Ж.Пиаженің зерттеуелрі баланың сөйлеуі мен ойлауы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім.
І ТАРАУ.
І. Бөлім. Ж.Пиаженің зерттеуелрі баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.10
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың
ойлауының эгоцентрлік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.12
1.3. Бала эгоцентризмнің тұжырымдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.15
ІІ. ТАРАУ. Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйле ... ... ...15.18
2.1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлеу ... ... ... ... ... ... 19.33
Қорынынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қосымшалар
Негізгі бөлім.
І ТАРАУ.
І. Бөлім. Ж.Пиаженің зерттеуелрі баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою ... ... ... ... ... ... ... ... ..4.10
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың
ойлауының эгоцентрлік сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10.12
1.3. Бала эгоцентризмнің тұжырымдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13.15
ІІ. ТАРАУ. Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйле ... ... ...15.18
2.1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлеу ... ... ... ... ... ... 19.33
Қорынынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .34
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
Қосымшалар
Зерттеу өзектілігі:
Адамның өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады. Баланың сана сезіміне дамуындағы дыбысты тілдің пайда болуын маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда болу нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс ортикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі, дыбыс тіркестерін тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау прцесі тек адам баласының психикасына ғана тән прцес болып табылады.
Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы. Ал сөз ойды басқа адамдарға жеткізтін құрал.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушылары мен жетекшілердің ойлау және сөйлеу процесінің дамуын зерттеуді әдістемелерді жинақтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Ойлау және сөйлеу процесінің дамыту жолдарына баланысты теориясын шолу.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің териялық мәні қазіргі таңда ойлау мен сөйлеудің даму деңгейін анықтау жолдарына молына үлкен септігін тигізіп отырды.
Зерттеудің практикалық мәні: Бұл зерттеу жұмыстары балабақшада , мектепте, басқа да мекемелерде жүргізіледі. Жалпы бұл зерттеудің практикалық мәні қазіргі кездегі ойлау жэне сөйлеудің даму жэне жетілдіру деңгейін анықтау жолдарына молынша үлкен септігін тигізіп отырады.
Адамның өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың тілдің грамматикалық ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады. Баланың сана сезіміне дамуындағы дыбысты тілдің пайда болуын маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда болу нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс ортикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі, дыбыс тіркестерін тиісті мән-мағынасы бар сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп отыратын ойлау прцесі тек адам баласының психикасына ғана тән прцес болып табылады.
Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы. Ал сөз ойды басқа адамдарға жеткізтін құрал.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушылары мен жетекшілердің ойлау және сөйлеу процесінің дамуын зерттеуді әдістемелерді жинақтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Ойлау және сөйлеу процесінің дамыту жолдарына баланысты теориясын шолу.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің териялық мәні қазіргі таңда ойлау мен сөйлеудің даму деңгейін анықтау жолдарына молына үлкен септігін тигізіп отырды.
Зерттеудің практикалық мәні: Бұл зерттеу жұмыстары балабақшада , мектепте, басқа да мекемелерде жүргізіледі. Жалпы бұл зерттеудің практикалық мәні қазіргі кездегі ойлау жэне сөйлеудің даму жэне жетілдіру деңгейін анықтау жолдарына молынша үлкен септігін тигізіп отырады.
1. Дороженов С. Ұлттық Қазақстандық, Қазақстандық Ақиқат-1993 ж. №833-40 б.
2. Қалиев С. Бастауыш мектеп, 2006 ж. №2
3. Бейбіт Х. Халықтық психология. Ұлттық мектеп өзегі. Ақиқат. 2003 ж. №945-51 б.
4. Кішікбеков Д. Қазақтың қоғамдық ой-санасы. Ақиқат. 1998 ж.
5. Ұлағат. №1-2. 1998 ж. Алматы.
6. Жүкин Қ.Ұлттық психологияның сипаты . Алматы 1993 ж.
7. Қ.Жарықбаев Жантану негіздері. 2005 ж. Алматы.
8. Қ.Жарықбаев. Психология. 1994 ж. Алматы.
9. Хорезми Р. Мұхаббат –наме. Алматы. «Жазушы». 1985 ж.
10. Жұмабаев . Педагогика. Алматы. «Рауан» . 1993 ж.
11. Қ.Жарықбаев. Қазақ психология ғылымының қарлығашы. (Ж. Аймауытов) «Бес арыс» , Алматы. 1992 ж.
12. Қ.Жарықбаев. Психолгия ғылымы. Оның Қазақстан даму перспективалары. Қазақстан мектебі . 1975 ж. №8.
13. Қ.Жарықбаев. Халықтық психология.
14. Қ.Жарықбаев, Әль-Фараби. Библиографиялық көрсеткіш ( 1-кітап), Алматы. «Қазақстан», 1978 ж. (ІІ-кітап), Алматы, 1975 ж.
2. Қалиев С. Бастауыш мектеп, 2006 ж. №2
3. Бейбіт Х. Халықтық психология. Ұлттық мектеп өзегі. Ақиқат. 2003 ж. №945-51 б.
4. Кішікбеков Д. Қазақтың қоғамдық ой-санасы. Ақиқат. 1998 ж.
5. Ұлағат. №1-2. 1998 ж. Алматы.
6. Жүкин Қ.Ұлттық психологияның сипаты . Алматы 1993 ж.
7. Қ.Жарықбаев Жантану негіздері. 2005 ж. Алматы.
8. Қ.Жарықбаев. Психология. 1994 ж. Алматы.
9. Хорезми Р. Мұхаббат –наме. Алматы. «Жазушы». 1985 ж.
10. Жұмабаев . Педагогика. Алматы. «Рауан» . 1993 ж.
11. Қ.Жарықбаев. Қазақ психология ғылымының қарлығашы. (Ж. Аймауытов) «Бес арыс» , Алматы. 1992 ж.
12. Қ.Жарықбаев. Психолгия ғылымы. Оның Қазақстан даму перспективалары. Қазақстан мектебі . 1975 ж. №8.
13. Қ.Жарықбаев. Халықтық психология.
14. Қ.Жарықбаев, Әль-Фараби. Библиографиялық көрсеткіш ( 1-кітап), Алматы. «Қазақстан», 1978 ж. (ІІ-кітап), Алматы, 1975 ж.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім.
І ТАРАУ.
І. Бөлім. Ж.Пиаженің зерттеуелрі баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда
қою ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-10
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың
ойлауының эгоцентрлік сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-1 2
1.3. Бала эгоцентризмнің
тұжырымдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-15
ІІ. ТАРАУ. Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйле ... ... ...15-
18
1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік
сөйлеу ... ... ... ... ... ... 19-33
Қорынынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Адамның өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың тілдің грамматикалық
ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады. Баланың сана сезіміне
дамуындағы дыбысты тілдің пайда болуын маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда
болу нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс
ортикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам
жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі, дыбыс тіркестерін тиісті мән-мағынасы бар
сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп
отыратын ойлау прцесі тек адам баласының психикасына ғана тән прцес болып
табылады.
Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы. Ал сөз ойды басқа
адамдарға жеткізтін құрал.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушылары мен жетекшілердің
ойлау және сөйлеу процесінің дамуын зерттеуді әдістемелерді жинақтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Ойлау және сөйлеу процесінің дамыту
жолдарына баланысты теориясын шолу.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің териялық мәні
қазіргі таңда ойлау мен сөйлеудің даму деңгейін анықтау жолдарына молына
үлкен септігін тигізіп отырды.
Зерттеудің практикалық мәні: Бұл зерттеу жұмыстары балабақшада ,
мектепте, басқа да мекемелерде жүргізіледі. Жалпы бұл зерттеудің
практикалық мәні қазіргі кездегі ойлау жэне сөйлеудің даму жэне жетілдіру
деңгейін анықтау жолдарына молынша үлкен септігін тигізіп отырады.
І ТАРАУ.
Ж.Пиаженің зерттеуелері баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою
Пиаженің зертгеулері баланың сөйлеуі мен ойлауы туралы және оның
логикасы мен дүниетануы туралы ілімнің дамуында тұтас дәуірді құрайды.
Олардың тарихи мәні өте зор.
Ж. Пиаже өңдеп ғылымға енгізген баланың сөйлеуі мен ойлауын клиникалық
зерттеу әдісінің көмегімен балалар логикасының ерекшеліктерін әдеттен тыс
батылдықпен, тереңдікпен және кең тұрғыда жүйелі зерттеуді тұңғыш рет
мүлдем жаңа сипатта жүргізді.
Ж. Пиаже өзінің еңбегінінің екінші томын аяқтай отырып, қарапайым
салыстыру жолымен ескі мәселелерді зерттеудегі бетбұрыс туралы нақты және
ашық көрсетеді.
Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою Пиаженің бұрын үстемдік
еткен бала ақылының жағымды сипаттау тенденциясына қарама-қарсылыққа алып
келді деп айтуға болады. Дәстүрлі психология үлкендердің ойлауынан
ажыратып тұратын кемшіліктерден, ақаулардан құралатын бала ойлауын
жағымсыз сипатта қарастырса, Пиаже бала ойлауының сапалық өзгешелігін оның
жағымды жағынан ашуға тырысты. Бұрын үлкендермен салыстырғанда балада не
жоқ, оған не жетіспейтіндігі туралы білгілері келді және бала ойлауының
ерекшеліктері оның абстрактілі ойлауға, түсініктерді құруға, мағыналарды
біріктіруге т.б. өз ойын қорытуға қбілетсіздіғімен анықталды.
Жаңа зерттеулерде негізгі көңіл балада не бар, баланың ойлауының негізгі
белгілері қандай, өзінің ерекшеліктері мен қасиеттері тұрғысында бала
ойлауы нені игерген деген мәселелерге аударылды. Ж. Пиаже өз кітабында
Ж.Ж.Руссоның: бала деген — бұл кішкентай ересек адам емес, ал оның ақыл-ойы
ересек адамның кішкене ақылы емес деген пікірін келтіреді, міне, осы пікір
арқылы Пиаженің жасаған жаңа да ұлы, күнделікті де қарапайым көптеген
жаңалықтарын, табыстарын сипаттауға болады. Бала ойлауына қосымша болып
келетін осы бір шындықтың астарында мәні қарапайым даму идеясы жатыр. Осы
қарапайым идея Пиаженің зерттеулеріне ұлы жарық сәуле таратады.
Қазіргі психологиялық ойлауға тән терең ізді дағдарыс бала логикасы
мәселесін зерттеудің жаңа бағытында да байқалып қалды. Ол басқа да дағдарыс
дәуірінің психологиялық шығармалары сияқты, бұл зерттеулерге де екі
жақтылық мөріп басты. Осы орайда Ж.Пиаженің кітаптары да толық негіздс
З.Фрейдтің, Ш.Блондельдің, Л.Леви-Брюльдің еңбектерінен салыстырыла алады.
Олар сияқты, бұлар да ғылымның фактілі мәліметі мен оның әдіснамалық
негізінің қарама-қайшылығынан шығатын, психологияның нақты ғылымға айналуын
көрсететін және біздің ғылымның негізін қамтыған дағдарыстың туындылары.
Психологиядағы дағдарыс — бұл, ең алдымен, осы ғылымның әдіснамалық
негізінің дағдарысы. Оның түп тамыры оның тарихынан бастау алады. Оның мәні
қазір баска ешқандай ғылымда осындай қарама-қайшылықта кездеспейтін, осы
білім аймағында сондай қатты екпінмен соқтығысып қалған матерйалистік және
идеалистік тенденциялардың күресінде жатыр. Ф.Брентаноның10 сөзімен
айтқанда, біздің ғылымның тарихи күйі мынада — психология көп, бірақ
бірыңғай психология жоқ. Біз де осы бірыңғай психологияның жоқтығынан
көптеген психология пайда болуда деп айта аламыз. Қазіргі психологиялық
білімдерді біріктіріп, басын құрайтын бірыңғай ғылым жүйесінің жоқтығы жай
ғана детальдарды жинау шегінен тыс психологияның қандай да бір аймағында
ашылған жаңалық — жаңадан анықталғаң тәуелділіктер мен фактілерді түсіну
және түсіндіру үшін амалсыз өз психологиясын — көп психологиялардың бірін
құруға мәжбүр.
Олардың ілімдерінің фактілі негіздері мен теориялық құрылыстары арасындағы
қарама-қайшылық және бұл негізде қаланған жүйелердің идеалистік сипаты әр
авторда терең ерекше кейіпке ие болған, олардың теориялық құрылысындағы
метафизикалық нышан — жоғарыдағы дағдарыстың мөрі ретінде атап өткен екі
жақтылықтың ізі. Бұл қайшылықтар нақты ғылыми факті деректерін жинастыра
отырып, алға бір қадам жасаса, оларды теориялық тұрғыда негіздеп бере
алмай, артқа қарай екі адым шегінетінін көрсетеді.
Ж.Пиаже осы қатерлі екі жақтыльгқтан өте оңай тәсілмен қашып құтылуға
тырысады. Ол фактілердің өте тар шеңбері аясында тұйықталғысы келеді. Оның
фактілерден баскд ештеңені білгісі келген жоқ. Ол саналы түрде жалпылаудан,
әсіресе логика, таным теориясы және философия тарихы сияқты іргелес
аймақтарға барудан, осы мәселе шегінен шығудан қашады. Ол үшін ең сенімдісі
таза эмпирика негізі болды.
Ж.Пиаже өз еңбектерінде "бұл зерттеулер, ең алдымен, фактілер мен
мәліметтер жинау болып табылады. Біздің жұмысымыздың әр түрлі тарауларының
бірлігін арнайы мазмұндау жүйесі емес, бірыңғай әдіс баяндайды", — дейді.
Балалар психологиясына бұрынғыны толықтырып, жаңа жолдар ашатын ірілі-
уақты, бірінші және екінші көлемді фактілер Пиаженің еңбектерінен келді.
Ж.Пиаже жаңа фактілерді табуда, ең алдымен, өзі енгізген жаңа клиникалық
әдіске сүйенді.
Жаңа фактілер мен оларды табу әдісі және оларды талдау әдісінің бір бөлігі
ғылыми психология алдына алғаш рет қойылса, екінші бөліктері алғашқы
болмаса да, жаңа түрде қойылды. Мысал ретінде жаңа түрде, баланың
сөйлеуіндегі грамматика мен логика мәселесін, баланың интроспекциясының
даму мәселесін және оның логикалық әрекетгердің дамуындағы функционалдық
мәні, балалардың вербальды ойлауды өзара түсінуі және тағы да көптеген
мәселелерді айтуымызға болады.
Басқа да ғалымдар сияқты, Пиаже де қазіргі психологиялық ғылымдағы
дағдарысқа байланысты қатерлі екі-жақтылықтан қашып құтыла алмады. Ол
дағдарыстан фактілердің артына жасырынып қалу арқылы тығылғысы келді.
Алайда фактілер оны алдады және сатып кетті. Олар проблемалар тудырды.
Мәселе теорияға ұласты.
"Біз, әрине, зерттеудің оны тудыратын болжамдар (гипотеза) арқылы
анықталатынын білеміз, бірақ қазір біз өзімізді фактілерді қарастырумен
ғана шектейміз", — дейді Пиаже. Алайда фактілерді қарастырушы адам оларды
міндетті түрде қандай да бір теория тұрғысында қарастырады.
Фактілер, әсіресе Пиаже ашқан және талдаған бала ойлауының дамуымен
байланыстылары философиямен араласып жатыр және жаңа фактілердің бай
қоймасына кілт тапқысы келген адам, ең алдымен, фактінің философиясын, оны
табу мен мағыналау философиясын ашып көруі керек. Әйтпесе, фактілер еш
нәрсе айтпайтын жансыз күйде болады.
Соған байланысты біз осы тарауда жеке мәселелерге көп тоқталмауды жөн
көрдік. Бала ойлауының әр түрлі мәселелерін біріктіріп, жинақтай отырып,
оның ең негізгі анықтаушы түбін табуымыз керек. Сонымен қатар, біздің
жолымыз өзіміз түсіну мен бағалау үшін іздеп отырған зерттеулер негізінде
жатқан теория мен әдіснамалық жүйенің сыни бағытымен өтеді. Фактілік
теорияны қолдау және зерттеудің әдіснамасын нақтылауына байланысты ғана
бізді қызықтырады.
Ж.Пиаженің еңбектеріндегі баланың сөйлеуі мен ойлау мәселелеріне сыни
зерттеуіміз осы жолды ұстауы керек. Пиаженің мазмұнды әрі өте көп
зерттеулерінің негізінде жатқан күрделі құрылысты бірыңғай көзбен камтуға
тырысқан оқырмандар үшін автор өзінің зерттеулерінің жүру барысы мен
нәтижелерін баяндайтын жол жарамсыз.
Басында айтқандай, автордың бүкіл құрылысын қамту үшін және оны анықтайтын
принциптерді түсіну үшін бұл жолмен жүре алмаймыз. Сондықтан біз тұтас
құрылысты қалыптастырып тұрған фактілер тізбегінің орталық бөлігін табуға
тырысуымыз керек. Бұл жағынан автордың өзі де жол сілтейді. Өз кітабын
қорытындылай отырып, оның қысқаша түйінінде автор барлық зерттеулерді тұтас
баяндауға, оларды белгілі жүйеге келтіруге тырысты және зерттеулер кезінде
жеке дара алынған фактілі нәтижелер арасындағы байланысты белгілей отырып,
осы фактілердің күрделілігі мен әралуандығын бірыңғайлыққа бірлестіруге
ұмтылады.
Осы жерде туындайтын бірінші сұрақ — ол Ж.Пиаженің зерттеулерінде
анықталған, бала ойлауының барлық ерекшеліктерінің объективті байланысына
қатысты сұрақ болып келеді.
Осы ерекшеліктер жалпы себептерге алып келмейтін бір-бірінен тәуелсіз
құбылыстар ма әлде осы барлық ерекшеліктердің бірлігін қамтитын, негізінде
орталық факт жататын белгілі құрылым ба? Бұл зерттеулерде бала ойлауының
ерекшеліктерінің бірқатары қарастырылады, мысалы: сөйлеудің эгоцентризмі
және бала ойлауы, интеллектілік реализм, синкретизм, қарым-қатынастағы
түсініспеушілік, ұтынудың қиындығы, бала кезінде өзің-өзі бақылауға
қабілетсіздігі т.б. Бұл сұраққа автор берген жауап оны фактілерді талдау
аймағынан теория аймағына көнгуге итермеледі, соған орай, автор фактілердің
талдауы теория негізінде анықталатынын байқайды.
Пиаже бала логикасына тән белгілердің көп бірлігін эгоцентризмге жатқызуға
тырысады. Барлық белгілер жиынтықгы құрады, ал ол өз кезегінде баланың
логикасын анықтайды. Бұл жиынтықтың негізінде бала ойлауы мен баланың іс-
әрекетінің эгоцентрлік сипаты жатьгр. Бала ойлауының басқа да ерекшеліктері
осы негізгі ерекшеліктен туындап отырады және оның дәлелденуіне немесе
жоққа шығарылуына байланысты бала логикасының әркелкі белгілерін біртүгас
етіп біріктіріп, ұғындырып, мағыналап тұруға ұмтылатын теориялық жаллылауға
көмек беретін барлық жіптер үзіледі немесе беки түседі.
Э.Блейлердің" бұл айырмашылықты аутистикалық ойлау деп атағандығын Пиаже
психоанализдің теорияларынан алады. Оның ойынша, "Бағытталған ой — саналы,
яғни ойлаушының ақылына анық түсінікті мақсаттардың ізімен жүреді. Ойлау
шындық немесе шатасудан тұрады және сөйлеу арқылы байқалады.
Аутистикалық ойлау аңдаусыз (сапасыз) келеді, яғни оның алдына қойған
мақсаттары саналы түрде ұғынылмайды. Ол сыртқы ақиқат дүниеге
бейімделмейді, керісінше, өзіне ақиқат дүниені елес ретінде құрады. Ол
шындықты орнатуға ұмтылмай, ниеттерді қанағаттандыруға ұмтылады және таза
индивидуалды күйде қалады. Ол сол қалпында тікелей сөзбен байқалмайды, ол,
ең алдымен, бейнелер түрінде көрінеді, хабар түрінде жеткізілуі үшін
белгілер мен мифтер арқылы оны бағыттайтын сезімдерді тудыратын сияқты жаңа
тәсілдерге жүгінеді".
Ойлаудың бірінші түрі әлеуметтік. Ол дами отырып, тәрибе мен таза логика
заңдарына бағынады.
"Баланың ойлауын эгоцентрлік деп атай отырып, — дейді Ж.Пиаже, — бұл
ойлаудың құрылымы бойынша аутистикалық болып қалғанын, бірақ оның
қызығушылығы тек өзінің ағзалық немесе ойын қажеттіліктерін өтеуге ғана
емес (ол таза аутизм кезінде байқалатындай), ересек адамның ойлауы тәрізді,
ақылдың бейімделуіне де бағьпталғанын айтқысы келгенін білдіреді".
Соған байланысты, функционадды жағынан да эгоцентрлік ойлауды ойлаудың
басқа түрлерімен жақындатып және ажыратып тұратын мезеттер байқалып
отырады, Осы мезеттерді қарастыра келе, Пиаже айтқан: "Баланың ойлауы
біздерге қарағанда эгоцентрлік болып келеді және ол аутизм мен әлеуметтік
ойлаудың ортасы болып келеді", — деген қорытындыға қайта айналып келеміз.
Пиаженің көбіне эгоцентрлік ойлау мен аутизмнің арасындағы
айырмашылықтарға қарағанда, екеуінің арасындағы жақындатып тұратын
мезеттерді көбірек айтатынын басынан айта кеткен жөн еді. Кітабының
қорытынды параграфтарының бірініде ол "эгоцентрлік ойлау үшін ойынның
жоғары заң екенін" ескертеді.
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың ойлауының эгоцентрлік сипаты
Ж.Пиаженің теориясындағы баланың ойлауының эгоцентрлік сипаты туралы
басты идеяны анықтау үшін эгоцентрлік ойлаудың түс көру логикасына, таза
аутизмге, екіншіден, ақылды ойлау логикасына байланысты үшінші және негізгі
мезет — генетикалық қарым-қатынасты суреттеуге тура келеді.
Ж. Пиаже теориясында эгоцеитрлік ойлаудың құрылымдық және
функционалдық қатынасында да ойлаудың дамуындағы осы екі шеткі сатысы
арасындағы аралықты жалғастырып тұрушы тізбек ретінде қарастырылғанын
байқадық. Ойлаудың дамуындағы үш топты байланыстырып тұратын генетикалық
байланыс пен қарым-қатынасқа тиісті сұрақты Ж.Пиажо осылайша нақты шешіп
береді.
Пиаже осыдан келіп: "Ақыл-ой іс-әрекеті түтастай логикалық іс-әрекет болып
саналмайды. Ойлаудың әрбір түрлері бір-бірінсіз келесі түрімен кездесе
алмайтындай болып байланыспаған. "Логикалық іс-әрекет — бұл шындықты іздеу,
ал шешімін табу қиялға тәуелді, алайда логикалық іс-әрекетке деген
қажеттілік көп кеш пайда болады". "Бұл кешігу, — дейді Пиаже, — екі
себеппен түсіндіріледі: біріншіден, ой қажеттіліктерді қанағаттандыруға
шындықты іздестіруден бұрын кіріседі. Өте ырықты ойлау бұл ойын немесе жаңа
туындаған идеяны жүзеге асушы ретінде қадбылдауға мүмкіндік беретін сағымды
елес. Мұны баланың ойынын бала көрсеткіштері мен баланың ойын зерттеген
барлық, авторлар байқаған.
Сондай-ақ З.Фрейд те рахаттану принципінің шынайылық принципіне дейін
өткенін таба отырып қайталады. Шындығында, 7—8 жасқа дейінгі баланың ойын
шындық деп есептеген жалған нәрседен ажырату өте қиын, себебі осы жасқа
дейінгі баланың ойы ойын тенденцияларына толы".
Өкінішке орай, автор еш жерде жүйелі түрде қарастырмаған, бірақ оның
құрылымын анықтайтын фактор болып табылатын бала ойлауының эгоцентризм
тұжырымдамасын толығымен анықтау үшін, біз осы бала ойлауының эгоцентрлік
сипатының шығу тегі мен көлемі, оның бала ойлауының түрлі сферасындағы
шегі, аумағы туралы сұраққа тоқталып өтуіміз керек. Пиаже эгоцентризмнің
түбірін екі жағдайдан: біріншіден, психоанализдің ізімен баланың
әлеуметтенбегенінен, екіншіден, оның тәжірибелі іс-әрекетінің ерекше
сипатынан байқайды.
Ж.Пиаже эгоцеитрлік ойлаудың орталық сипаты туралы оның негізгі пікірі
гипотетикалық болып келетіндігін үнемі ескертіп отырады. Алайда бұл болжам
ақылға өте қонымды болғандықтан, бала эгоцентризміне қатысты факті қарама-
қарсы болып көрінеді. Осы кітаптың, теориялық бөліміндегі мәселелер, Пиаже
қарастырған, еңбектің қиындығын немесе логикалық құбылыстарды эгоцентризм
тудыра ма әлде бәрі керісінше жүре ме деген ой қорытындысына негізделген.
Эгоцентризмнің әсер ету сфера аймағы мен көлеміне қатысты екінші сұраққа
келсек, Пиаже бұл құбылысты тек баланың барлық ойлауы мен мінез-құлқының
ғана негізі, түбірі, бастамасы ғана емес, ол — жалпыға тән деп есептеп,
үлкен мән беруге бейім. Міне, осылайша бала логикасының әр түрлі және әр
алуан түрде көрінуің Пиаженің бала эгоцентризмініц тікелей немесе болар-
болмас көрінуі деп қарастырғанын байқадык,. Алайда бұл әлі жеткіліксіз,
эгоцентризмнің әсері — осы фактіден туындап отыратын салдар жолымен
жоғарыға ғана емес, оның туындауына жағдай жасаған себептер жолымен, яғни
төменгі жолмен де таралады. Атап өткеніміздей, Пиаже ойлаудың эгоцентрлік
сипатын бала іс-әрекетінің эгоистік сипатымен байланыста қояды да, соңғысын
баланың 8 жасқа дейінгі дамуының әлеуметтік емес сипатымен бір байланыста
қарастырады.
Бала эгоцентризмінің арнайы орталық көздеріне қатысты, мәселен бала
ойлауының синкретизмі туралы, Пиаже тіке және бір жақты тұрғыда: біздің
алдымызда бала ойлауының қандай да бір сферасын бір-бірінен ажыратып
тұратын ерекшеліктер емес, бала ойлауын тұтастай анықтап беретін
ерекшеліктер түр дейді. "Сипкретизм дейді, — ол, — осылайша баланың бүкіл
ақыл-ойын қамтиды".
"Баланың ақыл-ойын тәрбие факторларымсн қатар, ересектер балаға келетін
басқа әсерлерден бөлектеуғе болмайды, бірақ бұл әсерлер балада фотография
із қалдырмайды, олар өзгеріске түседі, яғни оған ұрынатын тірі мәнмен түрін
өзгертеді және оның субстанциясына енеді. Баланың осы психологиялық
субстанциясын, басқаша айтқанда баланың ақыл-ойына тән құрылым мен
қызметін, біз әрі сипаттауға және түсіндіруге тырыстық. Баланың тәжірибеге
жабықтығы Пиаже үшін оның негізгі идеясымен байланысады.
Э. Блейлер "аутисгикалық ойлау" терминінің өзі көптеген түсінбеушіліктер
әкелгенін атап өтті. Бұл түсінікке аутистикалық ойлауды шизофрениялық
аутизммен жақындастыратын мазмұн қосуда, оны эгоистік ойлаумен теңестіруде.
Сондықтан Э.Блейлер аутистикалық ойлауды шынайы және рационалдық ойлауға
кқарама-қарсы ирреалистік ойлау деп атауды ұсынды. Амалсыз атын өзгертудің
астарында осы атпен белгіленген жоғары сатыдағы түсініктің маңызды мазмұны
жатқаны даусыз.
Имбециллің аутистикалық ойлауы реалистік ойлау сияқты қарапайымдатылған.
Дамудың қандай төмен сатысында түрса да, оған тәуслсіз турғыда әрекет
жасамайтын, ең алдымен, ақиқат дүіниеге мән бермейтін өмір сүруге қабілетгі
адамды да, тірі жанды да кездестіре алмадым, сонымен қатар белгілі сатыдан
төмен ұйымдастыруда аутистикалық функциялар болатынын көзіме елестете
алмаймын.
1.3. Бала эгоцентризмнің тұжырымдасы
Бала этоцентризмнің тұжырымдамасы Ж.Пиаженңң теориясында әр түрлі
бөлімдерден келетін байланыстар жинакқталатын жане қиылысатын орталық,
фокустық орнын алады. Осы байланыстар көмегімен Пиаже бала логикасын
сипаттайтыг түрлі белгілердің, сан алуандырын бірлікке жинайтын және
байланыесыз жинақталмай жатқандарды қатаң байланысқан бip себеппен шартты
құылымды құбылыстар кешеніне айналдырады. Сондықтан егер барлық, теория
сүиеніп тұрған осы негізгі тұжырымдама кішкене болса әлсіздік танытса
болды, негізінде бала эгоцентризмді жатқан теориялық құрылым тудыра
бастайды.
Пиаже теориясындағы мұндай негіз оның балалардың сөйлеу қызметін
анықтаура арналған алғашқы зерттеуі. Ос зерттеуден кейін Пиаже балалардың
барлық сөйлеуін үлкен екі топқа, яғни эгоцентрлік және әлеуметтенген сөйлеу
д( аталатын екі ірі топқа бөлуге болады деген қорытынды келді.
"Бала қарсыласының көзқарасымен бір тұруға ұмтылма өзі туралы
айтатындықтан, бұл сөйлеу эгоцентрлік", — дейді Пиаже. Ол өзін басқалар оны
тындай ма, жауап күте ме деген қызығушылықты және қасындағы шынында да бір
нәрсе айтамын деген ниетті де сезінбейд: Бұл драмадағы: "Бала өзінің
дауыстап ойлағаны сияқты өзімен сөйлеседі. Ол ешкімге бағытталмаған деген
формуламен байқалатын монологты еске түсіреді". Сабақ үстінде бала
әрекеттері шағын бөлек сөздерімен қосарласып отырады, міне, осы бала іс-
әрекеттеріінң сөздік үн қосуы
Ж. Пиажо баланың эгоцентрлік сөйлеуін клиникалық анықтау мен суретгеуде,
оны өлшеп әрі қарай оның тағдырын бақылап отыруда үлкен үлес қосты,
Эгоцентрлік сөйлеудің фактісінде Ж. Пиаже бала ойы эгоцентризіміні:
бастапқы, негізгі және тікелей дәлелін көреді. Осы өлшеулерге сүйеніп, 6—7
жасқа дейін баланың айтқан сөздерініің жартысынан көбі эгоцентрлік деп
айтуға болады.
Бірінші зерттеуімізді қорытындылай келе, бала сөйлеуінің біз анықтағаы
алғашқы үш категориясы (қайталау, монолг және ұжымдық, монолог) эгоцентрлік
болса, онда 6 жастағы баланың сөз түріндегі ойлауы да 44-тен 47 %-ға дейін
мөлшерде эгоцентрлік болып келеді дейді, — Ж. Пиаже. Егер сәби шақтағы
бала, тіпті 6—7 жастағы бала туралы айтсақ та, бұл сандық көрсеткішті мәнді
түрде жоғарылауы керек. Бұл санның өсу себебі, кейінгі зерттеулердің
көрсеткеніндей, баланың эгоцентрлік сөйлеуінде ғана емес, элеметтенген
сөйлеуінде де эгоцентрлік ойлау байқалуымен байланысты.
Пиаже балалар ойының эгоцентрлік сипатын қалай анықтағанын айта келе, бір
айға жуық мерзім бойы бірнеше баланың сөзін жазып ала жүріп, 5 және 7 жас
арасындағы балалар жұмыс істей жүрсе де, ойнай жүріп сөйлесе де, олардың
сөйлемдерінің 44-тен 47%-ға дейіні эгоцентрлік болып келетін байқағанын
айтады. Ал 3 жас пен 5 жас аралығында эгоцентрлік сөйлеу 54 пен 60%-ды
көрсетті.
Бұл эгоцентрлік тілдің функциясы өзінің ойы мен өзінің дара іс-әрекетін
мәнерлеп айтып беру болып келеді. Бала тілінің мәнді бөлігіне тән бұл белгі
бойынша бала өз іс-әрекетін қимылмен білдіргендегі бала ойының белгілі
эгоцентризмін дәлелдейді. Сөздерден басқа, өзінде айтылмай жатқан ойларды
сақтайтын "ойлаудың өзінің эгоцентризмі" туралы хабар береді. Ал бұл ойлар,
баланың айтуға мүмкіндігі болмағандықтан, сақталып жатады, мүмкіндік
басқалармен араласу және олардың көзқарасымен қосылу әсерінен дамиды.
Осыған орай, Пиаженің пікірі бойынша, эгоцентрлік ойлау коэффициентінің
эгоцентрлік сөйлеу коэффициентінен де асып түсетінін байқаймыз. Бірақ
баланың эгоцентрлік сөйлеуі — бала эгоцентризмі тұжырымдамасы негізінде
жатқан негізгі фактілік және мәліметтік дәлел болып келеді.
Бірінші зерттеуін қорытындылай келе, Ж.Пиаже: "Осы зерттеу негізінде
қандай қорытынды жасауға болады?" деген сұрақ қояды да, былай жауап береді:
6—7 жасқа дейін балалар үлкендерге қарағанда эгоцеитрлік тұрғыда ойлайды
және әрекет жасайды және бізге қарағанда бір-біріне өзінің интоллектілік
ізденістерін аз айтады". Ж.Пиаженің пікірінше, бұның себебі екі жақты.
"Біріншіден, олар 7—8 жасқа дейінгі балалар арасында бекітілген әлеуметгік
өмірдің орнықты болмауынан, екіншіден, баланың негізгі іс-әрекетінде, яғни
ойынында пайдаланатын қарым-қатынастағы тілінің — ым, бет қимыл,
қозғалысының тілі болып келуіне байланысты". "Шындығында, — дейді ол, — 7—8
жасқа дейінгі балаларда айтарлықтай қоғамдық өмір байқалмайды". Пиаженің
Женевадағы сәбилер үйінде жүргізген бақылауы бойынша, тек 7—8 жастағы
балаларда ғана бірлесіп жұмыс жасау қажет.
ІІ Бөлім . Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйлеу
Пиаже зерттеулеріндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйлеу коэффициенінің
бала "өскен сайын темендейтінін көрсетеді. 7— 8 жастарда коэффициент нөлге
(0) жақындайды, ал бұл і мектеп табалдырығын аттаған балаға эгоцентрлік
сөйлеудің тән еместігін білдіреді. Эгоцентрлік сөйлеуінен құтылса да, бала
өзінің эгоцентризмімен қоштаспайды, бұл фактор араласып, басқа тұрғыда
өзінен жаңа бслгілер таба отырып, баланың эгоцентрлік ой айтуына дәл ұқсас
емес дерексіз сөздік ойлау сферасынан басымдылық ала бастайды. Эгоцентрлік
сөйлеу баланың мінез-құлқында ешқандай қызмет атқармайды деген оймен толық
келісе тұрып, Пиаже эгоцентрлік сөйлеу одан әрі мектеп жасында мүлдем
жойылып кетеді дейді. Эгоцентрлік сөйлеудің тағдыры мен функциясы туралы
сұрақ Пиаже дамытқан эгоцентрлік сөйлеу теориясының бүкіл тірі жүйесін
құрайтын іліммен тікелей байланысты.
Біз балалық шақтағы эгоцентрлік сөйлеудің тағдыры мен табиғатын
эксперименггік және клиникалық түрде зерттедік.
Зерттеуіміз тікелей осындай қиындық тудырылған жағдайлардағы бала
эгоцентрлік сөйлеуінің коэффициенті Пиаженің қалыпты коэффициентінен және
қиындық тудырмаған осы бала эгоцентрлік сөйлеуі коэффициентімен
салыстырғанда екі есе жоғарылады. Біздің балаларымыз қиындық (кедергі)
кездескен барлық жағдайда эгоцентрлік сөйлеудің өсіп отыратынын байқатты.
Кедергіге тірелген бала: "Қарындасым қайда, енді маған көк түсті бояу
керек; ештеңе етпейді, мен қызылмен бояймын да, оны суға шылаймын, ол
кішкене қараяды да, көк түс сияқты болады" — деп жағдайды ұғынуға тырысады.
Бұл ойларын ол өзімен-қзі сөйлесіп отырып баяндайды.
Осыған ұқсас, бірақ іс-әрекетті эксперименттік бұзбаған жағдайларда біздің
коэффициентіміз Пиажеден гөрі төмендеу де болды. Соған орай, біз қалыпты
жүріп жатқан іс-әрекетгі қиындату мен бұзу эгоцентрлік сөйлеуді тудыратын
басты факторлардың бірі болып саналады деп болжай аламыз. Пиаженің кітабын
оқыған адам біз тапқан мәліметті Пиаженің өзінің баяндауында үнемі дамытып
отырган екі теориялық оймен, екі теориялық жағдаймен жеңіл салыстыра
алатынын оңай байқауы мүмкін.
Жасы үлкендеу бала өзін басқаша ұстайды: ол жан-жағына қарайды, ойланады,
сосын жол табады. Не ойлағаны туралы сұрағанда ол әркез жауап беріп отырды,
жауаптарын мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеп отырып айтқан ойымен мәнді
түрде жақындатуға болады. Осыған орай, біз мектеи жасына дейінгі балада
ашық сөйлеу түрінде жүретін әрекетті мектеп жасындағы балада дыбыссыз, ішкі
әрекет түрінде жүреді деп айта аламыз.
Бұл туралы біз кейін айтамыз. Эгоцентрлік сөйлеу туралы сұраққа қайта
орала отырып, біз экспрессивті функция мен разряд функциясы және бала
белсенділігін жай ғана алып жүретінінен басқа, эгоцентрлік сөйлеу өз
мағынасында ойлау тәсілі болып кетеді, яғни мінез-құлықта пайда болған
міндетті шешу жоспарын құру функциясын да атқарады деп айта аламыз.
Көрнекілік ретінде бір мысал келтірелік. Біздің тәжірибеміз бойынша бала
(жастағы) трамвай салып отыр; бір дөңгелегін бейнелейтін сызықтағыны сала
отырып, бала қарындашын қаттырақ басып жібереді, ол шеңберді толығымен
жабуға тырысуда, қағаз бетінде сынған қарындаштың ізінен басқа еш нөрсе
қалмайды. Бала ішінен айтып отырғандай: "Ол сынған", — деп күбірлейді де,
қарындаштарын қоя салып, сурет сюжетінің өзгергендігі туралы айта отырып,
апаттан кейінгі жөнделіп жатқан вагонды бояулармен сала береді. Кездейсоқ
пайда болған баланың осы эгоцентрлік пікірі оның барлық іс-әрекетінің жүру
барысымен соншалықты байланысты, сурет салудың барлық айналмалы пунктін
анық құрайтындығы соншалықты, одан кейінгі мінез-құлықтың бүкіл жолын
анықтайтын жаңа пейілдің жоспарын қүру мен одан шығуды іздестіру кезіндегі
жағдай мен қиындықтарды ұғыну туралы соншалықты екі жақты айтады, қысқаша
айтқанда, өзінің қызметі бойынша ойлау процесінен ажыратылмайтындығы
соншалықты, осыған орай, оны негізгі ән ағымына араласпайтып қарапайым
аккомпанемент, бала белсенділігінің жанама өнімділігі ретінде қабылдау
мүмкін емес.
Баланың эгоцентрлік пікірі оның тәжірибелік әрекетінің негізгі кезеңдерін
және соңғы нәтижені бейнелеп белгілейтіндігін көрдік, сондай-ақ бала іс-
әрекетінің дамуына орай, бұл сөйлеудің ортаға қарай жылжитындығын, ал кейін
жоспарлау қызметі мен алдағы әрекетті бағыттау қызметін меңгере отырып,
негізгі әрекеттің басына қарай жылжиттындығын байқадық. Бұл жерде әрекеттің
нәтижесін көрсететін сөз, сол әрекетпен біте байланысып кетіп, тек соның
нәтижесінде практикалық интеллектілі операцияыың ең мәнді құрылымдық
мезеттерін бейнелеп белгілегендіктен, өзі баланың әрекетін бағыттап, өз
ниеттері мен жоспарына бағындырып, оны мақсаттылық іс-әрекет деңгейіне
дейін көтеретінін байқадық.
Пиаженің теориялық көзқарастары, оның зерттеуіндегі объективті мәліметтер
кдтарына қарамастан, біздің зерттеуімізде де біздің жасағандарымыздың
барлығы бала сөйлеуінің дамуы туралы ғылыми тұрғыда орнықты болжам болып
табылады.
Ересек адамның бай болып келетін эгоцентрлік сөйлеуі немесе функционалдық
психология тұрғысынан біздіц үнсіз ойластыруларымыз әлеуметтік емес,
эгоцентрлік сөйлеу екенін байкду үшін бала мен ересек адамның эгоцентрлік
сөйлеуін салыстырса да жеткілікті. Д.Уотсон17 оны әлеуметтік емес, жеке
дара бейімделуге қызмет жасайтын сөйлеу деп
атар еді.
Сондықтан ересек адамның ішкі сөйлеуі мен мектеп жасына дейінгі баланың
эғоцентрлік сөйлеуін бір-бірімен жақындатушы — ол функциялардың ортақтығы:
осы екі сөйлеу түрі де өзі үшін хабарлау міндеті мен басқалармен байланыс
жасау міндетін орындаушы, әлеуметтік сөйлеуден бөлінген сөйлеу болып
келеді. Психологиялық экспериментте Уотсон ұсынған тәсілге жүгініп, адамға
қандай да бір ой тапсырмасын ауызша орындататын болсак, яғни оның іштей
сөйлеуін естісек, онда біз сол сәтте-ақ ересек адамның осы ой үстіндегі
ауызекі сөйлеуі мен баланың эгоцентрлік сөйлеуі арасындағы ұқсастықты
кереміз.
Ересек адамның ішкі сөйлеуі мен баланың эгоцентрлік сөйлеуін жақындатып
түрған екінші жағдай — олардың құрылымдық ерекшеліктері. Негізінде, Пиаже
эгоцентрлік сөйлеудің мынадай қасиеттері бар екенін көрсеткен болатын. Ол
егер оны жай ғана хаттамаға жазатын болса, ягаи оны тудырған жағдайдан
бөліп тастап жазатын болса, айналасындағыларға түсініксіз. Ол адамның өзіне
ғана түсінікті, ол қысқартылған және ол көз алдында тұрғанды түсіріп
тастаған және күрделі қүрылымдық өзгерістерге ұшыраған болып табылады.
Осы құрылымдық өзгерістер, ішкі сөйлеудің негізгі құрылымдық тенденциясына
үқсас, атап айткднда, қысқартулар жасауға бағытталған тенденцияны
көрсететін байкауға қарапайым талдау да жеткілікті.
Пиаже орнатқан эгоцентрлік сөйлеудің мектеп жасыііда тез жойылып кетуі
туралы факті бұл жағдайда эгоцентрлік сөйлеудің жойылуы емес, оның ішкі
сөйлеуге айналуы немесе ішке кетуі екендігін айтуға мүмкіндік береді.
2.1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлей
Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлеу негізінде баланың
аутистикалық әрі логикалық ойлауының негізі болып табылатын баланың ішкі
сөйлеуі пайда болады.
Соған орай, Пиаже суреттеген бала сөйлеуініц эгоцентризмінен, біз, ең
алдымен, генетикалық түрғыдан маңызды сыртқы сөйлеуден ішкіге ауысуын
бақауға бейімбіз. Пиаже келтірген нақты материалды талдайтын болсақ, онда
біз Пиаженің өзі де байқамай, сыртқы сөйлеудің ішкіге қалай ауысатындығын
көрнекі түрде көрсеткенін байқаймыз.
Тұтас алғанда бүкіл схема мынадай болады: әлеуметгік сөйлеу — эгоцентрлік
сөйлеу — ішкі сөйлеу. Кезеңдерін құрастырушы бірізділік көзқарасы
тұрғысынан бұл схеманы бір жағынан осындай кезеңдер бірізділігін белгілеп,
ішкі сөйлеудің құрылуының дәстүрлі теориясына (яғни сыртқы
сөйлеу—сыбыр—ішкі сөйлеу), екінші жағынан Пиаженің схемасына — сөздік
логикалық ойлаудың дамуындағы негізгі кезеңдердің сөйлеуден тыс
аутистикалық ойлау — эгоцентрлік сөйлеу мен эгоцентрлік ойлау —
әлеуметтенген сөйлеу және логикалық ойлау тұрғысындағы генетикалық
бірізділікке қарсы қоюға болады.
Бірінші схеманы мысал ретінде келтірген себебіміз: бір-біріне мазмұны
жағынан ұқсамаса да, әдіснамалық жағынан Пиаженің схемасына жоғары дәрежеде
ұқсас болуында. Осыған ұқсас формуланың авторы Д.Уотсон сыртқы сөйлеуден
ішкіге ауысу аралық саты — сыбыр арқылы жузеге асуы керек деп пайымдайды,
осылайша Пиаже аутистикалық ойлаудан логикалық ойлауға ауысу аралық саты
жолымен — эгоцентрлік сөйлеу мен эгоцентрлік ойлау арқылы өту керек деп
белгілейді.
Соған орай, біздің баланың эгоцентрлік сөйлеуі деп белгілеген бала
ойлауының дамуындағы бір пункт баланың дамуы туралы әр түрлі трактіде
жатқан схема бойынша беріледі. Бұл ауыспалы саты Пиаже үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім.
І ТАРАУ.
І. Бөлім. Ж.Пиаженің зерттеуелрі баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда
қою ... ... ... ... ... ... ... ... ..4-10
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың
ойлауының эгоцентрлік сипаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10-1 2
1.3. Бала эгоцентризмнің
тұжырымдасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .13-15
ІІ. ТАРАУ. Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйле ... ... ...15-
18
1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік
сөйлеу ... ... ... ... ... ... 19-33
Қорынынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...34
Қолданылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..35
Қосымшалар
Кіріспе
Зерттеу өзектілігі:
Адамның өзінің өмір қажетін өтеуге байланысты басқа біреулермен
пікірлеседі, ой алмасады. Бұл үшін сол ұлттың тілдің грамматикалық
ережелеріне сәйкес сөз тіркестерін пайдаланады. Баланың сана сезіміне
дамуындағы дыбысты тілдің пайда болуын маңызы зор болады. Сөйлеудің пайда
болу нәтижесінде адам организмі анатомиялық өзгерістерге түсіп, дыбыс
ортикуляциясына қабілеті бар сөйлеу аппараты жасалды. Осының арқасында адам
жеке дыбыстарды ғана емес, түрлі, дыбыс тіркестерін тиісті мән-мағынасы бар
сөздерді айта алатын қабілетке ие болды. Сөйлеумен тығыз байланысты жүріп
отыратын ойлау прцесі тек адам баласының психикасына ғана тән прцес болып
табылады.
Ой-сыртқы дүниені бейнелеудің ең жоғарғы формасы. Ал сөз ойды басқа
адамдарға жеткізтін құрал.
Курстық жұмыстың мақсаты: Бастауыш сынып оқушылары мен жетекшілердің
ойлау және сөйлеу процесінің дамуын зерттеуді әдістемелерді жинақтау.
Курстық жұмыстың міндеті: Ойлау және сөйлеу процесінің дамыту
жолдарына баланысты теориясын шолу.
Зерттеудің теориялық мәні: Жалпы бұл зерттеудің териялық мәні
қазіргі таңда ойлау мен сөйлеудің даму деңгейін анықтау жолдарына молына
үлкен септігін тигізіп отырды.
Зерттеудің практикалық мәні: Бұл зерттеу жұмыстары балабақшада ,
мектепте, басқа да мекемелерде жүргізіледі. Жалпы бұл зерттеудің
практикалық мәні қазіргі кездегі ойлау жэне сөйлеудің даму жэне жетілдіру
деңгейін анықтау жолдарына молынша үлкен септігін тигізіп отырады.
І ТАРАУ.
Ж.Пиаженің зерттеуелері баланың сөйлеуі мен ойлауы
1.1. Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою
Пиаженің зертгеулері баланың сөйлеуі мен ойлауы туралы және оның
логикасы мен дүниетануы туралы ілімнің дамуында тұтас дәуірді құрайды.
Олардың тарихи мәні өте зор.
Ж. Пиаже өңдеп ғылымға енгізген баланың сөйлеуі мен ойлауын клиникалық
зерттеу әдісінің көмегімен балалар логикасының ерекшеліктерін әдеттен тыс
батылдықпен, тереңдікпен және кең тұрғыда жүйелі зерттеуді тұңғыш рет
мүлдем жаңа сипатта жүргізді.
Ж. Пиаже өзінің еңбегінінің екінші томын аяқтай отырып, қарапайым
салыстыру жолымен ескі мәселелерді зерттеудегі бетбұрыс туралы нақты және
ашық көрсетеді.
Баланың ойлау мәселесін сапалық тұрғыда қою Пиаженің бұрын үстемдік
еткен бала ақылының жағымды сипаттау тенденциясына қарама-қарсылыққа алып
келді деп айтуға болады. Дәстүрлі психология үлкендердің ойлауынан
ажыратып тұратын кемшіліктерден, ақаулардан құралатын бала ойлауын
жағымсыз сипатта қарастырса, Пиаже бала ойлауының сапалық өзгешелігін оның
жағымды жағынан ашуға тырысты. Бұрын үлкендермен салыстырғанда балада не
жоқ, оған не жетіспейтіндігі туралы білгілері келді және бала ойлауының
ерекшеліктері оның абстрактілі ойлауға, түсініктерді құруға, мағыналарды
біріктіруге т.б. өз ойын қорытуға қбілетсіздіғімен анықталды.
Жаңа зерттеулерде негізгі көңіл балада не бар, баланың ойлауының негізгі
белгілері қандай, өзінің ерекшеліктері мен қасиеттері тұрғысында бала
ойлауы нені игерген деген мәселелерге аударылды. Ж. Пиаже өз кітабында
Ж.Ж.Руссоның: бала деген — бұл кішкентай ересек адам емес, ал оның ақыл-ойы
ересек адамның кішкене ақылы емес деген пікірін келтіреді, міне, осы пікір
арқылы Пиаженің жасаған жаңа да ұлы, күнделікті де қарапайым көптеген
жаңалықтарын, табыстарын сипаттауға болады. Бала ойлауына қосымша болып
келетін осы бір шындықтың астарында мәні қарапайым даму идеясы жатыр. Осы
қарапайым идея Пиаженің зерттеулеріне ұлы жарық сәуле таратады.
Қазіргі психологиялық ойлауға тән терең ізді дағдарыс бала логикасы
мәселесін зерттеудің жаңа бағытында да байқалып қалды. Ол басқа да дағдарыс
дәуірінің психологиялық шығармалары сияқты, бұл зерттеулерге де екі
жақтылық мөріп басты. Осы орайда Ж.Пиаженің кітаптары да толық негіздс
З.Фрейдтің, Ш.Блондельдің, Л.Леви-Брюльдің еңбектерінен салыстырыла алады.
Олар сияқты, бұлар да ғылымның фактілі мәліметі мен оның әдіснамалық
негізінің қарама-қайшылығынан шығатын, психологияның нақты ғылымға айналуын
көрсететін және біздің ғылымның негізін қамтыған дағдарыстың туындылары.
Психологиядағы дағдарыс — бұл, ең алдымен, осы ғылымның әдіснамалық
негізінің дағдарысы. Оның түп тамыры оның тарихынан бастау алады. Оның мәні
қазір баска ешқандай ғылымда осындай қарама-қайшылықта кездеспейтін, осы
білім аймағында сондай қатты екпінмен соқтығысып қалған матерйалистік және
идеалистік тенденциялардың күресінде жатыр. Ф.Брентаноның10 сөзімен
айтқанда, біздің ғылымның тарихи күйі мынада — психология көп, бірақ
бірыңғай психология жоқ. Біз де осы бірыңғай психологияның жоқтығынан
көптеген психология пайда болуда деп айта аламыз. Қазіргі психологиялық
білімдерді біріктіріп, басын құрайтын бірыңғай ғылым жүйесінің жоқтығы жай
ғана детальдарды жинау шегінен тыс психологияның қандай да бір аймағында
ашылған жаңалық — жаңадан анықталғаң тәуелділіктер мен фактілерді түсіну
және түсіндіру үшін амалсыз өз психологиясын — көп психологиялардың бірін
құруға мәжбүр.
Олардың ілімдерінің фактілі негіздері мен теориялық құрылыстары арасындағы
қарама-қайшылық және бұл негізде қаланған жүйелердің идеалистік сипаты әр
авторда терең ерекше кейіпке ие болған, олардың теориялық құрылысындағы
метафизикалық нышан — жоғарыдағы дағдарыстың мөрі ретінде атап өткен екі
жақтылықтың ізі. Бұл қайшылықтар нақты ғылыми факті деректерін жинастыра
отырып, алға бір қадам жасаса, оларды теориялық тұрғыда негіздеп бере
алмай, артқа қарай екі адым шегінетінін көрсетеді.
Ж.Пиаже осы қатерлі екі жақтыльгқтан өте оңай тәсілмен қашып құтылуға
тырысады. Ол фактілердің өте тар шеңбері аясында тұйықталғысы келеді. Оның
фактілерден баскд ештеңені білгісі келген жоқ. Ол саналы түрде жалпылаудан,
әсіресе логика, таным теориясы және философия тарихы сияқты іргелес
аймақтарға барудан, осы мәселе шегінен шығудан қашады. Ол үшін ең сенімдісі
таза эмпирика негізі болды.
Ж.Пиаже өз еңбектерінде "бұл зерттеулер, ең алдымен, фактілер мен
мәліметтер жинау болып табылады. Біздің жұмысымыздың әр түрлі тарауларының
бірлігін арнайы мазмұндау жүйесі емес, бірыңғай әдіс баяндайды", — дейді.
Балалар психологиясына бұрынғыны толықтырып, жаңа жолдар ашатын ірілі-
уақты, бірінші және екінші көлемді фактілер Пиаженің еңбектерінен келді.
Ж.Пиаже жаңа фактілерді табуда, ең алдымен, өзі енгізген жаңа клиникалық
әдіске сүйенді.
Жаңа фактілер мен оларды табу әдісі және оларды талдау әдісінің бір бөлігі
ғылыми психология алдына алғаш рет қойылса, екінші бөліктері алғашқы
болмаса да, жаңа түрде қойылды. Мысал ретінде жаңа түрде, баланың
сөйлеуіндегі грамматика мен логика мәселесін, баланың интроспекциясының
даму мәселесін және оның логикалық әрекетгердің дамуындағы функционалдық
мәні, балалардың вербальды ойлауды өзара түсінуі және тағы да көптеген
мәселелерді айтуымызға болады.
Басқа да ғалымдар сияқты, Пиаже де қазіргі психологиялық ғылымдағы
дағдарысқа байланысты қатерлі екі-жақтылықтан қашып құтыла алмады. Ол
дағдарыстан фактілердің артына жасырынып қалу арқылы тығылғысы келді.
Алайда фактілер оны алдады және сатып кетті. Олар проблемалар тудырды.
Мәселе теорияға ұласты.
"Біз, әрине, зерттеудің оны тудыратын болжамдар (гипотеза) арқылы
анықталатынын білеміз, бірақ қазір біз өзімізді фактілерді қарастырумен
ғана шектейміз", — дейді Пиаже. Алайда фактілерді қарастырушы адам оларды
міндетті түрде қандай да бір теория тұрғысында қарастырады.
Фактілер, әсіресе Пиаже ашқан және талдаған бала ойлауының дамуымен
байланыстылары философиямен араласып жатыр және жаңа фактілердің бай
қоймасына кілт тапқысы келген адам, ең алдымен, фактінің философиясын, оны
табу мен мағыналау философиясын ашып көруі керек. Әйтпесе, фактілер еш
нәрсе айтпайтын жансыз күйде болады.
Соған байланысты біз осы тарауда жеке мәселелерге көп тоқталмауды жөн
көрдік. Бала ойлауының әр түрлі мәселелерін біріктіріп, жинақтай отырып,
оның ең негізгі анықтаушы түбін табуымыз керек. Сонымен қатар, біздің
жолымыз өзіміз түсіну мен бағалау үшін іздеп отырған зерттеулер негізінде
жатқан теория мен әдіснамалық жүйенің сыни бағытымен өтеді. Фактілік
теорияны қолдау және зерттеудің әдіснамасын нақтылауына байланысты ғана
бізді қызықтырады.
Ж.Пиаженің еңбектеріндегі баланың сөйлеуі мен ойлау мәселелеріне сыни
зерттеуіміз осы жолды ұстауы керек. Пиаженің мазмұнды әрі өте көп
зерттеулерінің негізінде жатқан күрделі құрылысты бірыңғай көзбен камтуға
тырысқан оқырмандар үшін автор өзінің зерттеулерінің жүру барысы мен
нәтижелерін баяндайтын жол жарамсыз.
Басында айтқандай, автордың бүкіл құрылысын қамту үшін және оны анықтайтын
принциптерді түсіну үшін бұл жолмен жүре алмаймыз. Сондықтан біз тұтас
құрылысты қалыптастырып тұрған фактілер тізбегінің орталық бөлігін табуға
тырысуымыз керек. Бұл жағынан автордың өзі де жол сілтейді. Өз кітабын
қорытындылай отырып, оның қысқаша түйінінде автор барлық зерттеулерді тұтас
баяндауға, оларды белгілі жүйеге келтіруге тырысты және зерттеулер кезінде
жеке дара алынған фактілі нәтижелер арасындағы байланысты белгілей отырып,
осы фактілердің күрделілігі мен әралуандығын бірыңғайлыққа бірлестіруге
ұмтылады.
Осы жерде туындайтын бірінші сұрақ — ол Ж.Пиаженің зерттеулерінде
анықталған, бала ойлауының барлық ерекшеліктерінің объективті байланысына
қатысты сұрақ болып келеді.
Осы ерекшеліктер жалпы себептерге алып келмейтін бір-бірінен тәуелсіз
құбылыстар ма әлде осы барлық ерекшеліктердің бірлігін қамтитын, негізінде
орталық факт жататын белгілі құрылым ба? Бұл зерттеулерде бала ойлауының
ерекшеліктерінің бірқатары қарастырылады, мысалы: сөйлеудің эгоцентризмі
және бала ойлауы, интеллектілік реализм, синкретизм, қарым-қатынастағы
түсініспеушілік, ұтынудың қиындығы, бала кезінде өзің-өзі бақылауға
қабілетсіздігі т.б. Бұл сұраққа автор берген жауап оны фактілерді талдау
аймағынан теория аймағына көнгуге итермеледі, соған орай, автор фактілердің
талдауы теория негізінде анықталатынын байқайды.
Пиаже бала логикасына тән белгілердің көп бірлігін эгоцентризмге жатқызуға
тырысады. Барлық белгілер жиынтықгы құрады, ал ол өз кезегінде баланың
логикасын анықтайды. Бұл жиынтықтың негізінде бала ойлауы мен баланың іс-
әрекетінің эгоцентрлік сипаты жатьгр. Бала ойлауының басқа да ерекшеліктері
осы негізгі ерекшеліктен туындап отырады және оның дәлелденуіне немесе
жоққа шығарылуына байланысты бала логикасының әркелкі белгілерін біртүгас
етіп біріктіріп, ұғындырып, мағыналап тұруға ұмтылатын теориялық жаллылауға
көмек беретін барлық жіптер үзіледі немесе беки түседі.
Э.Блейлердің" бұл айырмашылықты аутистикалық ойлау деп атағандығын Пиаже
психоанализдің теорияларынан алады. Оның ойынша, "Бағытталған ой — саналы,
яғни ойлаушының ақылына анық түсінікті мақсаттардың ізімен жүреді. Ойлау
шындық немесе шатасудан тұрады және сөйлеу арқылы байқалады.
Аутистикалық ойлау аңдаусыз (сапасыз) келеді, яғни оның алдына қойған
мақсаттары саналы түрде ұғынылмайды. Ол сыртқы ақиқат дүниеге
бейімделмейді, керісінше, өзіне ақиқат дүниені елес ретінде құрады. Ол
шындықты орнатуға ұмтылмай, ниеттерді қанағаттандыруға ұмтылады және таза
индивидуалды күйде қалады. Ол сол қалпында тікелей сөзбен байқалмайды, ол,
ең алдымен, бейнелер түрінде көрінеді, хабар түрінде жеткізілуі үшін
белгілер мен мифтер арқылы оны бағыттайтын сезімдерді тудыратын сияқты жаңа
тәсілдерге жүгінеді".
Ойлаудың бірінші түрі әлеуметтік. Ол дами отырып, тәрибе мен таза логика
заңдарына бағынады.
"Баланың ойлауын эгоцентрлік деп атай отырып, — дейді Ж.Пиаже, — бұл
ойлаудың құрылымы бойынша аутистикалық болып қалғанын, бірақ оның
қызығушылығы тек өзінің ағзалық немесе ойын қажеттіліктерін өтеуге ғана
емес (ол таза аутизм кезінде байқалатындай), ересек адамның ойлауы тәрізді,
ақылдың бейімделуіне де бағьпталғанын айтқысы келгенін білдіреді".
Соған байланысты, функционадды жағынан да эгоцентрлік ойлауды ойлаудың
басқа түрлерімен жақындатып және ажыратып тұратын мезеттер байқалып
отырады, Осы мезеттерді қарастыра келе, Пиаже айтқан: "Баланың ойлауы
біздерге қарағанда эгоцентрлік болып келеді және ол аутизм мен әлеуметтік
ойлаудың ортасы болып келеді", — деген қорытындыға қайта айналып келеміз.
Пиаженің көбіне эгоцентрлік ойлау мен аутизмнің арасындағы
айырмашылықтарға қарағанда, екеуінің арасындағы жақындатып тұратын
мезеттерді көбірек айтатынын басынан айта кеткен жөн еді. Кітабының
қорытынды параграфтарының бірініде ол "эгоцентрлік ойлау үшін ойынның
жоғары заң екенін" ескертеді.
1.2. Ж.Пиаженің теориясындағы баланың ойлауының эгоцентрлік сипаты
Ж.Пиаженің теориясындағы баланың ойлауының эгоцентрлік сипаты туралы
басты идеяны анықтау үшін эгоцентрлік ойлаудың түс көру логикасына, таза
аутизмге, екіншіден, ақылды ойлау логикасына байланысты үшінші және негізгі
мезет — генетикалық қарым-қатынасты суреттеуге тура келеді.
Ж. Пиаже теориясында эгоцеитрлік ойлаудың құрылымдық және
функционалдық қатынасында да ойлаудың дамуындағы осы екі шеткі сатысы
арасындағы аралықты жалғастырып тұрушы тізбек ретінде қарастырылғанын
байқадық. Ойлаудың дамуындағы үш топты байланыстырып тұратын генетикалық
байланыс пен қарым-қатынасқа тиісті сұрақты Ж.Пиажо осылайша нақты шешіп
береді.
Пиаже осыдан келіп: "Ақыл-ой іс-әрекеті түтастай логикалық іс-әрекет болып
саналмайды. Ойлаудың әрбір түрлері бір-бірінсіз келесі түрімен кездесе
алмайтындай болып байланыспаған. "Логикалық іс-әрекет — бұл шындықты іздеу,
ал шешімін табу қиялға тәуелді, алайда логикалық іс-әрекетке деген
қажеттілік көп кеш пайда болады". "Бұл кешігу, — дейді Пиаже, — екі
себеппен түсіндіріледі: біріншіден, ой қажеттіліктерді қанағаттандыруға
шындықты іздестіруден бұрын кіріседі. Өте ырықты ойлау бұл ойын немесе жаңа
туындаған идеяны жүзеге асушы ретінде қадбылдауға мүмкіндік беретін сағымды
елес. Мұны баланың ойынын бала көрсеткіштері мен баланың ойын зерттеген
барлық, авторлар байқаған.
Сондай-ақ З.Фрейд те рахаттану принципінің шынайылық принципіне дейін
өткенін таба отырып қайталады. Шындығында, 7—8 жасқа дейінгі баланың ойын
шындық деп есептеген жалған нәрседен ажырату өте қиын, себебі осы жасқа
дейінгі баланың ойы ойын тенденцияларына толы".
Өкінішке орай, автор еш жерде жүйелі түрде қарастырмаған, бірақ оның
құрылымын анықтайтын фактор болып табылатын бала ойлауының эгоцентризм
тұжырымдамасын толығымен анықтау үшін, біз осы бала ойлауының эгоцентрлік
сипатының шығу тегі мен көлемі, оның бала ойлауының түрлі сферасындағы
шегі, аумағы туралы сұраққа тоқталып өтуіміз керек. Пиаже эгоцентризмнің
түбірін екі жағдайдан: біріншіден, психоанализдің ізімен баланың
әлеуметтенбегенінен, екіншіден, оның тәжірибелі іс-әрекетінің ерекше
сипатынан байқайды.
Ж.Пиаже эгоцеитрлік ойлаудың орталық сипаты туралы оның негізгі пікірі
гипотетикалық болып келетіндігін үнемі ескертіп отырады. Алайда бұл болжам
ақылға өте қонымды болғандықтан, бала эгоцентризміне қатысты факті қарама-
қарсы болып көрінеді. Осы кітаптың, теориялық бөліміндегі мәселелер, Пиаже
қарастырған, еңбектің қиындығын немесе логикалық құбылыстарды эгоцентризм
тудыра ма әлде бәрі керісінше жүре ме деген ой қорытындысына негізделген.
Эгоцентризмнің әсер ету сфера аймағы мен көлеміне қатысты екінші сұраққа
келсек, Пиаже бұл құбылысты тек баланың барлық ойлауы мен мінез-құлқының
ғана негізі, түбірі, бастамасы ғана емес, ол — жалпыға тән деп есептеп,
үлкен мән беруге бейім. Міне, осылайша бала логикасының әр түрлі және әр
алуан түрде көрінуің Пиаженің бала эгоцентризмініц тікелей немесе болар-
болмас көрінуі деп қарастырғанын байқадык,. Алайда бұл әлі жеткіліксіз,
эгоцентризмнің әсері — осы фактіден туындап отыратын салдар жолымен
жоғарыға ғана емес, оның туындауына жағдай жасаған себептер жолымен, яғни
төменгі жолмен де таралады. Атап өткеніміздей, Пиаже ойлаудың эгоцентрлік
сипатын бала іс-әрекетінің эгоистік сипатымен байланыста қояды да, соңғысын
баланың 8 жасқа дейінгі дамуының әлеуметтік емес сипатымен бір байланыста
қарастырады.
Бала эгоцентризмінің арнайы орталық көздеріне қатысты, мәселен бала
ойлауының синкретизмі туралы, Пиаже тіке және бір жақты тұрғыда: біздің
алдымызда бала ойлауының қандай да бір сферасын бір-бірінен ажыратып
тұратын ерекшеліктер емес, бала ойлауын тұтастай анықтап беретін
ерекшеліктер түр дейді. "Сипкретизм дейді, — ол, — осылайша баланың бүкіл
ақыл-ойын қамтиды".
"Баланың ақыл-ойын тәрбие факторларымсн қатар, ересектер балаға келетін
басқа әсерлерден бөлектеуғе болмайды, бірақ бұл әсерлер балада фотография
із қалдырмайды, олар өзгеріске түседі, яғни оған ұрынатын тірі мәнмен түрін
өзгертеді және оның субстанциясына енеді. Баланың осы психологиялық
субстанциясын, басқаша айтқанда баланың ақыл-ойына тән құрылым мен
қызметін, біз әрі сипаттауға және түсіндіруге тырыстық. Баланың тәжірибеге
жабықтығы Пиаже үшін оның негізгі идеясымен байланысады.
Э. Блейлер "аутисгикалық ойлау" терминінің өзі көптеген түсінбеушіліктер
әкелгенін атап өтті. Бұл түсінікке аутистикалық ойлауды шизофрениялық
аутизммен жақындастыратын мазмұн қосуда, оны эгоистік ойлаумен теңестіруде.
Сондықтан Э.Блейлер аутистикалық ойлауды шынайы және рационалдық ойлауға
кқарама-қарсы ирреалистік ойлау деп атауды ұсынды. Амалсыз атын өзгертудің
астарында осы атпен белгіленген жоғары сатыдағы түсініктің маңызды мазмұны
жатқаны даусыз.
Имбециллің аутистикалық ойлауы реалистік ойлау сияқты қарапайымдатылған.
Дамудың қандай төмен сатысында түрса да, оған тәуслсіз турғыда әрекет
жасамайтын, ең алдымен, ақиқат дүіниеге мән бермейтін өмір сүруге қабілетгі
адамды да, тірі жанды да кездестіре алмадым, сонымен қатар белгілі сатыдан
төмен ұйымдастыруда аутистикалық функциялар болатынын көзіме елестете
алмаймын.
1.3. Бала эгоцентризмнің тұжырымдасы
Бала этоцентризмнің тұжырымдамасы Ж.Пиаженңң теориясында әр түрлі
бөлімдерден келетін байланыстар жинакқталатын жане қиылысатын орталық,
фокустық орнын алады. Осы байланыстар көмегімен Пиаже бала логикасын
сипаттайтыг түрлі белгілердің, сан алуандырын бірлікке жинайтын және
байланыесыз жинақталмай жатқандарды қатаң байланысқан бip себеппен шартты
құылымды құбылыстар кешеніне айналдырады. Сондықтан егер барлық, теория
сүиеніп тұрған осы негізгі тұжырымдама кішкене болса әлсіздік танытса
болды, негізінде бала эгоцентризмді жатқан теориялық құрылым тудыра
бастайды.
Пиаже теориясындағы мұндай негіз оның балалардың сөйлеу қызметін
анықтаура арналған алғашқы зерттеуі. Ос зерттеуден кейін Пиаже балалардың
барлық сөйлеуін үлкен екі топқа, яғни эгоцентрлік және әлеуметтенген сөйлеу
д( аталатын екі ірі топқа бөлуге болады деген қорытынды келді.
"Бала қарсыласының көзқарасымен бір тұруға ұмтылма өзі туралы
айтатындықтан, бұл сөйлеу эгоцентрлік", — дейді Пиаже. Ол өзін басқалар оны
тындай ма, жауап күте ме деген қызығушылықты және қасындағы шынында да бір
нәрсе айтамын деген ниетті де сезінбейд: Бұл драмадағы: "Бала өзінің
дауыстап ойлағаны сияқты өзімен сөйлеседі. Ол ешкімге бағытталмаған деген
формуламен байқалатын монологты еске түсіреді". Сабақ үстінде бала
әрекеттері шағын бөлек сөздерімен қосарласып отырады, міне, осы бала іс-
әрекеттеріінң сөздік үн қосуы
Ж. Пиажо баланың эгоцентрлік сөйлеуін клиникалық анықтау мен суретгеуде,
оны өлшеп әрі қарай оның тағдырын бақылап отыруда үлкен үлес қосты,
Эгоцентрлік сөйлеудің фактісінде Ж. Пиаже бала ойы эгоцентризіміні:
бастапқы, негізгі және тікелей дәлелін көреді. Осы өлшеулерге сүйеніп, 6—7
жасқа дейін баланың айтқан сөздерініің жартысынан көбі эгоцентрлік деп
айтуға болады.
Бірінші зерттеуімізді қорытындылай келе, бала сөйлеуінің біз анықтағаы
алғашқы үш категориясы (қайталау, монолг және ұжымдық, монолог) эгоцентрлік
болса, онда 6 жастағы баланың сөз түріндегі ойлауы да 44-тен 47 %-ға дейін
мөлшерде эгоцентрлік болып келеді дейді, — Ж. Пиаже. Егер сәби шақтағы
бала, тіпті 6—7 жастағы бала туралы айтсақ та, бұл сандық көрсеткішті мәнді
түрде жоғарылауы керек. Бұл санның өсу себебі, кейінгі зерттеулердің
көрсеткеніндей, баланың эгоцентрлік сөйлеуінде ғана емес, элеметтенген
сөйлеуінде де эгоцентрлік ойлау байқалуымен байланысты.
Пиаже балалар ойының эгоцентрлік сипатын қалай анықтағанын айта келе, бір
айға жуық мерзім бойы бірнеше баланың сөзін жазып ала жүріп, 5 және 7 жас
арасындағы балалар жұмыс істей жүрсе де, ойнай жүріп сөйлесе де, олардың
сөйлемдерінің 44-тен 47%-ға дейіні эгоцентрлік болып келетін байқағанын
айтады. Ал 3 жас пен 5 жас аралығында эгоцентрлік сөйлеу 54 пен 60%-ды
көрсетті.
Бұл эгоцентрлік тілдің функциясы өзінің ойы мен өзінің дара іс-әрекетін
мәнерлеп айтып беру болып келеді. Бала тілінің мәнді бөлігіне тән бұл белгі
бойынша бала өз іс-әрекетін қимылмен білдіргендегі бала ойының белгілі
эгоцентризмін дәлелдейді. Сөздерден басқа, өзінде айтылмай жатқан ойларды
сақтайтын "ойлаудың өзінің эгоцентризмі" туралы хабар береді. Ал бұл ойлар,
баланың айтуға мүмкіндігі болмағандықтан, сақталып жатады, мүмкіндік
басқалармен араласу және олардың көзқарасымен қосылу әсерінен дамиды.
Осыған орай, Пиаженің пікірі бойынша, эгоцентрлік ойлау коэффициентінің
эгоцентрлік сөйлеу коэффициентінен де асып түсетінін байқаймыз. Бірақ
баланың эгоцентрлік сөйлеуі — бала эгоцентризмі тұжырымдамасы негізінде
жатқан негізгі фактілік және мәліметтік дәлел болып келеді.
Бірінші зерттеуін қорытындылай келе, Ж.Пиаже: "Осы зерттеу негізінде
қандай қорытынды жасауға болады?" деген сұрақ қояды да, былай жауап береді:
6—7 жасқа дейін балалар үлкендерге қарағанда эгоцеитрлік тұрғыда ойлайды
және әрекет жасайды және бізге қарағанда бір-біріне өзінің интоллектілік
ізденістерін аз айтады". Ж.Пиаженің пікірінше, бұның себебі екі жақты.
"Біріншіден, олар 7—8 жасқа дейінгі балалар арасында бекітілген әлеуметгік
өмірдің орнықты болмауынан, екіншіден, баланың негізгі іс-әрекетінде, яғни
ойынында пайдаланатын қарым-қатынастағы тілінің — ым, бет қимыл,
қозғалысының тілі болып келуіне байланысты". "Шындығында, — дейді ол, — 7—8
жасқа дейінгі балаларда айтарлықтай қоғамдық өмір байқалмайды". Пиаженің
Женевадағы сәбилер үйінде жүргізген бақылауы бойынша, тек 7—8 жастағы
балаларда ғана бірлесіп жұмыс жасау қажет.
ІІ Бөлім . Пиаже зерттеуіндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйлеу
Пиаже зерттеулеріндегі мәліметтер эгоцентрлік сөйлеу коэффициенінің
бала "өскен сайын темендейтінін көрсетеді. 7— 8 жастарда коэффициент нөлге
(0) жақындайды, ал бұл і мектеп табалдырығын аттаған балаға эгоцентрлік
сөйлеудің тән еместігін білдіреді. Эгоцентрлік сөйлеуінен құтылса да, бала
өзінің эгоцентризмімен қоштаспайды, бұл фактор араласып, басқа тұрғыда
өзінен жаңа бслгілер таба отырып, баланың эгоцентрлік ой айтуына дәл ұқсас
емес дерексіз сөздік ойлау сферасынан басымдылық ала бастайды. Эгоцентрлік
сөйлеу баланың мінез-құлқында ешқандай қызмет атқармайды деген оймен толық
келісе тұрып, Пиаже эгоцентрлік сөйлеу одан әрі мектеп жасында мүлдем
жойылып кетеді дейді. Эгоцентрлік сөйлеудің тағдыры мен функциясы туралы
сұрақ Пиаже дамытқан эгоцентрлік сөйлеу теориясының бүкіл тірі жүйесін
құрайтын іліммен тікелей байланысты.
Біз балалық шақтағы эгоцентрлік сөйлеудің тағдыры мен табиғатын
эксперименггік және клиникалық түрде зерттедік.
Зерттеуіміз тікелей осындай қиындық тудырылған жағдайлардағы бала
эгоцентрлік сөйлеуінің коэффициенті Пиаженің қалыпты коэффициентінен және
қиындық тудырмаған осы бала эгоцентрлік сөйлеуі коэффициентімен
салыстырғанда екі есе жоғарылады. Біздің балаларымыз қиындық (кедергі)
кездескен барлық жағдайда эгоцентрлік сөйлеудің өсіп отыратынын байқатты.
Кедергіге тірелген бала: "Қарындасым қайда, енді маған көк түсті бояу
керек; ештеңе етпейді, мен қызылмен бояймын да, оны суға шылаймын, ол
кішкене қараяды да, көк түс сияқты болады" — деп жағдайды ұғынуға тырысады.
Бұл ойларын ол өзімен-қзі сөйлесіп отырып баяндайды.
Осыған ұқсас, бірақ іс-әрекетті эксперименттік бұзбаған жағдайларда біздің
коэффициентіміз Пиажеден гөрі төмендеу де болды. Соған орай, біз қалыпты
жүріп жатқан іс-әрекетгі қиындату мен бұзу эгоцентрлік сөйлеуді тудыратын
басты факторлардың бірі болып саналады деп болжай аламыз. Пиаженің кітабын
оқыған адам біз тапқан мәліметті Пиаженің өзінің баяндауында үнемі дамытып
отырган екі теориялық оймен, екі теориялық жағдаймен жеңіл салыстыра
алатынын оңай байқауы мүмкін.
Жасы үлкендеу бала өзін басқаша ұстайды: ол жан-жағына қарайды, ойланады,
сосын жол табады. Не ойлағаны туралы сұрағанда ол әркез жауап беріп отырды,
жауаптарын мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеп отырып айтқан ойымен мәнді
түрде жақындатуға болады. Осыған орай, біз мектеи жасына дейінгі балада
ашық сөйлеу түрінде жүретін әрекетті мектеп жасындағы балада дыбыссыз, ішкі
әрекет түрінде жүреді деп айта аламыз.
Бұл туралы біз кейін айтамыз. Эгоцентрлік сөйлеу туралы сұраққа қайта
орала отырып, біз экспрессивті функция мен разряд функциясы және бала
белсенділігін жай ғана алып жүретінінен басқа, эгоцентрлік сөйлеу өз
мағынасында ойлау тәсілі болып кетеді, яғни мінез-құлықта пайда болған
міндетті шешу жоспарын құру функциясын да атқарады деп айта аламыз.
Көрнекілік ретінде бір мысал келтірелік. Біздің тәжірибеміз бойынша бала
(жастағы) трамвай салып отыр; бір дөңгелегін бейнелейтін сызықтағыны сала
отырып, бала қарындашын қаттырақ басып жібереді, ол шеңберді толығымен
жабуға тырысуда, қағаз бетінде сынған қарындаштың ізінен басқа еш нөрсе
қалмайды. Бала ішінен айтып отырғандай: "Ол сынған", — деп күбірлейді де,
қарындаштарын қоя салып, сурет сюжетінің өзгергендігі туралы айта отырып,
апаттан кейінгі жөнделіп жатқан вагонды бояулармен сала береді. Кездейсоқ
пайда болған баланың осы эгоцентрлік пікірі оның барлық іс-әрекетінің жүру
барысымен соншалықты байланысты, сурет салудың барлық айналмалы пунктін
анық құрайтындығы соншалықты, одан кейінгі мінез-құлықтың бүкіл жолын
анықтайтын жаңа пейілдің жоспарын қүру мен одан шығуды іздестіру кезіндегі
жағдай мен қиындықтарды ұғыну туралы соншалықты екі жақты айтады, қысқаша
айтқанда, өзінің қызметі бойынша ойлау процесінен ажыратылмайтындығы
соншалықты, осыған орай, оны негізгі ән ағымына араласпайтып қарапайым
аккомпанемент, бала белсенділігінің жанама өнімділігі ретінде қабылдау
мүмкін емес.
Баланың эгоцентрлік пікірі оның тәжірибелік әрекетінің негізгі кезеңдерін
және соңғы нәтижені бейнелеп белгілейтіндігін көрдік, сондай-ақ бала іс-
әрекетінің дамуына орай, бұл сөйлеудің ортаға қарай жылжитындығын, ал кейін
жоспарлау қызметі мен алдағы әрекетті бағыттау қызметін меңгере отырып,
негізгі әрекеттің басына қарай жылжиттындығын байқадық. Бұл жерде әрекеттің
нәтижесін көрсететін сөз, сол әрекетпен біте байланысып кетіп, тек соның
нәтижесінде практикалық интеллектілі операцияыың ең мәнді құрылымдық
мезеттерін бейнелеп белгілегендіктен, өзі баланың әрекетін бағыттап, өз
ниеттері мен жоспарына бағындырып, оны мақсаттылық іс-әрекет деңгейіне
дейін көтеретінін байқадық.
Пиаженің теориялық көзқарастары, оның зерттеуіндегі объективті мәліметтер
кдтарына қарамастан, біздің зерттеуімізде де біздің жасағандарымыздың
барлығы бала сөйлеуінің дамуы туралы ғылыми тұрғыда орнықты болжам болып
табылады.
Ересек адамның бай болып келетін эгоцентрлік сөйлеуі немесе функционалдық
психология тұрғысынан біздіц үнсіз ойластыруларымыз әлеуметтік емес,
эгоцентрлік сөйлеу екенін байкду үшін бала мен ересек адамның эгоцентрлік
сөйлеуін салыстырса да жеткілікті. Д.Уотсон17 оны әлеуметтік емес, жеке
дара бейімделуге қызмет жасайтын сөйлеу деп
атар еді.
Сондықтан ересек адамның ішкі сөйлеуі мен мектеп жасына дейінгі баланың
эғоцентрлік сөйлеуін бір-бірімен жақындатушы — ол функциялардың ортақтығы:
осы екі сөйлеу түрі де өзі үшін хабарлау міндеті мен басқалармен байланыс
жасау міндетін орындаушы, әлеуметтік сөйлеуден бөлінген сөйлеу болып
келеді. Психологиялық экспериментте Уотсон ұсынған тәсілге жүгініп, адамға
қандай да бір ой тапсырмасын ауызша орындататын болсак, яғни оның іштей
сөйлеуін естісек, онда біз сол сәтте-ақ ересек адамның осы ой үстіндегі
ауызекі сөйлеуі мен баланың эгоцентрлік сөйлеуі арасындағы ұқсастықты
кереміз.
Ересек адамның ішкі сөйлеуі мен баланың эгоцентрлік сөйлеуін жақындатып
түрған екінші жағдай — олардың құрылымдық ерекшеліктері. Негізінде, Пиаже
эгоцентрлік сөйлеудің мынадай қасиеттері бар екенін көрсеткен болатын. Ол
егер оны жай ғана хаттамаға жазатын болса, ягаи оны тудырған жағдайдан
бөліп тастап жазатын болса, айналасындағыларға түсініксіз. Ол адамның өзіне
ғана түсінікті, ол қысқартылған және ол көз алдында тұрғанды түсіріп
тастаған және күрделі қүрылымдық өзгерістерге ұшыраған болып табылады.
Осы құрылымдық өзгерістер, ішкі сөйлеудің негізгі құрылымдық тенденциясына
үқсас, атап айткднда, қысқартулар жасауға бағытталған тенденцияны
көрсететін байкауға қарапайым талдау да жеткілікті.
Пиаже орнатқан эгоцентрлік сөйлеудің мектеп жасыііда тез жойылып кетуі
туралы факті бұл жағдайда эгоцентрлік сөйлеудің жойылуы емес, оның ішкі
сөйлеуге айналуы немесе ішке кетуі екендігін айтуға мүмкіндік береді.
2.1. Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлей
Әлеуметтік сөйлеуден бөлінген эгоцентрлік сөйлеу негізінде баланың
аутистикалық әрі логикалық ойлауының негізі болып табылатын баланың ішкі
сөйлеуі пайда болады.
Соған орай, Пиаже суреттеген бала сөйлеуініц эгоцентризмінен, біз, ең
алдымен, генетикалық түрғыдан маңызды сыртқы сөйлеуден ішкіге ауысуын
бақауға бейімбіз. Пиаже келтірген нақты материалды талдайтын болсақ, онда
біз Пиаженің өзі де байқамай, сыртқы сөйлеудің ішкіге қалай ауысатындығын
көрнекі түрде көрсеткенін байқаймыз.
Тұтас алғанда бүкіл схема мынадай болады: әлеуметгік сөйлеу — эгоцентрлік
сөйлеу — ішкі сөйлеу. Кезеңдерін құрастырушы бірізділік көзқарасы
тұрғысынан бұл схеманы бір жағынан осындай кезеңдер бірізділігін белгілеп,
ішкі сөйлеудің құрылуының дәстүрлі теориясына (яғни сыртқы
сөйлеу—сыбыр—ішкі сөйлеу), екінші жағынан Пиаженің схемасына — сөздік
логикалық ойлаудың дамуындағы негізгі кезеңдердің сөйлеуден тыс
аутистикалық ойлау — эгоцентрлік сөйлеу мен эгоцентрлік ойлау —
әлеуметтенген сөйлеу және логикалық ойлау тұрғысындағы генетикалық
бірізділікке қарсы қоюға болады.
Бірінші схеманы мысал ретінде келтірген себебіміз: бір-біріне мазмұны
жағынан ұқсамаса да, әдіснамалық жағынан Пиаженің схемасына жоғары дәрежеде
ұқсас болуында. Осыған ұқсас формуланың авторы Д.Уотсон сыртқы сөйлеуден
ішкіге ауысу аралық саты — сыбыр арқылы жузеге асуы керек деп пайымдайды,
осылайша Пиаже аутистикалық ойлаудан логикалық ойлауға ауысу аралық саты
жолымен — эгоцентрлік сөйлеу мен эгоцентрлік ойлау арқылы өту керек деп
белгілейді.
Соған орай, біздің баланың эгоцентрлік сөйлеуі деп белгілеген бала
ойлауының дамуындағы бір пункт баланың дамуы туралы әр түрлі трактіде
жатқан схема бойынша беріледі. Бұл ауыспалы саты Пиаже үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz