал ұйым ретінде әлемдік беделге ие, халықаралық ең ірі ұйымдар ішінде мәртебесі жоғары.
Халықаралық стандарттау - барлық елдердің сәйкес органдарының қатысуына ашық стандарттау.
Мемлекетаралық стандарт - міндетті және (немесе) ұсынылатын талаптары бар және олармен тікелей қолданылатын стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық Кеңеспен қабылданған немесе Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы елдерін құрудағы стандарттау және техникалық нормалау бойынша мемлекетаралық ғылыми-техникалық комиссиямен қабылданған стандарт.
Мемлекетаралық стандарттау - мемлекетаралық мүддені көрсететін объектілерді стандарттау.
Ұсынылатын талаптары бар мемлекетаралық стандарттарды қолдану, егер республикада қолданылатын талаптар, техникалық сипаттағы нормалар және ережелері бар техникалық регламенттерде оған сілтемелер бар болса, міндетті болып табылады[5].
ҚР мемлекетаралық стандарттарды қолданысқа енгізу стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша уәкілетті органның қаулысымен жүзеге асады. Мемлекетаралық стандарттар ҚР мүше болып табылатын стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекетаралық Кеңес қабылдаған ережелерге сәйкес қолданылады.
Ұйым стандарты - жеке немесе заңды тұлғамен даярланған нақты бір өнімге, үрдіске (жұмыс), қызмет көрсетуге талаптар белгілейтін және сол жеке немесе заңды тұлға қолданатын стандарт.
Ұйым стандарттары өнімге, қызмет көрсетуге, үрдіске даярлануы мүмкін. Ұйым стандарттарын даярлаушылардың өздері бекітеді. Ұйым стандарттары ҚР қабылданған стандарттар және техникалық регламенттердің міндетті талаптарына қайшы келмеуі керек. Белгіленген міндетті талаптарды сақтамағаны үшін оны бекіткен жеке және заңды тұлғалар жауапқа тартылады. Ұйым стандарттарын даярлаудағы жалпы ережелер, келісімдер, бекітулер және тіркеу стандарттау, метрология және сертификаттау бойынша мемлекеттік уәкілетті органмен белгіленеді.
Шетел мемлекеттері ұйымдарының стандарттарын қолдану көрсетілген стандарттарды қолдануға рұқсат беретін, олардың түпнұсқасын ұстайтын ұйымдармен келісім-шарт (рұқсат) негізінде жүзеге асырылады[6].
1.2 Стандартты құрастыру тәртібі
Стандартты құрастыру тәртібі Мемлекеттік стандарттарды құрастыру тәртібі 1.2- 2002 ҚР СТ келтірілген. Стандарт ҚР-ның мемлекеттік стандарттарының құрастырылу, келісімдеу, бекіту, мемлекеттік тіркеу, басылып шығарылу, жаңартылу (өзгерту, қайта қарау) және тоқтату тәртібін бекітеді.
Стандарт ережелері мемлекеттік басқару органдарымен, стандарттау бойынша техникалық комитеттермен, ғылыми-техникалық, инженерлік, қоғамдық ұйымдар және бірлестіктермен, ұйымдастырушылық-құқықтық формаларға, бағынушылығы мен азаматтылығына тәуелсіз мемлекеттік стандарттарды құрастыру жұмыстарына қатысатын басқа да заңды және жеке тұлғалармен қолданылуға тиісті.
Стандарт жобаларын құрастыруды ҚР-ның мемлекеттік стандарттау жоспарларының, техникалық комитет (ТК) жұмыстарының бағдарламасының (жоспарының) және стандарттарды құрастыру бойынша келісім-шарттарының тапсырмасымен сәйкес немесе өз еркімен стандарттау бойынша ТК, мемлекеттік басқару органдары, басқа да заңды және жеке тұлғалар жүзеге асырады.
Стандарттарды құрастыру кезінде ҚР-ның әрекеттегі құжаттарды: заңнамаларды, мемлекеттік стандарттау жүйесінің стандарттарын, техникалық регламенттерді, республикада қызығушылық тудыратын шет елдердің халықаралық, аймақтық және ұлттық стандарттарын басшылыққа алу керек.
Стандарттарды құрастыру кезінде ғылыми-зерттеу, тәжірибелік-конструкторлық, тәжірибелік-технологиялық, жобалық жұмыстардың нәтижелері, патентті зерттеулер нәтижесі және отандық және шетел ғылымының, техника мен технологиясының жетістіктері туралы басқа да мәліметтер пайдаланылады.
Стандарттарды құрастырудың келесі тәртібі қарастырылады:
1 кезең - стандартты құрастыруды ұйымдастыру;
2 кезең- стандарт жобасын құрастыру (алғашқы редакция) және оны келісімдеу;
3 кезең - стандарт жобасының соңғы редакциясын құрастыру және бекітуге беру;
4 кезең - стандартты бекіту және мемлекеттік тіркеу;
5 кезең - стандартты басып шығару.
Ескерту:Құрастырудың түрлі кезеңдерін біріктіруге рұқсат етіледі.
Стандарттарды құрастыру, мәтіндеу, көркемдеу, мазмұндау және белгілеу ҚР СТ 1.5 - 2008 сәйкес болу керек.
Стандарттарды құрастыру алдында өкілетті орган кәсіпорнына стандарттарды құрастыру бойынша тапсырыстарды дайындап, көрсету керек. Қажет жағдайда стандарттар өз еркімен құрастырылуы мүмкін, осы кезде жұмыста қайталану (дублирование) болмас үшін құрастыру бойынша мәлімет өкілетті органға жіберілу керек.
Мемлекеттік стандарттау бойынша тапсырыстарды дайындау және көрсету, жұмыс жоспарын құрау ҚР 1.7-2003 СТ сәйкес жүргізіледі. Тапсырыста стандарттарды құрастыру қажеттілігінің негізделуі келтіріледі.
Тапсырысқа бастапқы материал ретінде стандарт жобасы немесе стандартты құрастыру бойынша техникалық тапсырма берілу керек.
Құрастырушы-ұйым стандарт жобасын құрастыруды ұйымдастырады.
Жұмыс тобы стандарт жобасын және оның түсіндірме жазбасын (записка) дайындайды[7].
Стандарт жобасының түсіндірме жазбасында келесі ақпарат көрсетіледі:
- сәйкес құжаттардың көрсетілуімен стандарт құрастыру негіздемесі;
- стандарттау объектісінің қысқаша сипаттамасы;
- стандарт жобасының Қазақстан республикасы заңнамасына, техникалық регламенттерге, халықаралық (аймақтық) нормаларға, стандарттарға, ережелер мен ұсыныстарға, сонымен қатар шетел мемлекеттерінің ұлттық стандарттарына сәйкестілігі туралы мәліметтер;
- стандарт жобасының стандарттау бойынша басқа нормативті құжаттармен байланысы туралы мәліметтер және олардың қайта қаралуын, өзгертілуі немесе тоқтатылуы бойынша ұсыныстар;
- стандарт жобасының пікірге жіберу және келісімдеу туралы мәліметтер;
- ақпарат көздері;
- стандарттау объектісінің патентті тазалығы туралы мәліметтер (қажет жағдайда);
- шетел аналогтарымен салыстыру туралы мәліметтер (бар болса);
Қарастыру мен бекіту үшін құрастырушы-кәсіпорын өкілетті органға стандарт жобасының соңғы шығарылымын екі данада (мемлекеттік және орыс тілдерінде) жібереді, олардың біреуі бірінші, құрастырушы-ұйымның жетекшісінің қолы қойылған бірге жіберілетін хаты бар болу керек.
Стандарт жобасына өнім үлгісі, жалпы көрінісінің сызбасы (қажет жағдайда) немесе ірі өнімнің фотосуреті және бір экземплярда келесі құжаттар бірге жіберілу керек:
- стандарт жобасына түсіндірме жазбасы;
- өкілетті орган бекіткен форма бойынша пікір туралы ақпарат;
-стандарт жобасының келісімделгенін растайтын құжаттардың түпнұсқасы;
- стандарт жобасының соңғы шығарылымын қарастыру бойынша жұмыс тобы отырысының хаттамасы (оны өткізген жағдайда);
- қабылдаушы комиссия (дегустациялық комиссия, (көркем-техникалық Кеңес) отырысының хаттамасы немесе өнімді сынау актісі (қажет болса).
Өкілетті орган стандарт жобасын қарастырып, оны бекіту, қайта құрастыруға (жөндеуге) қайтару немесе құрастырудан босату туралы шешім қабылдайды.
Мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган қаулысымен (постановление) әрекетке енгізіледі.
Стандартты әрекетке енгізу күні оны бекіткен уақыттан бастап бір жыл өткеннен кейінгі мерзімнен ерте емес уақытта белгіленеді.
Барлық бекітілген мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган бекіткен тәртіпте мемлекеттік стандарттардың Мемлекеттік реестріне енгізіледі.
Қажет жағдайда мемелкеттік стандарттар құрастырушы-кәсіпорынға қайта құрастыруға немесе құрастырудан босатуға қайтарылуы мүмкін.
Стандарттарды құрастырудан босату себептері болуы мүмкін:
- стандарт жобасының міндетті талаптарға, ҚР-да енгізілген стандарттар мен техникалық регламенттерге сәйкес келмеуі;
- стандартты құрастыру кезінде туындаған келіспеушіліктерді жоя алмау жағдайы;
-егер құрастырылып жатқан стандарт жобасында республика территориясында әрекетінің тоқтатылуы қарастырылмаған жағдайда әрекеттегі мемлекеттік жәненемесе мемлекетаралық стандарттардың талаптары қайталанса.
Өкілетті орган бекітілген мемлекеттік стандарттар туралы ақпаратты ҚР-ның Мемлекеттік стандарттары (ИУ СТ РК) айлық ақпараттық көрсеткіштерде басып шығарады[8].
Бекітілген мемлекеттік стандарттар Өкілетті орган бекіткен тәртіп бойынша басылып, таратылады.
Стандарттардың тексерілуі мен жаңартылуы экономика, халық қажеттіліктеріне, мемлекеттің қорғаныс жағдайына және халықаралық талаптарға сәйкестілігін қамтамасыз ету мақсатымен жүзеге асырылады.
Егер әрекеттегі мемлекеттік стандарттың 50% жоғары көлемі өзгертуге ұшыраса, әрекеттегі стандарт өзгертулер бекітілген соң бірден қайта қарастырылу керек немесе қайта басылып шығарылу керек[9].
Стандарттың өзгертулерін құрастыру бекітілген тәртіпте жүргізіледі.
Стандартты тексеруді стандарт құрастырушы-ұйым ҚР-ның мемлекеттік стандарттау жоспары бойынша 5 жылда бір рет жүргізеді. Тексеру қорытындысы бойынша стандарттың әрекет ету мерзімін ұзарту, өзгерістер енгізу, қайта қарау немесе тоқтату туралы құрастырушының ұсыныстары көрсетілген акт жасалады.
Тексеру актісі жұмыс тобының отырысында қарастырылады немесе мүдделі, ертерек стандартты келісімдеген ұйымдардың мекен-жайына жолданады. Стандартты тексеру актісі бойынша келіспеушіліктер стандарт жобасы сияқты тәртіпте шешіледі.
Стандартты тоқтату берілген стандарт бойынша өндірілетін өнім шығарылуы (қызмет көрсету, процестердің жүзеге асырылуы) тоқтағанда, берілген стандарт орнына стандарттау бойынша басқа нормативті құжат құрастырылғанда, сонымен қатар халықаралық стандартты тікелей қолдану кезінде жүзеге асырылады.
Стандартты тоқтату қажеттілігі туындағанда құрастырушы Өкілетті органға стандартты тоқтату туралы ұсынысты, орнына қандай құжат әрекет ететіндігі туралы ақпаратты немесе алмастырылусыз стандартты тоқтату туралы ақпаратты жолдайды[9].
1.3ИСО Халықаралық стандарттардың жасалу тәртібі.
Бүкіл әлемде ғылыми-техникалық, технологиялық,экономикалық қызметтердегі және интелектуалды меншіктік саласындағы тауарлармен, қызметпен алмасу және қызметтестікті дамыту процесіндегі бірлестікті қамтамасыз ету мақсатында, стандарттаудын дамуын және шектес қызмет түрлерін стимулдауы,ИСО-ның басты міндетіболып табылады.
ИСО қызметінің тәжірибелік нәтижесі,қол жеткізілген халықаралық келісімдер негізінде, қызмет әр салаларындахалықаралық стандарттардыңдаярлануы, қабылдануы және шығарылуы,болып табылады.Халықаралық келісімдерді даярлау кезінде ИСО өнім (қызмет) өндірушілер, тұтынушылар, үкіметтік орталар, ғылыми-техникалық және қоғамдық ұйымдар сияқты барлық мүдделі тараптардың пікірлерін ескереді.
ИСО жұмысында стандарттау бойынша өздерінің ұлттық ұйымдарының өкілеттілігімен әлемнің 146 елі қатысады, оның ішінде 94 ел ИСО мүшелері, 37 ел корреспондент-мүше және 15 ел жазылып қойған (2003 жылғы мәлімет бойынша) мүшелер болып табылады.
ИСО мүшелері ИСО-ның кез-келген техникалық комитетінің жұмысына қатысуға, стандарт жобалары бойынша дауыс беруге, ИСО кеңесінің құрамына сайлануға және Бас ассамблея отырыстарына қатысуына құқылы[10].
Корреспондент-мүшелер ИСО-ға белсенді жұмыс жасамайды, бірақ жасалып жатқан стандарттар туралы мәліметтерді алуға құқықтары бар.
Корреспондент-мүше болып көбінесе дамып келе жатқан мемлекеттер ұйымдарының өкілдері табылады.
ИСО-ға жазылып қойған мүшелер жарна төлеп халықаралық стандарттаудың жағдайымен танысу мүмкіндігіне ие болады. Жазылған мүшелер дәреже дамып келе жатқан елдер үшін енгізілген.
Стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Комитет өкілеттілігімен Қазақстан Республикасы 1994 жылдан бастап ИСО-ның толық мүшесі болып табылады, сондықтан барлық мәселелері бойынша шешім қабылдау және оларды талқылау барысында дауыс қосады.
ИСО-ның қаржылық қоры мүше-елдері жарналарынан, стандарттар және басқа да бұйымдарды сатып өткізу, сондай-ақ қайырымдылық қаржылардан құрылады.
ИСО-ның ұйымдық құрылымы жетекші және жұмысшы органдардан тұрады.
Жетекші органдарға Бас асамблея, ИСО кеңесі және оның комитеттері, ал жұмысшы органдарға -техникалық комитеттер (ТК), қосалқы комитеттер (ҚК)және техникалық кеңестік топтар (ТКТ) жатады.
ИСО-ның жоғарғы органы мүшелер тарапынан тағайындалған лауазымды тұлғалар мен делегаттар жиынтығы - Бас ассамблеяболып табылады. Әрбірмүше үш делегаттан артық ұсынуға құқы жоқ. Корреспондент - мүшелер және жазылған мүшелер бақылаушы дәрежесінде қатысады. Бас ассамблеясессиялары арасындағы үзілістерде, ИСО жұмысына ИСО Кеңесі жетекшілік етеді, оның басында ИСО президенті тұрады.Кеңес үш жылға сайланатын ұлттық стандарттау ұйымдарының өкілдерінің 18 мүшесінен тұрады.Олар, Бас ассамблеяның басын қоспай-ақ, ИСО мүшелеріне кеңес беру немесе оның шешімін тапсыруына арналған сұрақтарды бағыттауға құқылы. Кеңес отырысындағы шешім, отырғандардың дауыс беруі арқылы қабылданады.
Отырыстар арасындағы бос уақытта немесе қажет болған жағдайда, кеңес шешімді хат алмасу жолыменқабылдай алады. Кеңес жанында ИСО-ның техникалық комитеттеріне жетекшілік ететін Атқарушы бюро құрылды.
ИСО Кеңесіне жеті комитеттербағынады: ПЛАКО (техникалық жетекшілік ету бюросы), СТАКО (стандарттаудың ғылыми принциптерін зерттеу жөніндегі комитет), КАСКО (сәйкестік бағалануы жөніндегі комитет), ИНФКО (информациялық жүйе және қызметтер жөніндегі комитет), ДЕВКО (дамып келе жатқан елдерге көмек көрсету жөніндегі комитет), КОПОЛКО (тұтынушы мүдделерін қорғау жөніндегі комитет), РЕМКО (стандартты үлгілер жөніндегі комитет).
1) ПЛАКО (техникалық бюро) - ИСО жұмысын жоспарлайды, жұмыстың техникалық жақтарын ұйымдастыру және үйлестіру бойынша ұсыныстарды дайындайды. ПЛАКО жұмысының аясына техникалық комитеттерді құру және тарату бойынша ұсыныстарды қарастыру, комитеттер айналысуға тиісті стандарттау салаларын анықтау кіреді.
2) СТАКО (стандарттаудың ғылыми қағидаларын зерттеу бойынша комитет) - халықаралық стандарттардың қағидалары және даярлау әдістемесі бойынша ИСО Кеңесіне әдістемелік және ақпараттық көмек көрсетуге міндетті. Комитеттің күшімен стандарттаудың негізге алынатын қағидаларын зерделеу және берілген салада оңтайлы нәтижелерге жету бойынша ұсынымдарды дайындау жүргізіледі. СТАКО сауданы дамыту үшін халықаралық стандарттарды қолдану бойынша семинарлар ұйымдастыру мен және терминологиямен шұғылданады.
3) КАСКО (сәйкестікті бағалау бойынша комитет) 70-ші жылдардың басында, әлемнің барлық елдерінде сертификаттаудың қарқынды дамуына байланысты құрылды, ол өнім, қызмет көрсету, процесстер және сапа жүйелерінің стандарттар талаптарына сәйкестігін растау мәселелерімен шұғылданады, осы қызметтің тәжірибесін зерттейді және ақпараттарды талдайды. Комитет сынау және өнім, қызмет көрсету, сапа жүйелерінің сәйкестігін бағалау (сертификаттау), сынау зертханалары мен сертификаттау бойынша ұйымдардың құзыреттілігін растау бойынша нұсқаулар даярлайды. КАСКО-ның маңызды жұмыс саласы - ұлттық және аймақтық сертификаттау жүйесін өзара мойындау және қабылдауға, сонымен қатар сынау және сәйкестігін растау саласында халықаралық стандарттарды пайдалануға көмектесу. КАСКО МЭК-пен бірге ИСО және МЭК мүшелері-мемлекеттерде кеңінен қолданылатын сертификаттаудың әртүрлі аспекттері бойынша бірнеше нұсқаулар дайындады. Бұл құжаттарда берілген қағидалар сертификаттаудың ұлттық жүйелерінде ескерілген, сонымен қатар әртүрлі аймақтағы елдердің сауда-экономикалық байланысында өзара жеткізілетін өнімдердің сәйкестігін бағалау бойынша келісім жасауға негіз болып табылады. КАСКО сонымен бірге аккредиттеу органдарының жұмыс сапасын бағалау және сынау зертханаларын аккредиттеу бойынша аудиторларға жалпы талаптар құрастыру, сапа жүйелері және өнім сәйкестігінің сертификаттарын өзара мойындау мәселелерімен шұғылданады.
4) ИНФКО (ғылыми-техникалық ақпарат бойынша комитет) - ИНФКО құзыреттігіне ақпараттық қызмет көрсету саласында, маркетингтің мәліметтер базасы, стандарттар және техникалық регламенттер сатуда; стандарттарды және т.б. үндестіру саясатын даярлау бойынша ИСО Бас Ассамблеясына кеңестер беруде; ИСО (ИСОНЕТ) ақпараттық желі қызметін бақылауда және жетекшілік етуде ИСО және ұйым мүшелерінің қызметін байланыстыру мен үндестіру кіреді. Осы негізгі міндеттерінен басқа ИНФКО ақпараттық қызметке байланысты зор жұмыс атқарады: стандарттау бойынша ақпараттық орталықтар ұйымдастырудың және олардың жұмыстарының нұсқауларын даярлайды; ақпараттық және маркетингтік қызмет көрсету нарықтарын зерттейді және талдайды; ақпараттарды жинау, сақтау, іздеу, алмастырдыңу жалпы қағидалары бойынша ұсынымдар құрастырады және таратады және т.б. ИНФКО жақын арада стандарттар туралы халықаралық электрондық ақпараттық қызмет құру бойынша ұсынымдар даярлауды, ақпараттарды қағаз және электронды тасымалдағышта авторлық құқықты қорғау бойынша жалпы жетекші қағидалар даярлауды, халықаралық стандарттау саласында маркетингті стратегиялық жоспарлау, соның ішінде комитеттің өз қызметін жетілдіруге байланысты міндеттерді шешуді көздеп отыр.
5) ДЕВКО (дамып келе жатқан елдерге көмек көрсету бойынша комитет) - дамып келе жатқан елдердің стандарттау саласындағы сұрауларын зерттейді және берілген салада осы елдерге көмек беру бойынша ұсынымдар даярлайды. ДЕВКО-ның басты функциялары: а) дамып келе жатқан елдердегі стандарттаудың барлық аспекттерін кең ауқымда талқылауды ұйымастыру, дамыған елдермен іс-тәжірибе алмасу үшін жағдай туғызу; б) дамыған елдердің әртүрлі білім орталықтары базасында стандарттау бойынша мамандар дайындау; в) дамып келе жатқан елдерде стандарттаумен шұғылданатын ұйымдар мамандарының танысу сапарларына жәрдемдесу; г) дамып келе жатқан елдер үшін стандарттау бойынша оқу құралдарын дайындау; д) стандарттау және метрология саласында өнеркәсібі дамыған және дамып келе жатқан мемлекеттердің екі жақты дамуын ынталандыру. Осы бағыттарды ДЕВКО БҰҰ-мен бірігіп қызмет етеді. Бірлесе жұмыс істеу нәтижесінің бірі халықаралық білім орталықтарының құрылуы мен жұмыс істеуі болды.
6) КОПОЛКО (тұтынушылардың мүдделерін қорғау бойынша комитет) - тұтынушылардың мүдделерін қамтамасыз ету мәселелерін және осыған стандарттау арқылы көмек көрсету мүмкіндіктерін қарастырады; б) стандарттау саласында тұтынушыларды оқыту бойынша бағдарламаларды құрастырғанда және стандарттарды құрастырғанда тұтынушылардың қатысу тәжірибесін жинақтап қорытады, оларға халықаралық стандарттар туралы қажетті ақпараттарды жеткізеді. Бұған мерзімді басылымдар, халықаралық және ұлттық стандарттар тізімі, сондай-ақ тұтынушыларға пайдалы нұсқаулар: "Тұтыну тауарларын салыстырмалы сынау", "Тұтынушылар үшін тауарлар туралы ақпаратар", "Тұтыну тауарларының пайдалану сипаттамаларын стандартты өлшеу әдістерін даярлау" және т.б. септігін тигізеді. КОПОЛКО қауіпсіздік стандарттарын дайындау бойынша ИСО\ХЭК нұсқауын даярлауға қатысты.
7) РЕМКО (стандарттық үлгілер бойынша комитет) - стандарттық үлгілерге (эталондарға) тиісті мәселелер бойынша сәйкес нұсқаулар даярлау жолымен ИСО-ға әдістемелік көмек көрсетеді. Стандарттық үлгілер бойынша анықтама және бірнеше нұсқаулықтар дайындалған, олар "Халықаралық стандарттардағы стандарттық үлгілерге сілтеме", "Стандарттық үлгілерді аттестаттау. Жалпы және статистикалық қағидалар" және т.б. Бұдан басқа РЕМКО - халықаралық метрологиялық ұйымдармен, бөліп айтқанда, заңнамалық метрологияның халықаралық ұйымымен (ЗМХҰ), стандарттау үлгілері бойынша ИСО қызметін үйлестіруші .
Халықаралық стандарттарды дайындау жөніндегі жұмыстарды техникалық комитеттер (ТК), олардың тарабынан құрылатын қосалқы комитеттер (ҚК) және қызметтің нақты бағыттары бойыншажұмыс атқаратын жұмыс топтары (ЖТ) жүргізеді.
Халықаралық стандарттардың жасалу процедурасыкелесі рет бойынша атқарылады.
Халықаралық стандарттардың жасалуында қызығушылық танытатын ИСО мүшесі, техникалық комитет немесе ИСО Кеңесінің комитеті (немесе ИСО мүшесіне кірмейтін ұйым) ИСО Кеңесіне стандартты жасауға арналған тапсырысты бағыттайды.
ИСО Кеңесінің бас хатшысы Атқарушы бюроға сәйкес келетін ТК құру бойынша ұсыныстарды тапсырады.
Егер Атқарушы бюро, үсынылған стандарт халықаралық маңыздылығын айқындаса, яғни оның көптеген мүшелері сол үшін дауыс береді және олардың бесуі жұмысшы тобының мүшесі болуға мүдделі болады, осы жағдайда стандартты даярлау бойынша техникалық комитет құрылады.
Жұмыс барысындағы барлық мәселелер ТК қызметіне белсенді қатысатын мүшелердің консенсусы негізінде шешіледі.
Консенсусқа жеткеннен соң, стандарт жобасына қатысты ТК оны барлық мүшелердің дауыс берулеріне тарату үшін, орталық секретариатқа тапсырды.
Халықаралық стандарттың жобасы бойынша дауыс беру кезінде консенсус қағидасынан да басқа, ИСО мүдделі тараптардың барлығына түсінікті стандарт әзірлемесі ережелерінің міндетті түрде көрінуін қамтамасыз етеді. Егер жобаны дауыс беруге қатысқан мүшелердің 75% мақұлдаса, ол халықаралық стандарт ретінде көпшілікке ұсынылады.
ИСО техникалық жұмыстарында әлемнің 35 елінен 40 мыңнан астам сарапшы қатысады.
Жыл сайын 800-ге жуық халықаралық стандарттар қайта қаралып, жаңадан қабылданады. Қазіргі уақытта ИСО-ның 14 мыңнан астам стандарты қабылданды.
Техника әр түрлі салаларында даярланған стандарттар, келесі бөліктерін құрады: машина жасау- 29,5%, химия- 5,4%, металдық емес бұйымдар-12,2%, қазбалар және металдар- 9,1% ақпараттық техника- 8,8%, арнайы техника- 3%, денсаулық сақтау және медицина- 3,3%, негіз салушы стандарттар- 3,3%, қоршаған орта- 3%, тауарларды буып-түю және тасымалдау- 18% және т.б[11].
ИСО стандарттары әлемнің барлық елдері арасында тауарлармен, қызметтермен және идеялармен алмасуды едәуір жеңілдетуге және өнімдерге орнатылғантехникалық талаптарды жан-жақты қарастырған құжат болып табылады. Ол,техникалық мәселелер бойынша техникалық комитеттер жауапкершілікпен қарауы негізінде, консенсуске жетуімен түсіндіріледі. ТК төрағаларына жеке жауапкершілік міндеттелінеді.
ИСО стандарттарының мазмұны ұлттық стандарттармен салыстырғанда, олардың ішінен 20% жуығы ғана нақты өнімге деген, талаптарың енгізілуімен ерекшеленеді.ИСО стандарттарының негізгі бөлігі қауіпсіздік, өзара ауыстырымдылық, техникалық сәйкестілік пен сиымдылық, өнімді сынау әдістері және басқа да жалпы әдістемелік мәселелерге бағытталған.
Сонымен, ИСО халықаралық стандарттарының пайдаланылуының ерекшелігі, ол саудадағы елдер өз-ара тауарға деген нақты техникалық талаптарды келісім-шарттарда белгіленуін талап етеді[11].
ИСО-ның халықаралық стандарттары қатысушы елдерге міндетті түрде қажет болу дәрежеге ие емес, яғни әрбір ел оларды тұтас қолдануға, тарауларын бөліп қолдануға немесе мүлдем қолданбауына құқылы. Оларды қолдану туралы мәселенің шешімі көбінесе еңбектің халықаралық бөлінуінде қатысу деңгейімен және оның сыртқы сауда жағдайымен байланысты. Алайда, өнім дайындаушылар әлемдік ңарықтағы өткір бәсекелестік жағдайына өз бұйымдарының жоғары бәсекеге қабілеттілігін жоғалтпауға тырыса отырып, халықаралық стандарттарды пайдалануға мәжбүр болып отыр. Шетел мамандарының бағалаулары бойынша өндіріс жағынан дамыған елдер (мысалы, Нидерланды, Швеция, Бельгия, Австрия, Дания) ИСО стандарттарының барлық қорының 80% қолданады. Бұл елдер халықаралық стандарттар әрекет ететін салаларда ұлттық стандарттарды құрмауға талпынады.
ИСО мемлекет-мүшелері үшін, ұлттық стандарттың негізінде халықаралық стандарт қабылдап қолдануы, үлкен жетістік болып табылады.
ИСО сонғы жылдары қызметті және сапаны камтамасыз ету жуйесі саласындағы халыкаралық стандарттауға көп көңіл бөліп жүр. Сапа мәселесін шешуге бірдей кұрал табу мақсатымен Сапаны басқару және сапамен камтамасыз ету 176 ТК кұрылды. Оның міндеті сапаны қамтамасыз ету жүйелерінің негізін салушы үстанымдардың стандартталуы мен үйлесімділігін табу болып табылады. АҚШ, Франция, Ұлыбритания және т.б. елдердің ұлттық тәжірибелерінің қарастыру негізінде 1987 жылы ИСО 9000 сериялы халықаралық стандарттар жасалып жарыққа шықты, кейін ИСО І4000 және ИСО 17025 сериялы стандарттар әзірленді.
ИСО ВТО мен стратегиялық серіктестікті белгіледі. ВТО мүшелері болып табылатын немесе мүшесі болуға мүдделі барлық елдер, халықаралық стандарттау мәселелерімен таныс болып, халықаралық саудаға өз үлестерін қосуы керек[12].
2.1 Сапа менеджмент жүйесі
Менеджмент - (ағылшыншамanage - басқару, меңгеру, ұйымдастыру) ұйымда немесе кәсіпорындажұмыс істейтін адамдардың еңбегін басқара отырып, алға қойған мақсатқа жетуді ұйымдастыра білу, әлеуметтік, оның ішінде білім беру үрдістерін басқару принциптері, әдістері, құралдары мен нысандарының жиынтығы.[13]
Меджмент - жоспарлау, ұйымдастыру, үйлестіру, бақылау, ынталандыру сияқты қызметтерді атқарады. Ғылыми менеджменттің негізін салушы белгілі ағылшын ғалымы Фредрик Уинстоу Тэйлор (1856 - 1915). Оның еңбекті ұйымдастыру және өндірісті басқару жүйесі алғаш рет АҚШ-та XIXғасыр мен XX ғасыр тоғысында кең пайдаланыла бастады. Қазіргі замандағы менеджмент, негізінен, барлық экономикалық мектептердің тәжірибелері мен бағыттарының жетістіктерін қорытындылау арқылы дамуда. Менеджмент мақсат қоюға, жоспарлауға және саясатты қалыптастыруға міндетті. Ол үшін болжам жасайды. Менеджмент бойынша дәлелденген және жоспарланған операциялары бар ұйымдық құрылым жасау, адамдар арасында міндеттерді бөлу және жауапкершілік деңгейді белгілеу, нұсқау шығару мақсатында әр түрлі шешімдер қабылданады. Қазақстандаменеджмент қағидаттары, тәсілдері, амалдары нарықтық экономиканың өркендеуіне сай кеңінен таралған[14].
Нарықтық экономикадаменеджментфирманы басқарудың негізгі формасы болады. Менеджментшешімдер қабылдап, оларды орындауға бағытталған жүйе. Материалдық, еңбек және қаржы ресурстарынпайдалану варианттарының мүмкіндігінше ең жақсы оптималдығын жүзеге асыру кезделеді.
Менеджменттіңпайда болуы корпоративтік кәсіпкерліктің дамуымен байланысты. Осы болмыста, фирманың мүліктерін басқару қызметі меншік иесінің өкіліне -- менеджерлергекөшеді.
Менеджер деп акционерлердіңпайда алуын мақсат ететін, ақы алып фирма қызметкерін ұйымдастыратын жалдама жұмысшылар аталады.
Өндірістің тиімділігінжоғарылатуға мүмкіндік тудырған еңбекті рационалдау мен оньің қарқындылғын арттыру шарттарын ашқан Тейлор болды. Бұның пікірі бойынша, осы мақсатқа жету үшін басқару саласында төрт қызмет орындалуы керек: мақсатты таңдап белгілеу, мақсатқа жету құралдарды тандау, құралдарды дайындау, нәтижелерді бақылау.
А.Файоль бойынша, менеджердіңміндеті: болжау, ұйымдастыру, жарлық ету (жүргізу), келістіру, бақылау.
Осы заманда менеджменттің төрт қызметі аталады: жоспарлау,ұйымдастыру, мотивациялау, бақылау:
Жоспарлауфирманың іс-әрекеттерінің мақсаттарын, оларға жетудің басты бағыттары мен құралдарын анықтауды (белгілеуді) тілейді. Бизнес-жоспар -- жоспарлаудыңнегізгі элементі.
Есеп беру құжаты және инвестициялардыңбасты дәлелі болатын осы бизнес-жоспар, фирма дамуының кешендік жоспарын жасаудың мақсаты -- басқарушыларға фирманың жағдайы туралы толық мәлімдеме беру болады. Бизнес-жоспарды жан-жақты дәлелдеп жасау инвесторларжағынан олардың инвестицияларының тұрақты болатындығына және компанияның басқарушыларына сенімділік тудыруды көздейді. Бизнес-жоспар3 -- 5 жылға жасалады. Ол мына бөлімдерден тұрады:
- нарыққа талдау жүргізу және маркетингтікстратегия;
- өнімдікстратегия;
- өндірістікстратегия;
- фирманыбасқару жүйесінің және меншіктің дамуы;
- қаржылық(экономикалық) стратегия.
Өздерінің даму дәрежесіне байланысты, әрбір жеке фирмаларжоспардың жекеленген бөлімдеріне бірдей маңыз бермейді. Жұмысқа жаңадан кіріскен фирмалар қаржылық стратегияға назарын кебірек аударады.
Дамыған, қалыптасқан фирмаларкөбінесе өнімдік және өндірістік стратегияның қамын ойлайды. Көпшілік үшінбизнес-жоспарқысқаша рефератпен толықтырылады[15].
Ұйымдастыруға фирманың құрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің озара өсері мен үйлесімдігін қамтамасыз ету жатады.
Ұйымдастыруға фирманыңқұрылымын құру және көзделген мақсаттарға жету үшін оның бөлімдерінің өзара өсері мен үйлесімдігін қамтамасыз ету жатады.
Мотивацияға жұмыскерлердіңеңбеккедеген ішкі ынтасын оятып жандандыру жатады. Осы бөлімде экономикалыққана емес, психлогиялықаспект орын алады.
Бақылауғажоспарланған нәтижелер мен нақты қол жеткен нәтижелердің сәйкестігін анықтау және фирмақызметеріне түзету енгізу жатады.
Менеджмент құрылымы үш бөлімнен түрады:
-өндірістік менеджмент;
-қаржы менджменті;
-нарықтық (өткізу) менеджмент, немесе, маркетинг.
Өндірістік менеджмент белгілі көлемде, белгіленген сапада, келісімді мерзімде және шығындарды барынша төмен жүмсап, тауарлар өндірумен айналасатын басқарушы қосалқы жүйе болып табылады.
Қаржы менеджменті фирманың қаржы құралдарының қалыптасуын табыстардың барынша мол болуын жөне шығындардың барынша аз болуын қамтамасыз ететін қосалқы жүйе[16].
Нарықтық менеджмент -- маркетинг -- бұл нарыққа бағытталған фирманың коммерциялық қызметтерін басқару болады. Маркетинг (ағылшынша market -- нарық) нарықтарды тандау үшін, нарыққа кірудің уақытты мен әдістері үшін, жаңа өнім жасалуы үшін, тауардың нарықтағы жылжуы үшін, баға саясаты үшін жауапты болады. []
Менеджменттің жалпы сапасы
Менеджменттің жалпы сапасы - ұйымдардағы стратегияның, үрдістің және мәдениеттіңөзгертілуі арқылы толассыз жетілуді басқару техникасы.[5]
Педагогикалық менеджмент
Педагогикалық менеджмент оқу-тәрбие,оқу-таным үрдісінің және білім берудің бүкіл жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған, оларды басқарудың принциптері, әдістері, ұйымдастыру нысандары мен технологиялық тәсілдерінің кешені.
Mаман-аудиторлар
Талдаумен маман-аудиторлар айналысады. Кейде фирманың өз құрамында аудиторлар болады, бірақ көбінесе олар сырттан шақырылады.
Олардың кызметі -- фирманың нарықтық позицияларының мықтылығы (сенімділігі, тұрақтылығы) туралы ресми қорытынды жасау. [15]
Қазіргі кезде елдегі кәсіп-орындарға халықаралық стандарт - тарды пайдалану, соның ішінде, әсіресе, сапа менеджменті жүйесі бойынша 9000 стандарттар топ-тамасын жаппай енгізу мәселесіне мемлекет тарапынан баса назар аударылуда. Оның айқын көрінісі менеджмент жүйелері бойынша халықаралық стандарттарды қолданудың барлық алғышарттары жасалуында. Мәселен, кәсіпорындарда қажетті заңнамалық база құрылып, мемлекеттік қолдау тетіктері анықталды.Сонымен қатар, менеджмент жүйелерін әзірлеу, енгізу жөнінен тәжірибе жинақталып, менеджмент жүйесін даярлап енгізу және сертификаттау бойынша білікті кеңесшілер мен сарапшы-аудиторлар тобы қалыптасып, көптеген кәсіпорын басшылары халықаралық стан-дарттарды, соның ішінде сапа менеджменті жүйесін енгізудің пайдасы мен қажеттілігін то-лықтай түсіне бастады[17].
Бүгінде дүние жүзінде меджмент жүйелеріне талаптар белгілейтін бірнеше стандарт бар. Оларға ІSO 9000 (сапа менедж-мент жүйелері немесе СМЖ), ИСО 14000 (экологиялық менеджмент), ОHSAS 18000 (өндіріс қауіпсіздігі және денсаулық сақтау), HASSP нормалары және ИСО 22000 (тамақ өнімдерінің қауіпсіздігі), SA 8000 (әлеуметтік және этикалық менеджмент) стандарт топтамалары жатады.
Техникалық реттеу және мет - рология комитетінің мәліметіне сүйенсек менеджмент жүйесі бойынша сертификаттаудан өткен кәсіпорындар саны 2010 жылдың бірінші мезгілінде төмендегідей болды:
ИСО 9001 - 2662
ИСО 14001 - 193
ОHSAS 18001 - 135
ИСО - 22000 - 43
Жоғарыдағы мәліметтерге қарағанда кәсіпорындар СМЖ енгізу мәселесіне артықшылық беретіні байқалады. Алайда, экология, денсаулық сақтау, жұмыс берушілердің әлеуметтік жауапкершілігіне т.б. қатысты менеджмент жүйелерін ескермеу кәсіпорын жұмысын толыққанды ете алмайды. Себебі, СМЖ кәсіпорынның жалпы менеджментінің бір ғана бөлігі болып табылады. Жалпы, менеджментке сонымен бірге "Қаржы менеджменті", "Қызметкер менеджменті", "Инновациялық менеджмент", "Хорлар менеджменті", "Ақпараттық қауіпсіздік", "Өндіріс қауіпсіздігі және еңбекті қорғау" т.б. менеджменттер қамтылады.
Біздің елдің кейбір кәсіпорындары бірнеше халықаралық стандарт талаптарына сәйкесетін менеджмент жүйелерін енгізу жөнінен алғашқы қадамдар жасай бастады. Халықаралық стандарттардың құрылымы оларды ме - неджменттің бірлескен жүйесіне (интеграциялық жүйеге) біріктіруге мүмкіндік береді. Қазіргі кезеңде дүниежүзілік тәжірибеде интеграцияланған менеджмент жүйесіне (ИМЖ) негізінен сапа менеджменті, экологиялық ме - неджмент, өндірістік қауіпсіздік және денсаулық сақтау менеджменті, әлеуметтік жауапкершілік менеджменті қатарлы менеджменттер қамтылуда.
Сапа менеджменті жүйесін енгізген кәсіпорындар соған қоса біртіндеп басқа менеджменттерді енгізу арқылы немесе барлық менеджмент жүйелерін кешенді түрде біріктіре отырып толықтай интеграцияланған менеджмент жүйесін (ИМЖ) құруды жүзеге асыруына болады. Интеграцияланған менеджмент жүйесін құру ИСО 9000 стандарттар топтамасы қағидаларына негізделуі тиіс. Яғни интеграцияланған менеджмент жүйесін енгізудің базалық қағидалары ретінде үрдістік және жүйелік тәсіл, басшының озықтығы, қызметкерлерді тарту (жұмылдыру) принциптерін негізге алу қажет[18].
Менеджмент саласы бойынша Еуропа мен Америка компанияларының тәжірибелеріне қарағанда компания өзінің менеджмент жүйесіне ИСО 9001 стандартын біріктіре отырып ұйымның барлық іс қызметін қамтыған менеджмент жүйесін құра алады. Бұл дегеніміз, шын мәнінде интеграцияланған менеджмент жүйесінің негізі болып табылатын жаппай сапа басқару қағидасын жүзеге асыру деген сөз (TQM - Total Qualіty Management).
TQM-нің ИСО 9000 стандарттар топтамасынан негізгі айырмашылығы оның сапаны арттыруда белгілі бір деңгейге жеткен кәсіпорын үшін бейімделгендігінде. Ал ИСО 9000 стандарттар топтамасының мақсаты сапаны қамтамасыз етудің алғашқы кезеңдерін (деңгейін) бағындыру болып табылады. Сапаны жаппай басқару кез келген мекемені басқарудың жаңа тәсілі. Ол кәсіпорынның барлық қызметкелерін қатыстыра отырып, тұтынушы талаптарын қанағаттандыру арқылы ұйым қызметкелері мен қоғамға тұтастай пайда келтіруге бағытталған. Интеграцияланған менеджмент жүйелерін енгізу кезінде жүйеге қамтылатын әрбір стандарт мазмұндық және тәжірибелік жетістігімен ерекшеленетіндігін ескеру қажет. Сондықтан олардың талаптарын орындай отырып, кәсіпорын өз бағдарламасының кем дегенде ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету мүмкіндігіне ие бола алады. Интеграцияланған менеджмент жүйесінің келесі артықшылығы егер кәсіпорын өндіруші болатын болса, сонымен қатар халықаралық стандарт талаптарын толықтай орындай алса онда ол кәсіпорын әлеуетті тапсырыс беруші үшін неғұрлым беделді де тартымды болып саналады. Себебі, ол кәсіпорынға сапа менеджменті стандарттарымен қоса экологиялық стандарттар мен өндіріс қауіпсіздігінің стандарттары енгізілген. Бұл дегеніміз, кәсіпорын ұжымы - ның қоғамдық жауапкершілігінің жоғары екенін айғақтайтын көрініс болып табылады. Аталған менеджмент жүйесін енгізу нәтижесінде көзделген мақсаттар жүзеге асуы тиіс. Егер олай болмаған күнде оның себептерін анықтау қажет. Мүмкін, стандарттарды енгізу үрдісі дұрыс жүргізілмеген болар немесе қандай бір себептерден біріктірілген менеджмент жүйесінің тиімділігі төмендеген болуы мүмкін. Сондықтан кәсіпорын өз мақсатын жүзеге асыру жолында, яғни нарықтағы бәсекелестік қабілетін арттыру жолында қомақты табыстарға жету үшін ең әуелі жасандылықтан аулақ бола отырып, шынайы ынта-жігерімен, дұрыс іс-қимыл жасағанда ғана өз мақсатына жете алады[19].
Менеджмент жүйесін енгізіп, оның нәтижелілігін арттыруда басшылықтың рөлі аса жоғары болып табылады. Білікті басшы кәсіпорынның болашақ межесін айқын болжай отырып, нақты идея - арды жоспарлау арқылы олар - дың орындалуына ұжымның барлық мүшелерін тартып, жұмылдыра алады. Бұл жерде, әсіресе, адами фактордың маңыздылығына баса назар аударылуы тиіс. Егер басшы адам өз қызметкерлерінің жағдайын жақсартуға көңіл бөлмесе онда оларға сапаны жақсарту жөнінен қатаң талап қоя алмайды. Тіпті қойса да оның орындалуы ойдағыдай бола бермейді. Себебі, ұжым ішінде көңіл-күйі орташа, жұмыс нәтижесіне деген қызығушылығы мен ынта-жігері жеткіліксіз жұмысшы, қызметкердің жұмыс өнімділігі де мардымды болмайды.
Сапа менеджменті жүйесінің негізін қалаушылардың бірі доктор Джуранның ұстанымы бойынша сапа тұтынушыға бейімделу және қызметкерлерді қанағаттандыру дәрежесімен айқындалуы тиіс. Осы тұрғыдан алғанда кәсіпорынның алдына қоятын стратегиялық мақсаттары тұтынушымен тығыз қарым-қатынас орнату, инновация енгізу, шығынды азайту, сапаны арттыру арқылы бәсекелестік бәйгесінде алға озу болып табылады.
Кәсіпорынның мақсаты мен міндетін айқындай отырып ұзақ мерзімді жоспар, бағдарламасын әзірлеуші ретінде ұйым жетекшілері менеджмент жүйе - сін әзірлеу, енгізу және үздіксіз жақсарту жұмыстарына қатысты жеке ба - қылауды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz