Сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорлары
Мазмұны
Кіріспе 3-10
бет
1- тарау. Сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларының
негізінде қазақ тілін оқытуды ақпараттандырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тілдерді оқытуды ақпараттандырудың зерттелуі мен өзекті
мәселелері
11-20 бет
1.2 Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері
21-45 бет
1.3 Тілдерді оқыту үрдісінде сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорларын қолданудың
психологиялық, педагогикалық мәселелері
46-61 бет
2- тарау. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық оқыту бағдарламасының көмегі арқылы оқыту әдістемесі
2.1. Қазақстандық-сингапурлық жоба негізінде дайындалған
мультимедиалық оқыту бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері 62-80
бет
2.2. Коммуникативтік сөйлесім әрекетінің түрлерін
81-103 бет
меңгертудің интерактивті әдістері мен формалары
2.3.Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
104-137 бет
жүргізілген оқыту эксперименті және оның нәтижелері
Қорытынды
138-141 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 142-152
бет
Қосымшалар
Кіріспе
Өзгетілді аудиторияларда қазақ тілін шетел тілі ретінде, орыстілді
аудиторияларда мемлекеттік тіл ретінде оқытуды оңтайландыру мен қарқынды
ету қазіргі заманғы білім беруді ақпараттандыру мен модернизациялау
жағдайындағы басым бағыттардың біріне айналып отыр. Бұл маңызды мәселені
шешу мұғалімге, оның оқытудың мақсаттары мен шарттарына сай жаңа
технологиялар мен әдістемелерді қолдана білуіне тікелей байланысты. Білім
беру саласының нақты нәтижеге бағдарланған қазіргі заманғы талаптары
оқытудың әдістері мен тәсілдерін, құралдарын үнемі жетілдіріп отыруды қажет
етеді.
1997 жылы 22-қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың №3645 жарлығымен Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың
мемлекеттік бағдарламасы бекітілді [1].
Қазақстанның білім беру жүйесін ақпараттандыруды жүзеге асырудың
маңызды принциптері жүйелілік, жоспарлылық және осы бағыттағы ғылыми-
зерттеу жұмыстарының тұжырымдамалық негізделуі мен кезең-кезеңмен
жүргізілуі болып табылады. Осы принциптерге сүйене отырып, республикамыздың
көрнекті ғалымдары Е.К.Балафанов, Ж.С.Сарыпбеков, Е.Ы.Бидайбеков,
Г.Қ.Нұрғалиева, М.З.Изотов, Е.У.Медеуов, Ж.А.Қараев, С.С.Құнанбаева,
Д.М.Джусубалиева, А.М.Татенов, Б.А.Қойшыбаев және тағы басқалар оқу
үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, компьютерді
қолданудың көкейтесті мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулер жүргізді [2;
3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13].
Сонымен, бүгінгі таңда қазақ тілі пәні оқытушыларының кәсіби
құзырлылығы құрылымынан оқытудың компьютерлік технологиялары ерекше орын
алады. Бірақ бүгінгі күнге дейінгі шетелдік және отандық тәжірибелер
көрсеткендей, компьютерлік технологиялар тым тар шеңберде (орфографияны
оқыту, грамматиканы, лексиканы оқыту және т.б.) немесе дәстүрлі
технологияларды оқытудың жаңа құралдарының көмегімен іске асыру ретінде
ғана қарастырылып келеді. Дегенмен, соңғы уақыттарда жаңа ақпараттық
технологиялардың, қазіргі заманғы компьютерлік бағдарламалық құралдардың
оқушылардың жеке қажеттіліктері мен қызығушылықтарын, тілдерді меңгерудің
түрлі стратегияларын ескере алу, оқу материалын ұсынудың жолдарын
деңгейлеу, жаттықтыру жұмыстарының оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай
формаларын іздестіру, оқушыларды өзгетілдік сөйлеу қызметіне тартуға
түрткі, қозғау салу, тілдік ортаны модельдеу мүмкіндіктерін зерттеуге
арналған бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізілді.
Бұл зерттеу жұмысы үшін шетел тілі ретіндегі орыс тілі, шетел
тілі ретіндегі ағылшын тілі оқытушыларының кәсіби құзырлылықтарын
қалыптастырудың негізгі бағыттарын талдауға арналған ғылыми-зерттеу
жұмыстары [14; 15; 16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23] басшылыққа алынды. Бұл
жұмыстарда педагогтардың кәсіби, әлеуметтік-мәдени құзырлылықтарын іске
асырудың мазмұны мен формалары, шетел тілі мұғалімінің кәсіби қызметіне
қойылатын негізгі талаптар, отандық және шетелдік озат тәжірибелерді
қолдана білу қабілеттілігі, өзінің кәсіби қызметі аясында мәдениетаралық
тілдік қарым-қатынасқа дайындығы мәселелері талданып, қосымша білім беру
жүйесінің мазмұны мен ұйымдастыру формаларының тұжырымдамалық негіздері мен
даму болашақтары ұсынылған.
Соңғы жылдарда орыстілді аудиторияларда қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелерін қарастырған ғылыми-практикалық зерттеулер жасалып, озат
әдістемелік жүйелер мен тәжірибелер пайда бола бастады. Білім берудің
қазіргі заманғы талаптарына байланысты орыстілді аудиторияларда қазақ тілін
оқытуда жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану
мәселелеріне қатысты арнайы ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Алайда
қазіргі таңда педагогикалық тәжірибелерде тілдерді оқытудың тиімділігін
арттыру мақсатында компьютерлік технологиялардың қолданылуы әлі де
жеткіліксіз дәрежеде. Компьютерлік технологиялардың оқыту үрдісінде
қолданылуы білім беру жүйесінің қазіргі талаптарына, жинақталған тәжірибеге
және қазіргі заманғы педагогикалық ғылымның даму деңгейіне сай еместігі
байқалады. Білім беруді ақпараттандыру үрдісінде қарама-қайшылықтар
баршылық: оқытушылардың ақпараттық-коммуникациялық-компьюте рлік даярлығының
мазмұны мен формалары арасында сабақтастық, бірізділік жоқ; бұл сала
бойынша оқытушылардың кәсіби құзырлылығы төмен деңгейде бола тұрса да,
оларды даярлау, осы сала бойынша кәсіби біліктіліктерін көтерудің
қалыптасқан бірізді жүйесі нақтыланбаған; оқытудың компьютерлік
технологияларының техникалық, дидактикалық мүмкіндіктері, оқушылардың бұл
технологияларға деген қажеттіліктері шексіз бола тұра, нақты педагогикалық
тәжірибеде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктері өз
дәрежесінде толық пайдаланылмай отыр.
Қазақ тілін орыстілді аудиторияларда оқытудағы негізгі мәселенің бірі
оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін меңгерту мәселесі қазіргі заманғы
лингводидактикадағы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Зерттеу
жұмысында тілді шетел тілі ретінде оқыту мәселелерін зерттеген ғалымдардың
(Е.И.Пассов, Н.Д.Гальскова, Н.И.Гез, Э.П.Шубин), орыстілді, өзгетілді
аудиторияларда қазақ тілін оқыту мәселелерін зерттеген ғалымдар мен
әдіскерлердің (Ф.Ш.Оразбаева, Қ,Қадашева, К.Жақсылықова, Г.М.Бектұрова,
Б.Ш.Мешімбаева, А.А.Құрышжанова, т.б.) ой-пікірлері мен тұжырымдары
басшылыққа алынды.
Жалпы, осы саладағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын саралай келе,
зерттеулердің барлығы дерлік жалпы орта білім беретін мектептердің орыс
сыныптары мен жоғары оқу орындарының орыстілді аудиторияларындағы қазақ
тілін оқытуды жетілдіру бағытында жүргізілгендігін байқадық.
Осы аталған мәселелерді есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі
айқындалды: гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық оқыту бағдарламасының көмегімен оқытуда оқушыларға сөйлесім
әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста, кешенді меңгерту үрдісін
жетілдіру.
Зерттеудің өзекті мәселесі арқылы оның мақсаты да анықталды:
гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарындағы қазақ тілін оқыту
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолдану арқылы оқушылардың сөйлесім
әрекетін дамытудың әдістемесін ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеу және
практикалық тұрғыда дайындау.
Зерттеу нысаны - гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегімен оқыту арқылы оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста меңгерту әдістемесі.
Зерттеудің жалпы ғылыми болжамы орыстілді топтарда қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайында оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста тиімді меңгертуге
болатындығын дәлелдеуге негізделіп, оқыту үрдісінің тиімділігін арттырудың
негізгі шарттары анықталды:
- мультимедиалық бағдарламамен жұмысты қазақ тілін оқыту үрдісіне
тиімді кіріктірудің жолдарын іздестіру; сабақта мультимедиалық
бағдарламаны қолданудың кезеңдерін анықтау; оқытудың мазмұны мен
формаларының мультимедиалық бағдарламаның мазмұнына бейімделуі;
- оқушылардың компьютерде мультимедиалық бағдарламамен жұмыс жасауға
даярлығы; мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың
нәтижелілігі мен сапасының оқытушылардың оқу үрдісінде ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдануға байланысты кәсіби және
ақпараттық-коммуникациялық құзырлылығымен қамтамасыз етілуі.
Зерттеудің мақсаты, пәні және ғылыми болжамына сәйкес негізгі
міндеттері де анықталды:
1. Қазақ тілін оқыту үрдісін ақпараттандырудың зерттелуіне талдау
жасау және оның өзекті мәселелерін анықтау.
2.Орыстілді топтарда қазақ тілін оқыту үрдісін сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорлары негізінде ұйымдастырудың
педагогикалық, психологиялық мәселелеріне талдау жасау.
3.Merits бағдарламасы бойынша жасалған мультимедиалық оқыту
бағдарламасының мектеп тәжірибесінде қолданылуын, жетістіктері мен
кемшіліктерін саралап, талдау.
4. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайында
оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста,
кешенді меңгертудің әдіс-тәсілдері мен формаларын іздестіру.
5. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемесін
жасау.
6. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту әдістемесін
эксперименттік сынақтан өткізу.
Зерттеудің теориялық негізін түрлі ғылымдар кешенінде қалыптасқан
қағидалар құрады: педагогикалық жүйелерді құрылымдау теориясы, білім беру
үрдісінің тұтастығы; мамандардың кәсіби даярлығының сапасын басқару
теориясы; оқыту және таным психологиясы; қазіргі заманғы компьютерлік
лингвистика мен информатика; қазақ тілін шетел тілі ретінде оқытудың
қазіргі заманғы әдістемелері; қазіргі заманғы шетел тілін оқыту мен
меңгертудің теориялары мен тұжырымдамалары; адамның компьютермен өзара
қарым-қатынасының психологиялық аспектілері; білім беруде компьютерлік
жүйелерді, сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларын
қолданудың түрлі әдістері мен тәсілдері.
Зерттеудің әдіснамалық базасына мына ғылыми жұмыстар негіз болды: жеке
тұлға теориясы және оның дамуы (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн), педагогикалық үрдістің тұтастығы теориясы (Ю.К.Бабанский,
В.С.Ильин,В.В.Краевский), жеке тұлғаны дамытуды іс-әрекеттік тұрғыда
қарастыру (А.Н.Леонтьев, В.Д.Шадриков), жеке тұлғаны оның дамуы процесінде
қалыптастыру мәселесі (А.В.Мудрик, А.В.Петровский), проблемалық-дамыта және
белсенді оқыту әдістері (В.В.Давыдов, М.И.Махмутов), психология мен
педагогикалық психологияның мәліметтері (И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев,
Н.Ф.Талызина ), шетел тілін оқыту мен меңгертудің қазіргі заманғы теориясы
мен қағидалары (А.Р.Арутюнов, И.Л.Бим, Д.И.Изаренков, Е.И.Пассов,
Е.С.Полат, Н.Д.Гальскова, Э.П.Шубин, А.Н.Щукин), компьютерлік
технологияларды білім беруде қолдану процестері, әдістері мен жолдары
(Б.С.Гершунский, Е.И.Машбиц,
И.В.Роберт,Е.А.Власова,С.С.Кунанбае ва,Г.К.Нургалиева,Ж.А.Караев,
А.А.Курышжанова, т.б.); орыстілді аудиториялардағы қазақ тілін оқытудың
қазіргі заманғы теориялары мен озық әдістемелері (Ф.Ш.Оразбаева,
К.Жақсылықова, Қ.Қадашева, Г.М.Бектұрова, Г.Т.Бейсенбекова, С.С.Дүйсенова,
Б.Б.Мамаева, Б.Ш.Мешимбаева, М.Мұқамбетқалиева, Г.Ж.Серикбаева, К.Ж.Мухлис,
т.б.).
Ғылыми зерттеу барысында қолданылған әдістер: кәсіби педагогика мен
психология бойынша қазіргі заманғы ғылыми әдебиеттерге, шетел тілдерін
оқыту мен білімді меңгертуге, компьютерлік коммуникативтік лингвистикаға,
оқыту үрдісінде сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларын,
компьютерлік технологияларды қолдануға байланысты жазылған арнайы
әдебиеттерге теориялық талдау жасау; ғылыми болжам жасау және жобалау,
диагностикалық және монографиялық сипаттама; логикалық-гносеологиялық
әдістер (бақылау, тәжірибені зерттеу, педагогикалық эксперимент);
диагностикалық әдістер (тестілеу, сауалнама алу); қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайындағы оқушылардың
коммуникативтік сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша дағдылары мен
біліктерін бақылау әдістері; оқушылардың оқу іс-әрекетіне психологиялық-
педагогикалық және диагностикалық-статистикалық талдау жасау, оқу
экспериментінің нәтижелеріне сандық және сапалық талдау жасау.
Зерттеудің ұйымдастырылуы. Зерттеу жұмысы М.Мәметова атындағы
Қызылорда гуманитарлық колледжінде және Ұлттық ақпараттандыру орталығында
кешенді ғылыми зерттеу ретінде жүргізілді. Зерттеу жұмысы сегіз жыл бойында
(1999-2007) үш кезеңмен жүргізілді.
Зерттеудің бірінші кезеңінде (1999-2002) шетелдердің және Қазақстанның
оқу орындарында оқытуда, оның ішінде, тілдерді оқытуда компьютерді қолдану
тәжірибелері, педагогикалық және әдістемелік ғылыми әдебиеттер зерттелді;
тәжірибелерді қорытындылау, жалпылау негізіндегі материалдар жинақталды;
тілдерді шетел тілі ретінде оқытудың отандық және шетелдік озық
тұжырымдамалары анықталды, оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша
дағдылары мен біліктерін қалыптастырудың қазіргі заманғы озық әдістемелері
мен әдіс-тәсілдері зерттеліп, талданды, компьютерлік оқыту жағдайындағы
педагогикалық жүйені жобалаудың теориялық және практикалық мәселелері
қарастырылып, зерттеудің ғылыми болжамы жасалды.
Екінші кезеңде (2002-2005) ғылыми зерттеудің, эксперименттің жоспары
жасалды; республика мектептерінде жүргізіліп жатқан қазақстандық-
сингапурлық жоба негізінде дайындалған мультимедиалық оқыту бағдарламасын
сынақтан өткізудің қорытындылары мен нәтижелері, оқу үрдісін
ұйымдастырудағы кемшіліктер мен жетістіктер талданды; талдау нәтижесіне
сүйене отырып, гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемесі жасалды; оқу
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолданудың кезеңдері анықталды;
сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін кезеңдеріндегі оқыту
мазмұны анықталды; осы кезеңдердегі оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері
бойынша дағдылары мен біліктерін дамытып, жетілдіруге арналған тапсырмалар
мен жұмыс түрлері, оқу жаттығуларының кешенді жүйесі дайындалды; жұмыс оқу
бағдарламасы жасалды. Осы жұмыс оқу бағдарламасының негізінде, дайындалған
әдістемелік үлгі бойынша байқау сабақтары өткізіліп, орыстілді
аудиторияларда қазақ тілін оқытуда мультимедиалық бағдарламаны қолданудың
психологиялық-педагогикалық қағидалары анықталып, қазақ тілін оқыту
үрдісінде компьютерді қолданудың кезеңдері мен ерекшеліктері нақтыланды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде (2005-2007) республика мектептерінде
сынақтан өткізіліп жатқан Merits бағдарламасы бойынша жасалған
мультимедиалық оқыту бағдарламасын оқыту үрдісінде қолданудың нәтижелерін,
жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, талдаудың негізінде гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның
көмегімен оқыту арқылы оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-
бірімен байланыста меңгертуде тиісті тілдік және коммуникативтік дағдылар
мен біліктерді қалыптастырып, дамытудың, жетілдірудің нәтижелері
қорытындыланды; орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорларын қолдануға, оқыту үрдісін әдістемелік
қамтамасыз етуге қойылатын дидактикалық талаптар анықталды; қазақ тілі
сабақтарында мультимедиалық бағдарламаны қолдану жағдайында оқу үрдісін
технологияландыруға байланысты оқытушыларға арналған әдістемелік нұсқаулар
әзірленді. Зерттеудің алғашқы екі кезеңіндегі міндеттерді шешуге байланысты
жұмыстар, педагогикалық эксперименттер жалғастырылды, эксперимент
барысындағы кемшіліктерге байланысты түзету жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу базасы: М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі
мен Ұлттық ақпараттандыру орталығы.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми негіздемесі коммуникативті, когнитивті,
проблемалық, тұлғалық-бағдарлық оқыту мен жеке тұлғаның танымдық қызметін
дамытудың әдіснамалық базасы арқылы; зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сай жүйелі талдау әдістерін бірізді қолданумен, базистік ғылымдардың
(педагогика, лингвистика, психология, информатика) мәліметтерін кеңінен
қолданумен, эксперимент мәліметтеріне сандық және сапалық талдау жасау
жүйесін қолданумен, педагогикалық эксперименттің сынақтан өткен және оң
нәтижелеріне сүйенумен, сонымен қатар, зерттеу нәтижелерін гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында және орыстілді мектептердің жоғарғы
сыныптарында қазақ тілін оқытуда, сонымен қатар, қазақ тілі пәні
оқытушыларының және педагогтардың кәсіби, ақпараттық-коммуникациялық
құзырлылықтарын қалыптастыру мен дамытуда қолдануға болатындығымен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының барысында анықталған маңызды нәтижелердің, олардың
ғылыми жаңалығы мен жұмыстың теориялық маңызы мынада: гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін оқытуда оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста, кешенді меңгертуде оқу
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолданудың ғылыми негіздері мен
теориялық-практикалық тұжырымдамасы жасалды; сабақта мультимедиалық
бағдарламаны қолданудың кезеңдері анықталды; оқушылардың тыңдалымдық,
айтылымдық, оқылымдық және жазылымдық дағдыларын қалыптастырып,
жетілдірудегі мультимедиалық бағдарламаның рөлі анықталды; сабақтың тілдік
дағдыларды жетілдіру кезеңінде мультимедиалық бағдарламамен жұмыс жасаудың
жолдары анықталды; сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін
кезеңіндегі (тілдік біліктерді дамыту кезеңі) оқыту мазмұны анықталып, осы
кезеңдегі тілдесімді жүзеге асырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен формалары
нақтыланды; қажетті оқу материалдары іріктеліп, ол мультимедиалық
бағдарлама мазмұнына бейімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық құндылығы:
1) Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемелік моделі
жасалды.
2) Қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту
үрдісінде оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша (тыңдалым,
айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім) тілдік және коммуникативтік дағдылары
мен біліктерін қалыптастырудың, дамытудың ерекшеліктері, жолдары, әдіс-
тәсілдері мен формалары ғылыми тұрғыда нақтыланды.
3) Қазақ тілін оқытуда мультимедиалық бағдарламаны қолданудың
кезеңдері мен жолдары тілдік материалдармен жұмыс жасаудың кезеңдеріне
(тілдік дағдыларды қалыптастыру кезеңі, тілдік дағдыларды жетілдіру кезеңі,
тілдік біліктерді дамыту кезеңі) қатысты анықталды; сабақтың мультимедиалық
бағдарламасыз өткізілетін кезеңдерінің мақсатына сай (тілдік дағдыларды
қалыптастыру кезеңі, тілдік дағдыларды жетілдіру кезеңі) қажетті оқу
материалдарын дайындаудың ғылыми негіздемесі жасалып, проблемалық және
жағдаяттық оқу жаттығулары мен тапсырмаларының жүйесі дайындалды.
4) Қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту
үрдісінде оқушылардың тіл үйренуге, сөйлеуге үйренуге деген
қызығушылықтарын тудырудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталып; қазақ
тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда сабақтың
мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін кезеңдеріндегі оқыту мазмұнын
мультимедиалық бағдарлама мазмұнына бейімдеудің жолдары анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы: гуманитарлық колледждердің орыстілді
топтарында қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың
практикалық-бағдарлы моделі дайындалып, орыстілді топтардағы оқушыларға
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда өзіндік
жұмыс (мультимедиалық бағдарламамен) және тілдік ортадағы (интерактивті
тілдік орта; тілдік серіктестер тобы, жұбы, ұжымы) жұмыстар арқылы
сөйлесім әрекетінің түрлерін (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім)
меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері анықталды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
оқытуда оқушылардың сөйлесім әрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым,
жазылым түрлері бойынша тілдік және коммуникативтік дағдыларын
мультимедиалық бағдарламаны қолдану арқылы тиімді қалыптастырып,
дамытуға болады.
2. Сабақтың алғашқы тілдік дағдыларды қалыптастыру кезеңінде
оқушылардың танымдық қызметін олардың мультимедиалық бағдарламамен
өзіндік жұмысы ретінде ұйымдастыру арқылы сабақтың келесі
кезеңіндегі тілдесім, сөйлесім әрекетін жүзеге асыру және
нәтижесінде коммуникативтік құзырлылықты қалыптастыру үшін қажетті
алғышарт жасалады.
3. Оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста,
кешенді түрде тиімді меңгеруі қазақ тілін оқыту үрдісінде
мультимедиалық бағдарламаны қолданудың кезеңдерін дұрыс
анықтаумен, сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін
кезеңдеріндегі оқыту мазмұнының мультимедиалық бағдарламаның
мазмұнына бейімделуімен тікелей байланысты.
4. Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда оқушылардың сөйлесім
әрекетінің тілдесім түрі бойынша біліктерін, яғни, коммуникативтік
құзырлылықтарын дамытып, жетілдіру белгілі бір тілдік ортада ғана
тиімді жүзеге асырылады. Сондықтан, қазақ тілін мультимедиалық
бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда сабақтың мультимедиалық
бағдарламамен өзіндік жұмыстан кейінгі кезеңін оқушылардың тілдік
серіктестер тобындағы (ұжымындағы, жұбындағы) өзара интерактивті
іс-әрекеті ретінде ұйымдастырудың маңызы зор.
5. Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда оқушылардың
коммуникативтік, елтанушылық құзырлылықтарын қалыптастыру үрдісі
педагогикалық жүйе ретінде мультимедиалық бағдарламаның көмегі
арқылы өткізілетін сабақтардың когнитивті-дамытушылық,
коммуникативтік, әлеуметтік-мәдени модельдері түрлерінде
құрылымдалады.
6. Орыстілді топтардағы оқушылардың интерактивті және тілдік
серіктестер тобындағы (ұжымы, жұбы) тілдік орталарда
коммуникативтік құзырлылығын дамытудың негізгі құралы қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуға негізделген
интеллектуалды-дамытушы және тұлғалық-бағдарланған интерактивті
ақпараттық технологиялар болып табылады.
Жұмысты апробациядан өткізу.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері мен қағидалары, нәтижелері
республикалық, халықаралық конференциялар мен форумдарда, атап айтқанда,
"Білім беру жүйесінде адам ресурстарын дамытуды басқарудың қазіргі
тенденциялары" халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы,
2005), "Мектеп информатикасы: іс-тәжірибе, проблемалары және келешегі"
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 2005),
"Біліктілікті арттыру жүйесі және ХХІ ғасыр білімі" халықаралық ғылыми-
практикалық конференциясында (Алматы, 2005), "Колледждерде оқытылатын
мемлекеттік тіл: тарихы, бүгіні және болашағы" республикалық ғылыми-
практикалық конференциясында (Семей, 2006), "Үздіксіз кәсіби білім беру:
проблемалары мен болашағы" республикалық ғылыми-практикалық
конференциясында (Қызылорда, 2006), "Ыбырай Алтынсарин - қазақ рухани
мәдениетінің көрнекті қайраткері" республикалық ғылыми- практикалық
конференциясында (Алматы, 2006), республикалық ғылыми-әдістемелік
басылымдарда талданып, талқыланды. Зерттеу нәтижелерін оқыту үрдісіне
енгізу М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжінде және "Славяне" ұлттық
қоғамдық-мәдени орталығы мүшелеріне ұйымдастырылған тіл үйрену курстарында
жүзеге асырылды. Зерттеудің және оқыту экспериментінің негізгі нәтижелері
бойынша өзгетілді аудиторияларда қазақ тілін оқытудың компьютерлік
бағдарламасы және өзгетілді аудиториялардағы қазақ тілі пәні оқытушыларының
кәсіби ақпараттық-коммуникациялық құзырлылықтарын, біліктіліктерін көтеру
жүйесі үшін "Оқытудың компьютерлік технологиялары" авторлық курсының
бағдарламасы жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1.1 Тілдерді оқытуды ақпараттандырудың зерттелуі мен өзекті мәселелері
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында қоғамның әрі қарайғы
дамуының объективті заңдылығы оның индустриалды қоғамнан ақпараттық
қоғамға өтуі болып табылатындығы айқын бола бастады. Соңғы жылдарда әлемнің
бірқатар елдерінің қоғамның әрбір мүшесінің жеке тұлға ретінде қалыптасуы
үшін қажетті шарттарды қамтамасыз ететін ақпараттық қоғам құруға жаппай
табанды ұмтылысы байқалуда. Қоғамда болып жатқан бұл ауқымды өзгерістердің
негізі компьютерлік және ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялардың
қарқынды дамуы мен дамыған ақпараттық-білімдік ортаның құрылуы болып
табылады.
Ақпараттық қоғам дегеніміз - қоғам мүшелерінің басым бөлігі үшін
еңбектің негізі ақпараттар мен білім (негізгі ресурстар мен прогрестің
қозғаушы күші), ал еңбектің негізгі құралы ақпараттық технологиялар болып
табылатын қоғам. Ақпараттық қоғамда әлеуметтік жіктеудің анықтаушы факторы
жеке меншік емес, білім болып табылады.
Ақпараттардың қазіргі заманғы жаңа рөліне байланысты қоғамды
ақпараттандыру үрдісі әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің маңызды
бағыттарының біріне айналып отыр. Қазірдің өзінде ақпараттандыру саласы
бойынша артта қалудың кез-келген елдің, қоғамның даму қарқынына кері әсерін
тигізетіндігі байқалуда.
Ақпараттар компьютерлік жүйелердің қызмет етуін жүзеге асырады,
компьютерлік жүйелер арқылы өңделген ақпарат адамға қайта оралып, одан жаңа
білімнің алынуына ықпал жасайды. Адамзаттың жинақталған ғылыми білімін,
белгілі бір біліктер мен дағдыларды әрі қарай маңызды міндеттер мен
функцияларды атқару үшін меңгерту үрдісі білім беру ісі арқылы қамтамасыз
етіледі.
Білім беру - адамның өмір сүруінің объективті қажеттілігі. Адамзат
өркениетінің барлық тарихи эволюциялық даму кезеңдерінде білім беру
тұлғаны, оның шығармашылық қабілеттерін, эстетикалық дүниетанымын дамытуға,
адамдық рухани келбетін қалыптастыруға бағытталды.
Білім берудің әлеуметтік және экономикалық қызметтері қоғамның
әлеуметтік және кәсіби құрылымын қалыптастырудан тұрады. Қоғамдағы
әлеуметтік жағдай мен экономикалық сәттілік білім берудің жоғарыда аталған
қызметтерін іске асырудың жетістіктеріне байланысты. Қоғамды ақпараттандыру
үрдісінің даму жағдайында білім берудің рөлі де күшейе түседі. Сол себепті
әлемнің бірқатар дамыған елдерінде болып жатқан ақпараттық қоғамға көшу
үрдісі қазіргі заманғы күрделі де ауқымды мәселенің - елдердің дамуындағы
артта қалуды жою мәселесінің - күрделенуіне алып келеді.
Ақпараттық қоғамда білім беру қызметін мектептер мен оқу орындары
ғана емес, түрлі әлеуметтік құрылымдар мен әлеуметтік институттар да
атқарады. Білім беру қызметі, тіпті, кәсіпорындарда да іске асырылады.
Көптеген дамыған елдерде қазірдің өзінде ірі өнеркәсіптік мекемелердің
құрамында кадрларды даярлау және қайта даярлау ісімен айналысатын
бөлімшелер бар.
Дәстүрлі классикалық білім берудің нәтижесі " ғылым - білім беру
-тәжірибе" жүйесінің негізінде адамды өмірге және еңбекке даярлаудың
қажетті шарты ретіндегі жүйеленген білім, білік, дағдыларды меңгерту болып
саналды. Әлемдік қауымдастықтың бірқатар елдеріне тән білім берудің бұл
үлгісі өзінің міндетін атқарып болды. ХХ ғасырдың соңындағы білім беру
жүйесіндегі әлемдік тоқырау бүгінгі күні нақты факт ретінде танылып отыр.
Ұлттық білім беру жүйелеріндегі тоқыраудың дамуына негіз болған маңызды
жайттарға мыналарды жатқызуға болады: индустриалды қоғам жағдайындағы
тұлғаны әлеуметтендіру факторларының шектеулілігі мен әлсіздігі; білім беру
әрекетінің рационалды жағы мен тұлғаның тұтастығының сақталуы және оның
жеке тұлғалық табиғатының арасындағы бірліктің жоқтығы; қазіргі заманғы
коммуникативтік жүйелердің, қоғамдық өмірді ақпараттандыру мен
компьютерлендіру үрдістерінің білім беру саласына әсері.
Ақпараттық қоғамда болып жатқан іргелі өзгерістер, ғылыми-техникалық
прогрестің зор қарқынмен дамуы, ұлттық білім беру жүйесіндегі тоқырау
тілдерді оқыту мәселелерін де қайта қарастыруды талап етті. Осыған
байланысты тілдерді оқытуды ақпараттандыру мәселесі ғылыми зертеулерде
кеңінен қарастырыла бастады.
Осы уақытқа дейін шетелдік және отандық ғылымда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды жалпы оқыту үрдісінде және тілдерді оқытуда
қолдануға қатысты бірнеше ғылыми зерттеулер жүргізілді. Атап айтар болсақ,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды шетел тілдерін оқытуда қолдану
мәселелеріне қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарының [24; 25; 26; 27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36]
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды орыс тілін оқытуда қолдануға
қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінің [37; 38; 39]
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды орыстілді аудиториялардағы қазақ
тілін оқытуда қолдануға қатысты ғылыми зерттеулердің [40; 41; 42; 43]
барлығы сараланып, басшылыққа алынды.
Шетелдік ғылымда өткен ғасырдың соңында лингводидактиканың жаңа саласы –
компьютерлік технологиялардың тілдерді оқытуда қолданылу теориясы мен
тәжірибесін зерттеуге бағытталған компьютерлік лингводидактика пайда
болды.
Компьютерлік лингводидактика мәселелерін зерттеушілердің пікірлерін,
осы сала бойынша зерттеу еңбектерін талдай келе, бұл мәселе төңірегіндегі
зерттеулердің үш түрлі бағытта қалыптаса бастағандығын аңғардық.
1. Компьютерді тілдерді оқытуда қолданудың теориялық аспектілерінің
талдамасы: компьютерлік лингводидактиканың әдіснамалық мәселелері;
тілдерді оқытуды компьютерлендірудің психологиялық-педагогикалық
мәселелері; оқытуға арналған компьютерлік жүйелердің дизайны мәселесі;
компьютерлік оқу материалдарының типологиясы мәселесі; оқытудың
компьютерлік құралдарының сапасын бағалау мәселелері; оқыту үрдісінде
компьютерді қолдана отырып, оқушылардың коммуникативтік дағдыларын
дамыту мүмкіндіктері.
2. Түрлі мақсаттарға, оқытудың формалары мен профильдеріне арналған
компьютерлік материалдарды дайындау мен оны оқу үрдісінде қолдануға
байланысты эксперименттік жұмыстар.
3. Компьютерлік оқытуды жалпы тілдерді оқыту үрдісіне кіріктірудің
жолдары мен оқыту үрдісінде ақпараттық технологияларды қолданудың
тиімді әдістерінің талдамаларын жасау.
Оқыту үрдісінде компьютерді қолданудың психологиялық, педагогикалық
аспектілерін көптеген зерттеушілер оқыту үрдісіндегі тілдесім мәселелеріне
қатысты қарастырады [44; 45; 46; 47; 48]. Компьютерлік сауаттылықтың, оқыту
үрдісін ақпараттандырудың білім алушылардың гуманитарлық мәдениетінің
төмендеуі есебінен жүзеге асуына қарсы болған В.П.Зинченконың пікірі құнды:
... Тілдесім мәдениеті гуманитарлық мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Ол (тілдесім мәдениеті) еңбек сияқты сананы дамыту құралы
ретінде қызмет атқарады және өзінің табиғаты мен жүзеге асу тәсілі жағынан
диалогтық сипатқа ие [44].
Зерттеушілер тілдесімің жалпы және әлеуметтік маңызды қызметі ретінде
оның тәрбиелік функциясын атап көрсетеді. Адамның басқа адамдармен өзара
әрекетке түсу процесінде жеке тұлға ретінде қалыптасатындығын айта келіп,
компьютерлік оқыту үрдісінде оқу әрекетін саралау мен даралау тілдесім
мәселелерін ушықтыратынын, тілдесімнің тапшылығын тудыратынын ескертеді. Ал
тілдесім тапшылығы оқытудың тәрбиелік функциясын әлсіретеді.
Қазақ тілін оқытудың тәрбиелік мақсаты білім алушылардың гуманитарлық
мәдениетін қалыптастыруға, ізгілікке, адамгершілікке баулуға тікелей
байланысты болғандықтан, гуманитарлық пәндерді оқытуды ақпараттандырудың
осы уақытқа дейінгі ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелерін талдай
отырып, ақпараттандыру үрдісінің гуманитарлық пәндерді оқытудың дәстүрлі
әдістемесіне қалай әсер ететіндігін қарастырдық. Зерттеушілердің
бірсыпырасы гуманитарлық пәндерді оқытуды ақпараттандыру білім беруді
дегуманизациялауға алып келеді деп есептейді де, компьютерлерді қолдану
аясын жаратылыстану-математика циклындағы пәндерді ғана оқытумен шектеуді
ұсынады. Тіпті, кезінде гуманитарлық пәндер адамзатты ЭЕМ-нен қорғайтын
құрал қызметін атқаруы тиіс дегенге саятын пікірлер де айтылды. Кейбір
зерттеушілер гуманитарлық білім беруде компьютерді шамамен, орынды қолдану
оң нәтиже береді, кейде дәстүрлі оқыту әдістемесіне қарағанда, тиімдірек
деп есептейді [49].
Т.М.Балыхина мен А.Д.Гарцов жаңа ақпараттық технологиялар педагогтарға
ақпараттардың, коммуникациялардың, олардың технологиялық базаларының барлық
пәндерді оқытудағы жаңаша ролін сезінуге көмектесетіндігін айтады.
Компьютерді, Интернетті және желілік технологияларды білім, білік,
дағдыларды беру мен меңгерту үрдісінің тиімділігін арттыратын құрал ретінде
бағалай отырып, олар компьютерді тілдерді оқытуда қолдану жемісті нәтиже
беретінін көрсете отырып,: Ақпараттық технологиялар педагогтан білім беру
мен педагогиканың жаңа философиясын меңгеруді талап етеді десек, артық
айтқандық емес. Бұл тілдерді меңгерту мен оқытуға айрықша қатысты. Тілдің
өзінің табиғаты, оны меңгерудің коммуникативтік сипаты оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдануды жемісті етеді, - деп
тұжырымдайды [49].
Осы саладағы зерттеулерге талдау жасай отырып, гуманитарлық білім
беруді ақпараттандыру үрдісінің мынадай әлеуметтік, әдіснамалық,
психологиялық, лингвистикалық, логикалық мәселелерді шешуді
қарастыратындығын анықтадық:
- гуманитарлық білім беруді ақпараттандырудың әлеуметтік және
әдіснамалық мәселелері; гуманитарлық танымның өзіндік ерекшелігі;
- гуманитарлық пәндерді оқытудағы компьютердің орны; гуманитарлық
пәндерді оқытудағы компьютердің мүмкіндіктері мен қызметі;
гуманитарлық пәндерді оқытудың әдістемелік жүйесін ақпараттық
технологиялардың нақты мүмкіндіктерін есепке ала отырып, қайта
құру;
- гуманитарлық пәндер үшін педагогикалық бағдарламалық өнімдерді
жасаудың тұжырымдамасын дайындау және оларды тәжірибеде тиімді
қолданудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Нәтижесінде – оқытудың негізгі құралы оқулықтың қызметінің ақпараттық
технологиялар жағдайындағы өзгерістерін зерттеу. Қарастырылған мәселелердің
шешімін табу бір ғана әдіскер-оқытушының немесе программистің қолынан
келмесі анық. Мәселенің шешімі білім беру саласы мамандарының кешенді
әрекетін қажет етеді.
Гуманитарлық білім беруді ақпараттандыру ісінің педагогикалық
стратегиясының мәні оқыту үрдісіне компьютердің енгізілуімен адамның
қызметі мен тілдесімнің сипатының түбегейлі өзгеретіндігімен байланысты.
Оқытудың дәстүрлі адам - адам коммуникативті жүйесі адам - компьютер -
адам жүйесімен ауыстырылады.
Зерттеуші О.И.Бахтина гуманитарлық пәндерді ақпараттандыруға қатысты
: Гуманитарлық білім берудегі формализация елеулі шығындарға алып келуі
мүмкін. Сол себепті тілдесімнің барлық түрлері мен формаларын – кітаптың
көмегі арқылы, компьютер мен телевизор дисплейі арқылы – біріктіру қажет,-
дейді[45]. Біз де осы пікірге толығымен қосыламыз. Себебі орыстілді
аудиторияларда қазақ тілін оқытудың түпкі мақсаты мен нәтижесі – тіл
үйренушілерді қазақша тілдесімге үйрету. Ал тілді оқытудың бұл негізгі
мақсатын жүзеге асыру коммуникативтік серіктессіз, коммуникативтік әрекетті
жүзеге асыратын тілдік ортасыз мүмкін емес. Демек, оқыту үрдісінде
мультимедиалық білім беру қорларымен қатар, тілдесімге үйретудің барлық
құралдары мен әдіс-тәсілдерін орынды, тиімді пайдалану жемісті нәтиже
бермек.
Оқыту үрдісінде компьютерді қолдану арқылы тиімді оқыту жүйесін құра
отырып, компьютерлік жүйе мен білім алушының өзара әрекетінің дидактикалық
және психологиялық принциптерін кешенді түрде іске асырудың жолдарын
іздестіру қажет. Дәстүрлі оқыту жүйесі бойынша оқыту үрдісін басқару мен
оған әсер ету, ең алдымен, вербалды құралдардың көмегімен жүзеге асырылады,
мұнда тілдесімнің негізгі формасы диалог болып табылады. А.Я.Савельевтің
көрсеткеніндей, диалогтық өзара әрекет оқытудың мынадай жақтарын қамтамасыз
етеді: білім алушының іс-әрекетін үздіксіз бақылауды; диагностика жасауды;
жүйенің білім алушы жағынан да басқарылуын; жүйенің іске асыру кезінде
жетілдірілуін және бейімделуін [50].
Оқушылардың өз бетінше білім алуын ұйымдастыруда қолданылатын
компьютерлік жүйелердің дәстүрлі оқыту жүйесінен айрықша ерекшелігі –
оқытушы мен білім алушының арасындағы тікелей диалогтық өзара әрекеттің
жоқтығы. Сондықтан компьютерлік оқу бағдарламаларын дайындауда диалогтың
жалпы құрылымын, тапсырмалар мен сұрақтарды және диалогтың басқа да
элементтерін нақтылау мен толықтыруды жан-жақты, асықпай ойластыру қажет.
Алайда, компьютер – адам жүйесіндегі диалогтық өзара әрекеттің
мүмкіндігі шектеулі екендігі белгілі, сол себепті компьютер мен білім
алушының арасындағы нақты диалогтың барлық қырларын қарастыру, жүзеге асыру
мүмкін емес. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, компьютерді оқу
үрдісіне енгізу барысында оқушының компьютермен ұзақ уақыт тілдесімге түсуі
шынайы тілдесім процесінің жойылуына алып келетіндігін ескеру қажет. Бұл
құбылысқа, тіпті, информатика саласындағы мамандардың компьютерді
тілдесімдегі серіктес ретінде сыпайы және ізгі етуге бағытталған еңбегі
де қарсы тұра алмайды.
Оқытудың техникалық құралдарының басқа түрлеріне қарағанда,
компьютерлік оқыту жүйелері өзінің интерактивтілігімен ерекшеленеді, яғни
компьютерлік оқыту жүйелері оқушының сұрағына немесе әрекетіне жылдам жауап
беруге, нақтылау үшін сұрақ беруге, хабарламалар жасауға, оқушы үшін
қажетті ақпаратты табан астында беруге қабілетті.
Білім алушы мен компьютердің арасындағы диалог тілдесімнің негізгі
психологиялық принциптерін есепке ала отырып құрылуы тиіс: уақытылы
жеткілікті көмек ала алу мүмкіндігі, қалаған уақытта диалогтан шыға алу
мүмкіндігі, ізгілікті қарым-қатынас, бағалауға қатысты пікірлердің
баламалылығы.
Шетелдік және отандық тәжірибелер компьютердің оқыту үрдісінде тиімді
құрал бола алатындығын көрсетіп отыр, алайда компьютердің оқыту үрдісін
оңтайлы етудегі барлық мүмкіндіктері зерттеліп және жүйеленіп болмаған. Бұл
мүмкіндіктерді О.И.Бахтина екі топқа бөледі [45]:
1) қосымша : оқу материалының меңгерілу нәтижесін тез арада тексеруге,
оқыту үрдісін деңгейлеп-саралауға және ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
2) білім алушылардың түрткі, зер, назар, ес, т.б. психологиялық
қасиеттерінің қозғаушысы ретінде. Яғни, гуманитарлық сала үшін диалогтық
оқытудың мүмкіндіктерінің, ақпараттардың үлкен қорымен жұмыс жасаудың,
олардың ішінен қажетті ақпаратты іздеп, таба білудің, оқу әрекетінің
нәтижелерін көрнекі және есте жақсы сақталатындай түрде ұсына білудің
(графикалық көрнекіліктер - суреттер, сызбалар, таблицалар, диаграммалар,
т.б. түрінде), қоғамдық өмірдегі нақты процестер мен құбылыстарды
модельдеудің, жазба жұмыстарының мәтіндерін құрастырудың және
редакциялаудың маңызы зор. Компьютердің, сонымен қатар, танымдық міндеттің
іске асырылу барысына бақылау жасап, оның оңтайлылығын бақылап-бағалай
алатынына, білім алушыға қажетті қосымша деректерді ұсына алатындығына көз
жеткіздік.
Гуманитарлық білім беру үшін білім алушының танымдық қызметін
дұрыс басқара білу, ол үшін түрткі тудырып, белсенділікке жетелеу, жағымды
эмоционалды әсерді қамтамасыз ету, білім алушының оқу материалын меңгеру
қарқыны мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды.
Осы саладағы зерттеулерге[27;28;30;31;37;40;45;4 9] сүйене
отырып, педагогикалық бағдарламалық құралдардың дидактикалық қызметтерін
анықтау гуманитарлық пәндерді оқытудың ақпараттық технологиясының
тұжырымдамасының негізгі құрылымдық бөлігі болып табылатындығын және
орыстілді топтардағы қазақ тілін оқытудағы ақпараттық қорлардың негізгі
қызметтерін былайша жіктеуге болатындығын анықтадық:
1) оқу материалын қөрнекі түрде ұсыну; түрлі ақпараттарды алу және талдау,
оның ішінде, білім алушылардың білімдері мен біліктерін бақылауға қатысты
ақпараттарды да;
2) танымдық міндеттерді, түрлі тілдік оқу жағдаяттарын шешу арқылы ойлауды
дамыту; оқу материалын меңгеруге байланысты танымдық қызметті ұйымдастыру;
жасанды тілдік жағдаяттар арқылы оқушылардың тілдік және сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мен жетілдіру, сол арқылы табиғи тілдік жағдаяттардағы тілдік
және сөйлеу біліктерін қалыптастыру; оқушылардың сөйлесім әрекетінің
оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым түрлері бойынша және лексика-
грамматикалық дағдыларын қалыптастыру мен жетілдіру;
3) өз бетінше білім алу; қосымша құрал (түрлі мақсаттарға сәйкес мәтіндерді
құрастыру және жазу үшін). Яғни, тіл мұғалімдерін компьютердің шексіз
мүмкіндіктері мен қолданылу аясының ішінен мынадай ерекшеліктері
қызықтырады: компьютер оқыту құралы ретінде; компьютер оқытушы жұмысын
оңтайлы етудің құралы ретінде; компьютер оқушының өзіндік жұмысын тиімді
ұйымдастырудың құралы ретінде.
Компьютердің техникалық қуаты мен компьютерлік оқыту бағдарламаларының
өзіндік ерекшеліктері компьютердің оқу үрдісінде атқара алатын қызметтерін
анықтайды. Шетел тілдерін және орыс тілі мен қазақ тілін шетел тілі ретінде
оқыту саласы мамандарының жұмыстарын талдау барысында компьютердің тілдерді
оқыту үрдісіндегі төмендегідей жалпы қызметтері анықталды.
1. Компьютер оқытушы қызметінде (оқу материалын түсіндіру, оны жаттығу
жұмыстары арқылы бекіту, қателерді талдау және түзету, оқу
материалының меңгерілуін бақылау).
2. Компьютер диалогтағы немесе тілдік оқу ойындарындағы серіктес
ретінде; тіл үйренушінің үйреніп жатқан тілін экстралингвистикалық
мақсаттарда қолдана алуға мүмкіндік беретін функционалды ортаны
модельдеу құралы ретінде.
3. Тіл үйренушілердің өзге тілді үйренудегі аутенттік емес еңбегін
жоюдың құралы ретінде (бұл жағдайда компьютер оқыту құралы ғана
емес, тіл үйренушілердің қызметін қарқынды етудің де құралы бола
алады):
а) тіл үйренушіге мәтін материалын басқаруға және тудыруға көмектесетін
құрал ретінде (мәтіндік редактор типті бағдарламалар, мұндай
бағдарламалардың оларға лингвистикалық және әдістемелік деректер қоры –
анықтамалықтар, сөздіктер, тілдік әрекеттер каталогы, т.б. – жалғанған
жағдайда тиімділігі арта түседі );
ә) автоматтандырылған сөздіктер (оның ішінде екі тілді сөздіктер де),
сонымен қатар, оқу мәтіндеріндегі сөздерді талдауға арналған бағдарламалар;
б) әр түрлі электронды анықтамалықтар – грамматикалық, тілдік, т.б.; мұндай
анықтамалықтар тіл үйренушіге қажетті тілдік ақпаратты тез және оңай табуға
мүмкіндік береді.
Компьютердің қызметтерінің көпқырлылығы, нақты бір тілді
оқытудың мақсаттары мен міндеттері оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруды
қамтамасыз етуге бағдарланған компьютерлік бағдарламалардың да
көптүрлілігіне алып келеді. Зерттеушілер тілді меңгертуге арналған
компьютерлік бағдарламалардың төрт негізгі типін бөліп көрсетеді [37]:
1) компьютерлік оқу бағдарламалары;
2) компьютерлік оқу-зерттеу бағдарламалары;
3) қосымша компьютерлік бағдарламалар;
4) компьютерлік ғылыми-зерттеу бағдарламалары.
Компьютерлік оқу-зерттеу бағдарламалары - тіл үйренушілерге түрлі
тілдік фактілерді талдап, зерттеуге мүмкіндік беретін бағдарламалар. Мұндай
типті бағдарламалардың қолданылу аясы шектеулі: олар филолог-студенттердің
оқу-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қамтамасыз ету мақсатында қолданылады.
Қосымша компьютерлік бағдарламаларға, ең алдымен, мәтіндік редактор
типті бағдарламалар жатады, мұндай бағдарламалар түрлі мәтіндерді,
анықтамалықтарды, сөздіктерді, тілдік әрекеттер каталогын, жаттығулар мен
тапсырмалардың түрлерін құрастыруға және өңдеуге мүмкіндік береді.
Бағдарламалардың бұл түріне оқу үрдісін құжаттау бағдарламалары да жатады.
Ғылыми-зерттеу бағдарламалары оқытушыға немесе авторлар ұжымына
арналады және әдістемелік деректер қорын компьютерлік өңдеудің және арнайы
проблемалық-бағдарлы бағдарламаларды қолданудың негізінде оқытушының
еңбегін оңтайлы әрі қарқынды етуге бағытталады. Зерттеушілер жоғарыда
аталған бағдарламалардың үш типінің санаулы ғана екендігін, оларды оқу
үрдісінде қолдану әдістемесін талдау жұмыстары тек жекелеген оқу
орындарында ғана іске асырылып жатқандығын атап өтеді. Ал біздің
республикамызда мұндай типті бағдарламалар жоқтың қасы десе де болады,
себебі мұндай бағдарламаларды жасау мен қолдану мәселесі арнайы зерттеуді
қажет етеді.
Жоғарыда аталған зерттеуде орыс тілін шетел тілі ретінде оқытуда
қолданылып жүрген компьютерлік оқу бағдарламаларын үш типке бөліп
қарастырады: бақылауға арналған бағдарламалар, оқытуға арналған
бағдарламалар, бақылау-түзетуге арналған бағдарламалар [37]. Компьютерлік
оқу бағдарламаларын мұндай типтерге бөлуде зерттеушілер олардың құрамындағы
арнайы блоктардың кешеніне сүйенеді. Бұл блоктар мен олардың қызметтері
төмендегідей:
1) инструктаж – оқушыларды ақпараттық деректер қорымен таныстыру, оқу
материалын презентациялау;
2) жаттығу - түрлі жаттығулар мен тапсырмалар арқылы оқу материалын
бекіту;
3) түзету – кеңес беру, ақпараттық қорды толықтыру, оқу материалын
ұсыну мен бекітудің әдістерін түрлендіру;
4) тестілеу түріндегі бақылау (алғашқы бақылау, ағымдық бақылау,
қорытынды бақылау).
Бақылауға арналған компьютерлік оқу бағдарламаларына бір блокты
құрылым – тестілер жүйесімен байланысқан бақылау блогы - тән. Алайда мұндай
бағдарламалардың кейбірінде тіркелу және оқытушыға арналған нәтижелерді
өңдеу блогы да болады. Оқытуға арналған компьютерлік бағдарламалар
инструктаж – жаттығу – түзету - бақылау құрылымымен сипатталады. Бақылау-
түзетуге арналған компьютерлік бағдарламалардың құрылымы төмендегіше
болады: бақылау (тестілер топтамасы) – түзету - бақылау.
Әрі қарай тілді үйретуге арналған компьютерлік оқу бағдарламаларын
зерттеушілер құзырлылық деңгейлері бойынша бөледі: тілдік құзырлылықты
қалыптастыруға арналған, сөйлеу құзырлылығын қалыптастыруға арналған және
коммуникативтік құзырлылықты қалыптастыруға арналған бағдарламалар. Бұлайша
бөлудің шартты түрде екендігі айқын, оны зерттеушілердің өздері де ескерте
кетеді: Здесь следует оговориться: мы не проводим разделения программ на
типы в соответствии с видами речевой деятельности, так как в данном вопросе
многое зависит от конфигурации комплекса ТСО, созданного на базе ЭВМ. Так,
компьютер, не оснащенный устройствами соединения с магнитофоном,
видеомагнитофоном, синтезатором и анализатором речи (наиболее
распространенная ситуация), предполагает создание программ, нацеленных на
выработку различных навыков и умений в таких видах речевой деятельности,
как чтение и письмо, либо на решение задач, выдвигаемых в рамках теории
взаимосвязанного обучения видам речевой деятельности [37].
Сонымен қатар, зерттеулерде тіл сабақтарында қолданылатын компьютерлік
оқу ойындарына да ерекше көңіл бөлінеді. Алайда оқу үрдісінде осы уақытқа
дейін қолданылып жүрген дидактикалық ойындар, біріншіден, оқу үрдісі
құрылымының бір жағын ғана – оқытушының басқаруымен жүргізілетін
аудиториялық сабақты ғана қамтыса, екіншіден, оқушылардың іс-әрекетін
топтық немесе жұптық негізде ғана ұйымдастыруға негізделген.
Компьютердің оқу үрдісіне техникалық құралдың жаңа түрі ретінде ене
бастауымен байланысты оқу үрдісін қарқынды етудің зор мүмкіндіктері пайда
болды, компьютерлік тілдік оқу ойындарын аудиторияда және аудиториядан тыс
тиімді қолданудың талдамалары мен әдістемелері жасала бастады.
Компьютердің шексіз техникалық мүмкіндіктерінің арқасында оның
негізінде ұйымдастырылатын оқытудың белсенді формалары, мысалы, іскерлік
ойындар, дамытылуы мүмкін. Компьютердің көмегімен оқушылардың аудиториядағы
және аудиториядан тыс уақыттағы өзіндік шығармашылық жұмыстарын
ұйымдастырудың мүмкіндіктері ұлғайды.
Зерттеуші Ә.Құрышжанова тілді меңгертуге арналып жасалатын
компьютерлік оқу бағдарламалары меңгертілетін тілдің типіне, жүйесіне,
құрылымына және оқу курсының мақсаты мен қазақ тілін оқытудың озық
әдістемелеріне сай болуы керек деп есептейді. Ғалым өзінің зерттеу
жұмысында компьютерлік оқу бағдарламаларының тілді меңгертудегі оңтайлылығы
мен артықшылықтарын атап көрсетеді: ... тілдік мәліметтердің көлемді
қоры, әрқилы түрдегі және типтегі тілдік ақпарат, тілдік әрекет түрлерін
меңгертуді қарқынды ету – бұл технологиялар меңгертіліп жатқан тілде
вербалды және бейвербалды тілдесімге үйретуді, тілдік коммуникацияны
имитациялауды, ақпараттық мәліметтерді жан-жақты түсіндіру мен көрнекі
түрде ұсынуды толық және тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оқу
жағдаяттары арқылы қалыптастырылған дағдылар әрі қарай нақты тілдесімдік
жағдаяттарға ауыстырылады [40].
Шетелдік және отандық педагогикалық, әдістемелік тәжірибелер
көрсеткендей, компьютерді тілдерді оқытуда қолдану оқушылардың тілді
үйренуге деген қызығушылығын, құштарлығын арттыру үшін ерекше жағдай
туғызады. Бұл өзінен-өзі түсінікті: оқытуда компьютерді қолдану
дидактиканың негізгі қағидаларын кешенді түрде іске асыру үшін өте қолайлы.
Экрандағы сөздердің қимыл-қозғалысы, түрлі-түсті графикалық бейнелер,
оқушының белсенділігі, жоғары мотивациялық қызығушылығы, саналы түрде, өз
бетінше ешқандай қорқынышсыз еркін жұмыс істеуі – мұның барлығы оқу
үрдісінің тиімді ұйымдастырылуына жағымды әсер етеді. Өзге тілдерді оқытуда
үйреніп жатқан тілдің фонетикасын, интонациясы мен әуезділігін, ырғағын,
т.б. дыбыстық ерекшеліктерін меңгертуде мультимедиалық бағдарламалар өте
оңтайлы. Компьютердің техникалық, технологиялық мүмкіндіктерінің, әдіс-
тәсілдерінің көмегімен үйреніп жатқан тілде сөйлеуді меңгертуді тиімді
түрде жүзеге асыруға болады. Мысалы, мультимедиалық оқыту бағдарламасы
арқылы берілген эталондық үлгілерді бірнеше рет қайталап тыңдау мен
имитациялау арқылы тіл үйренуші сөйлеу дағдыларын еш қиындықсыз меңгере
алады.
Компьютерлік оқыту өзінің икемділігімен және вариативтілігімен де
тиімді: оқытуды әр түрлі формада (өз бетінше, мұғалімнің басшылығымен)
ұйымдастырудың, тіл үйренушінің тілді меңгеру деңгейі мен жеке
қызығушылықтарын, ерекшеліктерін ескере оқыту мүмкіндігі зор; компьютерлік
оқыту, сонымен қатар, тілді меңгертудегі мультимедиалық бағдарламалардың
тиімділігін де көрсетеді. Тіл үйренуші үшін ең жақсы жазылған оқулықтан
гөрі компьютерлік оқу бағдарламалары арқылы тілді меңгеру әрі қызықты, әрі
ыңғайлы. Әрине, бұл жерде компьютерлік оқу бағдарламаларының, электронды
оқулықтар мен мультимедиалық бағдарламалардың сапасы туралы мәселенің
маңызы өте зор. Сонымен бірге компьютерлік оқыту жағдайындағы оқытушының
ролін де жоққа шығаруға болмайды. Тілді компьютер арқылы оқытуда
компьютерлік оқу бағдарламаларының сапасы, олардың оқу мақсаттарына
сәйкестігі, оқу үрдісінде (аудиторияда, аудиториядан тыс), сабақта
компьютерді қолданудың кезеңдерін, оқытушының ролін анықтау мәселелері өте
маңызды. Сабақта тіл үйренушілердің коммуникативтік дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру мен дамытуды компьютерге біржолата сеніп тапсыруға
болмайды, бұл жерде компьютерлік оқыту жағдайында оқыту үрдісін басқару мен
технологияландырудағы оқытушының жаңаша ролі мен қызметін анықтаудың
маңызы зор. Оқытушының көмегінсіз, кеңесінсіз, оқытушының оқу үрдісін
коммуникативтік тұрғыда ұйымдастыра және басқара алу құзырлылығынсыз
қажетті коммуникативтік дағдылар мен біліктерді қалыптастыру, дамыту мүмкін
емес. Сондай-ақ нақты коммуникативтік серіктессіз тілдік ортаны
қалыптастыру мүмкін емес, ал тілдік орта болмаған жағдайда коммуникативтік
дағдылар мен біліктер де қалыптаспайды. Бұл жерде компьютерлік оқыту
жағдайындағы компьютер мен білім алушының арасындағы диалогтық
серіктестік пен коммуникативтік серіктестік деген ұғымдардың арасын ашып
алуымыз керек. Диалогтық серіктестік – компьютерлік оқыту жағдайында барлық
пәнді оқытуға қатысты ұғым, ал коммуникативтік серіктестік – тілді
оқытудағы негізгі ұғымдардың бірі. Компьютерлер мен компьютерлік
бағдарламалардың қазіргі техникалық, дидактикалық мүмкіндіктері жағдайында
компьютер диалогтық серіктес бола алады, ал компьютер мен тіл үйренушінің
коммуникативтік серіктес болу мүмкіндігі шектеулі, сол себепті шынайы
коммуникативтік серіктес оқытушының өзі немесе оқытушының ұйымдастыруымен,
басқаруымен құрылған коммуникативтік серіктестер жұбы немесе тобы болуы
мүмкін. Тілді оқытуда тіл үйренуші мен оқытушының, оқушы мен оқушының
арасындағы шынайы тілдесімнің, коммуникативтік қарым-қатынастың маңызы өте
зор. Ал грамматикалық және тілдік дағдыларды қалыптастыруды, сөйлеудің
эталондық үлгілері арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыруды белгілі дәрежеде
компьютерге сеніп тапсыруға болады. Сонымен бірге, тіл үйренушілердің
аудитивті (тыңдалымдық), оқылымдық және айтылымдық дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру мен жетілдіруде, лексика-грамматикалық дағдылар мен
біліктерді сөйлесім әрекетінің жазбаша түрлері арқылы қалыптастыру мен
дамытуда, тіл үйренушінің ойлау қызметін қарқынды етуде компьютердің
атқарар қызметі зор.
Қарастырылған мәселелерден шығатын қорытынды: орыстілді топтарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе 3-10
бет
1- тарау. Сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларының
негізінде қазақ тілін оқытуды ақпараттандырудың ғылыми-теориялық негіздері
1.1 Тілдерді оқытуды ақпараттандырудың зерттелуі мен өзекті
мәселелері
11-20 бет
1.2 Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытудың ғылыми-теориялық
негіздері
21-45 бет
1.3 Тілдерді оқыту үрдісінде сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорларын қолданудың
психологиялық, педагогикалық мәселелері
46-61 бет
2- тарау. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық оқыту бағдарламасының көмегі арқылы оқыту әдістемесі
2.1. Қазақстандық-сингапурлық жоба негізінде дайындалған
мультимедиалық оқыту бағдарламасының өзіндік ерекшеліктері 62-80
бет
2.2. Коммуникативтік сөйлесім әрекетінің түрлерін
81-103 бет
меңгертудің интерактивті әдістері мен формалары
2.3.Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
104-137 бет
жүргізілген оқыту эксперименті және оның нәтижелері
Қорытынды
138-141 бет
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі 142-152
бет
Қосымшалар
Кіріспе
Өзгетілді аудиторияларда қазақ тілін шетел тілі ретінде, орыстілді
аудиторияларда мемлекеттік тіл ретінде оқытуды оңтайландыру мен қарқынды
ету қазіргі заманғы білім беруді ақпараттандыру мен модернизациялау
жағдайындағы басым бағыттардың біріне айналып отыр. Бұл маңызды мәселені
шешу мұғалімге, оның оқытудың мақсаттары мен шарттарына сай жаңа
технологиялар мен әдістемелерді қолдана білуіне тікелей байланысты. Білім
беру саласының нақты нәтижеге бағдарланған қазіргі заманғы талаптары
оқытудың әдістері мен тәсілдерін, құралдарын үнемі жетілдіріп отыруды қажет
етеді.
1997 жылы 22-қыркүйекте Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә.Назарбаевтың №3645 жарлығымен Орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың
мемлекеттік бағдарламасы бекітілді [1].
Қазақстанның білім беру жүйесін ақпараттандыруды жүзеге асырудың
маңызды принциптері жүйелілік, жоспарлылық және осы бағыттағы ғылыми-
зерттеу жұмыстарының тұжырымдамалық негізделуі мен кезең-кезеңмен
жүргізілуі болып табылады. Осы принциптерге сүйене отырып, республикамыздың
көрнекті ғалымдары Е.К.Балафанов, Ж.С.Сарыпбеков, Е.Ы.Бидайбеков,
Г.Қ.Нұрғалиева, М.З.Изотов, Е.У.Медеуов, Ж.А.Қараев, С.С.Құнанбаева,
Д.М.Джусубалиева, А.М.Татенов, Б.А.Қойшыбаев және тағы басқалар оқу
үрдісінде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, компьютерді
қолданудың көкейтесті мәселелеріне қатысты іргелі зерттеулер жүргізді [2;
3; 4; 5; 6; 7; 8; 9; 10; 11; 12; 13].
Сонымен, бүгінгі таңда қазақ тілі пәні оқытушыларының кәсіби
құзырлылығы құрылымынан оқытудың компьютерлік технологиялары ерекше орын
алады. Бірақ бүгінгі күнге дейінгі шетелдік және отандық тәжірибелер
көрсеткендей, компьютерлік технологиялар тым тар шеңберде (орфографияны
оқыту, грамматиканы, лексиканы оқыту және т.б.) немесе дәстүрлі
технологияларды оқытудың жаңа құралдарының көмегімен іске асыру ретінде
ғана қарастырылып келеді. Дегенмен, соңғы уақыттарда жаңа ақпараттық
технологиялардың, қазіргі заманғы компьютерлік бағдарламалық құралдардың
оқушылардың жеке қажеттіліктері мен қызығушылықтарын, тілдерді меңгерудің
түрлі стратегияларын ескере алу, оқу материалын ұсынудың жолдарын
деңгейлеу, жаттықтыру жұмыстарының оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай
формаларын іздестіру, оқушыларды өзгетілдік сөйлеу қызметіне тартуға
түрткі, қозғау салу, тілдік ортаны модельдеу мүмкіндіктерін зерттеуге
арналған бірқатар ғылыми зерттеулер жүргізілді.
Бұл зерттеу жұмысы үшін шетел тілі ретіндегі орыс тілі, шетел
тілі ретіндегі ағылшын тілі оқытушыларының кәсіби құзырлылықтарын
қалыптастырудың негізгі бағыттарын талдауға арналған ғылыми-зерттеу
жұмыстары [14; 15; 16; 17; 18; 19; 20; 21; 22; 23] басшылыққа алынды. Бұл
жұмыстарда педагогтардың кәсіби, әлеуметтік-мәдени құзырлылықтарын іске
асырудың мазмұны мен формалары, шетел тілі мұғалімінің кәсіби қызметіне
қойылатын негізгі талаптар, отандық және шетелдік озат тәжірибелерді
қолдана білу қабілеттілігі, өзінің кәсіби қызметі аясында мәдениетаралық
тілдік қарым-қатынасқа дайындығы мәселелері талданып, қосымша білім беру
жүйесінің мазмұны мен ұйымдастыру формаларының тұжырымдамалық негіздері мен
даму болашақтары ұсынылған.
Соңғы жылдарда орыстілді аудиторияларда қазақ тілін оқытудың өзекті
мәселелерін қарастырған ғылыми-практикалық зерттеулер жасалып, озат
әдістемелік жүйелер мен тәжірибелер пайда бола бастады. Білім берудің
қазіргі заманғы талаптарына байланысты орыстілді аудиторияларда қазақ тілін
оқытуда жаңа ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану
мәселелеріне қатысты арнайы ғылыми зерттеулер жүргізіле бастады. Алайда
қазіргі таңда педагогикалық тәжірибелерде тілдерді оқытудың тиімділігін
арттыру мақсатында компьютерлік технологиялардың қолданылуы әлі де
жеткіліксіз дәрежеде. Компьютерлік технологиялардың оқыту үрдісінде
қолданылуы білім беру жүйесінің қазіргі талаптарына, жинақталған тәжірибеге
және қазіргі заманғы педагогикалық ғылымның даму деңгейіне сай еместігі
байқалады. Білім беруді ақпараттандыру үрдісінде қарама-қайшылықтар
баршылық: оқытушылардың ақпараттық-коммуникациялық-компьюте рлік даярлығының
мазмұны мен формалары арасында сабақтастық, бірізділік жоқ; бұл сала
бойынша оқытушылардың кәсіби құзырлылығы төмен деңгейде бола тұрса да,
оларды даярлау, осы сала бойынша кәсіби біліктіліктерін көтерудің
қалыптасқан бірізді жүйесі нақтыланбаған; оқытудың компьютерлік
технологияларының техникалық, дидактикалық мүмкіндіктері, оқушылардың бұл
технологияларға деген қажеттіліктері шексіз бола тұра, нақты педагогикалық
тәжірибеде ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндіктері өз
дәрежесінде толық пайдаланылмай отыр.
Қазақ тілін орыстілді аудиторияларда оқытудағы негізгі мәселенің бірі
оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін меңгерту мәселесі қазіргі заманғы
лингводидактикадағы өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Зерттеу
жұмысында тілді шетел тілі ретінде оқыту мәселелерін зерттеген ғалымдардың
(Е.И.Пассов, Н.Д.Гальскова, Н.И.Гез, Э.П.Шубин), орыстілді, өзгетілді
аудиторияларда қазақ тілін оқыту мәселелерін зерттеген ғалымдар мен
әдіскерлердің (Ф.Ш.Оразбаева, Қ,Қадашева, К.Жақсылықова, Г.М.Бектұрова,
Б.Ш.Мешімбаева, А.А.Құрышжанова, т.б.) ой-пікірлері мен тұжырымдары
басшылыққа алынды.
Жалпы, осы саладағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын саралай келе,
зерттеулердің барлығы дерлік жалпы орта білім беретін мектептердің орыс
сыныптары мен жоғары оқу орындарының орыстілді аудиторияларындағы қазақ
тілін оқытуды жетілдіру бағытында жүргізілгендігін байқадық.
Осы аталған мәселелерді есепке ала отырып, зерттеудің өзекті мәселесі
айқындалды: гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық оқыту бағдарламасының көмегімен оқытуда оқушыларға сөйлесім
әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста, кешенді меңгерту үрдісін
жетілдіру.
Зерттеудің өзекті мәселесі арқылы оның мақсаты да анықталды:
гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарындағы қазақ тілін оқыту
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолдану арқылы оқушылардың сөйлесім
әрекетін дамытудың әдістемесін ғылыми-теориялық тұрғыда негіздеу және
практикалық тұрғыда дайындау.
Зерттеу нысаны - гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту үрдісі.
Зерттеу пәні - гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегімен оқыту арқылы оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста меңгерту әдістемесі.
Зерттеудің жалпы ғылыми болжамы орыстілді топтарда қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайында оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста тиімді меңгертуге
болатындығын дәлелдеуге негізделіп, оқыту үрдісінің тиімділігін арттырудың
негізгі шарттары анықталды:
- мультимедиалық бағдарламамен жұмысты қазақ тілін оқыту үрдісіне
тиімді кіріктірудің жолдарын іздестіру; сабақта мультимедиалық
бағдарламаны қолданудың кезеңдерін анықтау; оқытудың мазмұны мен
формаларының мультимедиалық бағдарламаның мазмұнына бейімделуі;
- оқушылардың компьютерде мультимедиалық бағдарламамен жұмыс жасауға
даярлығы; мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың
нәтижелілігі мен сапасының оқытушылардың оқу үрдісінде ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдануға байланысты кәсіби және
ақпараттық-коммуникациялық құзырлылығымен қамтамасыз етілуі.
Зерттеудің мақсаты, пәні және ғылыми болжамына сәйкес негізгі
міндеттері де анықталды:
1. Қазақ тілін оқыту үрдісін ақпараттандырудың зерттелуіне талдау
жасау және оның өзекті мәселелерін анықтау.
2.Орыстілді топтарда қазақ тілін оқыту үрдісін сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорлары негізінде ұйымдастырудың
педагогикалық, психологиялық мәселелеріне талдау жасау.
3.Merits бағдарламасы бойынша жасалған мультимедиалық оқыту
бағдарламасының мектеп тәжірибесінде қолданылуын, жетістіктері мен
кемшіліктерін саралап, талдау.
4. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайында
оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста,
кешенді меңгертудің әдіс-тәсілдері мен формаларын іздестіру.
5. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемесін
жасау.
6. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту әдістемесін
эксперименттік сынақтан өткізу.
Зерттеудің теориялық негізін түрлі ғылымдар кешенінде қалыптасқан
қағидалар құрады: педагогикалық жүйелерді құрылымдау теориясы, білім беру
үрдісінің тұтастығы; мамандардың кәсіби даярлығының сапасын басқару
теориясы; оқыту және таным психологиясы; қазіргі заманғы компьютерлік
лингвистика мен информатика; қазақ тілін шетел тілі ретінде оқытудың
қазіргі заманғы әдістемелері; қазіргі заманғы шетел тілін оқыту мен
меңгертудің теориялары мен тұжырымдамалары; адамның компьютермен өзара
қарым-қатынасының психологиялық аспектілері; білім беруде компьютерлік
жүйелерді, сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларын
қолданудың түрлі әдістері мен тәсілдері.
Зерттеудің әдіснамалық базасына мына ғылыми жұмыстар негіз болды: жеке
тұлға теориясы және оның дамуы (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
С.Л.Рубинштейн), педагогикалық үрдістің тұтастығы теориясы (Ю.К.Бабанский,
В.С.Ильин,В.В.Краевский), жеке тұлғаны дамытуды іс-әрекеттік тұрғыда
қарастыру (А.Н.Леонтьев, В.Д.Шадриков), жеке тұлғаны оның дамуы процесінде
қалыптастыру мәселесі (А.В.Мудрик, А.В.Петровский), проблемалық-дамыта және
белсенді оқыту әдістері (В.В.Давыдов, М.И.Махмутов), психология мен
педагогикалық психологияның мәліметтері (И.А.Зимняя, А.А.Леонтьев,
Н.Ф.Талызина ), шетел тілін оқыту мен меңгертудің қазіргі заманғы теориясы
мен қағидалары (А.Р.Арутюнов, И.Л.Бим, Д.И.Изаренков, Е.И.Пассов,
Е.С.Полат, Н.Д.Гальскова, Э.П.Шубин, А.Н.Щукин), компьютерлік
технологияларды білім беруде қолдану процестері, әдістері мен жолдары
(Б.С.Гершунский, Е.И.Машбиц,
И.В.Роберт,Е.А.Власова,С.С.Кунанбае ва,Г.К.Нургалиева,Ж.А.Караев,
А.А.Курышжанова, т.б.); орыстілді аудиториялардағы қазақ тілін оқытудың
қазіргі заманғы теориялары мен озық әдістемелері (Ф.Ш.Оразбаева,
К.Жақсылықова, Қ.Қадашева, Г.М.Бектұрова, Г.Т.Бейсенбекова, С.С.Дүйсенова,
Б.Б.Мамаева, Б.Ш.Мешимбаева, М.Мұқамбетқалиева, Г.Ж.Серикбаева, К.Ж.Мухлис,
т.б.).
Ғылыми зерттеу барысында қолданылған әдістер: кәсіби педагогика мен
психология бойынша қазіргі заманғы ғылыми әдебиеттерге, шетел тілдерін
оқыту мен білімді меңгертуге, компьютерлік коммуникативтік лингвистикаға,
оқыту үрдісінде сандық интерактивтік мультимедиалық білім беру қорларын,
компьютерлік технологияларды қолдануға байланысты жазылған арнайы
әдебиеттерге теориялық талдау жасау; ғылыми болжам жасау және жобалау,
диагностикалық және монографиялық сипаттама; логикалық-гносеологиялық
әдістер (бақылау, тәжірибені зерттеу, педагогикалық эксперимент);
диагностикалық әдістер (тестілеу, сауалнама алу); қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту жағдайындағы оқушылардың
коммуникативтік сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша дағдылары мен
біліктерін бақылау әдістері; оқушылардың оқу іс-әрекетіне психологиялық-
педагогикалық және диагностикалық-статистикалық талдау жасау, оқу
экспериментінің нәтижелеріне сандық және сапалық талдау жасау.
Зерттеудің ұйымдастырылуы. Зерттеу жұмысы М.Мәметова атындағы
Қызылорда гуманитарлық колледжінде және Ұлттық ақпараттандыру орталығында
кешенді ғылыми зерттеу ретінде жүргізілді. Зерттеу жұмысы сегіз жыл бойында
(1999-2007) үш кезеңмен жүргізілді.
Зерттеудің бірінші кезеңінде (1999-2002) шетелдердің және Қазақстанның
оқу орындарында оқытуда, оның ішінде, тілдерді оқытуда компьютерді қолдану
тәжірибелері, педагогикалық және әдістемелік ғылыми әдебиеттер зерттелді;
тәжірибелерді қорытындылау, жалпылау негізіндегі материалдар жинақталды;
тілдерді шетел тілі ретінде оқытудың отандық және шетелдік озық
тұжырымдамалары анықталды, оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша
дағдылары мен біліктерін қалыптастырудың қазіргі заманғы озық әдістемелері
мен әдіс-тәсілдері зерттеліп, талданды, компьютерлік оқыту жағдайындағы
педагогикалық жүйені жобалаудың теориялық және практикалық мәселелері
қарастырылып, зерттеудің ғылыми болжамы жасалды.
Екінші кезеңде (2002-2005) ғылыми зерттеудің, эксперименттің жоспары
жасалды; республика мектептерінде жүргізіліп жатқан қазақстандық-
сингапурлық жоба негізінде дайындалған мультимедиалық оқыту бағдарламасын
сынақтан өткізудің қорытындылары мен нәтижелері, оқу үрдісін
ұйымдастырудағы кемшіліктер мен жетістіктер талданды; талдау нәтижесіне
сүйене отырып, гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемесі жасалды; оқу
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолданудың кезеңдері анықталды;
сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін кезеңдеріндегі оқыту
мазмұны анықталды; осы кезеңдердегі оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері
бойынша дағдылары мен біліктерін дамытып, жетілдіруге арналған тапсырмалар
мен жұмыс түрлері, оқу жаттығуларының кешенді жүйесі дайындалды; жұмыс оқу
бағдарламасы жасалды. Осы жұмыс оқу бағдарламасының негізінде, дайындалған
әдістемелік үлгі бойынша байқау сабақтары өткізіліп, орыстілді
аудиторияларда қазақ тілін оқытуда мультимедиалық бағдарламаны қолданудың
психологиялық-педагогикалық қағидалары анықталып, қазақ тілін оқыту
үрдісінде компьютерді қолданудың кезеңдері мен ерекшеліктері нақтыланды.
Зерттеудің үшінші кезеңінде (2005-2007) республика мектептерінде
сынақтан өткізіліп жатқан Merits бағдарламасы бойынша жасалған
мультимедиалық оқыту бағдарламасын оқыту үрдісінде қолданудың нәтижелерін,
жетістіктері мен кемшіліктерін саралап, талдаудың негізінде гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның
көмегімен оқыту арқылы оқушыларға сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-
бірімен байланыста меңгертуде тиісті тілдік және коммуникативтік дағдылар
мен біліктерді қалыптастырып, дамытудың, жетілдірудің нәтижелері
қорытындыланды; орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда сандық интерактивтік
мультимедиалық білім беру қорларын қолдануға, оқыту үрдісін әдістемелік
қамтамасыз етуге қойылатын дидактикалық талаптар анықталды; қазақ тілі
сабақтарында мультимедиалық бағдарламаны қолдану жағдайында оқу үрдісін
технологияландыруға байланысты оқытушыларға арналған әдістемелік нұсқаулар
әзірленді. Зерттеудің алғашқы екі кезеңіндегі міндеттерді шешуге байланысты
жұмыстар, педагогикалық эксперименттер жалғастырылды, эксперимент
барысындағы кемшіліктерге байланысты түзету жұмыстары жүргізілді.
Зерттеу базасы: М.Мәметова атындағы Қызылорда гуманитарлық колледжі
мен Ұлттық ақпараттандыру орталығы.
Зерттеу нәтижелерінің ғылыми негіздемесі коммуникативті, когнитивті,
проблемалық, тұлғалық-бағдарлық оқыту мен жеке тұлғаның танымдық қызметін
дамытудың әдіснамалық базасы арқылы; зерттеудің мақсаты мен міндеттеріне
сай жүйелі талдау әдістерін бірізді қолданумен, базистік ғылымдардың
(педагогика, лингвистика, психология, информатика) мәліметтерін кеңінен
қолданумен, эксперимент мәліметтеріне сандық және сапалық талдау жасау
жүйесін қолданумен, педагогикалық эксперименттің сынақтан өткен және оң
нәтижелеріне сүйенумен, сонымен қатар, зерттеу нәтижелерін гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында және орыстілді мектептердің жоғарғы
сыныптарында қазақ тілін оқытуда, сонымен қатар, қазақ тілі пәні
оқытушыларының және педагогтардың кәсіби, ақпараттық-коммуникациялық
құзырлылықтарын қалыптастыру мен дамытуда қолдануға болатындығымен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының барысында анықталған маңызды нәтижелердің, олардың
ғылыми жаңалығы мен жұмыстың теориялық маңызы мынада: гуманитарлық
колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін оқытуда оқушыларға
сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста, кешенді меңгертуде оқу
үрдісінде мультимедиалық бағдарламаны қолданудың ғылыми негіздері мен
теориялық-практикалық тұжырымдамасы жасалды; сабақта мультимедиалық
бағдарламаны қолданудың кезеңдері анықталды; оқушылардың тыңдалымдық,
айтылымдық, оқылымдық және жазылымдық дағдыларын қалыптастырып,
жетілдірудегі мультимедиалық бағдарламаның рөлі анықталды; сабақтың тілдік
дағдыларды жетілдіру кезеңінде мультимедиалық бағдарламамен жұмыс жасаудың
жолдары анықталды; сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін
кезеңіндегі (тілдік біліктерді дамыту кезеңі) оқыту мазмұны анықталып, осы
кезеңдегі тілдесімді жүзеге асырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен формалары
нақтыланды; қажетті оқу материалдары іріктеліп, ол мультимедиалық
бағдарлама мазмұнына бейімделді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық құндылығы:
1) Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың әдістемелік моделі
жасалды.
2) Қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту
үрдісінде оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлері бойынша (тыңдалым,
айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім) тілдік және коммуникативтік дағдылары
мен біліктерін қалыптастырудың, дамытудың ерекшеліктері, жолдары, әдіс-
тәсілдері мен формалары ғылыми тұрғыда нақтыланды.
3) Қазақ тілін оқытуда мультимедиалық бағдарламаны қолданудың
кезеңдері мен жолдары тілдік материалдармен жұмыс жасаудың кезеңдеріне
(тілдік дағдыларды қалыптастыру кезеңі, тілдік дағдыларды жетілдіру кезеңі,
тілдік біліктерді дамыту кезеңі) қатысты анықталды; сабақтың мультимедиалық
бағдарламасыз өткізілетін кезеңдерінің мақсатына сай (тілдік дағдыларды
қалыптастыру кезеңі, тілдік дағдыларды жетілдіру кезеңі) қажетті оқу
материалдарын дайындаудың ғылыми негіздемесі жасалып, проблемалық және
жағдаяттық оқу жаттығулары мен тапсырмаларының жүйесі дайындалды.
4) Қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқыту
үрдісінде оқушылардың тіл үйренуге, сөйлеуге үйренуге деген
қызығушылықтарын тудырудың жолдары мен әдіс-тәсілдері анықталып; қазақ
тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда сабақтың
мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін кезеңдеріндегі оқыту мазмұнын
мультимедиалық бағдарлама мазмұнына бейімдеудің жолдары анықталды.
Зерттеудің практикалық маңызы: гуманитарлық колледждердің орыстілді
топтарында қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытудың
практикалық-бағдарлы моделі дайындалып, орыстілді топтардағы оқушыларға
қазақ тілін мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда өзіндік
жұмыс (мультимедиалық бағдарламамен) және тілдік ортадағы (интерактивті
тілдік орта; тілдік серіктестер тобы, жұбы, ұжымы) жұмыстар арқылы
сөйлесім әрекетінің түрлерін (тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым, тілдесім)
меңгертудің тиімді әдіс-тәсілдері анықталды.
Қорғауға ұсынылатын қағидалар:
1. Гуманитарлық колледждердің орыстілді топтарында қазақ тілін
оқытуда оқушылардың сөйлесім әрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым,
жазылым түрлері бойынша тілдік және коммуникативтік дағдыларын
мультимедиалық бағдарламаны қолдану арқылы тиімді қалыптастырып,
дамытуға болады.
2. Сабақтың алғашқы тілдік дағдыларды қалыптастыру кезеңінде
оқушылардың танымдық қызметін олардың мультимедиалық бағдарламамен
өзіндік жұмысы ретінде ұйымдастыру арқылы сабақтың келесі
кезеңіндегі тілдесім, сөйлесім әрекетін жүзеге асыру және
нәтижесінде коммуникативтік құзырлылықты қалыптастыру үшін қажетті
алғышарт жасалады.
3. Оқушылардың сөйлесім әрекетінің түрлерін бір-бірімен байланыста,
кешенді түрде тиімді меңгеруі қазақ тілін оқыту үрдісінде
мультимедиалық бағдарламаны қолданудың кезеңдерін дұрыс
анықтаумен, сабақтың мультимедиалық бағдарламасыз өткізілетін
кезеңдеріндегі оқыту мазмұнының мультимедиалық бағдарламаның
мазмұнына бейімделуімен тікелей байланысты.
4. Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда оқушылардың сөйлесім
әрекетінің тілдесім түрі бойынша біліктерін, яғни, коммуникативтік
құзырлылықтарын дамытып, жетілдіру белгілі бір тілдік ортада ғана
тиімді жүзеге асырылады. Сондықтан, қазақ тілін мультимедиалық
бағдарламаның көмегі арқылы оқытуда сабақтың мультимедиалық
бағдарламамен өзіндік жұмыстан кейінгі кезеңін оқушылардың тілдік
серіктестер тобындағы (ұжымындағы, жұбындағы) өзара интерактивті
іс-әрекеті ретінде ұйымдастырудың маңызы зор.
5. Орыстілді топтарда қазақ тілін оқытуда оқушылардың
коммуникативтік, елтанушылық құзырлылықтарын қалыптастыру үрдісі
педагогикалық жүйе ретінде мультимедиалық бағдарламаның көмегі
арқылы өткізілетін сабақтардың когнитивті-дамытушылық,
коммуникативтік, әлеуметтік-мәдени модельдері түрлерінде
құрылымдалады.
6. Орыстілді топтардағы оқушылардың интерактивті және тілдік
серіктестер тобындағы (ұжымы, жұбы) тілдік орталарда
коммуникативтік құзырлылығын дамытудың негізгі құралы қазақ тілін
мультимедиалық бағдарламаның көмегі арқылы оқытуға негізделген
интеллектуалды-дамытушы және тұлғалық-бағдарланған интерактивті
ақпараттық технологиялар болып табылады.
Жұмысты апробациядан өткізу.
Зерттеу жұмысының негізгі мәселелері мен қағидалары, нәтижелері
республикалық, халықаралық конференциялар мен форумдарда, атап айтқанда,
"Білім беру жүйесінде адам ресурстарын дамытуды басқарудың қазіргі
тенденциялары" халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы,
2005), "Мектеп информатикасы: іс-тәжірибе, проблемалары және келешегі"
халықаралық ғылыми-практикалық конференциясында (Алматы, 2005),
"Біліктілікті арттыру жүйесі және ХХІ ғасыр білімі" халықаралық ғылыми-
практикалық конференциясында (Алматы, 2005), "Колледждерде оқытылатын
мемлекеттік тіл: тарихы, бүгіні және болашағы" республикалық ғылыми-
практикалық конференциясында (Семей, 2006), "Үздіксіз кәсіби білім беру:
проблемалары мен болашағы" республикалық ғылыми-практикалық
конференциясында (Қызылорда, 2006), "Ыбырай Алтынсарин - қазақ рухани
мәдениетінің көрнекті қайраткері" республикалық ғылыми- практикалық
конференциясында (Алматы, 2006), республикалық ғылыми-әдістемелік
басылымдарда талданып, талқыланды. Зерттеу нәтижелерін оқыту үрдісіне
енгізу М.Мәметова атындағы гуманитарлық колледжінде және "Славяне" ұлттық
қоғамдық-мәдени орталығы мүшелеріне ұйымдастырылған тіл үйрену курстарында
жүзеге асырылды. Зерттеудің және оқыту экспериментінің негізгі нәтижелері
бойынша өзгетілді аудиторияларда қазақ тілін оқытудың компьютерлік
бағдарламасы және өзгетілді аудиториялардағы қазақ тілі пәні оқытушыларының
кәсіби ақпараттық-коммуникациялық құзырлылықтарын, біліктіліктерін көтеру
жүйесі үшін "Оқытудың компьютерлік технологиялары" авторлық курсының
бағдарламасы жасалды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертация жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен, қосымшалардан тұрады.
1.1 Тілдерді оқытуды ақпараттандырудың зерттелуі мен өзекті мәселелері
ХХ ғасырдың соңы мен ХХІ ғасырдың басында қоғамның әрі қарайғы
дамуының объективті заңдылығы оның индустриалды қоғамнан ақпараттық
қоғамға өтуі болып табылатындығы айқын бола бастады. Соңғы жылдарда әлемнің
бірқатар елдерінің қоғамның әрбір мүшесінің жеке тұлға ретінде қалыптасуы
үшін қажетті шарттарды қамтамасыз ететін ақпараттық қоғам құруға жаппай
табанды ұмтылысы байқалуда. Қоғамда болып жатқан бұл ауқымды өзгерістердің
негізі компьютерлік және ақпараттық-телекоммуникациялық технологиялардың
қарқынды дамуы мен дамыған ақпараттық-білімдік ортаның құрылуы болып
табылады.
Ақпараттық қоғам дегеніміз - қоғам мүшелерінің басым бөлігі үшін
еңбектің негізі ақпараттар мен білім (негізгі ресурстар мен прогрестің
қозғаушы күші), ал еңбектің негізгі құралы ақпараттық технологиялар болып
табылатын қоғам. Ақпараттық қоғамда әлеуметтік жіктеудің анықтаушы факторы
жеке меншік емес, білім болып табылады.
Ақпараттардың қазіргі заманғы жаңа рөліне байланысты қоғамды
ақпараттандыру үрдісі әлемдік ғылыми-техникалық прогрестің маңызды
бағыттарының біріне айналып отыр. Қазірдің өзінде ақпараттандыру саласы
бойынша артта қалудың кез-келген елдің, қоғамның даму қарқынына кері әсерін
тигізетіндігі байқалуда.
Ақпараттар компьютерлік жүйелердің қызмет етуін жүзеге асырады,
компьютерлік жүйелер арқылы өңделген ақпарат адамға қайта оралып, одан жаңа
білімнің алынуына ықпал жасайды. Адамзаттың жинақталған ғылыми білімін,
белгілі бір біліктер мен дағдыларды әрі қарай маңызды міндеттер мен
функцияларды атқару үшін меңгерту үрдісі білім беру ісі арқылы қамтамасыз
етіледі.
Білім беру - адамның өмір сүруінің объективті қажеттілігі. Адамзат
өркениетінің барлық тарихи эволюциялық даму кезеңдерінде білім беру
тұлғаны, оның шығармашылық қабілеттерін, эстетикалық дүниетанымын дамытуға,
адамдық рухани келбетін қалыптастыруға бағытталды.
Білім берудің әлеуметтік және экономикалық қызметтері қоғамның
әлеуметтік және кәсіби құрылымын қалыптастырудан тұрады. Қоғамдағы
әлеуметтік жағдай мен экономикалық сәттілік білім берудің жоғарыда аталған
қызметтерін іске асырудың жетістіктеріне байланысты. Қоғамды ақпараттандыру
үрдісінің даму жағдайында білім берудің рөлі де күшейе түседі. Сол себепті
әлемнің бірқатар дамыған елдерінде болып жатқан ақпараттық қоғамға көшу
үрдісі қазіргі заманғы күрделі де ауқымды мәселенің - елдердің дамуындағы
артта қалуды жою мәселесінің - күрделенуіне алып келеді.
Ақпараттық қоғамда білім беру қызметін мектептер мен оқу орындары
ғана емес, түрлі әлеуметтік құрылымдар мен әлеуметтік институттар да
атқарады. Білім беру қызметі, тіпті, кәсіпорындарда да іске асырылады.
Көптеген дамыған елдерде қазірдің өзінде ірі өнеркәсіптік мекемелердің
құрамында кадрларды даярлау және қайта даярлау ісімен айналысатын
бөлімшелер бар.
Дәстүрлі классикалық білім берудің нәтижесі " ғылым - білім беру
-тәжірибе" жүйесінің негізінде адамды өмірге және еңбекке даярлаудың
қажетті шарты ретіндегі жүйеленген білім, білік, дағдыларды меңгерту болып
саналды. Әлемдік қауымдастықтың бірқатар елдеріне тән білім берудің бұл
үлгісі өзінің міндетін атқарып болды. ХХ ғасырдың соңындағы білім беру
жүйесіндегі әлемдік тоқырау бүгінгі күні нақты факт ретінде танылып отыр.
Ұлттық білім беру жүйелеріндегі тоқыраудың дамуына негіз болған маңызды
жайттарға мыналарды жатқызуға болады: индустриалды қоғам жағдайындағы
тұлғаны әлеуметтендіру факторларының шектеулілігі мен әлсіздігі; білім беру
әрекетінің рационалды жағы мен тұлғаның тұтастығының сақталуы және оның
жеке тұлғалық табиғатының арасындағы бірліктің жоқтығы; қазіргі заманғы
коммуникативтік жүйелердің, қоғамдық өмірді ақпараттандыру мен
компьютерлендіру үрдістерінің білім беру саласына әсері.
Ақпараттық қоғамда болып жатқан іргелі өзгерістер, ғылыми-техникалық
прогрестің зор қарқынмен дамуы, ұлттық білім беру жүйесіндегі тоқырау
тілдерді оқыту мәселелерін де қайта қарастыруды талап етті. Осыған
байланысты тілдерді оқытуды ақпараттандыру мәселесі ғылыми зертеулерде
кеңінен қарастырыла бастады.
Осы уақытқа дейін шетелдік және отандық ғылымда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды жалпы оқыту үрдісінде және тілдерді оқытуда
қолдануға қатысты бірнеше ғылыми зерттеулер жүргізілді. Атап айтар болсақ,
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды шетел тілдерін оқытуда қолдану
мәселелеріне қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеу
жұмыстарының [24; 25; 26; 27; 28; 29; 30; 31; 32; 33; 34; 35; 36]
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды орыс тілін оқытуда қолдануға
қатысты ресейлік және қазақстандық ғалымдардың зерттеулерінің [37; 38; 39]
ақпараттық-коммуникациялық технологияларды орыстілді аудиториялардағы қазақ
тілін оқытуда қолдануға қатысты ғылыми зерттеулердің [40; 41; 42; 43]
барлығы сараланып, басшылыққа алынды.
Шетелдік ғылымда өткен ғасырдың соңында лингводидактиканың жаңа саласы –
компьютерлік технологиялардың тілдерді оқытуда қолданылу теориясы мен
тәжірибесін зерттеуге бағытталған компьютерлік лингводидактика пайда
болды.
Компьютерлік лингводидактика мәселелерін зерттеушілердің пікірлерін,
осы сала бойынша зерттеу еңбектерін талдай келе, бұл мәселе төңірегіндегі
зерттеулердің үш түрлі бағытта қалыптаса бастағандығын аңғардық.
1. Компьютерді тілдерді оқытуда қолданудың теориялық аспектілерінің
талдамасы: компьютерлік лингводидактиканың әдіснамалық мәселелері;
тілдерді оқытуды компьютерлендірудің психологиялық-педагогикалық
мәселелері; оқытуға арналған компьютерлік жүйелердің дизайны мәселесі;
компьютерлік оқу материалдарының типологиясы мәселесі; оқытудың
компьютерлік құралдарының сапасын бағалау мәселелері; оқыту үрдісінде
компьютерді қолдана отырып, оқушылардың коммуникативтік дағдыларын
дамыту мүмкіндіктері.
2. Түрлі мақсаттарға, оқытудың формалары мен профильдеріне арналған
компьютерлік материалдарды дайындау мен оны оқу үрдісінде қолдануға
байланысты эксперименттік жұмыстар.
3. Компьютерлік оқытуды жалпы тілдерді оқыту үрдісіне кіріктірудің
жолдары мен оқыту үрдісінде ақпараттық технологияларды қолданудың
тиімді әдістерінің талдамаларын жасау.
Оқыту үрдісінде компьютерді қолданудың психологиялық, педагогикалық
аспектілерін көптеген зерттеушілер оқыту үрдісіндегі тілдесім мәселелеріне
қатысты қарастырады [44; 45; 46; 47; 48]. Компьютерлік сауаттылықтың, оқыту
үрдісін ақпараттандырудың білім алушылардың гуманитарлық мәдениетінің
төмендеуі есебінен жүзеге асуына қарсы болған В.П.Зинченконың пікірі құнды:
... Тілдесім мәдениеті гуманитарлық мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Ол (тілдесім мәдениеті) еңбек сияқты сананы дамыту құралы
ретінде қызмет атқарады және өзінің табиғаты мен жүзеге асу тәсілі жағынан
диалогтық сипатқа ие [44].
Зерттеушілер тілдесімің жалпы және әлеуметтік маңызды қызметі ретінде
оның тәрбиелік функциясын атап көрсетеді. Адамның басқа адамдармен өзара
әрекетке түсу процесінде жеке тұлға ретінде қалыптасатындығын айта келіп,
компьютерлік оқыту үрдісінде оқу әрекетін саралау мен даралау тілдесім
мәселелерін ушықтыратынын, тілдесімнің тапшылығын тудыратынын ескертеді. Ал
тілдесім тапшылығы оқытудың тәрбиелік функциясын әлсіретеді.
Қазақ тілін оқытудың тәрбиелік мақсаты білім алушылардың гуманитарлық
мәдениетін қалыптастыруға, ізгілікке, адамгершілікке баулуға тікелей
байланысты болғандықтан, гуманитарлық пәндерді оқытуды ақпараттандырудың
осы уақытқа дейінгі ғылыми зерттеулерде қарастырылған мәселелерін талдай
отырып, ақпараттандыру үрдісінің гуманитарлық пәндерді оқытудың дәстүрлі
әдістемесіне қалай әсер ететіндігін қарастырдық. Зерттеушілердің
бірсыпырасы гуманитарлық пәндерді оқытуды ақпараттандыру білім беруді
дегуманизациялауға алып келеді деп есептейді де, компьютерлерді қолдану
аясын жаратылыстану-математика циклындағы пәндерді ғана оқытумен шектеуді
ұсынады. Тіпті, кезінде гуманитарлық пәндер адамзатты ЭЕМ-нен қорғайтын
құрал қызметін атқаруы тиіс дегенге саятын пікірлер де айтылды. Кейбір
зерттеушілер гуманитарлық білім беруде компьютерді шамамен, орынды қолдану
оң нәтиже береді, кейде дәстүрлі оқыту әдістемесіне қарағанда, тиімдірек
деп есептейді [49].
Т.М.Балыхина мен А.Д.Гарцов жаңа ақпараттық технологиялар педагогтарға
ақпараттардың, коммуникациялардың, олардың технологиялық базаларының барлық
пәндерді оқытудағы жаңаша ролін сезінуге көмектесетіндігін айтады.
Компьютерді, Интернетті және желілік технологияларды білім, білік,
дағдыларды беру мен меңгерту үрдісінің тиімділігін арттыратын құрал ретінде
бағалай отырып, олар компьютерді тілдерді оқытуда қолдану жемісті нәтиже
беретінін көрсете отырып,: Ақпараттық технологиялар педагогтан білім беру
мен педагогиканың жаңа философиясын меңгеруді талап етеді десек, артық
айтқандық емес. Бұл тілдерді меңгерту мен оқытуға айрықша қатысты. Тілдің
өзінің табиғаты, оны меңгерудің коммуникативтік сипаты оқытуда ақпараттық-
коммуникациялық технологияларды қолдануды жемісті етеді, - деп
тұжырымдайды [49].
Осы саладағы зерттеулерге талдау жасай отырып, гуманитарлық білім
беруді ақпараттандыру үрдісінің мынадай әлеуметтік, әдіснамалық,
психологиялық, лингвистикалық, логикалық мәселелерді шешуді
қарастыратындығын анықтадық:
- гуманитарлық білім беруді ақпараттандырудың әлеуметтік және
әдіснамалық мәселелері; гуманитарлық танымның өзіндік ерекшелігі;
- гуманитарлық пәндерді оқытудағы компьютердің орны; гуманитарлық
пәндерді оқытудағы компьютердің мүмкіндіктері мен қызметі;
гуманитарлық пәндерді оқытудың әдістемелік жүйесін ақпараттық
технологиялардың нақты мүмкіндіктерін есепке ала отырып, қайта
құру;
- гуманитарлық пәндер үшін педагогикалық бағдарламалық өнімдерді
жасаудың тұжырымдамасын дайындау және оларды тәжірибеде тиімді
қолданудың педагогикалық шарттарын анықтау.
Нәтижесінде – оқытудың негізгі құралы оқулықтың қызметінің ақпараттық
технологиялар жағдайындағы өзгерістерін зерттеу. Қарастырылған мәселелердің
шешімін табу бір ғана әдіскер-оқытушының немесе программистің қолынан
келмесі анық. Мәселенің шешімі білім беру саласы мамандарының кешенді
әрекетін қажет етеді.
Гуманитарлық білім беруді ақпараттандыру ісінің педагогикалық
стратегиясының мәні оқыту үрдісіне компьютердің енгізілуімен адамның
қызметі мен тілдесімнің сипатының түбегейлі өзгеретіндігімен байланысты.
Оқытудың дәстүрлі адам - адам коммуникативті жүйесі адам - компьютер -
адам жүйесімен ауыстырылады.
Зерттеуші О.И.Бахтина гуманитарлық пәндерді ақпараттандыруға қатысты
: Гуманитарлық білім берудегі формализация елеулі шығындарға алып келуі
мүмкін. Сол себепті тілдесімнің барлық түрлері мен формаларын – кітаптың
көмегі арқылы, компьютер мен телевизор дисплейі арқылы – біріктіру қажет,-
дейді[45]. Біз де осы пікірге толығымен қосыламыз. Себебі орыстілді
аудиторияларда қазақ тілін оқытудың түпкі мақсаты мен нәтижесі – тіл
үйренушілерді қазақша тілдесімге үйрету. Ал тілді оқытудың бұл негізгі
мақсатын жүзеге асыру коммуникативтік серіктессіз, коммуникативтік әрекетті
жүзеге асыратын тілдік ортасыз мүмкін емес. Демек, оқыту үрдісінде
мультимедиалық білім беру қорларымен қатар, тілдесімге үйретудің барлық
құралдары мен әдіс-тәсілдерін орынды, тиімді пайдалану жемісті нәтиже
бермек.
Оқыту үрдісінде компьютерді қолдану арқылы тиімді оқыту жүйесін құра
отырып, компьютерлік жүйе мен білім алушының өзара әрекетінің дидактикалық
және психологиялық принциптерін кешенді түрде іске асырудың жолдарын
іздестіру қажет. Дәстүрлі оқыту жүйесі бойынша оқыту үрдісін басқару мен
оған әсер ету, ең алдымен, вербалды құралдардың көмегімен жүзеге асырылады,
мұнда тілдесімнің негізгі формасы диалог болып табылады. А.Я.Савельевтің
көрсеткеніндей, диалогтық өзара әрекет оқытудың мынадай жақтарын қамтамасыз
етеді: білім алушының іс-әрекетін үздіксіз бақылауды; диагностика жасауды;
жүйенің білім алушы жағынан да басқарылуын; жүйенің іске асыру кезінде
жетілдірілуін және бейімделуін [50].
Оқушылардың өз бетінше білім алуын ұйымдастыруда қолданылатын
компьютерлік жүйелердің дәстүрлі оқыту жүйесінен айрықша ерекшелігі –
оқытушы мен білім алушының арасындағы тікелей диалогтық өзара әрекеттің
жоқтығы. Сондықтан компьютерлік оқу бағдарламаларын дайындауда диалогтың
жалпы құрылымын, тапсырмалар мен сұрақтарды және диалогтың басқа да
элементтерін нақтылау мен толықтыруды жан-жақты, асықпай ойластыру қажет.
Алайда, компьютер – адам жүйесіндегі диалогтық өзара әрекеттің
мүмкіндігі шектеулі екендігі белгілі, сол себепті компьютер мен білім
алушының арасындағы нақты диалогтың барлық қырларын қарастыру, жүзеге асыру
мүмкін емес. Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды, компьютерді оқу
үрдісіне енгізу барысында оқушының компьютермен ұзақ уақыт тілдесімге түсуі
шынайы тілдесім процесінің жойылуына алып келетіндігін ескеру қажет. Бұл
құбылысқа, тіпті, информатика саласындағы мамандардың компьютерді
тілдесімдегі серіктес ретінде сыпайы және ізгі етуге бағытталған еңбегі
де қарсы тұра алмайды.
Оқытудың техникалық құралдарының басқа түрлеріне қарағанда,
компьютерлік оқыту жүйелері өзінің интерактивтілігімен ерекшеленеді, яғни
компьютерлік оқыту жүйелері оқушының сұрағына немесе әрекетіне жылдам жауап
беруге, нақтылау үшін сұрақ беруге, хабарламалар жасауға, оқушы үшін
қажетті ақпаратты табан астында беруге қабілетті.
Білім алушы мен компьютердің арасындағы диалог тілдесімнің негізгі
психологиялық принциптерін есепке ала отырып құрылуы тиіс: уақытылы
жеткілікті көмек ала алу мүмкіндігі, қалаған уақытта диалогтан шыға алу
мүмкіндігі, ізгілікті қарым-қатынас, бағалауға қатысты пікірлердің
баламалылығы.
Шетелдік және отандық тәжірибелер компьютердің оқыту үрдісінде тиімді
құрал бола алатындығын көрсетіп отыр, алайда компьютердің оқыту үрдісін
оңтайлы етудегі барлық мүмкіндіктері зерттеліп және жүйеленіп болмаған. Бұл
мүмкіндіктерді О.И.Бахтина екі топқа бөледі [45]:
1) қосымша : оқу материалының меңгерілу нәтижесін тез арада тексеруге,
оқыту үрдісін деңгейлеп-саралауға және ұтымды ұйымдастыруға мүмкіндік
береді;
2) білім алушылардың түрткі, зер, назар, ес, т.б. психологиялық
қасиеттерінің қозғаушысы ретінде. Яғни, гуманитарлық сала үшін диалогтық
оқытудың мүмкіндіктерінің, ақпараттардың үлкен қорымен жұмыс жасаудың,
олардың ішінен қажетті ақпаратты іздеп, таба білудің, оқу әрекетінің
нәтижелерін көрнекі және есте жақсы сақталатындай түрде ұсына білудің
(графикалық көрнекіліктер - суреттер, сызбалар, таблицалар, диаграммалар,
т.б. түрінде), қоғамдық өмірдегі нақты процестер мен құбылыстарды
модельдеудің, жазба жұмыстарының мәтіндерін құрастырудың және
редакциялаудың маңызы зор. Компьютердің, сонымен қатар, танымдық міндеттің
іске асырылу барысына бақылау жасап, оның оңтайлылығын бақылап-бағалай
алатынына, білім алушыға қажетті қосымша деректерді ұсына алатындығына көз
жеткіздік.
Гуманитарлық білім беру үшін білім алушының танымдық қызметін
дұрыс басқара білу, ол үшін түрткі тудырып, белсенділікке жетелеу, жағымды
эмоционалды әсерді қамтамасыз ету, білім алушының оқу материалын меңгеру
қарқыны мен жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру өте маңызды.
Осы саладағы зерттеулерге[27;28;30;31;37;40;45;4 9] сүйене
отырып, педагогикалық бағдарламалық құралдардың дидактикалық қызметтерін
анықтау гуманитарлық пәндерді оқытудың ақпараттық технологиясының
тұжырымдамасының негізгі құрылымдық бөлігі болып табылатындығын және
орыстілді топтардағы қазақ тілін оқытудағы ақпараттық қорлардың негізгі
қызметтерін былайша жіктеуге болатындығын анықтадық:
1) оқу материалын қөрнекі түрде ұсыну; түрлі ақпараттарды алу және талдау,
оның ішінде, білім алушылардың білімдері мен біліктерін бақылауға қатысты
ақпараттарды да;
2) танымдық міндеттерді, түрлі тілдік оқу жағдаяттарын шешу арқылы ойлауды
дамыту; оқу материалын меңгеруге байланысты танымдық қызметті ұйымдастыру;
жасанды тілдік жағдаяттар арқылы оқушылардың тілдік және сөйлеу дағдыларын
қалыптастыру мен жетілдіру, сол арқылы табиғи тілдік жағдаяттардағы тілдік
және сөйлеу біліктерін қалыптастыру; оқушылардың сөйлесім әрекетінің
оқылым, тыңдалым, жазылым, айтылым түрлері бойынша және лексика-
грамматикалық дағдыларын қалыптастыру мен жетілдіру;
3) өз бетінше білім алу; қосымша құрал (түрлі мақсаттарға сәйкес мәтіндерді
құрастыру және жазу үшін). Яғни, тіл мұғалімдерін компьютердің шексіз
мүмкіндіктері мен қолданылу аясының ішінен мынадай ерекшеліктері
қызықтырады: компьютер оқыту құралы ретінде; компьютер оқытушы жұмысын
оңтайлы етудің құралы ретінде; компьютер оқушының өзіндік жұмысын тиімді
ұйымдастырудың құралы ретінде.
Компьютердің техникалық қуаты мен компьютерлік оқыту бағдарламаларының
өзіндік ерекшеліктері компьютердің оқу үрдісінде атқара алатын қызметтерін
анықтайды. Шетел тілдерін және орыс тілі мен қазақ тілін шетел тілі ретінде
оқыту саласы мамандарының жұмыстарын талдау барысында компьютердің тілдерді
оқыту үрдісіндегі төмендегідей жалпы қызметтері анықталды.
1. Компьютер оқытушы қызметінде (оқу материалын түсіндіру, оны жаттығу
жұмыстары арқылы бекіту, қателерді талдау және түзету, оқу
материалының меңгерілуін бақылау).
2. Компьютер диалогтағы немесе тілдік оқу ойындарындағы серіктес
ретінде; тіл үйренушінің үйреніп жатқан тілін экстралингвистикалық
мақсаттарда қолдана алуға мүмкіндік беретін функционалды ортаны
модельдеу құралы ретінде.
3. Тіл үйренушілердің өзге тілді үйренудегі аутенттік емес еңбегін
жоюдың құралы ретінде (бұл жағдайда компьютер оқыту құралы ғана
емес, тіл үйренушілердің қызметін қарқынды етудің де құралы бола
алады):
а) тіл үйренушіге мәтін материалын басқаруға және тудыруға көмектесетін
құрал ретінде (мәтіндік редактор типті бағдарламалар, мұндай
бағдарламалардың оларға лингвистикалық және әдістемелік деректер қоры –
анықтамалықтар, сөздіктер, тілдік әрекеттер каталогы, т.б. – жалғанған
жағдайда тиімділігі арта түседі );
ә) автоматтандырылған сөздіктер (оның ішінде екі тілді сөздіктер де),
сонымен қатар, оқу мәтіндеріндегі сөздерді талдауға арналған бағдарламалар;
б) әр түрлі электронды анықтамалықтар – грамматикалық, тілдік, т.б.; мұндай
анықтамалықтар тіл үйренушіге қажетті тілдік ақпаратты тез және оңай табуға
мүмкіндік береді.
Компьютердің қызметтерінің көпқырлылығы, нақты бір тілді
оқытудың мақсаттары мен міндеттері оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруды
қамтамасыз етуге бағдарланған компьютерлік бағдарламалардың да
көптүрлілігіне алып келеді. Зерттеушілер тілді меңгертуге арналған
компьютерлік бағдарламалардың төрт негізгі типін бөліп көрсетеді [37]:
1) компьютерлік оқу бағдарламалары;
2) компьютерлік оқу-зерттеу бағдарламалары;
3) қосымша компьютерлік бағдарламалар;
4) компьютерлік ғылыми-зерттеу бағдарламалары.
Компьютерлік оқу-зерттеу бағдарламалары - тіл үйренушілерге түрлі
тілдік фактілерді талдап, зерттеуге мүмкіндік беретін бағдарламалар. Мұндай
типті бағдарламалардың қолданылу аясы шектеулі: олар филолог-студенттердің
оқу-зерттеу жұмыстарын жүргізуді қамтамасыз ету мақсатында қолданылады.
Қосымша компьютерлік бағдарламаларға, ең алдымен, мәтіндік редактор
типті бағдарламалар жатады, мұндай бағдарламалар түрлі мәтіндерді,
анықтамалықтарды, сөздіктерді, тілдік әрекеттер каталогын, жаттығулар мен
тапсырмалардың түрлерін құрастыруға және өңдеуге мүмкіндік береді.
Бағдарламалардың бұл түріне оқу үрдісін құжаттау бағдарламалары да жатады.
Ғылыми-зерттеу бағдарламалары оқытушыға немесе авторлар ұжымына
арналады және әдістемелік деректер қорын компьютерлік өңдеудің және арнайы
проблемалық-бағдарлы бағдарламаларды қолданудың негізінде оқытушының
еңбегін оңтайлы әрі қарқынды етуге бағытталады. Зерттеушілер жоғарыда
аталған бағдарламалардың үш типінің санаулы ғана екендігін, оларды оқу
үрдісінде қолдану әдістемесін талдау жұмыстары тек жекелеген оқу
орындарында ғана іске асырылып жатқандығын атап өтеді. Ал біздің
республикамызда мұндай типті бағдарламалар жоқтың қасы десе де болады,
себебі мұндай бағдарламаларды жасау мен қолдану мәселесі арнайы зерттеуді
қажет етеді.
Жоғарыда аталған зерттеуде орыс тілін шетел тілі ретінде оқытуда
қолданылып жүрген компьютерлік оқу бағдарламаларын үш типке бөліп
қарастырады: бақылауға арналған бағдарламалар, оқытуға арналған
бағдарламалар, бақылау-түзетуге арналған бағдарламалар [37]. Компьютерлік
оқу бағдарламаларын мұндай типтерге бөлуде зерттеушілер олардың құрамындағы
арнайы блоктардың кешеніне сүйенеді. Бұл блоктар мен олардың қызметтері
төмендегідей:
1) инструктаж – оқушыларды ақпараттық деректер қорымен таныстыру, оқу
материалын презентациялау;
2) жаттығу - түрлі жаттығулар мен тапсырмалар арқылы оқу материалын
бекіту;
3) түзету – кеңес беру, ақпараттық қорды толықтыру, оқу материалын
ұсыну мен бекітудің әдістерін түрлендіру;
4) тестілеу түріндегі бақылау (алғашқы бақылау, ағымдық бақылау,
қорытынды бақылау).
Бақылауға арналған компьютерлік оқу бағдарламаларына бір блокты
құрылым – тестілер жүйесімен байланысқан бақылау блогы - тән. Алайда мұндай
бағдарламалардың кейбірінде тіркелу және оқытушыға арналған нәтижелерді
өңдеу блогы да болады. Оқытуға арналған компьютерлік бағдарламалар
инструктаж – жаттығу – түзету - бақылау құрылымымен сипатталады. Бақылау-
түзетуге арналған компьютерлік бағдарламалардың құрылымы төмендегіше
болады: бақылау (тестілер топтамасы) – түзету - бақылау.
Әрі қарай тілді үйретуге арналған компьютерлік оқу бағдарламаларын
зерттеушілер құзырлылық деңгейлері бойынша бөледі: тілдік құзырлылықты
қалыптастыруға арналған, сөйлеу құзырлылығын қалыптастыруға арналған және
коммуникативтік құзырлылықты қалыптастыруға арналған бағдарламалар. Бұлайша
бөлудің шартты түрде екендігі айқын, оны зерттеушілердің өздері де ескерте
кетеді: Здесь следует оговориться: мы не проводим разделения программ на
типы в соответствии с видами речевой деятельности, так как в данном вопросе
многое зависит от конфигурации комплекса ТСО, созданного на базе ЭВМ. Так,
компьютер, не оснащенный устройствами соединения с магнитофоном,
видеомагнитофоном, синтезатором и анализатором речи (наиболее
распространенная ситуация), предполагает создание программ, нацеленных на
выработку различных навыков и умений в таких видах речевой деятельности,
как чтение и письмо, либо на решение задач, выдвигаемых в рамках теории
взаимосвязанного обучения видам речевой деятельности [37].
Сонымен қатар, зерттеулерде тіл сабақтарында қолданылатын компьютерлік
оқу ойындарына да ерекше көңіл бөлінеді. Алайда оқу үрдісінде осы уақытқа
дейін қолданылып жүрген дидактикалық ойындар, біріншіден, оқу үрдісі
құрылымының бір жағын ғана – оқытушының басқаруымен жүргізілетін
аудиториялық сабақты ғана қамтыса, екіншіден, оқушылардың іс-әрекетін
топтық немесе жұптық негізде ғана ұйымдастыруға негізделген.
Компьютердің оқу үрдісіне техникалық құралдың жаңа түрі ретінде ене
бастауымен байланысты оқу үрдісін қарқынды етудің зор мүмкіндіктері пайда
болды, компьютерлік тілдік оқу ойындарын аудиторияда және аудиториядан тыс
тиімді қолданудың талдамалары мен әдістемелері жасала бастады.
Компьютердің шексіз техникалық мүмкіндіктерінің арқасында оның
негізінде ұйымдастырылатын оқытудың белсенді формалары, мысалы, іскерлік
ойындар, дамытылуы мүмкін. Компьютердің көмегімен оқушылардың аудиториядағы
және аудиториядан тыс уақыттағы өзіндік шығармашылық жұмыстарын
ұйымдастырудың мүмкіндіктері ұлғайды.
Зерттеуші Ә.Құрышжанова тілді меңгертуге арналып жасалатын
компьютерлік оқу бағдарламалары меңгертілетін тілдің типіне, жүйесіне,
құрылымына және оқу курсының мақсаты мен қазақ тілін оқытудың озық
әдістемелеріне сай болуы керек деп есептейді. Ғалым өзінің зерттеу
жұмысында компьютерлік оқу бағдарламаларының тілді меңгертудегі оңтайлылығы
мен артықшылықтарын атап көрсетеді: ... тілдік мәліметтердің көлемді
қоры, әрқилы түрдегі және типтегі тілдік ақпарат, тілдік әрекет түрлерін
меңгертуді қарқынды ету – бұл технологиялар меңгертіліп жатқан тілде
вербалды және бейвербалды тілдесімге үйретуді, тілдік коммуникацияны
имитациялауды, ақпараттық мәліметтерді жан-жақты түсіндіру мен көрнекі
түрде ұсынуды толық және тиімді жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Оқу
жағдаяттары арқылы қалыптастырылған дағдылар әрі қарай нақты тілдесімдік
жағдаяттарға ауыстырылады [40].
Шетелдік және отандық педагогикалық, әдістемелік тәжірибелер
көрсеткендей, компьютерді тілдерді оқытуда қолдану оқушылардың тілді
үйренуге деген қызығушылығын, құштарлығын арттыру үшін ерекше жағдай
туғызады. Бұл өзінен-өзі түсінікті: оқытуда компьютерді қолдану
дидактиканың негізгі қағидаларын кешенді түрде іске асыру үшін өте қолайлы.
Экрандағы сөздердің қимыл-қозғалысы, түрлі-түсті графикалық бейнелер,
оқушының белсенділігі, жоғары мотивациялық қызығушылығы, саналы түрде, өз
бетінше ешқандай қорқынышсыз еркін жұмыс істеуі – мұның барлығы оқу
үрдісінің тиімді ұйымдастырылуына жағымды әсер етеді. Өзге тілдерді оқытуда
үйреніп жатқан тілдің фонетикасын, интонациясы мен әуезділігін, ырғағын,
т.б. дыбыстық ерекшеліктерін меңгертуде мультимедиалық бағдарламалар өте
оңтайлы. Компьютердің техникалық, технологиялық мүмкіндіктерінің, әдіс-
тәсілдерінің көмегімен үйреніп жатқан тілде сөйлеуді меңгертуді тиімді
түрде жүзеге асыруға болады. Мысалы, мультимедиалық оқыту бағдарламасы
арқылы берілген эталондық үлгілерді бірнеше рет қайталап тыңдау мен
имитациялау арқылы тіл үйренуші сөйлеу дағдыларын еш қиындықсыз меңгере
алады.
Компьютерлік оқыту өзінің икемділігімен және вариативтілігімен де
тиімді: оқытуды әр түрлі формада (өз бетінше, мұғалімнің басшылығымен)
ұйымдастырудың, тіл үйренушінің тілді меңгеру деңгейі мен жеке
қызығушылықтарын, ерекшеліктерін ескере оқыту мүмкіндігі зор; компьютерлік
оқыту, сонымен қатар, тілді меңгертудегі мультимедиалық бағдарламалардың
тиімділігін де көрсетеді. Тіл үйренуші үшін ең жақсы жазылған оқулықтан
гөрі компьютерлік оқу бағдарламалары арқылы тілді меңгеру әрі қызықты, әрі
ыңғайлы. Әрине, бұл жерде компьютерлік оқу бағдарламаларының, электронды
оқулықтар мен мультимедиалық бағдарламалардың сапасы туралы мәселенің
маңызы өте зор. Сонымен бірге компьютерлік оқыту жағдайындағы оқытушының
ролін де жоққа шығаруға болмайды. Тілді компьютер арқылы оқытуда
компьютерлік оқу бағдарламаларының сапасы, олардың оқу мақсаттарына
сәйкестігі, оқу үрдісінде (аудиторияда, аудиториядан тыс), сабақта
компьютерді қолданудың кезеңдерін, оқытушының ролін анықтау мәселелері өте
маңызды. Сабақта тіл үйренушілердің коммуникативтік дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру мен дамытуды компьютерге біржолата сеніп тапсыруға
болмайды, бұл жерде компьютерлік оқыту жағдайында оқыту үрдісін басқару мен
технологияландырудағы оқытушының жаңаша ролі мен қызметін анықтаудың
маңызы зор. Оқытушының көмегінсіз, кеңесінсіз, оқытушының оқу үрдісін
коммуникативтік тұрғыда ұйымдастыра және басқара алу құзырлылығынсыз
қажетті коммуникативтік дағдылар мен біліктерді қалыптастыру, дамыту мүмкін
емес. Сондай-ақ нақты коммуникативтік серіктессіз тілдік ортаны
қалыптастыру мүмкін емес, ал тілдік орта болмаған жағдайда коммуникативтік
дағдылар мен біліктер де қалыптаспайды. Бұл жерде компьютерлік оқыту
жағдайындағы компьютер мен білім алушының арасындағы диалогтық
серіктестік пен коммуникативтік серіктестік деген ұғымдардың арасын ашып
алуымыз керек. Диалогтық серіктестік – компьютерлік оқыту жағдайында барлық
пәнді оқытуға қатысты ұғым, ал коммуникативтік серіктестік – тілді
оқытудағы негізгі ұғымдардың бірі. Компьютерлер мен компьютерлік
бағдарламалардың қазіргі техникалық, дидактикалық мүмкіндіктері жағдайында
компьютер диалогтық серіктес бола алады, ал компьютер мен тіл үйренушінің
коммуникативтік серіктес болу мүмкіндігі шектеулі, сол себепті шынайы
коммуникативтік серіктес оқытушының өзі немесе оқытушының ұйымдастыруымен,
басқаруымен құрылған коммуникативтік серіктестер жұбы немесе тобы болуы
мүмкін. Тілді оқытуда тіл үйренуші мен оқытушының, оқушы мен оқушының
арасындағы шынайы тілдесімнің, коммуникативтік қарым-қатынастың маңызы өте
зор. Ал грамматикалық және тілдік дағдыларды қалыптастыруды, сөйлеудің
эталондық үлгілері арқылы сөйлеу дағдыларын қалыптастыруды белгілі дәрежеде
компьютерге сеніп тапсыруға болады. Сонымен бірге, тіл үйренушілердің
аудитивті (тыңдалымдық), оқылымдық және айтылымдық дағдылары мен
біліктерін қалыптастыру мен жетілдіруде, лексика-грамматикалық дағдылар мен
біліктерді сөйлесім әрекетінің жазбаша түрлері арқылы қалыптастыру мен
дамытуда, тіл үйренушінің ойлау қызметін қарқынды етуде компьютердің
атқарар қызметі зор.
Қарастырылған мәселелерден шығатын қорытынды: орыстілді топтарда ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz