Психологиядағы іс-әрекет мәселесі

Жоспар
Кіріспе

I, Талдаудың екі үлгісі — психологиядағы екі тәсіл
2. Заттық іс.әрекет категориясы туралы
3. Заттық іс.әрекет және психология
4. Ішкі және сыртқы іс.әрекеттердің озарақатынасы
5. Іс.әрекеттердің жалпы құрылымы

Соңғы жылдары кеңестік психологияның әр түрлі салалары мен қолданбалы зерттеулерінің қарқынды дамуы байқалып отыр. Осылай бола тұрса да, жалпы психоло-гияның теориялық мәселелеріне әлдеқайда аз назар аударылуда. Сонымен бірге кеңестік психология маркстік-лениндік философияның негізінде қалыптаса отырып, психиканы танудың негізінде жаңа тәсілін ұсынып, алғаш рет психологияға жете зерттеуді қажет ететін бірқатар маңызды дәрежелерді (категорияларды) енгізген болатын.
Осы дәрежелердің ішінен маңызды мәнге ие болатыны — іс-әрекет дәрежесі. К.Маркстың Фейербах жайлы айтқан әйгілі тезистерін еске түсірсек, бұрынғы мета-физикалық материализмнің басты кемшілігі оның сезгіштікті адам іс-әрекеті, тәжірибесі ретінде емес, сырттай байқап қарау формасы ретінде қарастыруы; әрекеттік жақ материализмге қарама-қарсы идеалистік түрғыда дамыды, дегенмен адамның шынайы сезгіштік іс-әрекеті ретінде емес, оны дерексіз ұғынды.
Бүкіл маркстік психологияға дейінгі хал-жай нақ осылай болатын. Алайда марксизмнен тыс дамып келген қазіргі заман психологиясында жағдай бұрынғы қалпында қалған. Онда да іс-әрекетке идеалистік тұжырымдама тұрғысында, өзінің жалпы бағытында материалистік, табиғи ғылыми тұжырымдамасында туған дене құрылысы икемделген және үйретілген енжар субъективтің сыртқы әсерге жауабы ретінде қарастырылады. Бірақ нақ осы жағдай психологияны табиги-ғылыми психологияга, жан туралы гылым психологиясына, бихевиористік психологияга және де (менталисгік) психологиясына бөлінуге әкеліп отыр. Осыған байланысты психологияда пайда болған дагдарысты құбылыстар өлі күйге дейін сақталып, олар енді туңғиыққа кетіп, айқындығы аз түрлерде көрінуде. Психологияны нейрофизиологиямен, кибсрнетика және логикалық-математикалық пәндермен, әлеуметтанумен және мәдениет тарихымен байланыстыратын пәнаралық зерттеулердің қарқынды дамуы бүгінгі таңдағы психология ғылымының іргелі әдіснамалық мәселелерін өзінен-өзі шешпейді. Осы мәселелердің шешілмеуі физиологиялық, кибернетикалық, логикалық немесе әлеуметтік қауіпті ығыстырып, алға басу бағытын күшейтіп, психологияның өз пәні мен өзінің ерекшелігін жоғалту қаупін төндіреді. Сонымен бірге әр түрлі психологиялық бағыттардың қақтығыс жағдайын теориялық алға басудың айғағы бола алмайды. Мәселен, бүгінде қаймықпайтын бихевиоризм өз орнын ымырашыл жаңа биховиоризмге (немесе кейбір авторлардың айтуы бойынша, "субъективті бихевиоризмге"), гештальдық — жаңа гоштальттыққа, фрейдизм — жаңа фрейдизмге және мәдени антропологияға беріп отыр. Америкалық авторлардың қарама-қайшы көзқарастарының бірігуі ("эклектикалық") ұғымның мотивн асыра мадақтаумен болған эклектикәльтқ көзқарастар ешқашан да табысқа жетпеген. Психологиялық фактілердің табылуы мен жалпы қорытындылай әр текті жинақтарды ғылыми топтастыруға болады, әрине, оған жалпы түрде түптеу арқылы оларды жай ғана біріктіру жолымен жатқызу мүмкін емес. Психология ғылымы иық тұруы үшін ол психологиялық тұжырымдамалық құрылыстық әрі қарай жете зерттелуін, жаңа ғылыми теорияларды іздестіруді талап етеді.

Пән: Психология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

А.Н.ЛЕОНТЬЕВ (1903—1979)
Кеңес психологы, психология ғылымдарының докторы, профессор.
XX ғасырдың 20-жылдары Л.С.Выготский және А.Р.Луриямен бірлесе отырып,
тарихи-мәдени теорияны талдап, жоғары психикалық функциялардың механизмін
ашатын (соның ішінде жорамалдық-жанама әрекеттердің формаларының ішкі
психикалық процестерге ауысуын) бірқатар эксперименттік зерттеулер
жүргізеді.
ІС-ӘРЕКЕТ.
ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ІС-ӘРЕКЕТ МӘСЕЛЕСІ
I, Талдаудың екі үлгісі — психологиядағы екі тәсіл
Соңғы жылдары кеңестік психологияның әр түрлі салалары мен
қолданбалы зерттеулерінің қарқынды дамуы байқалып отыр. Осылай бола тұрса
да, жалпы психоло-гияның теориялық мәселелеріне әлдеқайда аз назар
аударылуда. Сонымен бірге кеңестік психология маркстік-лениндік
философияның негізінде қалыптаса отырып, психиканы танудың негізінде жаңа
тәсілін ұсынып, алғаш рет психологияға жете зерттеуді қажет ететін бірқатар
маңызды дәрежелерді (категорияларды) енгізген болатын.
Осы дәрежелердің ішінен маңызды мәнге ие болатыны — іс-әрекет
дәрежесі. К.Маркстың Фейербах жайлы айтқан әйгілі тезистерін еске түсірсек,
бұрынғы мета-физикалық материализмнің басты кемшілігі оның сезгіштікті адам
іс-әрекеті, тәжірибесі ретінде емес, сырттай байқап қарау формасы ретінде
қарастыруы; әрекеттік жақ материализмге қарама-қарсы идеалистік түрғыда
дамыды, дегенмен адамның шынайы сезгіштік іс-әрекеті ретінде емес, оны
дерексіз ұғынды.
Бүкіл маркстік психологияға дейінгі хал-жай нақ осылай болатын.
Алайда марксизмнен тыс дамып келген қазіргі заман психологиясында жағдай
бұрынғы қалпында қалған. Онда да іс-әрекетке идеалистік тұжырымдама
тұрғысында, өзінің жалпы бағытында материалистік, табиғи ғылыми
тұжырымдамасында туған дене құрылысы икемделген және үйретілген енжар
субъективтің сыртқы әсерге жауабы ретінде қарастырылады. Бірақ нақ осы
жағдай психологияны табиги-ғылыми психологияга, жан туралы гылым
психологиясына, бихевиористік психологияга және де (менталисгік)
психологиясына бөлінуге әкеліп отыр. Осыған байланысты психологияда пайда
болған дагдарысты құбылыстар өлі күйге дейін сақталып, олар енді туңғиыққа
кетіп, айқындығы аз түрлерде көрінуде. Психологияны нейрофизиологиямен,
кибсрнетика және логикалық-математикалық пәндермен, әлеуметтанумен және
мәдениет тарихымен байланыстыратын пәнаралық зерттеулердің қарқынды дамуы
бүгінгі таңдағы психология ғылымының іргелі әдіснамалық мәселелерін өзінен-
өзі шешпейді. Осы мәселелердің шешілмеуі физиологиялық, кибернетикалық,
логикалық немесе әлеуметтік қауіпті ығыстырып, алға басу бағытын күшейтіп,
психологияның өз пәні мен өзінің ерекшелігін жоғалту қаупін төндіреді.
Сонымен бірге әр түрлі психологиялық бағыттардың қақтығыс жағдайын
теориялық алға басудың айғағы бола алмайды. Мәселен, бүгінде қаймықпайтын
бихевиоризм өз орнын ымырашыл жаңа биховиоризмге (немесе кейбір
авторлардың айтуы бойынша, "субъективті бихевиоризмге"), гештальдық — жаңа
гоштальттыққа, фрейдизм — жаңа фрейдизмге және мәдени антропологияға беріп
отыр. Америкалық авторлардың қарама-қайшы көзқарастарының бірігуі
("эклектикалық") ұғымның мотивн асыра мадақтаумен болған эклектикәльтқ
көзқарастар ешқашан да табысқа жетпеген. Психологиялық фактілердің табылуы
мен жалпы қорытындылай әр текті жинақтарды ғылыми топтастыруға болады,
әрине, оған жалпы түрде түптеу арқылы оларды жай ғана біріктіру жолымен
жатқызу мүмкін емес. Психология ғылымы иық тұруы үшін ол психологиялық
тұжырымдамалық құрылыстық әрі қарай жете зерттелуін, жаңа ғылыми
теорияларды іздестіруді талап етеді.
Бағыттардың әр түрлілігіне қарамастаи, әдіснамалық тұрғыдан
қарағанда, олар ортақ бір нәрседен тұрады, яғни олардың талдаудың екі
мүшелі схемасынан шығатындығы: субъектінің қабылдауына (рецептивтік)
жүйесіне әсер етуі - объективті және субъекивті жауаптың тууы — әсерден
шығарылған құбылыс. Схема екі тармақтан тұрады: субъективті рецептивтік
жуйесіне әсер етудің нәтижесінде пайда болатын объсктивті және субъективті.
Бұл схема өткен ғасырдағы психофизика мен физио-логиялық психологияда
классикалық айқындылықпен көрініс тапқан болатын. Сол кезде қойылган басты
міндет — сана элементтерінің оларды тітіркендіретін шамаларға тәуелділігін
зерттеу болатын. Кейін бихевиоризмде, яғни мінез-құлқын зерттеуде
үйлестіріліп, екі мүшелі схсма әйгілі К формуласынан тура көрінісін тапты.
Бұл схеманың қанағаттандырмауы субъектінің заттық іс-әрекетінің ақиқат
байланысьның жүзеге асуындағы сол мазмұнды процестің зерттеу ауқымынан
шығып қалуында болып отыр. Субъект іс-әрекетінің мұндай дересіз түсінігін
тек қарапайым психофизиологиялық тетіктерді зерттеу мақсатын қоятын
лабораториялық эксперименттердің тар шегінде ғана ақтайды. Бірақ осы шектен
шыға қалсақ, онда сол сәтте оның қанағаттанғысыз екендігі мәлім болады.
Бұрынғы зерттеушілердің психологиялық фактілерді белсенді апперцепция, ішкі
ұмтылыс т.б. сияқты ерекше күштердің араласуымен түсіндіруі де осыдан. Яғни
тек ондағы идоализмнен адастыру болса да, субъектініп іс-әрекетіне
өтуі,көрінсді.
Психологияда талдаудың екі мүшелі схемасын құруға және
тікелей сипаттауды керек етпейтін жорамалға (постулатқа) байланысты туындап
отырған қиыншылықтар оларды жеңу талпыныстарын өршіте түсті. Сол фактіні
анықтауда осындай талаптардың бір жолмен жүргізілуі езгінің көрінісін
тауып, сыртқы әсерлердің тиімділігі субъектінің оларды өзінше түсінуіне,
оның ішкі күйін сипаттайтын психологиялық аралық ауысуларға байланысты
{Е.Ц.Толмен жәнет.б.). Кезінде: "сыртқы себептер ішкі жағдайлар арқылы
әрекет етеді" деген С.Л.Рубинштейн осыны формулада көрсеткен болатын.
Әрине, бұл формула ешбір талас тудырмайды. Алайда, егер субъектінің ішкі
жағдайы ретінде оның сыртқы әсерге душар болған ағымындағы қалпы
түсіндірілсе, онда бұл 5нК схемасына ешбір жаңалық әкелмейді деген сез.
Өйткені тіпті тірі объектілер де өздерінің күйі өзгерген сәтте басқа
объектілермен өзара әрекетінде әр қилы өзгешеліктер байқатады. Ылғал,
жұмсақ топырақтағы із — анық, ал құрғақ, топталған топырақта көмескі
көрінеді. Мұны жануарлардың да, адамдардың да әрекетінен айқын байқауға
болады. Мәселон, аш жануар тоқ жануарға қарағанда, азық-түлік
тітірксндіргіштеріне өзгеше реакция білдіруі мүмкін, тиісінше, футболға
қызығатын адам, оған немқұрайлы қарайтын адаммен салыстырғанда, ойынның
кезектегі жарыс нәтижелерін басқаша қабылдауы мүмкін. Аралық айқындалулар
түсінігіне енгізілуі мінез-құлық талдауын байытқанымен, жоғарыда айтылғап
сипаттауды керек етпейтін жорамалдың (постулаттың) туралығын алып
тастамайды. Өйтксні айналулар тек сол субъектінің ішкі күйінс тиісті аралық
болып есептеледі. Бұл мәселе "дәлслдеуші факторларға" — қажеттіліктер мен
құмарлықтарға да қатысты. Бұл факторлардың рөлі алуан түрлі бағыттарда:
бихевиоризмде, К.Левин мектебінде және тереңдетілген психологияда
зерттелді. Бұл бағыттардың жалпы мотивация мен оның рөлдерін түсінудегі
көзқарастары әр түрлі болганымсн, мотивацияның, іс-әрексттіц объективті
шарттарына, сыртқы ортаға қарама-қарсы қойылу жағдайы өзгсріссіз сақталып
отырды.
Ерекше айта кететін жайт — мәдениеттану жағынан қарастырылатын мәселелерге
айтып берген жөн. Бұл бағыттың негізін салушы Л.Уайт' қоғам мен индивид
мінез-құлқындағы құбылыстардың мәдени детерминация деген ой-пікірін
дамытқан болатын. Адам мен адамзат қоғамының пайда болуы мынаған әкеледі,
ең алдымен, тірі дене мен ортаның арасындағы тура, табиғи байланыс,
материалдық өндірістің негізінде дамитын жанама мәдениетке әкеліп соғады.
Оньң үстіне, модопиот индивидтср үшін сөйлеу белгі-символдар арқылы
берілетін мопдср түріндс көрінеді. Осығаи сүйснс отырып, Л.Уайт3 адам мінсз-
құлқының уш мүшслі формуласын ұсынады: адамның дене құрылысы х мәдени
ынталандырулар -мінсз-құлық.
Бұл формула тікелей сипатталмайтын жорамалды игсруде алдану туғызады да,
одан. схемасы шығады. Алайда осы схемаға белгілер жүйесімен қатыстырылған
мәдениеттің аралық звеносы ретіндс снгізу психологиялық зерттсулер сананың
қоғамдық және даралық құбылыстарьның шеңберінде сөзсіз болатын түйықталуға
әкеледі.
Жай ғана ауыстыру жүрсді: заттар дүниесінің орнын қоғам
өндірген таңбалар, моәндер дүниесі басады. Сонымен, біз қайтадан екі мүшелі
5-К схемасына оралып отырмыз. Тек мүндағы стимул енді мәдени стимул
ретінде түсіндірілсді. Бұл идея Л.Уайттың кейінгі формуласънда көрініс
табады. Бұл формула арқылы Л.Уайт адам мен жануарлардың психикалық
реакцияларының детерминациясындағы өзгешеліктсрді байқатуға тырысады
Дюркгеймнен басталатын психологиядағы әлеуметтік тұжырымдамалармен
салыстырғанда, қазіргі американдық мәдениеттану өзінің супрапсихологиялық
және супраәлеуметтік заңдарымен дамитын континиумды қалыптастыратын адамға
зор ықпалы бар экстрасоматикалық объектілерді ғана біледі (бұл
мәдениеттануды ғылым етіп жасайды). Міне, осы мәдениеттанушылық тұрғыдан
қарастырғанда, индивидтср каталитикалық себептер мен мәдени процестердің
ортасының көрінісі болып табылады. Тікелей жорамалды шешуде кері байланыс
арқылы мінез-құлықты реттеугс негізделген жаңалықты Н.Н.Ланге тұжырымдаған.
Адамның күрделі-қимыл процестерін зерттеу бойынша жүргізілген
алғашқы жұмыстар кері байланысы бар рефлекторлы сақинаның рөлін көрсетіп,
алуан түрлі құбылыстардың механизмдерін жаңаша түсінуге мүмкіндік берді.
Осы тұрғыда Н.А.Бернштейннің жұмыстары аса құнды екенін айтып кеткен жөн.
Отызыншы жылдардан бергі жүргізілген ең алғашқы зерттеулерден соң,
басқару және ақпарат теориясы бүкіл тірі және өлі жүйелердегі процестерді
қамтитын жалпы ғылыми мәнге ие болып отыр.
Соңғы жылдары қалыптасқан кибернетика түсініктерін
психологтардың көпшілігінің мүлдем жаңа үғым ретінде қабылдауы қызығушылық
тудырады. Олар психологияда қайтадан жаңғырған секілді. Тіпті кейбір
кибернетикалық тәсілді ұстанған жігерлілердің пайымдауынша, осындай
түсініктердің пайда болуы тегіс қамти алатын психологиялық теорияның жаңа
әдіснамалық негізінің ақыры табылғандығын айтады. Алайда аз уақытта
кибернетикалық тәсілдің де психологиядағы белгілі бір шектері бар екені
анықталды және де олардан асу үшін ғылыми кибсрнетиканы қандай да бір
"кибернетикалық мифологиямен" алмастыру қажет. Бұл шын мәніндегі психи-
калық бейне, сана, мотивация және мақсатқұрылым секілді психологиялық
шындықтар өз мәнін жоғалтады деген сөз. Осы тұрғыда және реттеу деңгейлері
туралы түсінік пен белсенділік принциптері дамытылған, оның ішінде заттық
әрекет пен жоғары танымдық деңгейлерге баса назар аударылған, бұрынғы
жұмыстардан біршама бас тарту байқала бастады.
Қазіргі теориялық кибернетиканың ұғымдары бұрынғы ұғымдар
ақпараттарымен түсіндіріле алмайтын, алуан түрлі процестердің құрылымы мен
қозғалысының ерекшеліктерін бейнелеуге мүмкіндік беретін дерексіз
ксңістікті құрап отыр. Алайда өзінің сөзсіз жоғары деңгейлі өнімділігіне
қарамастан, осы жаңа дсрексіз кеңістікте жүргізілген зерттеулер белгілі бір
арнайы білім саласының іргелі әдіснамалық мәселслсрін шешетіндей жағдайда
емес. Сондықтан мұнда әдеттсн тыс сш нәрсе жоқ, басқару, ақпараттық
процестер мен өзін-өзі реттеуші жүйелері туралы ұғымдарды психологияга
енгізу тікелей жорамалды өзгертпейді.
Қорыта айтқанда, бастапқы жүйенің күрделенуі психологияда пайда
болған әдіснамалық мәселелерді шешксн емес. Олардан арлу үшін талдаудың екі
мүшелі схемасын жаңа түрімен алмастыру қажет. Тікелей жорамалдан бас
тартпайынша, оны жасаудың қажеті жоқ.
Сонымен, кейінгі баяндауларға дәлел болатын басты тезис бойынша,
Д.К.Узнадзо айтпақшы, психология үшіп "қашып құтыла алмайтын" жорамалдан
арылудың басты жолы — психологияга заттық іс-әрекет категориясын енгізу.
Осындай ой желісін ұсынып, оны бірдап айқындап кеткен жөн: мұнда
сөз болып отырған нәрсе іс-әрекетті жүзеге асырушы мінсз-құлық жөнінде
немесе жүйке физиологиялық процестері туралы емес, әңгіме нақты іс-әрекет
жөнінде. Мәселе мынада, "бірліктер" мен тіл деп талдап мүшелей отырып, бір
жағынан, осы арқылы мінез-құлықтық процесті, ми процесін немесе логикалық
процестерді баяндап, ал, екінші жағынан, заттық іс-әрекет сипатталса, онда
бұлар өзара сәйкес келмейді.
2. Заттық іс-әрекет категориясы туралы
Іс-әрекет — бұл қосылу (аддитивті) емес, субъектінің материалдық, денелік
өмірінің көп молекулалы (молярлы) бірлігі. Тым тар мағынада айтқанда, яғни
бұл — психи-калық бейнелеумен жанамаланған психологиялық дәрежедегі өмір
бірлігі. Оның нақты функциясы — субъектіні әрдайым заттық дүниеге бағыттап
отыру. Басқаша айтқанда, іс-әрекет — бұл реакция жәнс оның жиынтығы емес —
өз дамуы, өзінің ішкі алмасуы мен айналуы, құрылымы бар жүйе. Психологияға
іс-әрекет дәрежесін кірістіру психологиялық білімнің бүкіл ұғымдық
құрылысын өзгертеді. Бірақ ол ушін осы категорияның маңызды байланыстылығы
мен анықтауларының барлығын толығымен алу қажет: оның құрылымын,
спецификалық динамикасын, алуан түрлі формалардағы қалпын қамтыған жөн.
Басқаша айтқанда, психологиядағы іс-әрекет категориясының алатын орны
қандай болмақ деген мәселе қойылып отыр. Бұның өзінен бірқатар щешілмеген
теориялық мәселелер туындап жатады. Әрине, менің олардың тек кейбіреуін
ғана қарастыруға мүмкіндігім бар.
Адам психологиясы айналадағы адамдардың арасында, олармен
бірлестікте және өзара әрекеттестікте немесе олармен тығыз, ентене
байланысып, айналадағы сыртқы заттар дүниесі арасында жүретін немесе ашық
түрдегі ұжым жағдайындағы нақты индивидтердің іс-әрекетімен байланысты.
Алайда, іс-әрекет қандай жағдай мен тұрпатта өтпесін, қандай құрылымды
болмасын, оны қоғамдық қатынастардан, қоғам өмірінен бөлек қарастыруға
болмайды. Өзінің алуан түрлілігіне қарамастан, индивидтің іс-әрексті
қоғамдық қатынастар жүйесіне қосылған жүйе болып табылады. Бұл
қатынастардан тыс адамның іс-әрекеті мүлдем жоқ, ол қоғамнан тыс өмір сүре
алмайды. Іс-әрекеттің бейнесі, ең алдымен, материалдық және рухани қарым-
қатынастың түрлері мен әдістері арқылы анықталады. Ал олар болса, өз
кезегіндө, өндірістің дамуы барысында қалыптасып отырады және нақты
адамдардың іс-әрекетінде жүзеге асырылады.
Әрине, әрбір жеке адамның іс-әрекеті оның қоғамда алып отырған
орнына, жағдайы мен мүмкіндігіне тікелей байланысты.
Әсіресе адамның іс-әрекетін адам мен оған қарсы тұрғаи қоғам
арасындағы қарым-қатынас ретінде түсінуден аулақ болған жөн. Өйткені соңғы
жылдары психологиядағы белең алған позитивтік тұжырымдамалардың арқасында
адамды қоғамға қарсы қоюю идеясы көптеп таралуда. Ол бойынша, жануар сыртқы
ортасына қалай бсйімделсе қоғамға "сыртқы орта" ретіндс қарап, өмір сүру
бұл әлемде өз орнын табу үшін
бейімделуі қажст. адамның іс-әрекеті, мәселсн, "референттік" топ бағалауы
арқылы көрінетін қолдаудың нәтижесінде пайда болады. Алайда қоғам — бұл
адамның өз іс-әркетін бейімдейтін сыртқы жағдайлар затта емес, бұл сыртқы
жағдайлардың өзі сол іс-әрекеттің мотиві мен мақсат айналатын болып отыр.
Жалпы айтқанда, қоғам өзін құрайтын индивидте іс-әрекетін
айқындаумен айналысады. Әрине, іс-әрекет мұнда тек қоғамның қатынастары мен
мәдениетін түлға- ландыруға бағытталған деу дұрыс емсс. Өйткені оларды
байланыстыратын күрделі айпталулар мен алмасулар тек "индивид психикасының
әлеуметтенуі" ұғымымен шектеліп қалған психология үшін мүнан былай
талдаусыз айналулар нағыз құпия күйінде қалуда. психологиялық құпия тек
адам іс-әрекетінің пайда болуы мен оның ішкі құрылымын зсрттеу барысында
ашылмақшы.
Іс-әрекеттің заттылығы оның негізгі нсмесе айқындалушы сипаттамасы
болып есептеледі. Іс-әрекст ұғымы өзіндс-ақ оның заты көрсетілген. Былайша
"затсыз іс-әрекет" сөзі мағынасынан айрылған. Іс-әрекет затсыз көрінуі
де мүмкін, бірақ іс-әрекеттің ғылыми зерттелуі міндетті түрде заттың
анықталуын талап етеді. асуы және басқашажзегс асьтрылуы мүыган емес.

Іс-әрекет пен психикалық бейиелеудіц пайда болуі: бастап, оның заттық
табигаты табыла бастайды. А денесіпіц қүрылыс тіршілігі өзгсрмелі болганыг
гомогенді ортада тск олардыц өмір сүруіи қолдай қарапайым бағдарлар
жүйссіпің күрделенген формасі ғапа дамитьшы көрсетіліп еді1"'. Тек меціреу
(дискрі тіршілікке ауысуда ғапа, яғпи процестердін үстіндегі за дүпиесінщ
тіршілігіпс ауысып, тура биотикалық мәнг болып, сыртқы әсерлерге жауап берс
багыттала ал Сопымоп қоса әсерлерден туыпдайтьш процесті ьіңгайлапьш,
бірақ олар тіршілік етпейтіндей (а( тикалық) езінше бейтарап болуы мумкін,
дсгенмен деис бастапқы түрдегідей багыттала алады. Осы прс қалыптасуы
заттардыц биотикалық қасиеттс^ (мысалы, азықтық қасиеті) "үстіртін"
қасиеттердіц, яғни биотикалық қасиеттсрдің соңында жасырылуының ссебінен
болады. Демек, биотикалық қасиеттердіц әсер-лерін ссзіну үщін, сц алдымен,
бүларды өз басыпан кешіру керек (мәселен, қатты денелердің мсханикалық
қасиот-тсрінің оныц химиялық қасисттеріне деген қатыиасы тура осындай).
Бүгінгі таңда ағзаның ортамен байланысты өзара әрекетін жүзеге
асыратын процестердің айналмалы сипаты көпшілікке танылған және жеткілікті
жақсы жүйелеп баяндалған. Алайда оның маңыздылыгы айнымалы құрылымда емес,
дүниедегі заттардың психикалық бейнеленуі сыртқы тікелей әсер етулердің
пайда болуынан емес (сонымен қатар, кейіннен әсері) сол процестермен, яғни
осылар арқылы субъект дуниедегі заттар мен іс-тәжірибеде байланысқа
түсуінде. Сонда олар оның тәуелсіз қасиеттеріне, байланыстар қатынастарына
бағьнушы қажет. Демек, алгашқы әрекет процестерін басқаратын "афференторы"
заттық болса, тек екінші ретте — оларды белгілейтін, турадыратын және
заттардың мағынасында болатын әрекеттің субъективті нәтижесі ретіндегі оның
белгісі болып табылады. Былайша айтқанда, екі жақты жүзеге асады: заттық
іс-әрекет процесі және ауысу іс-әрекет оның субъективті нәтижесі. Алайда
процестің нәтижесінде қалнына ауысуы тек субъектінің қарсы жағында болмай,
ол адамның іс-әрекетімен ауысатын қарсы объектіде айқын көрінсді, осы
жағдайда психика бейнемен реттелетін субъектінің іс-әрекетінің объективтік
өнімі "қимылсыз күй қасиетіне" ауысады.
Алгашқыда психика табиғатынын заттылыгы туралы түсінік шыныменен танымдық
процсстер аумағына қатысты сияқты, ал қажеттіліктср мен эмоциялар аумағына
қатысы жоқ болып көрінуі мүмкін. Бірақ бұл олай емес эмоциялы-қажеттілік
аумағына көзқарас субъектінің өзінде жатқан көңіл-күй мен процестер
сияқты, олар тек сыртқы жағдайлардың қысымы өздерінің көрінісін өзгертеді.
Бұлар, шын мәнінде, әр категориялардың ауыстыруларына негізделген,
қажеттіліктер мәселесі осыны аңғартады.
Психологияда қажеттіліктер басынан-ақ мына күрделі ажыратудан басталуы
қажет: қажеттілік айыру ішкі жағдайлар ретінде, іс-әрекет пен қажетті
міндетті алғышарттарының бірі ретінде заттық субъсктінің нақтылы іс-
әрекетін нәрсе бағыттайды реттейді. "Аштық жануарды аяғынан тік тұрғызып,
іздеуіне құштарлық сипат қосуы мүмкін. Алайда оның белгілі бір жаққа
бағыттауы және мекеннің мына сай түрін өзгерту үшін ешбір элементтері жоқ
деп жазды И.М.Сеченов. Қажеттілік өзінін бағыттаушы функциясы мен таным
психология тақырыбы болып саналады. Бірінші жағдайда қажеттілік өздігінен
ешбір нақты бағытталған іс-әрекетті тудыра алмайтын ағзаның мұқтажы
ретіндс көрсетілген: функциясы тиісті биологиялық әрекеттермен жыл
қозғалуға белсенділікті жалапыландырумен ғана шектелген тек оған жауап
беруші затты кездестіргенде ғана, ол әрекет өзінің іс-әрекетін бағыттай
және реттей алуға ие бола бастайды.
Қажеттілік пен заттың кездесуі төтенше іс-әрекет болып табылады.
Бұны Ч.Дарвин де атап көрсеткен, бұған И.П.Павловтың кейбір зерттеулері
дәлел бола алады; ол туралы бағдардың пайда болуының шарты ретінде
Д.Н.Узнадзе айтқан, ол туралы қазіргі этологтар жарқыратып баян етеді. Бұл
төтенше акт қажеттіліктің заттануының сыртқы ортадан жинап мазмұнын
"толықтыру" актісі. Осының өзі қажеттілікті психологиялық деңгейге алып
келеді. Бұл деңгейдегі қажеттіліктердің дамуы олардың заттық мазмұнының
дамуының формасында өтеді. Міне, осы жағдай адамда жаңа қажеттіліктердің
пайда болғандығын түсінуге мүмкіндік береді. Былайша айтқанда, адам
қоғамында қажеттіліктердегі заттары өндіріледі, осының арқасында
қажеттіліктердің өздері де өндіріледі.
Сонымен, қажеттіліктер іс-әрекетті субъект жағынан басқара
алады. Алайда, егер олар заттай болған жағдайда осы функцияны орындауға
икемделеді. Осыдан атаулардың ауысу мүмкіндігі туындап, кезінде К.Левиштің
заттардың өздерінің қозғаушы күші туралы айтуға мүмкіндігі болды.
Эмоция мен сезімдерге байланысты жағдай да тура осылай. Мұнда
да, бір жағынан, затқа қатыссыз стеникалық, астеникалық күйлерді, екінші
жағынан — субъек-тінің заттық іс-әрекеті мен оның қажеттіліктері мен
мотивтерінің қатынасынан туындайтын эмоциялар мен сезімдерді ажырата білуі
қажет. Алайда бұл жайлы сөз ерекше. Іс-әрекетті талдауға байланысты іс-
әрекет заттылығы бейнелердің заттық сипатын ғана емес, сонымен қоса
қажеттілік, эмоция мен ссзімдердің де заттылығын тудыратынын көрсету
жеткілікті.
Әрине, қажеттіліктердің заттық мазмұнының дамуы бір жақты процесс
бола алмайды. Бірақ іс-әрекет затының өзі субъектіге оның белгілі бір
қажеттілігіне жауап ретінде ашылуы мүмкін. Сонымен, қажеттіліктер іс-
әрекетке түрткі болып, оны субъект тарапынан басқарып отырады. Бірақ олар
бұл функциясын заттық болған жағдайда ғана орындауға қабілетті.
3. Заттық іс-әрекет және психология
Адам іс-әрекетінің шығу төркіні жағынан бастапқы және негізгі
нысаны сыртқы, сезгіштік-практикалық іс-әрекет болып табылады, олай болса
осы жағдайдың психология үшін айрықша мәні бар. Ссбебі психология әрдайым
әрине, іс-әрекетті — мысалы: ойлау іс-әрекетін, қиял іс-әрекетін, есте
сақтауды және т.б. іс-әрекеттерді зерттсді.
Декарттық категориясының ықпалына түскен тек осындай ішкі іс-
әрекет, дұрысын айтқанда, психологтың назарына іліккен жалғыз ғана
психология болып табылды. Сөйтіп, психология практикалық, сезгіштік іс-
әрекеттерді зерттеуден шет қалған.
Сыртқы іс-әрекет туралы мәселесі ескі психологияда
көтсрілгенімен , ол тек қана ішкі іс-әрекеттің көрініс табуының нәтижесі,
яғни сапа іс-әрекеті ретінде түсіндірілді. Соңғы ғасырлар тоғысындағы
бихсвиористердің ділдік (менталистік) психологияға қарсы шығуы сана мен
сыртқы іс-әрекет арасындағы қашықтықты ұлғайтып, енді, керісінше, сыртқы
іс-әрекет санадан шеттетілді.
Бүгінгі таңда осыған қатысты туындап отырған мәселе — сыртқы іс-
әрекетті зерттеу психологияның міндеттерініің қатарына қосылады екен —
соны қарастыру. Іс-әрекет қай ғылымның зерттеу тақырыбы екені тайға таңба
басқандай емесі түсінікті ғой. Сонымсн бірге, ғылыми тәжірибе көрсеткендсй,
іс-әрекетті бслгілі бір ғылымның зерттеу тақырыбы ретінде бөліп көрсету
(праксиология) тәрізді өзін-езі ақтау болып есептелмейді. Әрбір эмпирикалық
бірлік ретінде іс-әрекетті әр түрлі ғылыми саласы зерттеуі мүмкін;
мәселен, іс-әрекст физиологиясын зерттеуге болады, алайда оның саяси
экономикада, әлеуметтануда да зерттслуі орынды. Дұрысын айтқанда, сыртқы
практикалық іс-әрекет психологиялық зерттеуден алынып тасталуы мүмкін
емес. Соңғы ой желісі, алайда,шын мәнінде әр түрлі ұғынылуы мүмкін.
Отызыншы жылдың өзінде С.Л.Рубинштсйн марксистік ойшылдардың
пікірлерінің психология үшін маңызды теориялық мәнін атап көрсеткен:
кәдімгі материалдық өндірісте біздің алдымызда адам күштерінің мәнінің ашық
кітабы бар делік, бірақ психология үшіи бүл кітап өлі де болса жабық.
Сондықтан психология нақты және мазмұнды ғылым бола алмайды, тиісінше
психологияның адам іс-әрекетінің байлығын ескермеуі мүмкін емес.
Сонымен бірге өзінен кейінгі еңбектерінде С.Л.Рубинштейн:
психология аймағына адамдардың табиғат пен қоғамды өзгерте алатын
практикалық іс-әрекеті кіргенімеи, психологияда оның тек спецификалық
психологиялық мазмұны, мотивациясы немесе өзін-өзі реттеуі ғана зерттелініп
атап көрсеткен болатын.
Сонымен, автордың ойынша, практикалық іс-әрекет психологияның
зерттсу тақырыбына өзінің түйсіну, қабылдау, ойлау жәнс субъектіің жалпы
ішкі психикалық процестері мен күйі формасындағы ерекшс мазмұнымен әр
түрлі. Алайда бұл тұжырым аз дегенде бір жақты, өйткені ол іс-әрекеттің
белгілі бір мағынада психикалық бейнелеу процссін, сол процестің мазмұнына
кіретіндігі туралы фактіні дерексіздендіріп отыр.
Ең жеңіл мысал ретінде: заттың серпімділігін қабылдау процесін
алайық. Бұл субъектінің, мысалы, деформацияға бағытталған сыртқы затпен
практикалық байланысқа түсуінің сыртқы-қимылдық процесі. Мұндағы туындайтын
субъективті бейне — бұл, әрине, психикалық және тиісінше психологиялық
зерттеу тақырыбы. Алайда бұл бейненің табиғатын түсіну үшін мен оны
тудыратын процесті қарастыруым қажет. Ал ол бұл жағдайда сыртқы әрекет
практикалық болып тұр. Яғни сыртқы іс-әрекет және оның құрылымы зерттеудің
толық дәрежесіне жетпегенімен, психологиялық зерттеулер жүргізілудс, тіпті
қалай да ішкі психикалық процестергс енгізілген, бірақ сыртқы заттық іс-
әрекет психологиялық зерттеудің бастапқысы деп санау жөн емес.
Егер ойша оның схемасы мен мақсаттарды елестету психикалық образдарды
басқару мен сыртқы іс-әрекетінің бір жақты тәуелділігі болса, онда мұнымен
көрсетуге болады. Бірақ ол болмайды. Іс-әрекет адамға қарама-қарсы тұратын
затпен практикалық байланысқа түседі.Басқа сөзбен айтқанда, сыртқы іс-
әрекетте, объективті дүниедегі заттарда қарсы алатын ішкі психикалық
процестердің ажырауы жүреді.
Сонымен, іс-әрекст психология пәніне өзінің ерекше "бөлімі" немесе
"элементі" ретінде емес, өзінің ерекше функциясымен енеді. Бұл функцияға
субъектінің болмыс-тағы заттарды жорамалдауы және оны субъективті түрге
өзгертуі кіреді.
Дегенмен, іс-жүзіндегі байланыс жағдайындағы заттық
нәрселердің қарапайым қасиеттерінің психикалық бейнелену туғызатынын
баяндаған жағдайға қайта оралайық. Бүл жағдай тек түсінік беру үшін
тұрпайы, өрескел мысал ретінде келтірілген. Бірақ оның нақтылы түпкі
мағынасы бар. Іс-әрекет өзінің дамуының бастапқы кезеңінде сыртқы
процестердің қалпында болуы тиіс. Соған сәйкес субъектіні іс жүзінде
болмыстағы заттармен байланыстыратын осы процестердің нәтижесі психикалық
бейне болып саналатындығын қазір дәлелдеудің қажеті бола қояр ма екен.
Табиғатты және психикалық бейнелеу ерекшеліктерін ғылыми түсіндірудің
бастапқы генетикалық кезеңдерінде осы сыртқы зерттеу процестері негізінде
ешқандай нәтижеге қол жетпестігі айдан-анық болса керек. Бұл орайда сыртқы
процестерді зерттеу психиканы зерттеудің мінез-құлықты зерттеуге ойысқанын
емес, тек психика табиғатының түсінікті бола бастауын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.