Фараби дүниетанымында дін және тәңір мәселесі
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат-Түрки 870 жылы Фараб қаласына жақын маңдағы Весиж атты елді мекенде дүниеге келген. Әкесі Мұхаммед Тархан Саманиттер сарайында қолбасылық қызмет атқарған. Әл-Фараби 20 жасқа дейін Фарабта білім алып, кейіннен араб халифатындағы көптеген елдерді аралап, өзін ғылым мен білім жолына арнайды. Оның ең алғашқы саяхаты халифаттың орталығы Бағдатқа жасалады. Кейін Сирия мен Мысырға саяхатқа шығады. Бағдатта Әбу Бәкір ас-Сараждан (928 ж. қайтыс болған) араб тілін үйреніп, Әбу Бишр Матта ибн Юнустан логика ғылымын меңгереді. Кейін қазіргі Түркияның оңтүстік-шығысындағы Харранға барып, Иуханна ибн Хайланнан Аристотельдің «Логика» және «2-ші Аналитикалар» атты кітаптарымен танысады. Осы сапарларынан кейін әл-Фараби Бағдатқа қайта оралып, метафизика, музыка және математика секілді философиялық ғылымдармен шұғылдана бастайды. Әл-Фараби Исфаһан, Хамадан, Рай секілді Иран қалалары мен басқа жерлерде де болады. Халабқа, сосын Дамаск қаласына барады. Халабта бір жылдай тұрақтаған кезінде Буайхилардың сұлтаны Сайф-уд-Даула әл-Хамадани оған қолдау көрсетеді. Осы сұлтан 946 жылы Дамаск қаласын өзіне қаратқаннан кейін әл-Фараби Дамаскіде тұрақтайды. Біршама уақыт Египетке саяхатқа шығып, қалған ғұмырын Дамаскіде өткізеді.
Әл-Фараби – ғылыммен терең сусындаған жан-жақты ғалым. Тіл білімі, философия, музыка, математика, астрономия, дін және сол кездегі көптеген ғылымдарды терең меңгереді. Философиядағы қабілеті мен біліктігіне байланысты Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (муаллим-ус сани) деген атаққа ие болады. Әл-Фараби көне грек ойшылдары Платон, Аристотель, Эвклид мен Птолемейдің еңбектерін таратып, оларға жаңаша түсініктеме жазған. Ол 72 тілді меңгеріп және өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған делінеді. Әл-Фараби сексен жасқа келген шағында 950 жылы Дамаск қаласында қайтыс болған және «Баб-ас-сағир» мазарына жерленген. Әл-Фарабидің еңбектерінің саны жетпістен асады. Оларды логика және басқа
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір мәселесі
салаларға арналған шығармалар деп екіге бөлуге болады. Логикаға қатысты еңбектері Аристотельдің әр түрлі трактаттарымен байланысты түсініктеме немесе анықтамалар түрінде жазылған. Екінші топтағы шығармалары болса –дін, физика, математика, метафизика, этика және саясат салаларына қатысты еңбектер.
Әл-Фараби дін, философия және саясат арқылы адамдар арасында бірлік пен бақыттың үстемдік етуін мұрат еткендіктен, түркілік дүниетанымдық элементтер мен құбылыстарды ислам философиясы ішінде қорытып, пайдалана білді. Әл-Фараби ең алдымен адамдардың қоғамдасып бір жерге топтасуының әр түрлі формалары бар екендігіне тоқталып, қала, мемлекет, ұлт және адамдар өмір сүріп жатқан барлық аймақты қамтитын әлемдік мемлекет тұрғысында өз ойын ортаға салады. Осы әр түрлі мемлекеттерді өте жақсы басқарылатын, яғни философ-қаған тарапынан басқарылатын мемлекет ретінде қарастырады. Бұған қоса басқару жүйесінде толып жатқан көптеген кемшіліктер орын алған мемлекеттердің де бар екенін баса көрсетеді.
Әл-Фараби – ғылыммен терең сусындаған жан-жақты ғалым. Тіл білімі, философия, музыка, математика, астрономия, дін және сол кездегі көптеген ғылымдарды терең меңгереді. Философиядағы қабілеті мен біліктігіне байланысты Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (муаллим-ус сани) деген атаққа ие болады. Әл-Фараби көне грек ойшылдары Платон, Аристотель, Эвклид мен Птолемейдің еңбектерін таратып, оларға жаңаша түсініктеме жазған. Ол 72 тілді меңгеріп және өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған делінеді. Әл-Фараби сексен жасқа келген шағында 950 жылы Дамаск қаласында қайтыс болған және «Баб-ас-сағир» мазарына жерленген. Әл-Фарабидің еңбектерінің саны жетпістен асады. Оларды логика және басқа
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір мәселесі
салаларға арналған шығармалар деп екіге бөлуге болады. Логикаға қатысты еңбектері Аристотельдің әр түрлі трактаттарымен байланысты түсініктеме немесе анықтамалар түрінде жазылған. Екінші топтағы шығармалары болса –дін, физика, математика, метафизика, этика және саясат салаларына қатысты еңбектер.
Әл-Фараби дін, философия және саясат арқылы адамдар арасында бірлік пен бақыттың үстемдік етуін мұрат еткендіктен, түркілік дүниетанымдық элементтер мен құбылыстарды ислам философиясы ішінде қорытып, пайдалана білді. Әл-Фараби ең алдымен адамдардың қоғамдасып бір жерге топтасуының әр түрлі формалары бар екендігіне тоқталып, қала, мемлекет, ұлт және адамдар өмір сүріп жатқан барлық аймақты қамтитын әлемдік мемлекет тұрғысында өз ойын ортаға салады. Осы әр түрлі мемлекеттерді өте жақсы басқарылатын, яғни философ-қаған тарапынан басқарылатын мемлекет ретінде қарастырады. Бұған қоса басқару жүйесінде толып жатқан көптеген кемшіліктер орын алған мемлекеттердің де бар екенін баса көрсетеді.
1. Фараби. Китаб әл-фусус әл-хикма. «Фарабинин ики япыты» ичинде. (ауд. Мехмет Дағ). Ондокуз майыс университети илахият факультеси дергиси (OMÜİFD). № 14-15.
2. Әбу Насыр әл-Фараби. 10 томдық шығармалар жинағы. 1-том. Метафизика. Астана: ТОО «Лотос-Астана». 2007.
3. Әл-Фараби. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым. 1978.
4. Фараби. ел-Мединетүл-фазила. (Ауд. Нафиз Данышман). Стамбул. 1956.
5. Түркер-Күйел, Мубахат. Аристотелес ве Фарабинин варлык ве дүшүнже өгретилери. Анкара. 1969.
6. Атай, Хүсейн. Фараби ве Ибн Синая гөре яратма. Анкара. 1974.
7. Үлкен, Хилми Зия. Ислам фелсефеси тарихи. Стамбул. 1957.
8. Тайлан, Нежип. Анахатларыйла ислам фелсефеси. Стамбул. 1997.
2. Әбу Насыр әл-Фараби. 10 томдық шығармалар жинағы. 1-том. Метафизика. Астана: ТОО «Лотос-Астана». 2007.
3. Әл-Фараби. Таңдамалы. – Алматы: Ғылым. 1978.
4. Фараби. ел-Мединетүл-фазила. (Ауд. Нафиз Данышман). Стамбул. 1956.
5. Түркер-Күйел, Мубахат. Аристотелес ве Фарабинин варлык ве дүшүнже өгретилери. Анкара. 1969.
6. Атай, Хүсейн. Фараби ве Ибн Синая гөре яратма. Анкара. 1974.
7. Үлкен, Хилми Зия. Ислам фелсефеси тарихи. Стамбул. 1957.
8. Тайлан, Нежип. Анахатларыйла ислам фелсефеси. Стамбул. 1997.
ФАРАБИ ДҮНИЕТАНЫМЫНДА ДІН ЖӘНЕ ТӘҢІР МӘСЕЛЕСІ
В статье рассматриваются проблемы религии и веры в мировоззрении Аль-
Фараби в контексте философии и религиоведении.
The article deals with some matters of religion and trust in Farabi’s
world outlook through the context of Philosophy and Theology.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат-Түрки
870 жылы Фараб қаласына жақын маңдағы Весиж атты елді мекенде дүниеге
келген. Әкесі Мұхаммед Тархан Саманиттер сарайында қолбасылық қызмет
атқарған. Әл-Фараби 20 жасқа дейін Фарабта білім алып, кейіннен араб
халифатындағы көптеген елдерді аралап, өзін ғылым мен білім жолына арнайды.
Оның ең алғашқы саяхаты халифаттың орталығы Бағдатқа жасалады. Кейін Сирия
мен Мысырға саяхатқа шығады. Бағдатта Әбу Бәкір ас-Сараждан (928 ж. қайтыс
болған) араб тілін үйреніп, Әбу Бишр Матта ибн Юнустан логика ғылымын
меңгереді. Кейін қазіргі Түркияның оңтүстік-шығысындағы Харранға барып,
Иуханна ибн Хайланнан Аристотельдің Логика және 2-ші Аналитикалар атты
кітаптарымен танысады. Осы сапарларынан кейін әл-Фараби Бағдатқа қайта
оралып, метафизика, музыка және математика секілді философиялық ғылымдармен
шұғылдана бастайды. Әл-Фараби Исфаһан, Хамадан, Рай секілді Иран қалалары
мен басқа жерлерде де болады. Халабқа, сосын Дамаск қаласына барады.
Халабта бір жылдай тұрақтаған кезінде Буайхилардың сұлтаны Сайф-уд-Даула әл-
Хамадани оған қолдау көрсетеді. Осы сұлтан 946 жылы Дамаск қаласын өзіне
қаратқаннан кейін әл-Фараби Дамаскіде тұрақтайды. Біршама уақыт Египетке
саяхатқа шығып, қалған ғұмырын Дамаскіде өткізеді.
Әл-Фараби – ғылыммен терең сусындаған жан-жақты ғалым. Тіл білімі,
философия, музыка, математика, астрономия, дін және сол кездегі көптеген
ғылымдарды терең меңгереді. Философиядағы қабілеті мен біліктігіне
байланысты Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (муаллим-ус сани) деген
атаққа ие болады. Әл-Фараби көне грек ойшылдары Платон, Аристотель, Эвклид
мен Птолемейдің еңбектерін таратып, оларға жаңаша түсініктеме жазған. Ол 72
тілді меңгеріп және өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған делінеді. Әл-Фараби
сексен жасқа келген шағында 950 жылы Дамаск қаласында қайтыс болған және
Баб-ас-сағир мазарына жерленген. Әл-Фарабидің еңбектерінің саны
жетпістен асады. Оларды логика және басқа
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
салаларға арналған шығармалар деп екіге бөлуге болады. Логикаға қатысты
еңбектері Аристотельдің әр түрлі трактаттарымен байланысты түсініктеме
немесе анықтамалар түрінде жазылған. Екінші топтағы шығармалары болса –дін,
физика, математика, метафизика, этика және саясат салаларына қатысты
еңбектер.
Әл-Фараби дін, философия және саясат арқылы адамдар арасында бірлік пен
бақыттың үстемдік етуін мұрат еткендіктен, түркілік дүниетанымдық
элементтер мен құбылыстарды ислам философиясы ішінде қорытып, пайдалана
білді. Әл-Фараби ең алдымен адамдардың қоғамдасып бір жерге топтасуының әр
түрлі формалары бар екендігіне тоқталып, қала, мемлекет, ұлт және адамдар
өмір сүріп жатқан барлық аймақты қамтитын әлемдік мемлекет тұрғысында өз
ойын ортаға салады. Осы әр түрлі мемлекеттерді өте жақсы басқарылатын, яғни
философ-қаған тарапынан басқарылатын мемлекет ретінде қарастырады. Бұған
қоса басқару жүйесінде толып жатқан көптеген кемшіліктер орын алған
мемлекеттердің де бар екенін баса көрсетеді. Қайырымды ел тұрғындары туралы
әл-Фараби Платон мен Аристотель айтып кеткен идеялардан оза шапқандығы
байқалады. Осы қайырымды мемлекеттің құрылымы, иерархиялық жүйесі барлық
жерде бірдей болады. Бұл жерде сондай-ақ қайырымды қала басшысының
ерекшеліктері айтылады. Оның тек қана философ емес, заң шығарушы және оны
жүзеге асыратын саясатшы болуы тиіс екендігі де айтылады. Сондай-ақ
қайырымды мемлекеттің құрылуы мен оны қорғаудың әр түрлі жолдары
қарастырылады.
Әл-Фарабидің өз дәуіріндегі ең маңызды атқарған қызметі дін мен
философия арасында көпір салып, оны пайғамбарлық пен философиялық түсінікке
негіздей отырып анықтама бергендігінде жатыр. Оның пікірінше, нағыз философ
пен пайғамбар арасында ешқандай да менмұндалап тұратын ерекше бір
айырмашылық жоқ. Әрбірінің мақсаты адамдардың бұл дүние мен о дүниедегі
бақытқа қол жеткізуі үшін оларға көмектесу. Алайда философ өз күшімен
(ақылымен) Аллаға жету үшін көп еңбек еткендіктен пайғамбардан символикалық
түрде жоғары тұрады. Шын мәнінде ол философ пайғамбардан да жоғары деп
айтпаған. Бұл мәселені жете түсінбегендіктен әл-Фарабиге көптеген ғалымдар
қарсы шыққан. Әл-Фараби бұл мәселеде философты пайғамбар дәрежесіне дейін
көтеріп, онымен теңестірген. Ол пайғамбарды философ дәрежесіне түсіруді
ойламаған. Себебі, бар мәселе әл-Фарабидің философ деп кімді айтып
тұрғандығына байланысты. Әл-Фарабидегі философ – белгілі бір дәрежеден
кейін сопылардың әулиесімен теңесетін адам. Әл-Фарабидің пікірінше, ең
кемеңгер басшы – ең кемеңгер адам, әрі бойында пайғамбарлық пен философқа
тән қасиеті бар адам. Ал бұл қасиеттер Мұхаммед пайғамбардың бойынан
табылады. Сондықтан да ол Мұхаммед пайғамбарды бірінші басшы деп
есептейді.
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
Әл-Фарабидің пікірінше, кез келген адам қайырымды елдің басшысы бола
алмайды. Себебі басшылық екі нәрседен тұрады: а) адамның бойында туа біткен
қабілеті болуы керек, ә) басшылыққа байланысты ерікті дағдылары болуы
керек. Басшыны әл-Фараби бірінші және екінші басшы деп бөледі. Бірінші
басшының бойында жаратылысынан 12 табиғи қасиеттің болуы керек. Осылардың
ішінде діни тұрғыдан алғанда маңызды болып табылатындары мыналар: 1)
көкірек көзі ояу, 2) ізденімпаз болу, 3) турашыл, 4) нәпсісін тыю керек, 5)
кемел адам, 6) байлыққа қызықпау, 6) әділетті.
Егер осы шарттардың барлығын бойына жинаған адам табылмай, бірі философ,
екіншісі де қалған шарттарды бойына жинаған адам ретінде танылса, онда
екеуі де бірдей басшы болуға лайықты. Әр қасиет әр адамда болса, онда
олардың барлығы да ең жоғарғы басқарушылар болады. Егер философия
басшылыққа керекті қасиеттердің бірі болудан қалса, қалған шарттар болған
күннің өзінде ел басшысы басшы бола алмайды, қауым жойылып кету қаупіне
ұшырайды. Елбасының қарамағында философ болмаса, бұл ел жойылып кетуі
мүмкін. Сол кезеңдерде философия мен дін ғылымдары қатар өрбіп, бір арнада
тоғысқанын ескерер болсақ, дін мен сенімнің қаншалықты қоғам өмірінде
маңызды екендігін бағамдай беруге болады.
Ақыретке сену имандылық шарттарының бірі болып табылады. Рухтың
өлімсіздігі және адамның о дүниеде жазалануы немесе сыйға бөленетінін де
түсіндіреді. Фарабидің көзқарасы бойынша әрбір жан кемелденуге мұқтаж.
Адамның жаны – абстрактілі болмыс. Жан тәнде емес, бірақ оның қолданатын
қуаттары тәнде орналасқан және жанмен оның қуаттары бір-бірінен ажырай
алмайды. Абстрактілі болмыстар материалды емес, жоғалып кетпейді, өлмейді,
олар өз субстанцияларын біліп қабылдайды. Бұлардың әрбірінің бақыты
материямен араласып кірленген болмыстардың бақытынан жоғары тұрады. Адам
жаны жоғарыдағы абстрактілі болмыстардың атрибуттары секілді тек өз
субстанцияларын ғана қабылдай алады. Яғни адам рухы ең жоғары рухты, қарама-
қарсылықтарды тұтастықта ұғып, қабылдайды.
Әл-Фарабидің пікірі бойынша, тәннің кемелдігін рух, ал рухтың кемелдігін
белсенді сана қамтамасыз етеді. Бұл туралы Фараби Фусус-ул хикам
(Даналықтың жауһарлары) атты еңбегінде былай дейді: Сенің болмысың екі
табиғаттан тұрады: бірі – түр, форма, сан және сапалық қасиетке ие,
қозғалатын немесе қозғалмайтын, бөлшектене алатын субстанция. Екіншісі –
біріншісінен табиғаты жағынан мүлдем басқа, жоғарыдағы атрибуттардың
ешқайсысына ие емес субстанция. Осы екіншісінің мәні тек сана арқылы
танылады. Басқаша айтқанда, сен екі әлемнің қосындысынан тұрасың: біріншісі
– ғайып әлемі, екіншісі – жаратылыс әлемі. Өйткені рухың Тәңірдің әмір
әлемінен, тәнің – Оның жаратылыс әлемінен жаратылған [1.23].
Әл-Фараби ілімінде жан өзінің мәңгілігі тұрғысынан тәнге мұқтаж. Жан
кемел болмай-ақ тәннен айрылады және тәнсіз-ақ кемелдікке жете алады. Тән
жанның бар болуы үшін шарт болғанымен, оның кемелдікке жетуі үшін шарт бола
алмайды. Бұған қоса мұның бөлек дәрежелері бар. Адамның рухы Алладан
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
уахи жолымен нәсібін алады. Адам ахлақи тұрғыдан жетілу арқылы, Аллаға
жақындайды, жоғарылайды. Осылайша ең жоғарғы рухани шаттыққа кенеледі. Ең
жоғарғы рухани шаттыққа тек қасиетті рух қана жетеді.
Адам рухы тәннен айрылғаннан кейін, яғни өлімнен кейін, абстрактілі
болмыстарға тән бақытқа кенеледі және мұндай бақыт ең кемелді әрі парасатты
рухқа тән болады. Рух метафизикалық әлемге тән болғандықтан ол формадан
жаратылмаған. Ол тәнмен бірге жаратылып, тән өлген соң да тіршілігін
жалғастырады. Әл-Фараби физикалық өлімнен кейін жан бақыт пен азап сияқты
халдерге ие болады дейді. Бұл жерде әрбір жанның халі әртүрлі болады. Яғни
әр жан өзіне лайықты халіне қауышады [1.22]. Фарабидің рух туралы көзқарасы
ой еңбек құлшылықтарына қарай әртүрлі деп түсіндіріледі. Аллаһ барлық
нәрсені қамтиды. Оның бүкіл болмыспен байланысы бар. Бар нәрсе оның үкімі
мен қалауы арқылы болады. Жақсы мен жаман одан келеді. Мұнымен қоса ол
рухтың бір тәннен екінші бір тәнге ауыса алмайтындығын айтады. Тәннен кейін
де жанның болатындығына қосылады.
Кейбір кәламшылар бойынша, адамдық рух абстрактілі түрге жатады.
Философтардың айтқанындай сурет түрінде болады. Ол тәнмен және жанмен
байланысты нәрсе емес. Тәнде болмағандай анық бір жерде көрінбейді. Ал
ишракилер рухты не тәнге біріккен, не болмаса одан бөлек деп түсіндіреді.
Ал кейбір кәламшылар рухты алғашқы және материалдық тұрғыдан
түсіндірген. Бұлардың ойынша, адам рухы гүл иісінің гүлге жайылғаны сияқты
денеге жайылып, керемет бір түрдің бейнесін береді дейді. Жалпы рухты
денеден бөлек жауһар деп қабылдаған кәламшылар бойынша рух өлмейді. Дененің
өлімі тек рухтың функциясын ғана өзгертеді деп көрсеткен.
Әл-Фараби негізінен дін мен философияны байланыстырушы ойшыл болып
саналады. Ол философтар мен пайғамбарлардың мақсаттарының бір екендігін
айтады. Пайғамбарлар уахимен байланысады. Яғни Алланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
В статье рассматриваются проблемы религии и веры в мировоззрении Аль-
Фараби в контексте философии и религиоведении.
The article deals with some matters of religion and trust in Farabi’s
world outlook through the context of Philosophy and Theology.
Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Ұзлағ әл-Фараби ат-Түрки
870 жылы Фараб қаласына жақын маңдағы Весиж атты елді мекенде дүниеге
келген. Әкесі Мұхаммед Тархан Саманиттер сарайында қолбасылық қызмет
атқарған. Әл-Фараби 20 жасқа дейін Фарабта білім алып, кейіннен араб
халифатындағы көптеген елдерді аралап, өзін ғылым мен білім жолына арнайды.
Оның ең алғашқы саяхаты халифаттың орталығы Бағдатқа жасалады. Кейін Сирия
мен Мысырға саяхатқа шығады. Бағдатта Әбу Бәкір ас-Сараждан (928 ж. қайтыс
болған) араб тілін үйреніп, Әбу Бишр Матта ибн Юнустан логика ғылымын
меңгереді. Кейін қазіргі Түркияның оңтүстік-шығысындағы Харранға барып,
Иуханна ибн Хайланнан Аристотельдің Логика және 2-ші Аналитикалар атты
кітаптарымен танысады. Осы сапарларынан кейін әл-Фараби Бағдатқа қайта
оралып, метафизика, музыка және математика секілді философиялық ғылымдармен
шұғылдана бастайды. Әл-Фараби Исфаһан, Хамадан, Рай секілді Иран қалалары
мен басқа жерлерде де болады. Халабқа, сосын Дамаск қаласына барады.
Халабта бір жылдай тұрақтаған кезінде Буайхилардың сұлтаны Сайф-уд-Даула әл-
Хамадани оған қолдау көрсетеді. Осы сұлтан 946 жылы Дамаск қаласын өзіне
қаратқаннан кейін әл-Фараби Дамаскіде тұрақтайды. Біршама уақыт Египетке
саяхатқа шығып, қалған ғұмырын Дамаскіде өткізеді.
Әл-Фараби – ғылыммен терең сусындаған жан-жақты ғалым. Тіл білімі,
философия, музыка, математика, астрономия, дін және сол кездегі көптеген
ғылымдарды терең меңгереді. Философиядағы қабілеті мен біліктігіне
байланысты Аристотельден кейінгі екінші ұстаз (муаллим-ус сани) деген
атаққа ие болады. Әл-Фараби көне грек ойшылдары Платон, Аристотель, Эвклид
мен Птолемейдің еңбектерін таратып, оларға жаңаша түсініктеме жазған. Ол 72
тілді меңгеріп және өз еңбектерінде кеңінен пайдаланған делінеді. Әл-Фараби
сексен жасқа келген шағында 950 жылы Дамаск қаласында қайтыс болған және
Баб-ас-сағир мазарына жерленген. Әл-Фарабидің еңбектерінің саны
жетпістен асады. Оларды логика және басқа
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
салаларға арналған шығармалар деп екіге бөлуге болады. Логикаға қатысты
еңбектері Аристотельдің әр түрлі трактаттарымен байланысты түсініктеме
немесе анықтамалар түрінде жазылған. Екінші топтағы шығармалары болса –дін,
физика, математика, метафизика, этика және саясат салаларына қатысты
еңбектер.
Әл-Фараби дін, философия және саясат арқылы адамдар арасында бірлік пен
бақыттың үстемдік етуін мұрат еткендіктен, түркілік дүниетанымдық
элементтер мен құбылыстарды ислам философиясы ішінде қорытып, пайдалана
білді. Әл-Фараби ең алдымен адамдардың қоғамдасып бір жерге топтасуының әр
түрлі формалары бар екендігіне тоқталып, қала, мемлекет, ұлт және адамдар
өмір сүріп жатқан барлық аймақты қамтитын әлемдік мемлекет тұрғысында өз
ойын ортаға салады. Осы әр түрлі мемлекеттерді өте жақсы басқарылатын, яғни
философ-қаған тарапынан басқарылатын мемлекет ретінде қарастырады. Бұған
қоса басқару жүйесінде толып жатқан көптеген кемшіліктер орын алған
мемлекеттердің де бар екенін баса көрсетеді. Қайырымды ел тұрғындары туралы
әл-Фараби Платон мен Аристотель айтып кеткен идеялардан оза шапқандығы
байқалады. Осы қайырымды мемлекеттің құрылымы, иерархиялық жүйесі барлық
жерде бірдей болады. Бұл жерде сондай-ақ қайырымды қала басшысының
ерекшеліктері айтылады. Оның тек қана философ емес, заң шығарушы және оны
жүзеге асыратын саясатшы болуы тиіс екендігі де айтылады. Сондай-ақ
қайырымды мемлекеттің құрылуы мен оны қорғаудың әр түрлі жолдары
қарастырылады.
Әл-Фарабидің өз дәуіріндегі ең маңызды атқарған қызметі дін мен
философия арасында көпір салып, оны пайғамбарлық пен философиялық түсінікке
негіздей отырып анықтама бергендігінде жатыр. Оның пікірінше, нағыз философ
пен пайғамбар арасында ешқандай да менмұндалап тұратын ерекше бір
айырмашылық жоқ. Әрбірінің мақсаты адамдардың бұл дүние мен о дүниедегі
бақытқа қол жеткізуі үшін оларға көмектесу. Алайда философ өз күшімен
(ақылымен) Аллаға жету үшін көп еңбек еткендіктен пайғамбардан символикалық
түрде жоғары тұрады. Шын мәнінде ол философ пайғамбардан да жоғары деп
айтпаған. Бұл мәселені жете түсінбегендіктен әл-Фарабиге көптеген ғалымдар
қарсы шыққан. Әл-Фараби бұл мәселеде философты пайғамбар дәрежесіне дейін
көтеріп, онымен теңестірген. Ол пайғамбарды философ дәрежесіне түсіруді
ойламаған. Себебі, бар мәселе әл-Фарабидің философ деп кімді айтып
тұрғандығына байланысты. Әл-Фарабидегі философ – белгілі бір дәрежеден
кейін сопылардың әулиесімен теңесетін адам. Әл-Фарабидің пікірінше, ең
кемеңгер басшы – ең кемеңгер адам, әрі бойында пайғамбарлық пен философқа
тән қасиеті бар адам. Ал бұл қасиеттер Мұхаммед пайғамбардың бойынан
табылады. Сондықтан да ол Мұхаммед пайғамбарды бірінші басшы деп
есептейді.
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
Әл-Фарабидің пікірінше, кез келген адам қайырымды елдің басшысы бола
алмайды. Себебі басшылық екі нәрседен тұрады: а) адамның бойында туа біткен
қабілеті болуы керек, ә) басшылыққа байланысты ерікті дағдылары болуы
керек. Басшыны әл-Фараби бірінші және екінші басшы деп бөледі. Бірінші
басшының бойында жаратылысынан 12 табиғи қасиеттің болуы керек. Осылардың
ішінде діни тұрғыдан алғанда маңызды болып табылатындары мыналар: 1)
көкірек көзі ояу, 2) ізденімпаз болу, 3) турашыл, 4) нәпсісін тыю керек, 5)
кемел адам, 6) байлыққа қызықпау, 6) әділетті.
Егер осы шарттардың барлығын бойына жинаған адам табылмай, бірі философ,
екіншісі де қалған шарттарды бойына жинаған адам ретінде танылса, онда
екеуі де бірдей басшы болуға лайықты. Әр қасиет әр адамда болса, онда
олардың барлығы да ең жоғарғы басқарушылар болады. Егер философия
басшылыққа керекті қасиеттердің бірі болудан қалса, қалған шарттар болған
күннің өзінде ел басшысы басшы бола алмайды, қауым жойылып кету қаупіне
ұшырайды. Елбасының қарамағында философ болмаса, бұл ел жойылып кетуі
мүмкін. Сол кезеңдерде философия мен дін ғылымдары қатар өрбіп, бір арнада
тоғысқанын ескерер болсақ, дін мен сенімнің қаншалықты қоғам өмірінде
маңызды екендігін бағамдай беруге болады.
Ақыретке сену имандылық шарттарының бірі болып табылады. Рухтың
өлімсіздігі және адамның о дүниеде жазалануы немесе сыйға бөленетінін де
түсіндіреді. Фарабидің көзқарасы бойынша әрбір жан кемелденуге мұқтаж.
Адамның жаны – абстрактілі болмыс. Жан тәнде емес, бірақ оның қолданатын
қуаттары тәнде орналасқан және жанмен оның қуаттары бір-бірінен ажырай
алмайды. Абстрактілі болмыстар материалды емес, жоғалып кетпейді, өлмейді,
олар өз субстанцияларын біліп қабылдайды. Бұлардың әрбірінің бақыты
материямен араласып кірленген болмыстардың бақытынан жоғары тұрады. Адам
жаны жоғарыдағы абстрактілі болмыстардың атрибуттары секілді тек өз
субстанцияларын ғана қабылдай алады. Яғни адам рухы ең жоғары рухты, қарама-
қарсылықтарды тұтастықта ұғып, қабылдайды.
Әл-Фарабидің пікірі бойынша, тәннің кемелдігін рух, ал рухтың кемелдігін
белсенді сана қамтамасыз етеді. Бұл туралы Фараби Фусус-ул хикам
(Даналықтың жауһарлары) атты еңбегінде былай дейді: Сенің болмысың екі
табиғаттан тұрады: бірі – түр, форма, сан және сапалық қасиетке ие,
қозғалатын немесе қозғалмайтын, бөлшектене алатын субстанция. Екіншісі –
біріншісінен табиғаты жағынан мүлдем басқа, жоғарыдағы атрибуттардың
ешқайсысына ие емес субстанция. Осы екіншісінің мәні тек сана арқылы
танылады. Басқаша айтқанда, сен екі әлемнің қосындысынан тұрасың: біріншісі
– ғайып әлемі, екіншісі – жаратылыс әлемі. Өйткені рухың Тәңірдің әмір
әлемінен, тәнің – Оның жаратылыс әлемінен жаратылған [1.23].
Әл-Фараби ілімінде жан өзінің мәңгілігі тұрғысынан тәнге мұқтаж. Жан
кемел болмай-ақ тәннен айрылады және тәнсіз-ақ кемелдікке жете алады. Тән
жанның бар болуы үшін шарт болғанымен, оның кемелдікке жетуі үшін шарт бола
алмайды. Бұған қоса мұның бөлек дәрежелері бар. Адамның рухы Алладан
А.Ясауи университетініњ хабаршысы, №1, 2011
Кенжетаев Д.Т., Назбекова С.Т. Фараби дүниетанымында дін және тәңір
мәселесі
уахи жолымен нәсібін алады. Адам ахлақи тұрғыдан жетілу арқылы, Аллаға
жақындайды, жоғарылайды. Осылайша ең жоғарғы рухани шаттыққа кенеледі. Ең
жоғарғы рухани шаттыққа тек қасиетті рух қана жетеді.
Адам рухы тәннен айрылғаннан кейін, яғни өлімнен кейін, абстрактілі
болмыстарға тән бақытқа кенеледі және мұндай бақыт ең кемелді әрі парасатты
рухқа тән болады. Рух метафизикалық әлемге тән болғандықтан ол формадан
жаратылмаған. Ол тәнмен бірге жаратылып, тән өлген соң да тіршілігін
жалғастырады. Әл-Фараби физикалық өлімнен кейін жан бақыт пен азап сияқты
халдерге ие болады дейді. Бұл жерде әрбір жанның халі әртүрлі болады. Яғни
әр жан өзіне лайықты халіне қауышады [1.22]. Фарабидің рух туралы көзқарасы
ой еңбек құлшылықтарына қарай әртүрлі деп түсіндіріледі. Аллаһ барлық
нәрсені қамтиды. Оның бүкіл болмыспен байланысы бар. Бар нәрсе оның үкімі
мен қалауы арқылы болады. Жақсы мен жаман одан келеді. Мұнымен қоса ол
рухтың бір тәннен екінші бір тәнге ауыса алмайтындығын айтады. Тәннен кейін
де жанның болатындығына қосылады.
Кейбір кәламшылар бойынша, адамдық рух абстрактілі түрге жатады.
Философтардың айтқанындай сурет түрінде болады. Ол тәнмен және жанмен
байланысты нәрсе емес. Тәнде болмағандай анық бір жерде көрінбейді. Ал
ишракилер рухты не тәнге біріккен, не болмаса одан бөлек деп түсіндіреді.
Ал кейбір кәламшылар рухты алғашқы және материалдық тұрғыдан
түсіндірген. Бұлардың ойынша, адам рухы гүл иісінің гүлге жайылғаны сияқты
денеге жайылып, керемет бір түрдің бейнесін береді дейді. Жалпы рухты
денеден бөлек жауһар деп қабылдаған кәламшылар бойынша рух өлмейді. Дененің
өлімі тек рухтың функциясын ғана өзгертеді деп көрсеткен.
Әл-Фараби негізінен дін мен философияны байланыстырушы ойшыл болып
саналады. Ол философтар мен пайғамбарлардың мақсаттарының бір екендігін
айтады. Пайғамбарлар уахимен байланысады. Яғни Алланың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz