Қазақстан Республикасында салықтық реттеудің қазіргі тенденциялары ( ОҚО мысалында )

2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ

ҚАЗІРГІ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ( ОҚО МЫСАЛЫНДА )

1. Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының салық жүйесі және оның

Ерекшеліктері

Мемлекетте алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың

нысандары мен әдістерінің, салық қызметі органдарының жиынтығы әдетте

мемлекеттік салық жүйесін құрайды.

1991 жылға дейін елде көбінесе экономиканы басқарудың әміршіл-

әкімшіл жүйесіне, бағаларға қатаң мемлекеттік реттеуге сәйкес келетін салық

жүйесі қызмет етті. Бюджеттің басты кіріс көздерінің бірі болған айналым

салығы тіркелген бөлшек сауда және көтерме сатып алу бағаларын қолдануға

және мемлекеттік реттеп отыруға бағытталған болатын. Қазақстан егемендікке

ие болғаннан кейін 1991-1995 жылдары қабылданған бірқатар заңдарға сәйкес

республикада жаңа салық жүйесі қалыптасты.

1991 жылғы желтоқсанны 25- інен бастап біздің елімізде тұңғыш салық

жүйесі жұмыс істей бастады. Ол “Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі

туралы” заңға негізделеді.

Бұл заң салық жүйесін құрудың қағидаттарын, салықтар мен алымдардың

түрлерін, олардың бюджетке түсу тәртібін белгілеген алғашқы құжат еді. Осы

заңға сәйкес Қазақстанда 1992 жылғы қаңтардың 1- інен бастап 13 жалпы мемлекеттік салық, 18 жергілікті салықтар мен алымдар енгізілді.

Қазақстан Республикасының Үкіметі 1995 жылдың басында салық

Реформасының ұзақ мерзімді тұжырымдамасын қабылдап, онда еліміздің салық жүйесі мен салық заңнамасын бірте - бірте халықаралық салық салу қағидаттарына сәйкестендіру көзделді. Осыған байланысты “ Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы 1995 жылғы сәуірдің

24- інде Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар жарлығы шықты. Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылғы сәуірдің 24- індегі заң күші

бар жарлығы Қазақстан Республикасының 1999 жылғы шілденің 16-сындағы

№ 440 - 1 заңына сәйкес заң мәртебесін алды. Осы уақыт аралықтарында Президент жарлықтарымен және Қазақстан Республикасының заңдарымен бұл

заңға өзгертулер мен толықтырулар енгізілді.

Заңға Ел Президенті 2001 жылдың 12 маусымында қол қойды. Жалпы

жаңа салық кодексін дайындау қажеттілігі, бірінішіден, салық жинаудың барлық

аспектілерін қорғайтын негізгі ережелерді жүйелеу қажеттігінен туындады.

Өйткені, экономиканың құрылымы мен динамикасы түбегейлі өзгерді. Бұл

қолданыстағы салық заңдылықтарды жетілдіру талабын қойды.

Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы және дамуының

Негізгі кезеңдерін төмендегі кестеден көруге болады ( Кесте 2) .

Кең ауқымды жаңа салық заңы, жалпы мемлекеттің және барлық

Шаруашылық субъектілерінің аспектілеріне әсер ететін бірден бір құжат.

Кесте 2

Қазақстан Республикасы салық жүйесінің қалыптасуы және даму кезеңдері

Ескерту: Кестені құрастырушы автор.

Екендігімен ерекшеленеді. Қолданыстағы салық заңына келсек, ол шағын

заңнан және көптеген нормативтік актілерден тұрады. Яғни, мұның барлығы

салық заңының құрамдас бөлігі болып табылады. Ал, жаңа Кодекстің

қабылдануымен іс жүзінде енді бір ғана заң болды. Салық жүйесінің бір орында, өзгеріссіз тұрып қалуы мүмкін емес. Ел экономикасының дамуы, нарықтық қатынастарға көшу жолыда қалыптасатын іс-тәжірибелер, экономикасы дамыған елдердің тәжірибелерін талдап-жинақтау барысында, салық жүйесінде өзгеріп, дамып, бара-бара жақсара түсуі тиіс,

1995 жылғы болған соңғы салық реформасынан кейін ел экономикасында көптеген өзгерістер болды. Бұл өзгерістер Республикадағы салық қатынастарын реттейтін салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы барлық ережелер мен нормаларды жүйелеу қажеттігін көрсетті. Мұның барлығы елге жаңа салық кодексі қажеттігін дәлелдеді. Салық кодексі кеңінен, ашық, жан-жақты талқыланған заңдық құжаттардың бірі. Жаңа салық заңының жобасын талқылау барысында көптеген конференциялардың да өткізілгенін айта кетуіміз керек. Мұндай іргелі бас қосулардың ұйымдастырылуына салық заңдылықтары саласындағы ірі халықаралық ұйымдар өкілдеріде атсалысты.

Конференциялар Астанада, Лондонда, Вашингтонда өткізіледі. Халықаралық сарапшылар талқылаудың барлық кезеңіне қатысты. Халықаралық өлшемдерге жақын жаңа салық заңы шетелдік сарапшылардың оң ықыласына бөленді. Мұндай іс-шаралардан көзделген мақсат салық жүйесінде өткен жылдардағы

қате-кемшіліктердің қайталанбауын қамтамасыз ету.

Қазір біздің мемлекетіміз экономикасы дамуының жаңа кезеңінде тұр.

Сондықтан да келешектегі даму тенденциясын, экономиканы ұйымдастырудың

жаңа әдістерін, инвестициалық нарықты ескеру қажет. Сондықтанда

мемілекеттік органдар өзара қарым-қатынасында барлық құқықтық аспектілерді күшейту Салық кодексінде шешілуі қажет басым міндеттер болды.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі салықтардың, алымдардың және баждардың түрлерін, салық қатынастарын реттейтін құқықтық нормаларды және салық службасының органдарын қамтиды.

Қазақстан Республикасындағы салықтардың, салық сипатындағы алымдардың тізбесі мыналардан тұрады:

1) Салықтар:

1. Корпорациялық табыс салығы

2. Жеке табыс салығы.

3. Қосылған құнға салынатын салық.

4. Акциздер.

4. 1 Экспортталған шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы.

5. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнаулы төлемдері.

6. Әлеуметтік салық.

7. Жер салығы.

8. Көлік құралдарына салынатын салық.

9. Мүлікке салынатын салық.

2) Алымдар:

1. Заңды тұлғаларды мемілекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

2. Жеке кәсіпкерлерді мемілекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

3. Жылжымайтын мүлікке құқықтары және олармен жасалған мәмілелерді мемілекеттік тіркегені үшін алым.

3. 1 Жылжымалы мүлік кепілін мемілекеттік тіркегені үшін алым.

4. Радиоэлектрондық құралдарды және жиілігі жоғары құрылғыларды мемілекеттік тіркегені үшін алым.

5. Механикалық көлік құралдары мен тіркемелерді мемілекеттік тіркегені үшін алым.

6. Теңіз, өзен кемелері мен шағын көлемді кемелерді мемілекеттік тіркегені үшін алым.

6. 1 Кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемілекеттік тіркеу үшін алым.

7. Азаматтық әуе кемелерін мемілекеттік тіркегені үшін алынатын алым.

8. Дәрі-дәрмек құралдарын мемілекеттік тіркегені үшін алым.

9. Автокөлік құралдарының Қазақстан Республикасының аумағы арқылы жүру алымы.

10. Аукциондардан алынатын алым.

11. Жекелеген қызмет түрлерімен айналысу құқығы үшін лицензиялық

алым.

12. Телевизия және радио хабарларын тарату ұйымдарына радиожиілік спектрін пайдалануға рұқсат беру үшін алым.

3) . Төлемақылар:

1. Жер учаскелерін пайдаланғаны үшін төлемақы.

2. Жер бетіндегі көздердің су ресурстарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

3. Қоршаған ортаны ластағаны үшін төлемақы.

4. Жануарлар дүниесін пайдаланғаны үшін төлемақы.

5. Орманды пайдаланғаны үшін төлемақы.

6. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтарды пайдаланғаны үшін төлемақы.

7. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақы.

7. 1 Қалааралық және (немесе) халықаралық телефон байланысын бергені үшін төлемақы.

8. Кеме жүретін су жолдарын пайдаланғаны үшін төлемақы.

9. Сыртқы (көрнекі) жарнаманы орналастыру үшін төлемақы.

4) Мемілекеттік баж:

Мемілекеттік баж.

5) Кеден төлемдері:

1. Кеден бажы.

2. Кеден алымдары.

3. Алдын ала шешім қабылдағаны үшін төлемақы.

4. Алымдар.

Бүгінгі республикамызда шаруашылық жүргізуші (шағын және орта бизнес) субъектілеріне салық салу қалай жүргізілуде деген сұрақ көпшілікті қызықтырады. Қазіргі кезеңде елімізде шағын кәсіпкерлік субъектілері, шаруа (фермер) қожалықтары, ауылшаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғалар, кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлері үшін салық салудың арнайы салық тәртібі орнатылңан. Кәсіпкер бұл арада өзінің қызметінің меншігіне, алатын

табысының мөлшеріне байланысты аталмыш немесе басқа түрін қолдануға құқы бар/18/.

Арнаулы салық режимі шағын бизнес субъектілері үшін, төлем көзінен ұсталатын салықтарды қоспағанда, әлеуметтік салықты және корпорациялық немесе жеке табыс салығын есептеу мен төлеудің оңайлатылған тәртібін белгілейді.

Шаруа (фермер) қожалықтарына арналған арнаулы салық режимі бірыңғай жер салығын төлеу негізінде бюджетпен есеп айырысудың айрықша тәртібін көздейді және акцизделетін өнімдерді өндіру, ұқсату және сату жөніндегі қызметті қоспағанда, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген ауыл шаруашылық өнімдерін ұқсату және оны өткізу жөніндегі шаруа (фермер) қожалықтары қызметіне қолданылады/19/.

Ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші заңды тұлғаларға арналған арнаулы салық режимі патент негізінде бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртібін көздейді және заңды тұлғалардың :

1) жерді пайдалана отырып, ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру, өзі өндірген осы өнімді ұқсату және өткізу жөніндегі;

2) толық кезеңді (төлді өсіруден бастап) мал шаруашылығы мен құс шаруашылығының (соның ішінде асыл тұқымды), ара шаруашылығының ауыл шаруашылық өнімдерін өндіру жөніндегі, сондай-ақ өзі өндірген осы өнімдерді ұқсату және өткізу жөніндегі қызметіне қолданылады(20) .

Кәсіпкерлік қызметтің жекелеген түрлеріне арналған арнаулы салық режимі:

1) ойын бизнесі саласында;

2) ақшасыз ұтыс ойын автоматтарына;

3) боулинг (кегельбан) бойынша;

4) картинг бойынша;

5) бильярд бойынша;

6) лото ойынын ұйымдастыру бойынша қызметтер көрсететін жеке кәсіпкерлердің, заңды тұлғалардың, олардың филиалдарының, өкілдіктерінің және өзге де оқшауланған құрылымдық бөлімшелерінің қызметіне қолданылады.

Салық жүйесі өзінің құрамына мемлекеттік салық қызметі - Қаржы министрлігін, облыстардағы, аудандардағы, қалалардағы және қалалардағы аудандардың салық комитеттерін қамтиды. Салық қызметінің құрылымында Қазақстан Республикасы Мемілекеттік салық комитетінің салық полициясы органы жұмыс істейді, ал қазір ол Қаржы полициясы деп аталады. Салық қызметін Қазақстан Республикасы салық комитетінің төрағасын Қазақстан Республикасы Президенті, ал оның орынбасарлары және салық полициясы басқармасының бастығын Қазақстан Үкіметі тағайындайды. Салық қызметі органдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындалуына салықтық бақылауды жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасының 2001-2005 жылдардағы салық түсімдерінің әртүрлі бюджет деңгейлері арасында бөлінуі кестеде көрсетілген

(Кесте 3) .

Кесте 3

Салық түсімдерінің бюджет деңгейлері арасында бөлінісі

(млн. теңге)

Ескерту: Кесте Қазақстан Республикасы статистика жөніндегі агенттігінің мәліметтері

негізінде жасалған.

Жоғарыдағы кестеден, салық түсімдерінің жылдан - жылға өсуін байқаймыз.

Бюджетке салықтар және басқа төлемдер құрылымында 2005 жылдың (қаңтар-қараша айлары) нәтижесі бойынша республикалық деңгейдегі салық төлеушілері ішінде ең көп түсімдер корпорациялық табыс салығына, баж төлемдеріне, әлеуметтік салықтарға түседі. Ал аймақты деңгей салық төлеушілері бойынша салықтар түсімдердің көп мөлшері қосылған құн салығынан, корпорациялық табыс салығынан түседі(Қосымша 1; 2) .

Барлық деңгейдегі салық қызметі органдары заңды тұлғалар болып табылады, олар республикалық бюджет есебінен қаржыландырылады. Салық қызметі органдары орталық және жергілікті атқарушы өкімет органдармен, құқық қорғау, қаржы органдармен өзара қарым - қатынас жасап отырады, бірлескен бақылау шараларын қолданады, заңға сәйкес өзара ақпарат алмасады. Мемілекеттік өкімет органдары Қазақстан Республикасының салық заңдары мен Республикалық және жергілікті бюджеттерге басқа да төлемдер туралы заңдардың орындалуына бақылау жасау жөніндегі міндеттерді атқаруында, салық бұзушылық пен қылмысқа қарсы күресте салық қызметі органдарына жәрдемдесіп отыруға міндетті.

Бүгінде салық жүйесі ең маңызды экономикалық реттеуші, экономиканы мемілекеттік реттеудегі қаржы - несие механизмінің негізі болып табылады. Салық салу жүйесінің қаншалықты дұрыс құрылуына байланысты бүкіл халық шаруашылығының тиімді қызмет ету анықталады. Сондықтан ең маңызды мақсат - бірыңғай мемілекеттік салық саясатын жүргізуді қамтамасыз ету. Салық комитеттерінің алдында салық салу жүйесінін реформалаудың негізгі бағыттарын анықтайтын, олардың орындалуын байланысты Оңтүстік Қазақстан облысының әлеуметтік-экономикалық жағдайын айқындайтын негізгі басым бағыттар көрсетілген.

Оңтүстік Қазақстан облыстық салық қызметі ҚР Қаржы Министірлігінің мемілекеттік табыстар басқармасы құрамындағы салық инспекциясынан бастаған. Бүгінде, бұл ҚР ҚМ Салық комитетінің ОҚО бойынша салық комитеті деп аталады.

Бүгінгі күні мемілекеттік, облыстық, аудандық бюджеттердің табыс бөлігін толтыруда көп қызмет атқарылды. Егер бұрын салық жүйесіні негізгі қызметтері болып фискалды және бөлу қызметтері саналса, ал бүгінде оларға салық салу базасын нақты анықтау бойынша талдау функциясы қосылды. Бұл мемілекеттік бюджетті салық және басқа да міндетті төлемдердің түсуін қамтамасыз етудің сапасын арттырады. Қазіргі кезде болжамдардың орындалуына септігін тигізетін негізгі факторлардың бірі - табыстарды салықтық әкімшіліктендіру: ірі салық төлеушілердің мониторигі, өндірістік емес төлемдерді жинау технологиясын жетілдіру, акцизделетін өнімдердің өндірісі мен айналымын бақылау. Салық комитетімен жүргізілген іс - шаралар нәтижесінде ОҚО мемілекеттік бюджетінде салықтық және салықтық емес түсімдер көлемі айтарлықтай өсті. 2004 жылдың 1 желтоқсанына мемілекеттік бюджетке түскен салық және басқа да міндетті төлемдер 41407, 2 млн. теңгені құраса, 2005 жылдың осы кезеңіне 51851, 0 млн. теңгені құрап, 2004 жылға қарағанда өсу темпі 125, 2 пайызды құраған. Мемілекеттік бюджетке түскен салық түсімдерінің құрылымында ең жоғары үлес ҚҚС (қосымша құнсалығына) - 29, 6% және корпоративтік табыс салығына - 21, 8% сәйкес келеді. Мұның бәрі облыс экономикасының өсуінің нәтижесі.

Жоғарыда аталған қызметтерден басқа ОҚО салық комитеті әлеуметтік қызметке, бұл ең алдымен халықтың зейнеткерлік қамтамасыз кетілуіне көп көңіл бөледі.

Сонымен бірге мемілекеттік бюджетке салық түсімдерінің өсуіне оң әсер еткен салық заңдылығын жариалау мен түсіндіру бойынша жүйелі жұмыс болып отыр.

Қазіргі кезде салық есебін жасау үшін салық төлеушілер бағдарламалық қамсыздандырумен қолданса болады. Оның негізгі функциясының бірі салық декларацияларының дұрыс толтырылғандығы, жіберілген арифметикалық қателер. Барлық салық төлеушілерде компьютер бола бермейтіні ескеріліп, бірнеше орталықтарда салық төлеушілер үшін арнайы компьютерлер қойылған.

Сондықтан салық органдарының жұмысы салық мәдениетін көтеруге және салық төлеушілер үшін жайлы жағдай жасауға бағытталған. Мақсаты салықты сенімді және уақтылы төлеу болып табылады.

Салық жүйесі және оның қызмет ету механизмі белгілі бір принциптерге сәйкес қызмет етуі керек. Сонда ғана салық жүйесі өз қызметін жан - жақтылық және тиімді түрде іске асыра алады. Дүниежүзілік тәжерибеде қолданылып келе жатқан бірнеше принциптер бар. Олар мыналар: қарапайылдылық, әділеттілік, салыстыру принциптері.

Қазақстан Үкіметі 1995 жылдың басында салық реформасының ұзақ мерзімді концепциясын қабылдады. Бұл құжатта, негізінен, салық жүйесінің салық заңдылығын бірте-бірте халықаралық салық салу принциптеріне сәйкес қызмет етуге жеткізу көзделген болатын.

Қазақстан Республикасының салық заңдары салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі, салық салудың айқындығы, әділдігі, салық жүйесінің біртұтастығы және салық заңдарының жариялылығы принциптеріне негізделеді. Олар мыналар:

• Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлеудің міндеттілігі;

• Салық салудың айқындылығы;

• Салық салудың әділдігі, біртұтастығы;

• Салық заңдарының жариалылығы.

Қазақстан Республикасының салық заңдарының ережелері Салық кодексінде белгіленген салық салу принциптеріне қайшы келмеуге тиіс.

Салық салудың міндеттілігі принципі.

Салық төлеуші салық заңдарына сәйкес салық міндеттемелерін толық көлемінде және белгіленген мерзімдерде орындауға міндетті.

Салық салудың айқындығы принципі.

Қазақстан Республикасының салықтары және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдері айқын болуға тиіс. Салық салу айқындығы салық төлеушінің салық міндеттемелері туындауының, орындалуының және тоқтатылуының барлық негіздері мен тәртібін салық заңдарында белгілеу мүмкіндігін білдіреді.

Салық салудың әділдігі принципі.

Қазақстан Республикасында салық салу жалпыға бірдей және міндетті болып табылады. Жеке сипаттағы салық жеңілдіктерін беруге тыйым салынады.

Салық жүйесінің біртұтастығы принципі.

Қазақстан Республикасының салық жүйесі Қазақстан Республикасының бүкіл аумағында барлық салық төлеушілерге қатысты біртұтас болып табылады.

Салық заңдарының жариалылығы принцпі.

Салық салу мәселелері реттейтін нормативтік құқықтық актілер ресми басылымдарда міндетті түрде жариалануға тиіс.

Еліміздің алғаш қабылданған салық жүйесінде дүние жүзілік тәжірибеде қолданылып келген салық принциптері сақталмады. Сондықтан бұл салық жүйесінің нарықтық қатынастардың талабына толығымен жауап беруге мүмкіндігі болмады. Ең бастысы салық жүйесінің өндірісті дамытуға ешқандай ықпал етпеуі, бюджет кірісін құраудағы өз рөлін жете атқара алмады.

Салық санының көптіг, айналымды анықтаудың қиындығы, шектен тыс дәлелсіз салық жеңілдіктері, салық ставкаларының бір салық бойынша бірнеше түрлі болуы, халықаралық салық салудың негіздерінің тыс қалуы және тағы басқа кемшіліктер салық жүйесінің дамуына кері әсерін тигізеді. Әрине, бұл өмір талабына сай. Осы қайшылықтарды шешу арқылы салық жүйесі біртіндеп қалыптаса бастады, түзелу арқылы ары қарай дами түсті.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының жаңа салық жүйесі біршама болсада, нарықтық қатынастар талабына бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейілінше жақындатылған.

2. Экономиканы салықтық реттеудің шаруашылық қызметіндегі ролі

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс