Еңбек өнімділігі мен тауар өндіру тиімділігінің мәні мен мағынасы
І КІРІСПЕ
Еңбек өнімділігі мен тауар өндіру тиімділігінің мәні мен мағынасы.
Еңбек мөлшерін анықтау әдістері
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
а) Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық санаттармен және көрсеткіштермен өзара байланысы және оның түрлері
б) Еңбек қарқындылығының тұрақтандыру факторы және өлшеу әдістері
ІІІ. ҚОРТЫНДЫ
Еңбек үдерісінің тиімділігіне әсер ететін факторлар.
Еңбек мотивациясының түрлері мен мәні. Еңбекақының мәні мен қағидалары.
Еңбек өнімділігі мен тауар өндіру тиімділігінің мәні мен мағынасы.
Еңбек мөлшерін анықтау әдістері
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
а) Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық санаттармен және көрсеткіштермен өзара байланысы және оның түрлері
б) Еңбек қарқындылығының тұрақтандыру факторы және өлшеу әдістері
ІІІ. ҚОРТЫНДЫ
Еңбек үдерісінің тиімділігіне әсер ететін факторлар.
Еңбек мотивациясының түрлері мен мәні. Еңбекақының мәні мен қағидалары.
Қазіргі жағдайда кадрлық қызмет кадрлар мен жұмыстың барлығында ұйымдастырушы және үйлестіруші болуы қажет. Ол құрылымдық бөлімшелерде кадрлар саясатын жүзеге асыруда бақылаушы функциясын, еңбекақы төлеуді, жұмыскерлерге медициналық қызмет көрсетуді, ұжымдағы әлеуметтік-психологиялық жағдайды, жұмыскерлерді әлеуметтік қорғауды кадағалауы керек.
Кәсіпорындағы кадрлық қызметтің тиімділігі оның әрбір құрылымдық бірлігінің атқаратын функциясының құрымдылығы мен нақтылығына, қызметтің өз ішіндегі құрылымдық бөлімшелердің өзара байланысқан жұмыстарына, кадрлық қызметтің кәсіпорындағы техникалық және экономикалық қызметтерінің жұмысымен тиянақты байланыстарына, қызметті кадрлармен қамтамасыздандыруға байланысты болады.
Персоналды басқару қызметінің құрылымын жобалау кезінде бөлімнің құрамында жеке топ құру үшін оның жұмыс көлемі екі-үш адам атқаратын көлемнен кем болмауы керек.
Кадрлық қызмет оны құрайтын бөлімшелердің (бөлімдер, бюролар) атқарымдық құрылымын анықтағаннан кейін, әрбір бөлімшелер шешетін мәселелердің тізімін, олардың функцияларын, ондағы жұмыскерлердің сандық құрамы мен лауазымдық құрылымын, олардың әркайсысының қызметтіқ міндеттемелерін, сонымен қатар кадрлық қызмет көлеміндегі және кәсіпорынның кіріс және шығыс ақпараттары бөлігіндеп басқа да бөлімшелерімен өзара қарым-қатынасын, кадрлық жұмысты әдістемелік қамтамасыз ету, олардың орындалуын бақылау және қадағалау функцияларын жүргізу мәселелерін шешеді.
Персоналды басқарудың жаңа қызметтері әдетте кадрлар бөлімі, еңбекті ұйымдастыру және еңбекақы төлеу бөлімі, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техника бөлімі және басқа да қызметтердің негізінде құрылады. Жаңа қызметтердің мәселелері ұйымдағы еңбек ресурстарын басқару жөніндегі іс-әрекеттерді үйлестіру және кадрлар саясатын орындауда болып табылады. Осыған байланысты олар өз функциясының көлемін кеңейте бастайды және соның негізінде таза кадрлық мәселелер еңбек етуді ынталандыру жүйесін құруға, кәсіби жылжуды басқаруға, дау-жанжалды болдырмауға, еңбек ресурстарының нарығын зерттеуге және т.б. өтеді.
Кәсіпорындағы кадрлық қызметтің тиімділігі оның әрбір құрылымдық бірлігінің атқаратын функциясының құрымдылығы мен нақтылығына, қызметтің өз ішіндегі құрылымдық бөлімшелердің өзара байланысқан жұмыстарына, кадрлық қызметтің кәсіпорындағы техникалық және экономикалық қызметтерінің жұмысымен тиянақты байланыстарына, қызметті кадрлармен қамтамасыздандыруға байланысты болады.
Персоналды басқару қызметінің құрылымын жобалау кезінде бөлімнің құрамында жеке топ құру үшін оның жұмыс көлемі екі-үш адам атқаратын көлемнен кем болмауы керек.
Кадрлық қызмет оны құрайтын бөлімшелердің (бөлімдер, бюролар) атқарымдық құрылымын анықтағаннан кейін, әрбір бөлімшелер шешетін мәселелердің тізімін, олардың функцияларын, ондағы жұмыскерлердің сандық құрамы мен лауазымдық құрылымын, олардың әркайсысының қызметтіқ міндеттемелерін, сонымен қатар кадрлық қызмет көлеміндегі және кәсіпорынның кіріс және шығыс ақпараттары бөлігіндеп басқа да бөлімшелерімен өзара қарым-қатынасын, кадрлық жұмысты әдістемелік қамтамасыз ету, олардың орындалуын бақылау және қадағалау функцияларын жүргізу мәселелерін шешеді.
Персоналды басқарудың жаңа қызметтері әдетте кадрлар бөлімі, еңбекті ұйымдастыру және еңбекақы төлеу бөлімі, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік техника бөлімі және басқа да қызметтердің негізінде құрылады. Жаңа қызметтердің мәселелері ұйымдағы еңбек ресурстарын басқару жөніндегі іс-әрекеттерді үйлестіру және кадрлар саясатын орындауда болып табылады. Осыған байланысты олар өз функциясының көлемін кеңейте бастайды және соның негізінде таза кадрлық мәселелер еңбек етуді ынталандыру жүйесін құруға, кәсіби жылжуды басқаруға, дау-жанжалды болдырмауға, еңбек ресурстарының нарығын зерттеуге және т.б. өтеді.
1. Ұлттық есеп жүйесі, бағдарламасы 2030 ж.
2. Әпсалямов
3. Оразалин
4. Ниязбеков
2. Әпсалямов
3. Оразалин
4. Ниязбеков
ЖОСПАР
І КІРІСПЕ
Еңбек өнімділігі мен тауар өндіру тиімділігінің мәні мен мағынасы.
Еңбек мөлшерін анықтау әдістері
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
а) Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық санаттармен және
көрсеткіштермен өзара байланысы және оның түрлері
б) Еңбек қарқындылығының тұрақтандыру факторы және өлшеу әдістері
ІІІ. ҚОРТЫНДЫ
Еңбек үдерісінің тиімділігіне әсер ететін факторлар.
Еңбек мотивациясының түрлері мен мәні. Еңбекақының мәні мен
қағидалары.
КІРІСПЕ
Қазіргі жағдайда кадрлық қызмет кадрлар мен жұмыстың барлығында
ұйымдастырушы және үйлестіруші болуы қажет. Ол құрылымдық бөлімшелерде
кадрлар саясатын жүзеге асыруда бақылаушы функциясын, еңбекақы төлеуді,
жұмыскерлерге медициналық қызмет көрсетуді, ұжымдағы әлеуметтік-
психологиялық жағдайды, жұмыскерлерді әлеуметтік қорғауды кадағалауы керек.
Кәсіпорындағы кадрлық қызметтің тиімділігі оның әрбір құрылымдық
бірлігінің атқаратын функциясының құрымдылығы мен нақтылығына, қызметтің өз
ішіндегі құрылымдық бөлімшелердің өзара байланысқан жұмыстарына, кадрлық
қызметтің кәсіпорындағы техникалық және экономикалық қызметтерінің
жұмысымен тиянақты байланыстарына, қызметті кадрлармен қамтамасыздандыруға
байланысты болады.
Персоналды басқару қызметінің құрылымын жобалау кезінде бөлімнің
құрамында жеке топ құру үшін оның жұмыс көлемі екі-үш адам атқаратын
көлемнен кем болмауы керек.
Кадрлық қызмет оны құрайтын бөлімшелердің (бөлімдер, бюролар)
атқарымдық құрылымын анықтағаннан кейін, әрбір бөлімшелер шешетін
мәселелердің тізімін, олардың функцияларын, ондағы жұмыскерлердің сандық
құрамы мен лауазымдық құрылымын, олардың әркайсысының қызметтіқ
міндеттемелерін, сонымен қатар кадрлық қызмет көлеміндегі және кәсіпорынның
кіріс және шығыс ақпараттары бөлігіндеп басқа да бөлімшелерімен өзара қарым-
қатынасын, кадрлық жұмысты әдістемелік қамтамасыз ету, олардың орындалуын
бақылау және қадағалау функцияларын жүргізу мәселелерін шешеді.
Персоналды басқарудың жаңа қызметтері әдетте кадрлар бөлімі, еңбекті
ұйымдастыру және еңбекақы төлеу бөлімі, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік
техника бөлімі және басқа да қызметтердің негізінде құрылады. Жаңа
қызметтердің мәселелері ұйымдағы еңбек ресурстарын басқару жөніндегі іс-
әрекеттерді үйлестіру және кадрлар саясатын орындауда болып табылады.
Осыған байланысты олар өз функциясының көлемін кеңейте бастайды және соның
негізінде таза кадрлық мәселелер еңбек етуді ынталандыру жүйесін құруға,
кәсіби жылжуды басқаруға, дау-жанжалды болдырмауға, еңбек ресурстарының
нарығын зерттеуге және т.б. өтеді.
Бірқатар ұйымдарда кадрлармен жұмыс жүргізугеде персоналды басқару
жөніндегі директор орынбасарының (вице-президенттің) бірыңғай
жетекшілігіндегі барлық бөлімшелерді біріктіретін персоналды басқару жүйесі
қалыптасады.
Персоналды басқару тұжырымдамасы - персоналды басқарудың мәнін,
мазмұнын, мақсатын, мәселелерін, өлшемдерін, қағидалары мен тәсілдерін
түсіну және анықтаудың теориялық-әдістемелік көзқарастарының жүйесі,
сонымен қатар, ұйымның нақты жағдайларда әрекет ету тетігін қалыптастырудың
ұйымдастырушылық-тәжірибелік тәсілдері. Оған жататындар:
- персоналды басқарудың әдістемесін жасау (басқару объектісі ретінде
ұйымның персоналының мәнін қарастыру, ұйымның мақсатына, персоналдарды
басқару тәсілдері мен қағидаларына сәйкес жеке тұлғалардың мінез-құлқын
қалыптастыру үдерісін қарастыру); персоналды басқару жүйесін қалыптастыру
(персоналды басқарудың мақсаттарын, функцияларын, ұйымдастырушылық
кұрылымын қалыптастыру, басқарушылық шешімдерді жасау, қабылдау және
орындау үдерістерінде жетекшілер мен мамандардың тікелей және жанама
байланыстарын қалыптастыру); персоналды басқару технологиясын жасау
(персоналды жалдау, іріктеу, қабылдау, кәсіби бағыт беру және дағдыландыру,
окыту, оның іскерлік бағытын, кәсіби-қызметтік жоғарылауын басқару, еңбек
мотивациясының ұйымдастырылуы, келіспеушіліктер мен түсініспеушіліктерді
басқару, ұйымның әлеуметтік
дамуын қамтамасыздандыру, персоналдарды жұмыстан босату, кәсіподақтар мен
жұмыспен камту қызметінің өзара әрекет етуі).
Нарыққа өту кезінде иерархиялық (сатылық) басқарудан бірте-бірте
нарықтық өзара қарым-қатынастарға, экономикалық тәсілдерге негізделген
меншіктік қатынастарға өту өте баяу жүре бастайды. Сондықтан,
кұндылықтың артықшылығын көрсететін бір беткейлі жаңа тәсілдер жасау қажет.
Ең бастысы ұйым ішінде - жұмыскерлердің, ал сыртында - өнімді
тұтынушылардың барын түсіну қажет. Жұмыс істеушінің санасын бастыққа емес
тұтынушыға; ысырапшылыққа емес таза табысқа; ойланбай орындау емес,
жаңалықты жақсы көретін қызметкерге бұрып, салауатты экономикалық ойға
негізделген әлеуметтік мөлшерлерге өту қажет. Билік мәдениет пен нарыққа
орын бере отырып, екінші орынға көшуі тиіс.
Адам ресурстарын басқару тұжырымдамасының шеңберінде персонал
негізгі капиталға теңестіру кұқығына ие, және оған жұмсалған шығын ұзақ
мерзімді инвестиция ретінде қарастырылады; кадрлық жоспарлау өндіріспен
үйлеседі және қызметкерлер корпоративтік стратегиялардың объектісі болады;
еңбекті топпен ұйымдастыру белсенді енгізіледі, сондықтан да бар күш
команда кұруға, адамдардың қабілеттілігін қалыптастыруға бағытталады;
кадрлық қызметтер ұйымдастырушылық және талдау-сараптау мәселелерін шешеді,
сонымен қатар, компанияда қызметкерлердің меңгеруін жеңілдету мақсатында
бөлімше жетекшілеріне қолдау көрсетіледі.
Персоналдарды басқару тұжырымдамасының ұлттық нақышы бар деп
есептелінеді. Мысалы, АҚШ-та ол прагматикалық түрде: адам сақтықпен
қарайтын және салымдарын толық қайтара алатын ресурс есебінде
қарастырылады, ал Жапонияда адам тек ресурс қана емес, сонымен бірге өз
бетінше құндылық; бұл жерде корпоративтік мәдениет пен ұйымдастырушылық
бағалылықтардың рөлі айтарлықтай жоғары. Қазақстанда персоналдың өзінің
нағыз тұжырымдамасына әлі қолы жеткен жоқ, бірақ отандық дәстүрлі
көзқараста әрбір персоналды өгей бала түрінде қалыптасқан.
Экономика - бұл қоғам қажеттілігін толық қанағаттандыру үшін шектелген
ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі ғылым.
Қоғамның материалдық қажеттіліктері шексіз болғандықтан, оларды толық
канағаттандыруды мүмкіндігінше барлық қорларды неғұрлым тиімді пайдалану
арқылы қамтамасыз етуге болады. Осылайша, экономика - бұл ең алдымен
тиімділік жөніндегі ғылым. Экономикалық тиімділік шығын-өндіру деген
мәселеден тұрады.
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік үдеріс
факторлары шығындарының арақатынасы.
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең
мағынасында бір жағынан, өнім және қызмет түріндегі тауарлар көлемін,
екінші жағынан, сол өнімдерді шығаруға кеткен шығындардың арақатынасын
түсінуге болады. Оған өндірістің барлық факторлары ықпал ететін
болғандықтан, кейде оны көп факторлы өнімділік деп атайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде тауар көлемі мен оны шығаруға кеткен шығындардын
ара қатынасының өсуі тек технологиялық, энергетикалық, материалдық және
қаржылық ресурстарды ғана жақсы пайдаланғандықты емес, сонымен қатар еңбек
ресурстарын да жақсы пайдаланғандықты білдіреді, яғни бұл экономиканың
жоғары деңгейде дамып келе жатқанын көрсетеді. Ал қысқаша кезеңде мұндай
арақатынастың дамуы өмір деңгейі мен сапасының дамуын көрсетпейді, яғни
экономикалық дамудың әлеуметтік кұрамының өсуін көрсетпейді.
Тауар көлемі мен оны шығаруға кеткен шығындардың арақатынасының азаюы,
тек экономикалық кұлдырауды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік кұлдырауды
да білдіреді.
Р = Стар х Нуақ,
мұнда: Р - берілген өнімнің, операцияның бағалануы (теңгедана);
Стар - еңбекақы тарифінің мөлшері (егер уақыт бірлігіне 1 сағат
алынса, онда ол теңге сағат болып өрнектеледі);
Нуақ - өнім немесе операция өндірісінің уақыт мөлшері (уақыт
бірлігінде ол сағатдана арқылы өрнектеледі).
Сәйкесінше, берілген жұмыстың барлық көлемі үшін еңбекақы шамасын
келесідей түрде өрнектеуге болады:
3жосп = р х п,
мұнда: Зжосп- еңбекақы коры;
р - бағасы;
n - берілген өнімнің немесе еңбек операциясы бірлігінің саны.
Жұмыскер энергиясының шығыны - дене және жүйкелік шығындар, бүгінгі
күнде олардың шамасын өлшеуге оншалықты мән берілмейді. Оларды анықтау,
басқаша айтқанда, еңбектің ауырлығын анықтау үшін қарқындылық деңгейі
қолданылады. Осылайша өндірістік орта жағдайының (санитарлық-гигиеналық,
эстетикалық және жұмыстың басқа да жағдайы), оны мөлшерлеудің сапасы мен
деңгейінің (шу, температура, шаң, жарық мөлшерін сақтау, бекіту және т.б.)
жұмыскерге әсері бағалануы мүмкін.
Бірақ еңбектің қарқындылығын кешенді бағалаудың жеткілікті дамыған
әдістемелік базасы жоқ және, сәйкесінше, қазіргі нарықтық экономика
жағдайында тәжірибеде қолданылмайды.
Кез келген жұмыстың еңбек мөлшері жұмыс үдерісінің жекелеген
элементтерін орындауға жұмсалатын жұмыс уақытының шығынын анықтау арқылы
белгіленеді. Сондықтан жұмысқа белгілі бір шапшаңдық пен ырғақ бере отырып,
еңбек мөлшері оның қауырттылык деңгейін өрнектейді. Жұмыс күрделілігі
бірдей болғанда, бірдей құрал-жабдықтар пайдаланылғанда, бірдей техникалық
және басқа да еңбек жағдайлары болғанда, уақыт мөлшерінің немесе өнімділік
мөлшерінің айырмашылығы еңбек қарқындылығындағы ерекшелікті білдіреді.
Жұмысқа берілген уақыт мөлшерінің аздығы уақыт бірлігінде жүйкелік энергия
мен дене энергиясының үлкен қарқындылығын, тығыздылығын, шығындарының көп
екенін көрсетеді.
Бағаны қалыптастырудың нарықтық заңына, жұмыстың күрделілігіне қарай
еңбек мөлшерінің азаюына байланысты тарифтік мөлшер тікелей парапар өсуі
керек. Уақыт бірлігінде жұмсалатын жұмыс күшінің бағасы сол уақыт
бірлігінде энергетикалық өрнектегі шығын артқан сайын өсуі тиіс. Осылайша,
тарифтік мөлшер қандай да бір нақты кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудағы
еңбек күрделілігін ғана емес (жұмыс разряды), оның қауырттылық деңгейінде,
жалдамалы жұмыскерлердің уақыт бірлігіндегі энергия жұмсау шамасын да
ескеруі қажет. Жұмыстың сол күрделілігіндегі уақыт мөлшері аз болған сайын,
ол кымбат тұрады.
Нақты жағдайда, еңбек (уақыт) мөлшерін анықтау кезінде еңбек
қарқындылығының әдетте қоғам деңгейіне сәйкес өзгермейтін орташа шамасы
алынады. Өмірде жеке кәсіпорындарда еңбекақыны есептеу кезінде ол
ескерілмейді.
Белгілі жұмыс көлемін орындау үшін керек еңбек шығындарын өлшеу ең
ақырында, белгілі бір мамандыктың орташа қарқындылықта еңбекті орындауға
жұмсаған жұмыс уақытын өлшеуге әкеліп соқтырады.
Еңбек мөлшерін анықтау еңбек операциясының кұрылымы, жұмыс уақытының
шығындары мен еңбек әдістері жөніндегі ақпараттардың негізінде жүзеге
асырылады. Мөлшердің негізделуі еңбек мөлшерін анықтау нәтижесінің дәлдігі
болып табылады.
Еңбекті мөлшерлеу талдау (аналитикалық) немесе жиынтық әдістермен
орындалады.
Еңбекті мөлшерлеудің талдау әдістеріне сәйкес еңбек мөлшері еңбек
операциясының немесе жұмысының жекелеген кұрамдас бөліктері бойынша уақыт
шығынының синтезі негізінде анықталады. Сонымен қатар, еңбек операциясының
(жұмысының) кұрамдас бөліктерге талдау болып бөлінуі жүзеге асырылады және
әрбір жеке элементтің ұзақтығын негіздеу қарастырылады. Қолданылатын
техниканың барлық мүмкіндіктерін пайдалану деңгейі; жұмыс орнын ұйымдастыру
деңгейі; тізбектілігі, еңбек тәсілінің ұтымдылығы; психофизиологиялык
факторлардың әсері, оның ішінде санитарлык-гигиеналық жағдайлар және тағы
басқалары ескеріледі.
Техникалық негізделген еңбек мөлшері осылайша есептеледі. Олар еңбек
бойынша нормативтерге негізделген. Уақыт сияқты мөлшерлеудің мұндай
көрсеткішіне сәйкес бірінші мен екіншінің арасындағы айырмашылық еңбек
операцияларын (жұмыс бірлігін) жекелеген әрекеттерге бөлу деңгейінен
тұрады.
Еңбек бойынша негізгі нормативтерге - еңбек (жұмыс күші) шығындарының
нормативтерін жаткызуға болады, ал көмекшіге - құрал-жабдықтың (жұмыстың)
жұмыс істеу және қызметкерлердің регламенттелінген үзілістерінің
нормативтері жатады.
Жеке еңбек шығындарының нормативтері уақыт және сан нормативтері болып
екіге бөлінеді.
Уақыт нормативі - бұл бір жұмыскерге еңбек үдерісінің жекелеген
элементін орындау үшін бекітілген уақыт аралығы. Осылайша, еңбек үдерісі
өнімді дайындаудан, құрал-жабдыққа немесе кұрылымдық бөлімшелерге қызмет
көрсетуден тұрады. Еңбек үдерісінің элементі ретінде қозғалыс, тәсіл немесе
олардың кешені болуы мүмкін. Сәйкесінше, аз немесе көп бөлшектелінген
немесе, керісінше, іріленген уақыт нормативтеріне бөлінеді. Неғұрлым
бөлшектелінген уақыт нормативтері көбінесе ірі сериялы өндірістерде
қолданылады. Егер еңбек әрекетін қарапайым қозғалыстарға саралау керек
болғанда, еңбекке микроэлементті мөлшерлеуді қолдануға болады. Ұсақ сериялы
бірлік өндірісі үшін өзара байланысты еңбек қозғалыстарын, тәсілдер
кешеніне анықталған, іріленген уақыт нормативтерін қолданған жөн.
Сан нормативтері - бұл белгілі бір уақыт ішінде берілген жұмыс
көлемін немесе бірлігін орындау үшін қажет мамандығы бар кәсіби құрамдағы
жұмыскерлер тобының саны. Құрал-жабдық жұмысының режимдік
нормативтері - бұл кұрал-жабдықтың неғұрлым көп мақсатка сай колданылуын
қамтамасыз ететін оның жұмысының режимдік көрсеткіштерінің кешені. Олар
жұмыскер еңбегінің мөлшерін анықтап, машина уақытын есептеу үшін қажет.
Машиналық (аппараттық) уақыт - бұл станокты берілген режимге сәйкес
пайдалану, жұмыскердің машинаның жұмысына тек карап отыру арқылы өндірістік
үдеріске өзінің ықпалын шектеу мүмкіндігі болатын уақыт. Бұл уақыт кезінде
өндірістік үдерістің негізгі операциясынан басқа операциялар мысалы көмекші
сипаттағы өлшеу, бекіту сияқты операциялар да орындалуы мүмкін.
Регламенттелінген үзілістер уақытының нормативтері - бұл жеке
қажеттілікке, жұмыскерлердің қауырттылығын азайтуға арналған үзіліске,
сондай-ақ кұрал-жабдықтарды пайдаланудың техникалық талаптарына (яғни
құрал-жабдықтардың қызмет ету тәртібінің норматнвтеріне) негізделген
үзілістерге керек уақыт аралығы.
Еңбекті талдау әдісі арқылы мөлшерлеуде қажеттілігіне қарай еңбек
үдерісін ұйымдастыруды жетілдіру және өндірісті толығымен ұйымдастыру
шаралары жүргізілуі мүмкін. Нақты мәліметтерді алдын ала зерттеу алынған
нормативтерді салыстырған кезде техникалық-технологиялық мүмкіндіктерді
пайдалану мен жұмыс орнын ұйымдастыруды тиімді ету, жұмыскердің
айналасындағы психофизиологиялық ортаның ықпалын жақсарту, еңбек және
демалыс тәртібін жетілдіру және т.б. жоспарланады. Мұның барлығы еңбек
мөлшерін қайта жасау арқылы еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал етеді. Еңбекті
мөлшерлеудің талдау әдістері талдау-зерттеу және талдау-есептеу әдістері
болып екіге белінеді. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық еңбек
үдерісінің жекелеген элементтерін орындауға жұмсалатын уақыт шамасын
анықтау тәсілінен тұрады.
Талдау-зерттеу әдісі - бұл жұмыс орнында зерттеу және талдау арқылы
еңбек операциясының элементтеріне, сондай-ақ бүкіл операцияны орындауға
жұмсалатын уақыт шығынын анықтайтын әдіс. Бұл жағдайда уақыт шығындары
арнайы зерттеудің нәтижелерін тексеру жолымен немесе нақты уақытын белгі
бір мезгілде байкау арқылы анықталады. Соңғысы өзінің атын кездейсок таңдап
алған атауы бір уақыт шығындарын кадағалауды жүзеге асыратын әдістемелік
талаптардан туындаған.
Уақыт нормативтерін есептеу үшін қажетті әдістер: хронометраж, жұмыс
күнінің суреттемесі немесе фотохроно-метраж тәсілдері кеңінен колданылады.
Мөлшерлеу тәжірибесінде өзін-өзі суреттеу сияқты қадағалау тәсілі бар.
Олардың арасындағы кағидалық-әдістемелік сипаттамалардың айырмашылығы
жоқтың қасы, бірақ оларды ерекше колдану шеңбері мен бағыты өмірде жақсы
қалыптасқан.
Хронометраж - бұл жұмыстың (жұмыс операциясының) ұзақтығын, яғни оның
тұрақты қайталанатын элементтерін зерттеу және өлшеу мақсатында жұмыстың
орындалуын кадағалау түрі.
Жұмыс күнінің суреттемесі - жұмыс күнінің ауысымында немесе оның
бөлігінде жұмыс уақытында мүмкін болатын уақытты жоғалту мен олардың
себептерін анықтау мақсатында еңбекті қадағалау түрі.
Фотохронометраж - бұл жұмыс күнін зерттеуде хронометраж және жұмыс
күні суреттемесін аралас түрде пайдалану.
Талдау-есептеу әдісі - бұл құрал-жабдықтар жұмысы режимінің
нормативтері мен уақыт нормативтерін, сондай-ақ белгілі ұйымдастырушылық-
техникалық жағдайда жұмыс көлемін уақыт шығынының тәуелділік формуласы
негізінде есептеу жолымен барлық операцияларға және еңбек операцияларының
элементтеріне кететін уақыт шығынын анықтайтын әдіс.
Мөлшерлеудің бұл әдісі алдыңғыларға қарағанда мамандардан тікелей
жұмыс орнында еңбек үдерісін зерттеу және кадагалауды талап етпейді,
сондықтан оған көп еңбек қажет емес. Бірақ, ол әр түрлі кәсіпорындар мен
бөлімдерде өндірістін ұқсас немесе тұрпатты ұйымдастырушылык-техникалық
жағдайы үшін мөлшерлеудің орташа сипатын болжайды және ол оншалыкты дәл
емес, сондықтан жеке адамдардың еңбек мөлшерін анықтауда колданылмайды.
Жұмыс орны - бұл жұмыскерлер тобы немесе бір жұмыскер арқылы
белгілі бір жұмысты орындауға арналған кәсіпорынның кеңістік жері.
Жұмыс орнын аттестациялау - бұл кәсіпорында бекітілген мөлшерлердің,
сондай-ақ алдыңғы тәжірибенің және кұрал-жабдықтар мен қызмет көрсету
көрсеткіштерінің сәйкестігін кешенді бағалау. Жұмыс орнын аттестациялау
нәтижесінде жұмыс орнындагы өнімділік, оның әлеуетінің деңгейін жоғарылату,
еңбек өнімділігінің артуы анықталуы мүмкін.
Еңбектің талдау әдісі еңбекті мөлшерлеуде, жұмыс орнын ұйымдастыруда
кеткен кемшіліктерді жоюға мүмкіншілік береді.
Жалпы, жиынтық әдіске қарағанда мөлшерлеудің талдау әдістері неғұрлым
жоғары дәлдікте еңбек мөлшерін табуды қамтамасыз етеді, сондықтан еңбек
операциясы жаппай сипатта өтетін көп топтамалы (көп сериялы) өндірісте
негұрлым тиімді болады. Еңбекті мөлшерлеудің жиынтық (тәжірибелік-
статистикалық) әдісі - бұл еңбек операциясын элементтерге бөлмей толығымен
еңбек мөлшерін болжайтын әдістер.
Жиынтық әдістермен еңбекті мөлшерлеуде еңбек тәсілдерінің тиімділігі
және жекелеген әрекеттері арнайы зерттелмейді. Еңбек мөлшерін анықтаудың
жиынтық әдістері тәжірибелік, статистикалық және салыстырмалы әдістер болып
бөлінеді.
Тәжірибелік әдіс - мөлшерлеушілердің жеке тәжірибесінің негізінде
бекітілетін мөлшерде қарастырады.
Статистикалық әдіс - өткен жылдағы осындай жұмыстарға жұмсалған
шығындар жөніндегі есептемелік-статистикалық мәліметтер бойынша еңбек
мөлшерін бекітуді ұсынады.
Еңбек мөлшерін бекітудің салыстырмалы әдісі - бұрын орындалған және
ұқсас еңбек операциясы бойынша жұмыс көлемі мен күрделілігін салыстыру
арқылы жаңа мөлшерді бекітуді қарастырады.
Талдау-зерттеу әдісіне қарағанда еңбекті мөлшерлеудің жиынтық әдісі
еңбек өнімділігінің өсу жолдарын табуда және оның кәсіпорында немесе
өндірістік бөлімшеде өсуіне аз ықпал жасайды деп есептеледі.
Нақты нарықтық экономикада еңбек мөлшерін анықтау мен жетілдіру
қезінде, еңбекті мөлшерлеу әдістерін катаң жеке болу әрқашан тиімді
болмайды. Кейбір жағдайларда кәсіпорындар еңбектің кейбір мөлшерлерін
анықтауда және сәйкесінше әртүрлі әдістерді біріктіру негізінде еңбек
мөлшерін белгілей алады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Еңбек үдерісін өндіріс факторы ретінде зерттеу кезінде шығындар мен
жұмыс күшінің жұмсалу қарқындылығын өлшеу, оның өндіріс көлемі мен іс-
әрекетінің тиімділігін, адам ағзасының физиологиялык функциясына ықпалын
анықтау маңызды мәселе болып тұр.
К. Маркс еңбек қарқындылығы теориясын біршама толық дамытты және ол
біздің елімізде еңбек шығынының санын анықтау саласында зерттеудің
әдістемелік базасы болды. Маркс еңбек шығынының санын жұмыс уақыты
шығындарымен өрнектеді. Егер еңбек шығындарын жұмыс уақытының ұзақтығымен
қарастыратын болсақ, онда уақыт кезеңінің ұзақтығы бірдей жұмыс істейтін
жұмыскердің еңбек мөлшері әркашан бірдей болады. Сонымен бірге олардың
әркайсысы өз жұмыс күшін қандай қарқындылықпен жұмсағандығы маңызды емес.
Еңбектің жеке қарқындылығындағы айырмашылықтарды есепке алу күрделілігіне
карамастан, еңбек шығынын тұрақты және кешенді өлшеу қажеттілігі, еңбек
шығынын жұмыс уақыты шығындарымен өлшеу идеясы болғанын растауға болады.
Қазіргі заманғы теория мен тәжірибеде жұмыскердің еңбек шығыны
еңбектің қарқындылығымен және ұзақтығымен (экстенсивті құралы) анықталады.
Еңбектің ұзақтығы еңбек туралы заңмен шектелген жұмыс уақыты кезеңімен,
сондай-ақ адам ағзасының психофизиологиялық мүмкіндіктерімен сипатталады.
Өз кезегінде, еңбек қарқындылығы еңбек деңгейімен сипатталып, уақыт
бірлігіндегі еңбек шығынының мөлшерімен анықталады. Жалпы бұл
тәуекелділікті келесідей етіп жазуға болады:
ЕҚ = ЕШУШ,
мұнда: ЕҚ- еңбек қарқындылығы;
ЕШ - еңбек шығыны;
УШ - уақыт шығыны.
Еңбек шығынының экстенсивті және қарқынды құрамының арасындағы өзара
байланысты келесідей етіп сипаттауға болады. Үздіксіз еңбек үдерісі ұзақ
болған сайын жұмыскер қатты шаршап, жұмыс уақытының соңында қабілеті
төмендейді және керісінше, егер жұмыс күнінің ұзақтығы азайып, бос уақыт
көбейсе уақыт бірлігіндегі өнім қарқындылығы өседі. Қазіргі еңбек
мазмұнының өзгерісі еңбек шығыны түсінігін де өзгертеді. Жаңа техниканы,
технологияны өндіру заттың энергетикалық шығындарын төмендетеді: өндірісті
автоматтандыру мен механикаландыру деңгейі жоғары болса, жұмыстың ауырлығы
да төмендейді, сәйкесінше, жұмыскердің шаршау деңгейі де төмен болады.
Әдетте, еңбек шығармашылық және әртүрлі сипатта болады, соның нәтижесінде
жұмыскер жұмыстан қанағат алады. Сонымен бірге автоматтандырылған құрал-
жабдықты пайдалану жұмыскердің жедел реакциясын, дәлдігін, қабылдау
қабілетін, ақпараттың үлкен көлемін сақтау және біреуге беру қабілетін
талап ете отырып, осы құрал-жабдық жұмысының жеделдігінің жоғары болуы
есебінен жұмыскердің жүйке-ойлау жүктемесін арттырады.
Еңбек шығыны түсінігінің шегінде еңбек қарқындылығының сапасы
құрамдас ретінде қарастырылады. Еңбек сапасы оның тек күрделілігімен ғана
емес, еңбек қарқындылығының белгілі бір деңгейімен де сипатталады.
Қарқындылықтың нақты деңгейі тиімді мәніне неғұрлым жақын болған сайын,
еңбек сапасы солғұрлым жоғары болады.
Тиімді еңбек қарқындылығы - ғылыми-техникалық серпілістің, өндіргіш
күштің даму ықпалымен өзгеретін тарихи санаты. Оның деңгейі өндірістік
қызметтің басты мақсатына жетуді, қажетті нарықтык сұранысты неғұрлым толық
канағаттандыруды, өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сәйкес деңгейін және
жұмыскердің тек еңбек жолындағы жан-жақты дамуын ғана емес, сонымен қатар
жұмыстан тыс (жұмыскердің білім, мәдениет деңгейін арттыруға, балалар
тәрбиесі, қоғамдық міндеттерді орындау және т.б.) дамуын қамтамасыз етуі
керек.
Еңбек қарқындылығының тиімді деңгейі төмендегілерді болжайды:
өндіріс қорлары мен жұмыс уақытын өнімді және толық пайлалану;
жұмыскерлердің тиімді жұмысбастылығы;
жұмыскерлер ағзасының мүмкіндіктері мен технологиялық үдерістің
ерекшеліктеріне негізделген еңбек тәсілі мен жұмыс қозғалысын орындаудың
тиімді жылдамдыгы;
өндірістік операцияны орындаудың тиімді тәсілі мен әдістері;
жұмыскерлердің тиімді еңбек қарқындылығын анықтайтын колайлы еңбек
шарттары; жұмыскерлердің әлеуетті мүмкіндігін тиімді пайдалану.
Өндіріс тиімділігін арттыруда еңбек қарқындылығының әдеттегі деңгейінен
ауытқуына әсер ететін нақты себептерді жоюдың үлкен маңызы бар. Тиімді
еңбек қарқындылығына сәйкес келмейтін өндірісті және еңбекті
ұйымдастырудын, жоспарлаудың төмен сапасы, өндірістің техникалық деңгейін
канағаттандырмайтын еңбек жағдайлары мен жұмыстар және т.б. осыған себеп
болуы мүмкін
Бірақ, тиімді еңбек қарқындылығының деңгейі қызметкерлер үшін дене
кұрылысына және ой-өріс қабілетіне сәйкес жоғары немесе төмен болуы мүмкін,
сондықтан әр түрлі санаттағы жұмыскерлер үшін көбінесе әйелдер, мүгедектер,
жас жеткіншектер мен қарт адамдар үшін, сондай-ақ ауыр, тартымдылығы төмен
немесе қауіпті жұмыспен айналысатындар үшін еңбек қарқындылығының
жекеленген мөлшерін бекіту қажет. Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық
санатымен нақты өзара байланысы бар және ол еңбек өнімділігі, өндіріс
көлемі, өнім сапасы, өнім бірлігінің өзіндік кұны және т.б. сияқты маңызды
экономикалық көрсеткіштерге тікелей ықпал етеді.
Қарқындылық және еңбек өнімділігі - өзара байланысты және өзара
негізделген экономикалық санаттар. Бұлардың өзара байланысы оның екеуінің
өндіріс көлемінің артуында нақты байқалады. Қол жеткізілген еңбек
өнімділігінің денгейі мен оның қарқындылығының деңгейі арасындағы
арақатынас көрсеткіштердің өзгеру қатарындағы экономикалық-әлеуметтік
немесе басқа да себептерге байланысты әр түрлі бағытта болғанымен оларды
объективті шама деп атау керек.
Қарқындылық енбек мөлшерін анықтаса, өнімділік еңбектің сапасы мен
мазмұнын сипаттайды және ол бірінші кезекте еңбек тиімділігін, қоғамдық
қажеттілікті қамтамасыз ету қабілетін түсіндіреді.
Олардың арасындағы айырмашылық - еңбек өнімділігі бүгінгі жұмсалған
еңбек пен өткенде пайдаланылған еңбектің тиімділігін анықтайды, қарқындылық
тек бүгінгі жұмсалған еңбек санаты болып табылады. Техникалық серпілістің
мүмкіндігі мол болғандықтан, еңбек өнімділігінің өсімі шексіз болады. Еңбек
қарқындылығы жоғарылауының катаң шектеулері болады және ол бүгінгі
жұмсалған еңбек ерекшеліктерін өрнектеп, адамның психофизиологиялық
мүмкіндіктерімен, әлеуметтік шартпен, өндірістік қатынаспен, өндіргіш
күштің даму ерекшеліктерімен анықталады. Қысқа мерзімде еңбек
қарқындылығының тиімді деңгейден жоғары артуы еңбек өнімділігінің өсуіне
әкеледі, бірақ әрі карай өнімділік деңгейі сөзсіз төмендейді. Мұндай
төмендеу еңбек шығынының өсу қарқыны өндірілетін өнімнің өсу қарқынынан
жоғары болғанда орын алады.
Өнімнің саны мен еңбек қарқындылығы деңгейлерінің өзара байланысын
талдау кезінде осы көрсеткіштер арасындағы тікелей тәуелділікті ескеру
қажет, яғни еңбек шығыны немесе қарқындылығы артқан кезде, өнім саны да
көбейеді. Бірақ еңбек қарқындылығының өсуі тиімді деңгейден артып кетсе,
әсіресе ұзақ мерзімді кезеңде, психофизиолориялық шектеулердің әсерінен
өнім көлемінің өсу қарқыны төмендеуі мүмкін. Тиімді еңбек қарқындылығынан
жоғары өндірілген өнім өндірісінің өсуі тұрақсыз және уақытша сипатта
болады. Еңбек шығынының шамадан тыс артық болуы жұмыс күшінің шығынын
көбейтіп, кәсіби аурулардың, жарақаттанудың жиілеуіне әкеледі, ал ол еңбек
өнімділігі мен өнімнің сапасы төмендетеді, нәтижесінде өнімнің ақауы
көбейеді.
Өнім бірлігінің өзіндік құны мен еңбек қарқындылығы арасындағы өзара
байланыс келесідей заңдылықтарда көрінеді: тиімді деңгей шегінде нақты
қарқындылық артса, өзіндік күн төмендейді, өйткені еңбек өнімділігі өседі.
Сонымен бірге шартты-тұрақты шығындар немесе жұмысбастылар санының
үнемделуі есебінен белгілі бір экономикалық нәтижеге қол жеткізіледі. Еңбек
қарқындылығының өсуіне қарамастан, еңбек шығыны да, еңбекақы деңгейі де
өзгеріссіз калады. Тәжірибеде мұндай жағдай бос шығындар мен жұмыс
уақытында өнім шығармайтын шығындарды жою кезінде, жұмыскерлердің тиімді
жұмысбастылығын қамтамасыз еткенде, жұмысты орындау әдісі мен амалдарының
тиімділігін арттыруда, еңбек жағдайын жақсартқанда көрінеді. Тиімді
деңгейден нақты еңбек қарқындылығының артуы жұмыс күшінің шаршауын азайту
үшін косымша шығынды талап етеді, сәйкесінше өнім бірлігінің өзіндік
құнының артуына әкеледі.
Осылайша, еңбек қарқындылығы көрсеткіштерінің басқа экономикалық
көрсеткіштермен өзара байлынысын талдау, бағалау уақытын ескере отырып,
деңгейдің тиімді болғанын қарастыру керек, сондай-ақ еңбекті
механикаландыру деңгейі де ескерілуі қажет. Өйткені бұл көрсеткіштің еңбек
қарқындылығы деңгейінің өзгерісіне ықпалы бірдей болмайды.
Еңбек қарқындылығы белгілі бір нышан бойынша жіктелінеді. Қазіргі
заманғы жағдайда жеке еңбек қарқындылығына қызығушылық жоғары, ол
субъективті және шынайы факторлардың әсеріне байланысты. Жұмыскерлер тобы
бойынша есептелген еңбек қарқындылығының деңгейі оның орташа деңгейін
қалыптастырады. Мұндай орташа деңгей барлық халық шаруашылығындағы сала,
кәсіпорын, өндіріс, цех бөлімше жұмыскерлерінің еңбек қарқындылығын
сипаттайды. Еңбек қарқындылығының орташа деңгейі тауар нарығының бір
сегментін алатын кәсіпорындар жиынтығында олардың әрқайсысының бәсекеге
қабілеттілігін бағалау белгісі болып табылады.
Қоғамдық қажетті еңбек қарқындылығы - бұл өндіргіш күштің даму
деңгейіне сәйкес келетін еңбек қарқындылығының орташа деңгейі. Бірақ,
қазіргі жағдайда қоғамдық-тиімді немесе тиімді еңбек қарқындылығы
түсініктерінің мәні зор. Кәсіпорынның қарқындылықтың орташа деңгейіне қол
жеткізумен негізгі еңбек және өндіріс қорларын неғүрлым тиімді пайдалануы
оның нарықта түрақты жағдайда болуына мүмкіндік береді.
Тиімді қарқындылық деңгейі, қызмет етіп жатқан жұмыскерлердің
нормативтері мен жұмыс уақыты шығындарының мөлшері заттық, жүйке
энергиясының көмегімен анықталады әрі маркетингтік, экономикалық,
техникалық, психофизиологиялық және әлеуметтік көрсеткіштері ескеріледі.
Маркетингтік және экономикалық көрсеткіштер - еңбек қарқындылығының
деңгейін бағалау үшін негізгі өлшемдер болып табылады. Ал қалған басқа
көрсеткіштер бағынышты рөлді ойнайды, яғни қарқындылық деңгейі нақты
өндірістік, ұйымдық-техникалық жағдайларды ғана ескеріп қана қоймай,
керісінше еңбекті, өндірісті және басқаруды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін
қарқындылықтың өндірістік мақсатты деңгейіне бағытталады.
Оңтайлы еңбек карқындылығы - бұл қажетті шектеулерді сақтай отырып,
кұрал-жабдықтар шығынын азайтуға мүмкіндік беретін уақыт бірлігіндегі еңбек
мөлшері.
Тәжірибеде пайдалану мақсатында жоспарлы және нақты еңбек
қарқындылығын ажырата білу қажет. Жоспарлы еңбек қарқындылығы жоспарланған
уақыт бірлігіндегі жұмыскерлердің еңбек шығындарымен белгілі бір уақыт
мерзімінде анықталады. Оның деңгейі тиімді еңбек қарқындылығының деңгейіне
жақын болуы керек, бірақ белгілі бір жағдайда одан жоғары болуы да мүмкін.
Нақты еңбек қарқындылығы уақыт бірлігіндегі нақты еңбек шығындарын
сипаттайды және өткен уақыт мерзімінде оралымды есептеу мәліметтері бойынша
анықталады. Ол нақты ұйымдық-техникалық және әлеуметтік деңгейге байланысты
болады.
Уақыт бірлігінің ұзақтығына карай еңбек шығынынын мөлшеріне қатысты
мезеттік, сағаттық, күндік, айлық, жылдық еңбек қарқындылығы шамаларын
ажыратуға болады.
Еңбек қарқындылығы мәселесін зерттеу онын деңгейінің өзгеруіне әсер
ететін факторларды анықтауды қамтиды. Еңбек қарқындылығына ықпал ететін
факторлардың топталуы еңбек қарқындылығының деңгейін белгілеуге ғана емес,
сонымен бірге оның себептерін түсінуге мүмкіндік береді және ол өндіріс пен
еңбек тиімділігін арттыруға бағытталып пайдаланылады. Ықпал ету олардың
әрекет етуіне қажетті шығындардың деңгейі бойынша жекелеген факторлардың
ерекше айырмашылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Еңбек қарқындылыгын тұрақтандыратын факторлардың неғұрлым жалпыланған
саралануы үш негізгі топтан тұрады және келесідей болады:
Табиғи-биологиялық факторлар.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар.
Техникалық-ұйымдастырушылық факторлар.
Табиғи-биологиялық факторларға жынысы, жасы, денсаулық жағдайы,
физикалық дамуы, денешынықтыру және ақыл-ой деңгейі, шыдамдылығы және
жұмысқа қабілеттілігі жатады.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар екі топтан тұрады: әлеуметтік-
тұрмыстық және әлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайы. Әлеуметтік-тұрмыстык
факторлар жұмыскерлердің өмір сүру деңгейі мен қалпын, денсаулык сақтау
деңгейін, сондай-ақ аурудың алдын алуын, медициналық қызмет көрсету
деңгейін, тұрғын үймен және тұрмыстық инфрақұрылымның басқа да
элементтерімен, көлікпен қамтамасыз етілу деңгейін камтиды (тұрғын үйдің
жұмыс орнынан алыс болуы).
Әлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайына еңбек жөніндегі заң мен оның
сақталу деңгейі, жұмыс уақытының ұзақтығы (жұмыс күнінің, жұмыс аптасының,
еңбекке қабілетті жастың шегі), еңбек және демалыс тәртібі, еңбек жағдайы
мен оны ұйымдастыру стандарттарының орындалуы, білім, кәсіби шеберлік
біліктілігінің деңгейі, жұмыс өтілімі, еңбек ұжымындагы өзара қатынас
пен әлеуметтік даму деңгейі, еңбектің тартымдылық және мазмұндық деңгейі,
еңбек мотивациясының деңгейі, техника қауіпсіздігі мен еңбекті корғау
деңгейі, жұмыс уақытын пайдалану деңгейі, еңбек үдерісіндегі жұмыскердін
жұмысбастылығының деңгейі, жұмыстың орындалу қарқыны, еңбекақы жүйесі мен
нысандарынын тиімділігі (материалдық ынталандыру жүйесі), еңбекақы деңгейі
жатады.
Техникалық - экономикалық факторлар ғылым және техниканың
жетістіктерін өндірісте пайдалану деңгейі, техникалық жабдықталу деңгейі,
еңбекті энергиямен қамтамасыз ету деңгейі, еңбекті автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, стандарттау деңгейі, еңбекті, өндірісті және
басқаруды ұйымдастыру деңгейі кіреді
Еңбек қарқындылығын әртүрлі көзқараспен (психофизиологиялық,
энергетикалық, әлеуметтік, экономикалық) сипаттауға болады, сондықтан оны
тікелей өлшеу лайықты әдістерді пайдалануға байланысты.
Еңбек қарқындылыгын өлшеудің тікелей үш әдісі бар:
Биологиялық, ол өз ішінде энергетикалық және психо-физиологиялық болып
бөлінеді.
Әлеуметтік.
Экономикалық, оны тікелей және жанама әдістерге бөлуге болады.
Биологиялық әдіс. Энергетикалық (калориметриялык) әдіс. Адам қызметін
энергия бойынша зерттеу неғүрлым кең тарағанына қарамастан ол әлі бір
мағыналы емес.
Адамның кез келген іс-әрекеті олардың жылу-энергия шығынымен
байланысты. Еңбек қарқындылығын өлшеу қандай да бір уақыт аралығында
(мезет, сағат, күн) еңбек үдерістерін орындауға жұмсалған адам
энергиясының шығынын анықтаудан тұрады. Еңбек үдерісіндегі адам
энергиясынын шығынын төмендегідей байланыспен өлшеуге болады.
Э=Эя+Эс+Эд+Эж +Эк,
мұнда: Э - адам энергиясының жалпы шығыны;
Эа - ағзаның негізгі алмасуына жұмсалатын энергия шығыны;
Эс - статикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энергия шығыны;
Э - динамикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энер-гия шығыны;
Эж - жүйке-ой қызметіне жұмсалатын энергия шығыны;
Эк - қолайсыз еңбек жағдайын жоюға жұмсалатын энер-гия шығыны.
Негізгі алмасуға жұмсалатын энергия шығынының мөлшері зерттеулерге
сәйкес 60-75 ккалсағатты құрайды. Еңбек қарқындылығының деңгейін
анықтайтын пайдалы еңбектің орындалу үдерісіндегі шығындар көбінесе уақыт
бірлігіндегі статикалық және динамикалық күштің көлеміне байланысты болады.
Статикалық жұмысты орындауга жұмсалатын энергия шығынын есептеу тұрып
тұру жағдайындағы статикалық жұмыстың нәтижесімен анықталады, ал ол тұрып
тұрғанда 330 кгмминутқа және отыру жағдайында 120 кгмминутқа тең.
Уақыт бірлігінде орындалатын динамикалық жұмыс Аg келесідей
есептеледі:
Ag = P x It
мұнда: Р - ауыстырылатын заттардың салмағы (массасы) (кг);
I - ауыстырылатын заттардың аракашықтығы (м);
t - жұмыстың орындалатын уақыты (мин).
Еңбек үдерісінде жұмыскердің жүйке-ой қызметіне жұмсалатын энергия
шығыны шамамен бағалағанда барлық энергия шығынының 1%-ын құрайды.
Егер механикалық жұмыс толығымен жылуға ауысады деп есептейтін болсақ,
онда энергия шығыны арқылы еңоек қарқындылығын (ЕҚ) келесідей формуламен
есептеуге болады:
ЕҚ = І + Ag ЕхІ + рхІхn 427,
мұнда: I - статикалык жұмыс пен жүйке-ой қызметін орындауға жұмсалатын
энергияның тұрақты шамасы;
Е - жылудың механикалык баламасы 427-ге тең;
n - жұмысты орындау қарқыны немесе бір минутта жұмсалатын эр түрлі
күштердін көлемі.
Арнайы әдебиеттерде әртүрлі еңбек түрлері мен нақты еңбек операциясын
орындау кезінде жұмсалатын энергия шығындары жөніиде мәліметтер болады.
Қандай да бір жұмыстың орындалу уақыты мен бір минут ішінде орындалатын
жұмыска кеткен энергия шығынына сүйене отырып, бір жұмыс ауысымындағы жалпы
энергияның шығынын анықтауға болады. Калориметриялык әдістің негізінде
энергетикалық шығынның деңгейіне байланысты еңбек түрлерінің саралануы
келтірілген. Мысалы, энергетикалық шығындардың орташа деңгейі 100-300
ккалминутқа тең болса, қара жұмыстың барынша Ұзақтығы бірнеше секундтан
секундтар үлесіне дейін болады. 10 ккалминутта жұмыстың Ұзақтығы 10
сағатқа ал шығындары - 2,5 ккалминутқа тен болса, онда дені сау адам қанша
болса да жұмыс істей алады.
Ауыртпалық деңгейіне карай еңбекті бөлу тәсілін қолдануға болады.
Жеңіл еңбек тәулігіне 2300-3000 ккал, ауырлығы орташа еңбек - 3000-3500
ккал, ауыр еңбек - 3500-4500 ккал, өте ауыр еңбек - 4500-4800 ккал
энергетикалық шығындарды жұмсайды.
Еңбек қарқындылығының деңгейін бағалауда энергетикалық әдістің
қарапайым және колданбалы түрлері пайдаланылады, сонымен қатар оны әртүрлі
өмірде кездесетін мәселелерді шешу үшін кеңінен колдануға болады. Бірақ,
қазір көптеген еңбек түрлерінің шығындарын ағзаның энергетикалық әдісімен
бағалау жұмыстың адамға деген әсерін дәл көрсетпейтігін атап өту керек.
Еңбектің динамикалык күшінің аздығына карамастан, автоматтандыру жағдайында
жүйке-ой энергетикалық шығынының үлесі жедел өсіп, жұмыскерлердің ағзасына
үлкен шешуші әсер етеді. Бұл жағдайда, еңбек үдерісіндегі ағзаның
физиологиялык функциясының өзгеру шамасын бағалауға негізделген еңбек
қарқындылығының деңгейін есептеуді психофизиологиялык әдіспен өлшеудің
маңызы зор.
Психофизиологиялык әдіс. Әрбір адамда еңбек үдерісінде қолданатын
психофизиологиялық әлеуетінің деңгейі болады. Бұл әлеуеттің азаюы шаршаудың
пайда болуынан байкалады. Шаршаудың белгілі бір деңгейінің қалыптасу
жеделдігіне, нақты шамасына, жұмыска қабілеттілігінің қалыптасу
жылдамдығына карай еңбек қарқындылығының деңгейі анықталады. Бірақ, мұны
еңбектің ауырлығына және қарқындылығының ұқсастығына байланысты
түсіндіреді. Адам ағзасының тіршілікке қажет күшінің барлық шығындары жұмыс
уақытында өнім өндіруге жұмсалған шығындар болса ғана, мұндай ұксастық
мүмкін деп айтуга болады.
Бұл әдісті пайдалану кезінде келесідей көрсеткіштер колданылады: еңбек
ету кезіндегі қанның минуттык көлемі (ҚМК), жүрек соғуының жилігі (ЖСЖ),
ағзаның рефлекторлы реакциясының деңгейі, еңбек ету кезіндегі минуттық дем
алу көлемі, ауаны минуттық пайдалануы, жұмысты орындау кезіндегі
жалпыэнергиялық шығындар және т.б. Бұл көрсеткіштер жұмыс үдерісіндегі
ағзаның жүйке-психологиялық және физиологиялық функцияларын сипаттайды.
Функцияның өзгеруі мен шаршау деңгейінің арасындағы сандық байланысты
анықтау арқылы еңбек қарқындылығының деңгейі жөнінде пікір айтуға болады.
Бұл жайында қарапайым әдістер де бар. Мысалы, Л.Ф. Никулин, нақтылы
өндірістік жағдайдағы, шыняйы қарқындылық деңгейін бағалауда жүрек соғуының
жиілігін неғұрлым парапар көрсеткіш ретінде пайдалануды ұсынады. Ол жұмыс
істеп жатқан ағзаның физиологпялык қарқынының әртүрлі жақтарын (бұлшық ет,
дене қызуы, жүйкенің сезімталдығы және т.б.) сипаттайды. Жұмыс кезінде
жүрек соғуының жиілігі әйелдерде 75-80 согуминутқа, ерлерде 70-75
соғуминутка, сонымен бірге мүмкін деп саналатын жүрек соғысы жиілігінің
физиологиялық шегі 65-100 соғуминутқа тең [55].
Еңбек қарқындылығын өлшеудің психофизиологиялық әдісі көп еңбек етуді,
арнайы білім және осы әдіспен жұмыс стеуге қажет кұрал-жабдықтың болғанын
талап етеді. Психофизиологиялық зерттеулерді жүргізу үшін белгілі бір уақыт
бөліп адамдарды жұмыстан босату керек болады. Жұмыс уақытын бос пайдалануға
мүмкіндік беретін, нашар ұйымдастырылған еңбек үдерісінде қолданылған
психофизиологиялық әдіс еңбек қарқындылығы жөнінде бұрмаланған мәліметтерді
береді.
Әлеуметтік әдіс. Бұл әдіс жұмыскердің шаршау және жұмысқа деген
қабілетінің деңгейі жөнінде сауалнама жургізіп, интервью алу арқылы
акпараттар топтастырып, жұмыскердің жұмысқа деген қабілетін қалыптастыру
және өндірістік шаршау деңгейінің мөлшерін анықтау мақсатында колданылады.
Жұмыскерлер еңбегінің ауырлыгын және қарқындылығын зерттеу үшін
бірқатар жеке және жалпыланған коэффициенттер есептелінеді. Бұл
коэффициенттер жұмысқа деген қабілеттілікті қайта қалыптастыру деңгейін
ескереді. Бұл кезде шаршаудың қандай да бір деңгейін алдын ала сезетін,
жұмыскерлер үлесін сипаттайтын жеке коэффициенттер алынады. Жеке
коэффициенттер екі топка бөлінеді [75].
Бірінші топ - кешкі шаршаудың жеке коэффициенті. Оған жататындар:
1. Ауырлықтың жеке коэффициенті (АЖК), ол келесідей
формуламен есептелінеді:
АЖК = Стш С ,
мұнда: Стш - қатты шаршаған жұмыскерлер саны;
Сз- зерттелген жұмыскерлердің жалпы саны.
2. Бір қалыпты жағдайдың жеке коэффициенті (БЖК)
БЖК = Сәш С,
мұнда: Сәш - әлсіз шаршауды сезінетін жұмыскерлер саны.
3. Жеңіл еңбектің жеке коэффициенті (ЖЕК):
ЖЕК = СжкшС,
мұнда: Сжкш - жұмыстан кейін шаршамайтын жұмыс-керлер саны.
Неғұрлым тиімді жағдай келесідей сипатталады: БЖК = 1,
АЖК және ЖЕК = 0.
Екінші топқа таңғы шаршаудың жеке коэффициенттері жатады.
1. Толық жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЖКЖК):
ТЖҚЖК = СждС,
мұнда: Сжд - шаршауды сезінбейтін, жақсы демалып келген жұмыскерлер
саны.
2. Толық емес жұмыска қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЕЖҚЖК):
ТЕЖҚЖК = Стеж С ,
мұнда: Стеж - жұмыска шаршап келген жұмыскерлер саны.
3. Жұмысқа деген қабілеттіліктің болмауының жеке коэффициенті (ЖҚБЖК):
ЖҚБЖК = СкшС,
мұнда: Скш - қатты жұмыска шаршап келген жұмыскерлер саны.
Толық жұмыска қабілеттіліктің жеке коэффициенті бірге тең болған
сайын, жағдай солғүрлым тиімді болады.
Еңбек ауырлығының жалпы коэффициенті (ЕАЖК) бойынша зерттеліп жатқан
жұмыскерлер жиынтығының еңбектің ауыртпалық жағдайына бейімделу деңгейі
келесідей формуламен есептеледі:
ЕАЖК = ТЖҚЖК - ЖҚБЖК
ЕАЖК +1-ден (еңбек ауырлыгына бейімділіктің төмен болуы - барлық
жұмыскерлер қатты шаршайды) 0-ге дейін (оңтайлы бейімделу) және әрі қарай -
1-ге дейін (жұмыскерлер шаршамайды) өзгеріп тұруы мүмкін.
Жұмысқа қабілеттіліктің орнын толтыру коэффициенті (ЖҚОТ) жұмыскерлер
жиынтығының жұмыс алдындағы жағдайның, жұмыстан тыс уақытта жұмысқа деген
қабілеттіліктің орнын толтыруын сипаттайды:
ЖҚОК = (ТЖҚЖҚ + ТЕЖҚЖК) - (АЖК + БЖК)
ЖҚОК +1-ден - 1-ге дейінгі аралықта болады. Коэффициент шамасы 0-ден 1-
ге тең болуы өткен кезеңдегі еңбек үдерісінде жұмсалған күштін орнын
толтырудың жеткіліксіз деңгейі жөнінде айтады.
Соңғы жалйылама коэффициент - бұл нақты және қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығының I коэффициенті және ол келесідей формуламен анықталады:
I = ЕАЖК ЖҚОК
Бұл коэффициент еңбек уақытындағы жұмыска қабілеттіліктің жоғалу
үдерістері мен жұмыстан тыс уақытта еңбектің қалыптасу үдерісінің
арасындағы қатынасты көрсетеді.
Қоғамдық-сапалық еңбек қарқындылығы I бірге тең болған сайын жағдай
оңтайлы болып есептеледі. Жұмыска қабілеттіліктің орнын толтыру
коэффицентініц кез келген мәнінде (ЖКОТ) еңбек ауырлығының жалпы
коэффиценті (ЕАЖК) нөлге тең болса, онда қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығы I нөлге тең немесе төмен болады. Егер еңбек ауырлығының жалпы
коэффициенті (ЕАЖК) жұмысқа қабілеттіліктің орнын толтыру коэффициентінің
кез келген мәнінде (ЖҚОТ) нөлге тең болса, онда қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығы (I) кез келген мәнге тең болуы мүмкін, ал ол болса жұмыс күші
шығынының жоғары деңгейде екендігін айтады.
Еңбек қарқындылығын әлеуметтік өлшеу әдісі өте қарапайым, қолданбалы
және үлкен шығындарды талап етпейді. Ол жұмыс уақытында зерттеліп
отырғандардың үлкен жиынтығын қамтуға мүмкіндік береді (ақпарат жұмыстың
басында және соңында, сонымен қатар демалу уақытында жиналады). Сонымен
бірге зерттеу жұмыстарының нәтижесі зерттеліп жатқан жұмыскерлердің саны
мен ақпараттарды оңдеу және жинау ережелерін сақтауга байланысты. Аталмыш
әдісті жекелеген жұмыскерлердің жұмысқа қабілеттілігін және
шаршауын зерттеуде қолдануға болмайды. Бұл еңбек қарқындылығының сыцар
жакты сипаттамасын ғана береді.
Экономикалық әдіс. Еңбек қарқындылығын өлшеудің тікелей экономикалық
әдісіне А.А. Пригариннің ұсынған әдісін жатқызуга болады. Мұнда сағаттық
еңбек қарқындылығы келесідей болып есептеледі [59]:
Қ = Т х А х К,
мұнда: Т және А - бір жұмыс козғалысын орындауға керекті жұмыс қарқыны
мен жұмсалған күш;
К - қолайсыз еңбек жағдайында жұмыскердің энергия шығынының артуын
ескеретін коэффициент.
Келесі тікелей әдісті Г.Н. Черкасов және Г.А. Клименко ұсынған. Бұл
әдіс еңбек үдерісінің салыстырмалы сандық көлемін элементтерге бөлуді,
еңбекті шартты бірлікте бағалауды және уақыт бірлігінде, шартты бірлікте
кеткен жалпы еңбек шығынын анықтауды ұсынады.
Тікелей экономикалық әдістер қанагаттанарлық емес, себебі
көрсеткіштерді анықтау әдістемесі күрделі әрі көп күшті талап етеді.
Тікелей әдістерге қарағанда жанама әдістердің тәжірибелік мәні зор.
Оның мәні жұмыс уақытын пайдалануды есептеу арқылы еңбек қарқынының
деңгейін бағалаудан тұрады.
Еңбек қарқындылығын елшеудің жанама әдісіне жұмыс қарқыны бойынша
бағалау әдісі, құрылымдық-талдау әдісі және әлеуметтік-экономикалық үлгі
негізінде бағалау әдісі жатады.
Жұмыс қарқыны бойынша еңбек қарқындылығын бағалау әдісі. Адамның акыл-
ой және дене шығынының біркелкілігі мен өсіңкілік өлшеміне сәйкес келетін
жұмыстың кейбір түрлері бойынша еңбек қарқындылыгын жұмыс қарқыны мен
қозғалыс жылдамдығын бағалау арқылы есептеуге болады.
Бұл әдіс жұмыстың нақты қарқынын ұксас эталондық қарқынмен салыстыруды
үсынады. Эталондық қарқынның мәніне эр түрлі жұмыскерлер қозғалысыныц
мөлшерлі (нормативті) көрсеткіштері жатады, мөлшерлі жұмыскердің жұмыс
қарқынының жалпы шамасы, жұмыстың кейбір түрлерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І КІРІСПЕ
Еңбек өнімділігі мен тауар өндіру тиімділігінің мәні мен мағынасы.
Еңбек мөлшерін анықтау әдістері
ІІ НЕГІЗГІ БӨЛІМ
а) Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық санаттармен және
көрсеткіштермен өзара байланысы және оның түрлері
б) Еңбек қарқындылығының тұрақтандыру факторы және өлшеу әдістері
ІІІ. ҚОРТЫНДЫ
Еңбек үдерісінің тиімділігіне әсер ететін факторлар.
Еңбек мотивациясының түрлері мен мәні. Еңбекақының мәні мен
қағидалары.
КІРІСПЕ
Қазіргі жағдайда кадрлық қызмет кадрлар мен жұмыстың барлығында
ұйымдастырушы және үйлестіруші болуы қажет. Ол құрылымдық бөлімшелерде
кадрлар саясатын жүзеге асыруда бақылаушы функциясын, еңбекақы төлеуді,
жұмыскерлерге медициналық қызмет көрсетуді, ұжымдағы әлеуметтік-
психологиялық жағдайды, жұмыскерлерді әлеуметтік қорғауды кадағалауы керек.
Кәсіпорындағы кадрлық қызметтің тиімділігі оның әрбір құрылымдық
бірлігінің атқаратын функциясының құрымдылығы мен нақтылығына, қызметтің өз
ішіндегі құрылымдық бөлімшелердің өзара байланысқан жұмыстарына, кадрлық
қызметтің кәсіпорындағы техникалық және экономикалық қызметтерінің
жұмысымен тиянақты байланыстарына, қызметті кадрлармен қамтамасыздандыруға
байланысты болады.
Персоналды басқару қызметінің құрылымын жобалау кезінде бөлімнің
құрамында жеке топ құру үшін оның жұмыс көлемі екі-үш адам атқаратын
көлемнен кем болмауы керек.
Кадрлық қызмет оны құрайтын бөлімшелердің (бөлімдер, бюролар)
атқарымдық құрылымын анықтағаннан кейін, әрбір бөлімшелер шешетін
мәселелердің тізімін, олардың функцияларын, ондағы жұмыскерлердің сандық
құрамы мен лауазымдық құрылымын, олардың әркайсысының қызметтіқ
міндеттемелерін, сонымен қатар кадрлық қызмет көлеміндегі және кәсіпорынның
кіріс және шығыс ақпараттары бөлігіндеп басқа да бөлімшелерімен өзара қарым-
қатынасын, кадрлық жұмысты әдістемелік қамтамасыз ету, олардың орындалуын
бақылау және қадағалау функцияларын жүргізу мәселелерін шешеді.
Персоналды басқарудың жаңа қызметтері әдетте кадрлар бөлімі, еңбекті
ұйымдастыру және еңбекақы төлеу бөлімі, еңбекті қорғау мен қауіпсіздік
техника бөлімі және басқа да қызметтердің негізінде құрылады. Жаңа
қызметтердің мәселелері ұйымдағы еңбек ресурстарын басқару жөніндегі іс-
әрекеттерді үйлестіру және кадрлар саясатын орындауда болып табылады.
Осыған байланысты олар өз функциясының көлемін кеңейте бастайды және соның
негізінде таза кадрлық мәселелер еңбек етуді ынталандыру жүйесін құруға,
кәсіби жылжуды басқаруға, дау-жанжалды болдырмауға, еңбек ресурстарының
нарығын зерттеуге және т.б. өтеді.
Бірқатар ұйымдарда кадрлармен жұмыс жүргізугеде персоналды басқару
жөніндегі директор орынбасарының (вице-президенттің) бірыңғай
жетекшілігіндегі барлық бөлімшелерді біріктіретін персоналды басқару жүйесі
қалыптасады.
Персоналды басқару тұжырымдамасы - персоналды басқарудың мәнін,
мазмұнын, мақсатын, мәселелерін, өлшемдерін, қағидалары мен тәсілдерін
түсіну және анықтаудың теориялық-әдістемелік көзқарастарының жүйесі,
сонымен қатар, ұйымның нақты жағдайларда әрекет ету тетігін қалыптастырудың
ұйымдастырушылық-тәжірибелік тәсілдері. Оған жататындар:
- персоналды басқарудың әдістемесін жасау (басқару объектісі ретінде
ұйымның персоналының мәнін қарастыру, ұйымның мақсатына, персоналдарды
басқару тәсілдері мен қағидаларына сәйкес жеке тұлғалардың мінез-құлқын
қалыптастыру үдерісін қарастыру); персоналды басқару жүйесін қалыптастыру
(персоналды басқарудың мақсаттарын, функцияларын, ұйымдастырушылық
кұрылымын қалыптастыру, басқарушылық шешімдерді жасау, қабылдау және
орындау үдерістерінде жетекшілер мен мамандардың тікелей және жанама
байланыстарын қалыптастыру); персоналды басқару технологиясын жасау
(персоналды жалдау, іріктеу, қабылдау, кәсіби бағыт беру және дағдыландыру,
окыту, оның іскерлік бағытын, кәсіби-қызметтік жоғарылауын басқару, еңбек
мотивациясының ұйымдастырылуы, келіспеушіліктер мен түсініспеушіліктерді
басқару, ұйымның әлеуметтік
дамуын қамтамасыздандыру, персоналдарды жұмыстан босату, кәсіподақтар мен
жұмыспен камту қызметінің өзара әрекет етуі).
Нарыққа өту кезінде иерархиялық (сатылық) басқарудан бірте-бірте
нарықтық өзара қарым-қатынастарға, экономикалық тәсілдерге негізделген
меншіктік қатынастарға өту өте баяу жүре бастайды. Сондықтан,
кұндылықтың артықшылығын көрсететін бір беткейлі жаңа тәсілдер жасау қажет.
Ең бастысы ұйым ішінде - жұмыскерлердің, ал сыртында - өнімді
тұтынушылардың барын түсіну қажет. Жұмыс істеушінің санасын бастыққа емес
тұтынушыға; ысырапшылыққа емес таза табысқа; ойланбай орындау емес,
жаңалықты жақсы көретін қызметкерге бұрып, салауатты экономикалық ойға
негізделген әлеуметтік мөлшерлерге өту қажет. Билік мәдениет пен нарыққа
орын бере отырып, екінші орынға көшуі тиіс.
Адам ресурстарын басқару тұжырымдамасының шеңберінде персонал
негізгі капиталға теңестіру кұқығына ие, және оған жұмсалған шығын ұзақ
мерзімді инвестиция ретінде қарастырылады; кадрлық жоспарлау өндіріспен
үйлеседі және қызметкерлер корпоративтік стратегиялардың объектісі болады;
еңбекті топпен ұйымдастыру белсенді енгізіледі, сондықтан да бар күш
команда кұруға, адамдардың қабілеттілігін қалыптастыруға бағытталады;
кадрлық қызметтер ұйымдастырушылық және талдау-сараптау мәселелерін шешеді,
сонымен қатар, компанияда қызметкерлердің меңгеруін жеңілдету мақсатында
бөлімше жетекшілеріне қолдау көрсетіледі.
Персоналдарды басқару тұжырымдамасының ұлттық нақышы бар деп
есептелінеді. Мысалы, АҚШ-та ол прагматикалық түрде: адам сақтықпен
қарайтын және салымдарын толық қайтара алатын ресурс есебінде
қарастырылады, ал Жапонияда адам тек ресурс қана емес, сонымен бірге өз
бетінше құндылық; бұл жерде корпоративтік мәдениет пен ұйымдастырушылық
бағалылықтардың рөлі айтарлықтай жоғары. Қазақстанда персоналдың өзінің
нағыз тұжырымдамасына әлі қолы жеткен жоқ, бірақ отандық дәстүрлі
көзқараста әрбір персоналды өгей бала түрінде қалыптасқан.
Экономика - бұл қоғам қажеттілігін толық қанағаттандыру үшін шектелген
ресурстарды тиімді пайдалану жөніндегі ғылым.
Қоғамның материалдық қажеттіліктері шексіз болғандықтан, оларды толық
канағаттандыруды мүмкіндігінше барлық қорларды неғұрлым тиімді пайдалану
арқылы қамтамасыз етуге болады. Осылайша, экономика - бұл ең алдымен
тиімділік жөніндегі ғылым. Экономикалық тиімділік шығын-өндіру деген
мәселеден тұрады.
Өндіріс тиімділігі - бұл пайдалы нәтиже мен өндірістік үдеріс
факторлары шығындарының арақатынасы.
Өнімділік дегеніміз қазіргі экономикалық теорияда, сөздің кең
мағынасында бір жағынан, өнім және қызмет түріндегі тауарлар көлемін,
екінші жағынан, сол өнімдерді шығаруға кеткен шығындардың арақатынасын
түсінуге болады. Оған өндірістің барлық факторлары ықпал ететін
болғандықтан, кейде оны көп факторлы өнімділік деп атайды.
Ұзақ мерзімді кезеңде тауар көлемі мен оны шығаруға кеткен шығындардын
ара қатынасының өсуі тек технологиялық, энергетикалық, материалдық және
қаржылық ресурстарды ғана жақсы пайдаланғандықты емес, сонымен қатар еңбек
ресурстарын да жақсы пайдаланғандықты білдіреді, яғни бұл экономиканың
жоғары деңгейде дамып келе жатқанын көрсетеді. Ал қысқаша кезеңде мұндай
арақатынастың дамуы өмір деңгейі мен сапасының дамуын көрсетпейді, яғни
экономикалық дамудың әлеуметтік кұрамының өсуін көрсетпейді.
Тауар көлемі мен оны шығаруға кеткен шығындардың арақатынасының азаюы,
тек экономикалық кұлдырауды ғана емес, сонымен қатар әлеуметтік кұлдырауды
да білдіреді.
Р = Стар х Нуақ,
мұнда: Р - берілген өнімнің, операцияның бағалануы (теңгедана);
Стар - еңбекақы тарифінің мөлшері (егер уақыт бірлігіне 1 сағат
алынса, онда ол теңге сағат болып өрнектеледі);
Нуақ - өнім немесе операция өндірісінің уақыт мөлшері (уақыт
бірлігінде ол сағатдана арқылы өрнектеледі).
Сәйкесінше, берілген жұмыстың барлық көлемі үшін еңбекақы шамасын
келесідей түрде өрнектеуге болады:
3жосп = р х п,
мұнда: Зжосп- еңбекақы коры;
р - бағасы;
n - берілген өнімнің немесе еңбек операциясы бірлігінің саны.
Жұмыскер энергиясының шығыны - дене және жүйкелік шығындар, бүгінгі
күнде олардың шамасын өлшеуге оншалықты мән берілмейді. Оларды анықтау,
басқаша айтқанда, еңбектің ауырлығын анықтау үшін қарқындылық деңгейі
қолданылады. Осылайша өндірістік орта жағдайының (санитарлық-гигиеналық,
эстетикалық және жұмыстың басқа да жағдайы), оны мөлшерлеудің сапасы мен
деңгейінің (шу, температура, шаң, жарық мөлшерін сақтау, бекіту және т.б.)
жұмыскерге әсері бағалануы мүмкін.
Бірақ еңбектің қарқындылығын кешенді бағалаудың жеткілікті дамыған
әдістемелік базасы жоқ және, сәйкесінше, қазіргі нарықтық экономика
жағдайында тәжірибеде қолданылмайды.
Кез келген жұмыстың еңбек мөлшері жұмыс үдерісінің жекелеген
элементтерін орындауға жұмсалатын жұмыс уақытының шығынын анықтау арқылы
белгіленеді. Сондықтан жұмысқа белгілі бір шапшаңдық пен ырғақ бере отырып,
еңбек мөлшері оның қауырттылык деңгейін өрнектейді. Жұмыс күрделілігі
бірдей болғанда, бірдей құрал-жабдықтар пайдаланылғанда, бірдей техникалық
және басқа да еңбек жағдайлары болғанда, уақыт мөлшерінің немесе өнімділік
мөлшерінің айырмашылығы еңбек қарқындылығындағы ерекшелікті білдіреді.
Жұмысқа берілген уақыт мөлшерінің аздығы уақыт бірлігінде жүйкелік энергия
мен дене энергиясының үлкен қарқындылығын, тығыздылығын, шығындарының көп
екенін көрсетеді.
Бағаны қалыптастырудың нарықтық заңына, жұмыстың күрделілігіне қарай
еңбек мөлшерінің азаюына байланысты тарифтік мөлшер тікелей парапар өсуі
керек. Уақыт бірлігінде жұмсалатын жұмыс күшінің бағасы сол уақыт
бірлігінде энергетикалық өрнектегі шығын артқан сайын өсуі тиіс. Осылайша,
тарифтік мөлшер қандай да бір нақты кәсіпорында еңбекақыны ұйымдастырудағы
еңбек күрделілігін ғана емес (жұмыс разряды), оның қауырттылық деңгейінде,
жалдамалы жұмыскерлердің уақыт бірлігіндегі энергия жұмсау шамасын да
ескеруі қажет. Жұмыстың сол күрделілігіндегі уақыт мөлшері аз болған сайын,
ол кымбат тұрады.
Нақты жағдайда, еңбек (уақыт) мөлшерін анықтау кезінде еңбек
қарқындылығының әдетте қоғам деңгейіне сәйкес өзгермейтін орташа шамасы
алынады. Өмірде жеке кәсіпорындарда еңбекақыны есептеу кезінде ол
ескерілмейді.
Белгілі жұмыс көлемін орындау үшін керек еңбек шығындарын өлшеу ең
ақырында, белгілі бір мамандыктың орташа қарқындылықта еңбекті орындауға
жұмсаған жұмыс уақытын өлшеуге әкеліп соқтырады.
Еңбек мөлшерін анықтау еңбек операциясының кұрылымы, жұмыс уақытының
шығындары мен еңбек әдістері жөніндегі ақпараттардың негізінде жүзеге
асырылады. Мөлшердің негізделуі еңбек мөлшерін анықтау нәтижесінің дәлдігі
болып табылады.
Еңбекті мөлшерлеу талдау (аналитикалық) немесе жиынтық әдістермен
орындалады.
Еңбекті мөлшерлеудің талдау әдістеріне сәйкес еңбек мөлшері еңбек
операциясының немесе жұмысының жекелеген кұрамдас бөліктері бойынша уақыт
шығынының синтезі негізінде анықталады. Сонымен қатар, еңбек операциясының
(жұмысының) кұрамдас бөліктерге талдау болып бөлінуі жүзеге асырылады және
әрбір жеке элементтің ұзақтығын негіздеу қарастырылады. Қолданылатын
техниканың барлық мүмкіндіктерін пайдалану деңгейі; жұмыс орнын ұйымдастыру
деңгейі; тізбектілігі, еңбек тәсілінің ұтымдылығы; психофизиологиялык
факторлардың әсері, оның ішінде санитарлык-гигиеналық жағдайлар және тағы
басқалары ескеріледі.
Техникалық негізделген еңбек мөлшері осылайша есептеледі. Олар еңбек
бойынша нормативтерге негізделген. Уақыт сияқты мөлшерлеудің мұндай
көрсеткішіне сәйкес бірінші мен екіншінің арасындағы айырмашылық еңбек
операцияларын (жұмыс бірлігін) жекелеген әрекеттерге бөлу деңгейінен
тұрады.
Еңбек бойынша негізгі нормативтерге - еңбек (жұмыс күші) шығындарының
нормативтерін жаткызуға болады, ал көмекшіге - құрал-жабдықтың (жұмыстың)
жұмыс істеу және қызметкерлердің регламенттелінген үзілістерінің
нормативтері жатады.
Жеке еңбек шығындарының нормативтері уақыт және сан нормативтері болып
екіге бөлінеді.
Уақыт нормативі - бұл бір жұмыскерге еңбек үдерісінің жекелеген
элементін орындау үшін бекітілген уақыт аралығы. Осылайша, еңбек үдерісі
өнімді дайындаудан, құрал-жабдыққа немесе кұрылымдық бөлімшелерге қызмет
көрсетуден тұрады. Еңбек үдерісінің элементі ретінде қозғалыс, тәсіл немесе
олардың кешені болуы мүмкін. Сәйкесінше, аз немесе көп бөлшектелінген
немесе, керісінше, іріленген уақыт нормативтеріне бөлінеді. Неғұрлым
бөлшектелінген уақыт нормативтері көбінесе ірі сериялы өндірістерде
қолданылады. Егер еңбек әрекетін қарапайым қозғалыстарға саралау керек
болғанда, еңбекке микроэлементті мөлшерлеуді қолдануға болады. Ұсақ сериялы
бірлік өндірісі үшін өзара байланысты еңбек қозғалыстарын, тәсілдер
кешеніне анықталған, іріленген уақыт нормативтерін қолданған жөн.
Сан нормативтері - бұл белгілі бір уақыт ішінде берілген жұмыс
көлемін немесе бірлігін орындау үшін қажет мамандығы бар кәсіби құрамдағы
жұмыскерлер тобының саны. Құрал-жабдық жұмысының режимдік
нормативтері - бұл кұрал-жабдықтың неғұрлым көп мақсатка сай колданылуын
қамтамасыз ететін оның жұмысының режимдік көрсеткіштерінің кешені. Олар
жұмыскер еңбегінің мөлшерін анықтап, машина уақытын есептеу үшін қажет.
Машиналық (аппараттық) уақыт - бұл станокты берілген режимге сәйкес
пайдалану, жұмыскердің машинаның жұмысына тек карап отыру арқылы өндірістік
үдеріске өзінің ықпалын шектеу мүмкіндігі болатын уақыт. Бұл уақыт кезінде
өндірістік үдерістің негізгі операциясынан басқа операциялар мысалы көмекші
сипаттағы өлшеу, бекіту сияқты операциялар да орындалуы мүмкін.
Регламенттелінген үзілістер уақытының нормативтері - бұл жеке
қажеттілікке, жұмыскерлердің қауырттылығын азайтуға арналған үзіліске,
сондай-ақ кұрал-жабдықтарды пайдаланудың техникалық талаптарына (яғни
құрал-жабдықтардың қызмет ету тәртібінің норматнвтеріне) негізделген
үзілістерге керек уақыт аралығы.
Еңбекті талдау әдісі арқылы мөлшерлеуде қажеттілігіне қарай еңбек
үдерісін ұйымдастыруды жетілдіру және өндірісті толығымен ұйымдастыру
шаралары жүргізілуі мүмкін. Нақты мәліметтерді алдын ала зерттеу алынған
нормативтерді салыстырған кезде техникалық-технологиялық мүмкіндіктерді
пайдалану мен жұмыс орнын ұйымдастыруды тиімді ету, жұмыскердің
айналасындағы психофизиологиялық ортаның ықпалын жақсарту, еңбек және
демалыс тәртібін жетілдіру және т.б. жоспарланады. Мұның барлығы еңбек
мөлшерін қайта жасау арқылы еңбек өнімділігінің өсуіне ықпал етеді. Еңбекті
мөлшерлеудің талдау әдістері талдау-зерттеу және талдау-есептеу әдістері
болып екіге белінеді. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық еңбек
үдерісінің жекелеген элементтерін орындауға жұмсалатын уақыт шамасын
анықтау тәсілінен тұрады.
Талдау-зерттеу әдісі - бұл жұмыс орнында зерттеу және талдау арқылы
еңбек операциясының элементтеріне, сондай-ақ бүкіл операцияны орындауға
жұмсалатын уақыт шығынын анықтайтын әдіс. Бұл жағдайда уақыт шығындары
арнайы зерттеудің нәтижелерін тексеру жолымен немесе нақты уақытын белгі
бір мезгілде байкау арқылы анықталады. Соңғысы өзінің атын кездейсок таңдап
алған атауы бір уақыт шығындарын кадағалауды жүзеге асыратын әдістемелік
талаптардан туындаған.
Уақыт нормативтерін есептеу үшін қажетті әдістер: хронометраж, жұмыс
күнінің суреттемесі немесе фотохроно-метраж тәсілдері кеңінен колданылады.
Мөлшерлеу тәжірибесінде өзін-өзі суреттеу сияқты қадағалау тәсілі бар.
Олардың арасындағы кағидалық-әдістемелік сипаттамалардың айырмашылығы
жоқтың қасы, бірақ оларды ерекше колдану шеңбері мен бағыты өмірде жақсы
қалыптасқан.
Хронометраж - бұл жұмыстың (жұмыс операциясының) ұзақтығын, яғни оның
тұрақты қайталанатын элементтерін зерттеу және өлшеу мақсатында жұмыстың
орындалуын кадағалау түрі.
Жұмыс күнінің суреттемесі - жұмыс күнінің ауысымында немесе оның
бөлігінде жұмыс уақытында мүмкін болатын уақытты жоғалту мен олардың
себептерін анықтау мақсатында еңбекті қадағалау түрі.
Фотохронометраж - бұл жұмыс күнін зерттеуде хронометраж және жұмыс
күні суреттемесін аралас түрде пайдалану.
Талдау-есептеу әдісі - бұл құрал-жабдықтар жұмысы режимінің
нормативтері мен уақыт нормативтерін, сондай-ақ белгілі ұйымдастырушылық-
техникалық жағдайда жұмыс көлемін уақыт шығынының тәуелділік формуласы
негізінде есептеу жолымен барлық операцияларға және еңбек операцияларының
элементтеріне кететін уақыт шығынын анықтайтын әдіс.
Мөлшерлеудің бұл әдісі алдыңғыларға қарағанда мамандардан тікелей
жұмыс орнында еңбек үдерісін зерттеу және кадагалауды талап етпейді,
сондықтан оған көп еңбек қажет емес. Бірақ, ол әр түрлі кәсіпорындар мен
бөлімдерде өндірістін ұқсас немесе тұрпатты ұйымдастырушылык-техникалық
жағдайы үшін мөлшерлеудің орташа сипатын болжайды және ол оншалыкты дәл
емес, сондықтан жеке адамдардың еңбек мөлшерін анықтауда колданылмайды.
Жұмыс орны - бұл жұмыскерлер тобы немесе бір жұмыскер арқылы
белгілі бір жұмысты орындауға арналған кәсіпорынның кеңістік жері.
Жұмыс орнын аттестациялау - бұл кәсіпорында бекітілген мөлшерлердің,
сондай-ақ алдыңғы тәжірибенің және кұрал-жабдықтар мен қызмет көрсету
көрсеткіштерінің сәйкестігін кешенді бағалау. Жұмыс орнын аттестациялау
нәтижесінде жұмыс орнындагы өнімділік, оның әлеуетінің деңгейін жоғарылату,
еңбек өнімділігінің артуы анықталуы мүмкін.
Еңбектің талдау әдісі еңбекті мөлшерлеуде, жұмыс орнын ұйымдастыруда
кеткен кемшіліктерді жоюға мүмкіншілік береді.
Жалпы, жиынтық әдіске қарағанда мөлшерлеудің талдау әдістері неғұрлым
жоғары дәлдікте еңбек мөлшерін табуды қамтамасыз етеді, сондықтан еңбек
операциясы жаппай сипатта өтетін көп топтамалы (көп сериялы) өндірісте
негұрлым тиімді болады. Еңбекті мөлшерлеудің жиынтық (тәжірибелік-
статистикалық) әдісі - бұл еңбек операциясын элементтерге бөлмей толығымен
еңбек мөлшерін болжайтын әдістер.
Жиынтық әдістермен еңбекті мөлшерлеуде еңбек тәсілдерінің тиімділігі
және жекелеген әрекеттері арнайы зерттелмейді. Еңбек мөлшерін анықтаудың
жиынтық әдістері тәжірибелік, статистикалық және салыстырмалы әдістер болып
бөлінеді.
Тәжірибелік әдіс - мөлшерлеушілердің жеке тәжірибесінің негізінде
бекітілетін мөлшерде қарастырады.
Статистикалық әдіс - өткен жылдағы осындай жұмыстарға жұмсалған
шығындар жөніндегі есептемелік-статистикалық мәліметтер бойынша еңбек
мөлшерін бекітуді ұсынады.
Еңбек мөлшерін бекітудің салыстырмалы әдісі - бұрын орындалған және
ұқсас еңбек операциясы бойынша жұмыс көлемі мен күрделілігін салыстыру
арқылы жаңа мөлшерді бекітуді қарастырады.
Талдау-зерттеу әдісіне қарағанда еңбекті мөлшерлеудің жиынтық әдісі
еңбек өнімділігінің өсу жолдарын табуда және оның кәсіпорында немесе
өндірістік бөлімшеде өсуіне аз ықпал жасайды деп есептеледі.
Нақты нарықтық экономикада еңбек мөлшерін анықтау мен жетілдіру
қезінде, еңбекті мөлшерлеу әдістерін катаң жеке болу әрқашан тиімді
болмайды. Кейбір жағдайларда кәсіпорындар еңбектің кейбір мөлшерлерін
анықтауда және сәйкесінше әртүрлі әдістерді біріктіру негізінде еңбек
мөлшерін белгілей алады.
НЕГІЗГІ БӨЛІМ
Еңбек үдерісін өндіріс факторы ретінде зерттеу кезінде шығындар мен
жұмыс күшінің жұмсалу қарқындылығын өлшеу, оның өндіріс көлемі мен іс-
әрекетінің тиімділігін, адам ағзасының физиологиялык функциясына ықпалын
анықтау маңызды мәселе болып тұр.
К. Маркс еңбек қарқындылығы теориясын біршама толық дамытты және ол
біздің елімізде еңбек шығынының санын анықтау саласында зерттеудің
әдістемелік базасы болды. Маркс еңбек шығынының санын жұмыс уақыты
шығындарымен өрнектеді. Егер еңбек шығындарын жұмыс уақытының ұзақтығымен
қарастыратын болсақ, онда уақыт кезеңінің ұзақтығы бірдей жұмыс істейтін
жұмыскердің еңбек мөлшері әркашан бірдей болады. Сонымен бірге олардың
әркайсысы өз жұмыс күшін қандай қарқындылықпен жұмсағандығы маңызды емес.
Еңбектің жеке қарқындылығындағы айырмашылықтарды есепке алу күрделілігіне
карамастан, еңбек шығынын тұрақты және кешенді өлшеу қажеттілігі, еңбек
шығынын жұмыс уақыты шығындарымен өлшеу идеясы болғанын растауға болады.
Қазіргі заманғы теория мен тәжірибеде жұмыскердің еңбек шығыны
еңбектің қарқындылығымен және ұзақтығымен (экстенсивті құралы) анықталады.
Еңбектің ұзақтығы еңбек туралы заңмен шектелген жұмыс уақыты кезеңімен,
сондай-ақ адам ағзасының психофизиологиялық мүмкіндіктерімен сипатталады.
Өз кезегінде, еңбек қарқындылығы еңбек деңгейімен сипатталып, уақыт
бірлігіндегі еңбек шығынының мөлшерімен анықталады. Жалпы бұл
тәуекелділікті келесідей етіп жазуға болады:
ЕҚ = ЕШУШ,
мұнда: ЕҚ- еңбек қарқындылығы;
ЕШ - еңбек шығыны;
УШ - уақыт шығыны.
Еңбек шығынының экстенсивті және қарқынды құрамының арасындағы өзара
байланысты келесідей етіп сипаттауға болады. Үздіксіз еңбек үдерісі ұзақ
болған сайын жұмыскер қатты шаршап, жұмыс уақытының соңында қабілеті
төмендейді және керісінше, егер жұмыс күнінің ұзақтығы азайып, бос уақыт
көбейсе уақыт бірлігіндегі өнім қарқындылығы өседі. Қазіргі еңбек
мазмұнының өзгерісі еңбек шығыны түсінігін де өзгертеді. Жаңа техниканы,
технологияны өндіру заттың энергетикалық шығындарын төмендетеді: өндірісті
автоматтандыру мен механикаландыру деңгейі жоғары болса, жұмыстың ауырлығы
да төмендейді, сәйкесінше, жұмыскердің шаршау деңгейі де төмен болады.
Әдетте, еңбек шығармашылық және әртүрлі сипатта болады, соның нәтижесінде
жұмыскер жұмыстан қанағат алады. Сонымен бірге автоматтандырылған құрал-
жабдықты пайдалану жұмыскердің жедел реакциясын, дәлдігін, қабылдау
қабілетін, ақпараттың үлкен көлемін сақтау және біреуге беру қабілетін
талап ете отырып, осы құрал-жабдық жұмысының жеделдігінің жоғары болуы
есебінен жұмыскердің жүйке-ойлау жүктемесін арттырады.
Еңбек шығыны түсінігінің шегінде еңбек қарқындылығының сапасы
құрамдас ретінде қарастырылады. Еңбек сапасы оның тек күрделілігімен ғана
емес, еңбек қарқындылығының белгілі бір деңгейімен де сипатталады.
Қарқындылықтың нақты деңгейі тиімді мәніне неғұрлым жақын болған сайын,
еңбек сапасы солғұрлым жоғары болады.
Тиімді еңбек қарқындылығы - ғылыми-техникалық серпілістің, өндіргіш
күштің даму ықпалымен өзгеретін тарихи санаты. Оның деңгейі өндірістік
қызметтің басты мақсатына жетуді, қажетті нарықтык сұранысты неғұрлым толық
канағаттандыруды, өнімнің бәсекеге қабілеттілігінің сәйкес деңгейін және
жұмыскердің тек еңбек жолындағы жан-жақты дамуын ғана емес, сонымен қатар
жұмыстан тыс (жұмыскердің білім, мәдениет деңгейін арттыруға, балалар
тәрбиесі, қоғамдық міндеттерді орындау және т.б.) дамуын қамтамасыз етуі
керек.
Еңбек қарқындылығының тиімді деңгейі төмендегілерді болжайды:
өндіріс қорлары мен жұмыс уақытын өнімді және толық пайлалану;
жұмыскерлердің тиімді жұмысбастылығы;
жұмыскерлер ағзасының мүмкіндіктері мен технологиялық үдерістің
ерекшеліктеріне негізделген еңбек тәсілі мен жұмыс қозғалысын орындаудың
тиімді жылдамдыгы;
өндірістік операцияны орындаудың тиімді тәсілі мен әдістері;
жұмыскерлердің тиімді еңбек қарқындылығын анықтайтын колайлы еңбек
шарттары; жұмыскерлердің әлеуетті мүмкіндігін тиімді пайдалану.
Өндіріс тиімділігін арттыруда еңбек қарқындылығының әдеттегі деңгейінен
ауытқуына әсер ететін нақты себептерді жоюдың үлкен маңызы бар. Тиімді
еңбек қарқындылығына сәйкес келмейтін өндірісті және еңбекті
ұйымдастырудын, жоспарлаудың төмен сапасы, өндірістің техникалық деңгейін
канағаттандырмайтын еңбек жағдайлары мен жұмыстар және т.б. осыған себеп
болуы мүмкін
Бірақ, тиімді еңбек қарқындылығының деңгейі қызметкерлер үшін дене
кұрылысына және ой-өріс қабілетіне сәйкес жоғары немесе төмен болуы мүмкін,
сондықтан әр түрлі санаттағы жұмыскерлер үшін көбінесе әйелдер, мүгедектер,
жас жеткіншектер мен қарт адамдар үшін, сондай-ақ ауыр, тартымдылығы төмен
немесе қауіпті жұмыспен айналысатындар үшін еңбек қарқындылығының
жекеленген мөлшерін бекіту қажет. Еңбек қарқындылығының басқа экономикалық
санатымен нақты өзара байланысы бар және ол еңбек өнімділігі, өндіріс
көлемі, өнім сапасы, өнім бірлігінің өзіндік кұны және т.б. сияқты маңызды
экономикалық көрсеткіштерге тікелей ықпал етеді.
Қарқындылық және еңбек өнімділігі - өзара байланысты және өзара
негізделген экономикалық санаттар. Бұлардың өзара байланысы оның екеуінің
өндіріс көлемінің артуында нақты байқалады. Қол жеткізілген еңбек
өнімділігінің денгейі мен оның қарқындылығының деңгейі арасындағы
арақатынас көрсеткіштердің өзгеру қатарындағы экономикалық-әлеуметтік
немесе басқа да себептерге байланысты әр түрлі бағытта болғанымен оларды
объективті шама деп атау керек.
Қарқындылық енбек мөлшерін анықтаса, өнімділік еңбектің сапасы мен
мазмұнын сипаттайды және ол бірінші кезекте еңбек тиімділігін, қоғамдық
қажеттілікті қамтамасыз ету қабілетін түсіндіреді.
Олардың арасындағы айырмашылық - еңбек өнімділігі бүгінгі жұмсалған
еңбек пен өткенде пайдаланылған еңбектің тиімділігін анықтайды, қарқындылық
тек бүгінгі жұмсалған еңбек санаты болып табылады. Техникалық серпілістің
мүмкіндігі мол болғандықтан, еңбек өнімділігінің өсімі шексіз болады. Еңбек
қарқындылығы жоғарылауының катаң шектеулері болады және ол бүгінгі
жұмсалған еңбек ерекшеліктерін өрнектеп, адамның психофизиологиялық
мүмкіндіктерімен, әлеуметтік шартпен, өндірістік қатынаспен, өндіргіш
күштің даму ерекшеліктерімен анықталады. Қысқа мерзімде еңбек
қарқындылығының тиімді деңгейден жоғары артуы еңбек өнімділігінің өсуіне
әкеледі, бірақ әрі карай өнімділік деңгейі сөзсіз төмендейді. Мұндай
төмендеу еңбек шығынының өсу қарқыны өндірілетін өнімнің өсу қарқынынан
жоғары болғанда орын алады.
Өнімнің саны мен еңбек қарқындылығы деңгейлерінің өзара байланысын
талдау кезінде осы көрсеткіштер арасындағы тікелей тәуелділікті ескеру
қажет, яғни еңбек шығыны немесе қарқындылығы артқан кезде, өнім саны да
көбейеді. Бірақ еңбек қарқындылығының өсуі тиімді деңгейден артып кетсе,
әсіресе ұзақ мерзімді кезеңде, психофизиолориялық шектеулердің әсерінен
өнім көлемінің өсу қарқыны төмендеуі мүмкін. Тиімді еңбек қарқындылығынан
жоғары өндірілген өнім өндірісінің өсуі тұрақсыз және уақытша сипатта
болады. Еңбек шығынының шамадан тыс артық болуы жұмыс күшінің шығынын
көбейтіп, кәсіби аурулардың, жарақаттанудың жиілеуіне әкеледі, ал ол еңбек
өнімділігі мен өнімнің сапасы төмендетеді, нәтижесінде өнімнің ақауы
көбейеді.
Өнім бірлігінің өзіндік құны мен еңбек қарқындылығы арасындағы өзара
байланыс келесідей заңдылықтарда көрінеді: тиімді деңгей шегінде нақты
қарқындылық артса, өзіндік күн төмендейді, өйткені еңбек өнімділігі өседі.
Сонымен бірге шартты-тұрақты шығындар немесе жұмысбастылар санының
үнемделуі есебінен белгілі бір экономикалық нәтижеге қол жеткізіледі. Еңбек
қарқындылығының өсуіне қарамастан, еңбек шығыны да, еңбекақы деңгейі де
өзгеріссіз калады. Тәжірибеде мұндай жағдай бос шығындар мен жұмыс
уақытында өнім шығармайтын шығындарды жою кезінде, жұмыскерлердің тиімді
жұмысбастылығын қамтамасыз еткенде, жұмысты орындау әдісі мен амалдарының
тиімділігін арттыруда, еңбек жағдайын жақсартқанда көрінеді. Тиімді
деңгейден нақты еңбек қарқындылығының артуы жұмыс күшінің шаршауын азайту
үшін косымша шығынды талап етеді, сәйкесінше өнім бірлігінің өзіндік
құнының артуына әкеледі.
Осылайша, еңбек қарқындылығы көрсеткіштерінің басқа экономикалық
көрсеткіштермен өзара байлынысын талдау, бағалау уақытын ескере отырып,
деңгейдің тиімді болғанын қарастыру керек, сондай-ақ еңбекті
механикаландыру деңгейі де ескерілуі қажет. Өйткені бұл көрсеткіштің еңбек
қарқындылығы деңгейінің өзгерісіне ықпалы бірдей болмайды.
Еңбек қарқындылығы белгілі бір нышан бойынша жіктелінеді. Қазіргі
заманғы жағдайда жеке еңбек қарқындылығына қызығушылық жоғары, ол
субъективті және шынайы факторлардың әсеріне байланысты. Жұмыскерлер тобы
бойынша есептелген еңбек қарқындылығының деңгейі оның орташа деңгейін
қалыптастырады. Мұндай орташа деңгей барлық халық шаруашылығындағы сала,
кәсіпорын, өндіріс, цех бөлімше жұмыскерлерінің еңбек қарқындылығын
сипаттайды. Еңбек қарқындылығының орташа деңгейі тауар нарығының бір
сегментін алатын кәсіпорындар жиынтығында олардың әрқайсысының бәсекеге
қабілеттілігін бағалау белгісі болып табылады.
Қоғамдық қажетті еңбек қарқындылығы - бұл өндіргіш күштің даму
деңгейіне сәйкес келетін еңбек қарқындылығының орташа деңгейі. Бірақ,
қазіргі жағдайда қоғамдық-тиімді немесе тиімді еңбек қарқындылығы
түсініктерінің мәні зор. Кәсіпорынның қарқындылықтың орташа деңгейіне қол
жеткізумен негізгі еңбек және өндіріс қорларын неғүрлым тиімді пайдалануы
оның нарықта түрақты жағдайда болуына мүмкіндік береді.
Тиімді қарқындылық деңгейі, қызмет етіп жатқан жұмыскерлердің
нормативтері мен жұмыс уақыты шығындарының мөлшері заттық, жүйке
энергиясының көмегімен анықталады әрі маркетингтік, экономикалық,
техникалық, психофизиологиялық және әлеуметтік көрсеткіштері ескеріледі.
Маркетингтік және экономикалық көрсеткіштер - еңбек қарқындылығының
деңгейін бағалау үшін негізгі өлшемдер болып табылады. Ал қалған басқа
көрсеткіштер бағынышты рөлді ойнайды, яғни қарқындылық деңгейі нақты
өндірістік, ұйымдық-техникалық жағдайларды ғана ескеріп қана қоймай,
керісінше еңбекті, өндірісті және басқаруды ұйымдастыруды қамтамасыз ететін
қарқындылықтың өндірістік мақсатты деңгейіне бағытталады.
Оңтайлы еңбек карқындылығы - бұл қажетті шектеулерді сақтай отырып,
кұрал-жабдықтар шығынын азайтуға мүмкіндік беретін уақыт бірлігіндегі еңбек
мөлшері.
Тәжірибеде пайдалану мақсатында жоспарлы және нақты еңбек
қарқындылығын ажырата білу қажет. Жоспарлы еңбек қарқындылығы жоспарланған
уақыт бірлігіндегі жұмыскерлердің еңбек шығындарымен белгілі бір уақыт
мерзімінде анықталады. Оның деңгейі тиімді еңбек қарқындылығының деңгейіне
жақын болуы керек, бірақ белгілі бір жағдайда одан жоғары болуы да мүмкін.
Нақты еңбек қарқындылығы уақыт бірлігіндегі нақты еңбек шығындарын
сипаттайды және өткен уақыт мерзімінде оралымды есептеу мәліметтері бойынша
анықталады. Ол нақты ұйымдық-техникалық және әлеуметтік деңгейге байланысты
болады.
Уақыт бірлігінің ұзақтығына карай еңбек шығынынын мөлшеріне қатысты
мезеттік, сағаттық, күндік, айлық, жылдық еңбек қарқындылығы шамаларын
ажыратуға болады.
Еңбек қарқындылығы мәселесін зерттеу онын деңгейінің өзгеруіне әсер
ететін факторларды анықтауды қамтиды. Еңбек қарқындылығына ықпал ететін
факторлардың топталуы еңбек қарқындылығының деңгейін белгілеуге ғана емес,
сонымен бірге оның себептерін түсінуге мүмкіндік береді және ол өндіріс пен
еңбек тиімділігін арттыруға бағытталып пайдаланылады. Ықпал ету олардың
әрекет етуіне қажетті шығындардың деңгейі бойынша жекелеген факторлардың
ерекше айырмашылықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
Еңбек қарқындылыгын тұрақтандыратын факторлардың неғұрлым жалпыланған
саралануы үш негізгі топтан тұрады және келесідей болады:
Табиғи-биологиялық факторлар.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар.
Техникалық-ұйымдастырушылық факторлар.
Табиғи-биологиялық факторларға жынысы, жасы, денсаулық жағдайы,
физикалық дамуы, денешынықтыру және ақыл-ой деңгейі, шыдамдылығы және
жұмысқа қабілеттілігі жатады.
Әлеуметтік-экономикалық факторлар екі топтан тұрады: әлеуметтік-
тұрмыстық және әлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайы. Әлеуметтік-тұрмыстык
факторлар жұмыскерлердің өмір сүру деңгейі мен қалпын, денсаулык сақтау
деңгейін, сондай-ақ аурудың алдын алуын, медициналық қызмет көрсету
деңгейін, тұрғын үймен және тұрмыстық инфрақұрылымның басқа да
элементтерімен, көлікпен қамтамасыз етілу деңгейін камтиды (тұрғын үйдің
жұмыс орнынан алыс болуы).
Әлеуметтік-экономикалық еңбек жағдайына еңбек жөніндегі заң мен оның
сақталу деңгейі, жұмыс уақытының ұзақтығы (жұмыс күнінің, жұмыс аптасының,
еңбекке қабілетті жастың шегі), еңбек және демалыс тәртібі, еңбек жағдайы
мен оны ұйымдастыру стандарттарының орындалуы, білім, кәсіби шеберлік
біліктілігінің деңгейі, жұмыс өтілімі, еңбек ұжымындагы өзара қатынас
пен әлеуметтік даму деңгейі, еңбектің тартымдылық және мазмұндық деңгейі,
еңбек мотивациясының деңгейі, техника қауіпсіздігі мен еңбекті корғау
деңгейі, жұмыс уақытын пайдалану деңгейі, еңбек үдерісіндегі жұмыскердін
жұмысбастылығының деңгейі, жұмыстың орындалу қарқыны, еңбекақы жүйесі мен
нысандарынын тиімділігі (материалдық ынталандыру жүйесі), еңбекақы деңгейі
жатады.
Техникалық - экономикалық факторлар ғылым және техниканың
жетістіктерін өндірісте пайдалану деңгейі, техникалық жабдықталу деңгейі,
еңбекті энергиямен қамтамасыз ету деңгейі, еңбекті автоматтандыру және
механикаландыру деңгейі, стандарттау деңгейі, еңбекті, өндірісті және
басқаруды ұйымдастыру деңгейі кіреді
Еңбек қарқындылығын әртүрлі көзқараспен (психофизиологиялық,
энергетикалық, әлеуметтік, экономикалық) сипаттауға болады, сондықтан оны
тікелей өлшеу лайықты әдістерді пайдалануға байланысты.
Еңбек қарқындылыгын өлшеудің тікелей үш әдісі бар:
Биологиялық, ол өз ішінде энергетикалық және психо-физиологиялық болып
бөлінеді.
Әлеуметтік.
Экономикалық, оны тікелей және жанама әдістерге бөлуге болады.
Биологиялық әдіс. Энергетикалық (калориметриялык) әдіс. Адам қызметін
энергия бойынша зерттеу неғүрлым кең тарағанына қарамастан ол әлі бір
мағыналы емес.
Адамның кез келген іс-әрекеті олардың жылу-энергия шығынымен
байланысты. Еңбек қарқындылығын өлшеу қандай да бір уақыт аралығында
(мезет, сағат, күн) еңбек үдерістерін орындауға жұмсалған адам
энергиясының шығынын анықтаудан тұрады. Еңбек үдерісіндегі адам
энергиясынын шығынын төмендегідей байланыспен өлшеуге болады.
Э=Эя+Эс+Эд+Эж +Эк,
мұнда: Э - адам энергиясының жалпы шығыны;
Эа - ағзаның негізгі алмасуына жұмсалатын энергия шығыны;
Эс - статикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энергия шығыны;
Э - динамикалық жұмысты орындауға жұмсалатын энер-гия шығыны;
Эж - жүйке-ой қызметіне жұмсалатын энергия шығыны;
Эк - қолайсыз еңбек жағдайын жоюға жұмсалатын энер-гия шығыны.
Негізгі алмасуға жұмсалатын энергия шығынының мөлшері зерттеулерге
сәйкес 60-75 ккалсағатты құрайды. Еңбек қарқындылығының деңгейін
анықтайтын пайдалы еңбектің орындалу үдерісіндегі шығындар көбінесе уақыт
бірлігіндегі статикалық және динамикалық күштің көлеміне байланысты болады.
Статикалық жұмысты орындауга жұмсалатын энергия шығынын есептеу тұрып
тұру жағдайындағы статикалық жұмыстың нәтижесімен анықталады, ал ол тұрып
тұрғанда 330 кгмминутқа және отыру жағдайында 120 кгмминутқа тең.
Уақыт бірлігінде орындалатын динамикалық жұмыс Аg келесідей
есептеледі:
Ag = P x It
мұнда: Р - ауыстырылатын заттардың салмағы (массасы) (кг);
I - ауыстырылатын заттардың аракашықтығы (м);
t - жұмыстың орындалатын уақыты (мин).
Еңбек үдерісінде жұмыскердің жүйке-ой қызметіне жұмсалатын энергия
шығыны шамамен бағалағанда барлық энергия шығынының 1%-ын құрайды.
Егер механикалық жұмыс толығымен жылуға ауысады деп есептейтін болсақ,
онда энергия шығыны арқылы еңоек қарқындылығын (ЕҚ) келесідей формуламен
есептеуге болады:
ЕҚ = І + Ag ЕхІ + рхІхn 427,
мұнда: I - статикалык жұмыс пен жүйке-ой қызметін орындауға жұмсалатын
энергияның тұрақты шамасы;
Е - жылудың механикалык баламасы 427-ге тең;
n - жұмысты орындау қарқыны немесе бір минутта жұмсалатын эр түрлі
күштердін көлемі.
Арнайы әдебиеттерде әртүрлі еңбек түрлері мен нақты еңбек операциясын
орындау кезінде жұмсалатын энергия шығындары жөніиде мәліметтер болады.
Қандай да бір жұмыстың орындалу уақыты мен бір минут ішінде орындалатын
жұмыска кеткен энергия шығынына сүйене отырып, бір жұмыс ауысымындағы жалпы
энергияның шығынын анықтауға болады. Калориметриялык әдістің негізінде
энергетикалық шығынның деңгейіне байланысты еңбек түрлерінің саралануы
келтірілген. Мысалы, энергетикалық шығындардың орташа деңгейі 100-300
ккалминутқа тең болса, қара жұмыстың барынша Ұзақтығы бірнеше секундтан
секундтар үлесіне дейін болады. 10 ккалминутта жұмыстың Ұзақтығы 10
сағатқа ал шығындары - 2,5 ккалминутқа тен болса, онда дені сау адам қанша
болса да жұмыс істей алады.
Ауыртпалық деңгейіне карай еңбекті бөлу тәсілін қолдануға болады.
Жеңіл еңбек тәулігіне 2300-3000 ккал, ауырлығы орташа еңбек - 3000-3500
ккал, ауыр еңбек - 3500-4500 ккал, өте ауыр еңбек - 4500-4800 ккал
энергетикалық шығындарды жұмсайды.
Еңбек қарқындылығының деңгейін бағалауда энергетикалық әдістің
қарапайым және колданбалы түрлері пайдаланылады, сонымен қатар оны әртүрлі
өмірде кездесетін мәселелерді шешу үшін кеңінен колдануға болады. Бірақ,
қазір көптеген еңбек түрлерінің шығындарын ағзаның энергетикалық әдісімен
бағалау жұмыстың адамға деген әсерін дәл көрсетпейтігін атап өту керек.
Еңбектің динамикалык күшінің аздығына карамастан, автоматтандыру жағдайында
жүйке-ой энергетикалық шығынының үлесі жедел өсіп, жұмыскерлердің ағзасына
үлкен шешуші әсер етеді. Бұл жағдайда, еңбек үдерісіндегі ағзаның
физиологиялык функциясының өзгеру шамасын бағалауға негізделген еңбек
қарқындылығының деңгейін есептеуді психофизиологиялык әдіспен өлшеудің
маңызы зор.
Психофизиологиялык әдіс. Әрбір адамда еңбек үдерісінде қолданатын
психофизиологиялық әлеуетінің деңгейі болады. Бұл әлеуеттің азаюы шаршаудың
пайда болуынан байкалады. Шаршаудың белгілі бір деңгейінің қалыптасу
жеделдігіне, нақты шамасына, жұмыска қабілеттілігінің қалыптасу
жылдамдығына карай еңбек қарқындылығының деңгейі анықталады. Бірақ, мұны
еңбектің ауырлығына және қарқындылығының ұқсастығына байланысты
түсіндіреді. Адам ағзасының тіршілікке қажет күшінің барлық шығындары жұмыс
уақытында өнім өндіруге жұмсалған шығындар болса ғана, мұндай ұксастық
мүмкін деп айтуга болады.
Бұл әдісті пайдалану кезінде келесідей көрсеткіштер колданылады: еңбек
ету кезіндегі қанның минуттык көлемі (ҚМК), жүрек соғуының жилігі (ЖСЖ),
ағзаның рефлекторлы реакциясының деңгейі, еңбек ету кезіндегі минуттық дем
алу көлемі, ауаны минуттық пайдалануы, жұмысты орындау кезіндегі
жалпыэнергиялық шығындар және т.б. Бұл көрсеткіштер жұмыс үдерісіндегі
ағзаның жүйке-психологиялық және физиологиялық функцияларын сипаттайды.
Функцияның өзгеруі мен шаршау деңгейінің арасындағы сандық байланысты
анықтау арқылы еңбек қарқындылығының деңгейі жөнінде пікір айтуға болады.
Бұл жайында қарапайым әдістер де бар. Мысалы, Л.Ф. Никулин, нақтылы
өндірістік жағдайдағы, шыняйы қарқындылық деңгейін бағалауда жүрек соғуының
жиілігін неғұрлым парапар көрсеткіш ретінде пайдалануды ұсынады. Ол жұмыс
істеп жатқан ағзаның физиологпялык қарқынының әртүрлі жақтарын (бұлшық ет,
дене қызуы, жүйкенің сезімталдығы және т.б.) сипаттайды. Жұмыс кезінде
жүрек соғуының жиілігі әйелдерде 75-80 согуминутқа, ерлерде 70-75
соғуминутка, сонымен бірге мүмкін деп саналатын жүрек соғысы жиілігінің
физиологиялық шегі 65-100 соғуминутқа тең [55].
Еңбек қарқындылығын өлшеудің психофизиологиялық әдісі көп еңбек етуді,
арнайы білім және осы әдіспен жұмыс стеуге қажет кұрал-жабдықтың болғанын
талап етеді. Психофизиологиялық зерттеулерді жүргізу үшін белгілі бір уақыт
бөліп адамдарды жұмыстан босату керек болады. Жұмыс уақытын бос пайдалануға
мүмкіндік беретін, нашар ұйымдастырылған еңбек үдерісінде қолданылған
психофизиологиялық әдіс еңбек қарқындылығы жөнінде бұрмаланған мәліметтерді
береді.
Әлеуметтік әдіс. Бұл әдіс жұмыскердің шаршау және жұмысқа деген
қабілетінің деңгейі жөнінде сауалнама жургізіп, интервью алу арқылы
акпараттар топтастырып, жұмыскердің жұмысқа деген қабілетін қалыптастыру
және өндірістік шаршау деңгейінің мөлшерін анықтау мақсатында колданылады.
Жұмыскерлер еңбегінің ауырлыгын және қарқындылығын зерттеу үшін
бірқатар жеке және жалпыланған коэффициенттер есептелінеді. Бұл
коэффициенттер жұмысқа деген қабілеттілікті қайта қалыптастыру деңгейін
ескереді. Бұл кезде шаршаудың қандай да бір деңгейін алдын ала сезетін,
жұмыскерлер үлесін сипаттайтын жеке коэффициенттер алынады. Жеке
коэффициенттер екі топка бөлінеді [75].
Бірінші топ - кешкі шаршаудың жеке коэффициенті. Оған жататындар:
1. Ауырлықтың жеке коэффициенті (АЖК), ол келесідей
формуламен есептелінеді:
АЖК = Стш С ,
мұнда: Стш - қатты шаршаған жұмыскерлер саны;
Сз- зерттелген жұмыскерлердің жалпы саны.
2. Бір қалыпты жағдайдың жеке коэффициенті (БЖК)
БЖК = Сәш С,
мұнда: Сәш - әлсіз шаршауды сезінетін жұмыскерлер саны.
3. Жеңіл еңбектің жеке коэффициенті (ЖЕК):
ЖЕК = СжкшС,
мұнда: Сжкш - жұмыстан кейін шаршамайтын жұмыс-керлер саны.
Неғұрлым тиімді жағдай келесідей сипатталады: БЖК = 1,
АЖК және ЖЕК = 0.
Екінші топқа таңғы шаршаудың жеке коэффициенттері жатады.
1. Толық жұмысқа қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЖКЖК):
ТЖҚЖК = СждС,
мұнда: Сжд - шаршауды сезінбейтін, жақсы демалып келген жұмыскерлер
саны.
2. Толық емес жұмыска қабілеттіліктің жеке коэффициенті (ТЕЖҚЖК):
ТЕЖҚЖК = Стеж С ,
мұнда: Стеж - жұмыска шаршап келген жұмыскерлер саны.
3. Жұмысқа деген қабілеттіліктің болмауының жеке коэффициенті (ЖҚБЖК):
ЖҚБЖК = СкшС,
мұнда: Скш - қатты жұмыска шаршап келген жұмыскерлер саны.
Толық жұмыска қабілеттіліктің жеке коэффициенті бірге тең болған
сайын, жағдай солғүрлым тиімді болады.
Еңбек ауырлығының жалпы коэффициенті (ЕАЖК) бойынша зерттеліп жатқан
жұмыскерлер жиынтығының еңбектің ауыртпалық жағдайына бейімделу деңгейі
келесідей формуламен есептеледі:
ЕАЖК = ТЖҚЖК - ЖҚБЖК
ЕАЖК +1-ден (еңбек ауырлыгына бейімділіктің төмен болуы - барлық
жұмыскерлер қатты шаршайды) 0-ге дейін (оңтайлы бейімделу) және әрі қарай -
1-ге дейін (жұмыскерлер шаршамайды) өзгеріп тұруы мүмкін.
Жұмысқа қабілеттіліктің орнын толтыру коэффициенті (ЖҚОТ) жұмыскерлер
жиынтығының жұмыс алдындағы жағдайның, жұмыстан тыс уақытта жұмысқа деген
қабілеттіліктің орнын толтыруын сипаттайды:
ЖҚОК = (ТЖҚЖҚ + ТЕЖҚЖК) - (АЖК + БЖК)
ЖҚОК +1-ден - 1-ге дейінгі аралықта болады. Коэффициент шамасы 0-ден 1-
ге тең болуы өткен кезеңдегі еңбек үдерісінде жұмсалған күштін орнын
толтырудың жеткіліксіз деңгейі жөнінде айтады.
Соңғы жалйылама коэффициент - бұл нақты және қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығының I коэффициенті және ол келесідей формуламен анықталады:
I = ЕАЖК ЖҚОК
Бұл коэффициент еңбек уақытындағы жұмыска қабілеттіліктің жоғалу
үдерістері мен жұмыстан тыс уақытта еңбектің қалыптасу үдерісінің
арасындағы қатынасты көрсетеді.
Қоғамдық-сапалық еңбек қарқындылығы I бірге тең болған сайын жағдай
оңтайлы болып есептеледі. Жұмыска қабілеттіліктің орнын толтыру
коэффицентініц кез келген мәнінде (ЖКОТ) еңбек ауырлығының жалпы
коэффиценті (ЕАЖК) нөлге тең болса, онда қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығы I нөлге тең немесе төмен болады. Егер еңбек ауырлығының жалпы
коэффициенті (ЕАЖК) жұмысқа қабілеттіліктің орнын толтыру коэффициентінің
кез келген мәнінде (ЖҚОТ) нөлге тең болса, онда қоғамдық-сапалық еңбек
қарқындылығы (I) кез келген мәнге тең болуы мүмкін, ал ол болса жұмыс күші
шығынының жоғары деңгейде екендігін айтады.
Еңбек қарқындылығын әлеуметтік өлшеу әдісі өте қарапайым, қолданбалы
және үлкен шығындарды талап етпейді. Ол жұмыс уақытында зерттеліп
отырғандардың үлкен жиынтығын қамтуға мүмкіндік береді (ақпарат жұмыстың
басында және соңында, сонымен қатар демалу уақытында жиналады). Сонымен
бірге зерттеу жұмыстарының нәтижесі зерттеліп жатқан жұмыскерлердің саны
мен ақпараттарды оңдеу және жинау ережелерін сақтауга байланысты. Аталмыш
әдісті жекелеген жұмыскерлердің жұмысқа қабілеттілігін және
шаршауын зерттеуде қолдануға болмайды. Бұл еңбек қарқындылығының сыцар
жакты сипаттамасын ғана береді.
Экономикалық әдіс. Еңбек қарқындылығын өлшеудің тікелей экономикалық
әдісіне А.А. Пригариннің ұсынған әдісін жатқызуга болады. Мұнда сағаттық
еңбек қарқындылығы келесідей болып есептеледі [59]:
Қ = Т х А х К,
мұнда: Т және А - бір жұмыс козғалысын орындауға керекті жұмыс қарқыны
мен жұмсалған күш;
К - қолайсыз еңбек жағдайында жұмыскердің энергия шығынының артуын
ескеретін коэффициент.
Келесі тікелей әдісті Г.Н. Черкасов және Г.А. Клименко ұсынған. Бұл
әдіс еңбек үдерісінің салыстырмалы сандық көлемін элементтерге бөлуді,
еңбекті шартты бірлікте бағалауды және уақыт бірлігінде, шартты бірлікте
кеткен жалпы еңбек шығынын анықтауды ұсынады.
Тікелей экономикалық әдістер қанагаттанарлық емес, себебі
көрсеткіштерді анықтау әдістемесі күрделі әрі көп күшті талап етеді.
Тікелей әдістерге қарағанда жанама әдістердің тәжірибелік мәні зор.
Оның мәні жұмыс уақытын пайдалануды есептеу арқылы еңбек қарқынының
деңгейін бағалаудан тұрады.
Еңбек қарқындылығын елшеудің жанама әдісіне жұмыс қарқыны бойынша
бағалау әдісі, құрылымдық-талдау әдісі және әлеуметтік-экономикалық үлгі
негізінде бағалау әдісі жатады.
Жұмыс қарқыны бойынша еңбек қарқындылығын бағалау әдісі. Адамның акыл-
ой және дене шығынының біркелкілігі мен өсіңкілік өлшеміне сәйкес келетін
жұмыстың кейбір түрлері бойынша еңбек қарқындылыгын жұмыс қарқыны мен
қозғалыс жылдамдығын бағалау арқылы есептеуге болады.
Бұл әдіс жұмыстың нақты қарқынын ұксас эталондық қарқынмен салыстыруды
үсынады. Эталондық қарқынның мәніне эр түрлі жұмыскерлер қозғалысыныц
мөлшерлі (нормативті) көрсеткіштері жатады, мөлшерлі жұмыскердің жұмыс
қарқынының жалпы шамасы, жұмыстың кейбір түрлерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz