Еңбек нарығының қалыптасуы мен қызмет етуінің теориялық негізі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..312.3 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамтылуын мемлекет тарапынан реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық еңбек нарығына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... .22
2.2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі еңбек нарығының негізгі үрдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..312.3 Қазақстан Республикасындағы жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамтылуын мемлекет тарапынан реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕРІН ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..50
1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық еңбек нарығына тигізетін әсері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты 28.01.2011 жылғы халыққа Жолдауында «Жол картасы» дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарғаны туралы айтылды [1].
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты 28.01.2011 жылғы халыққа Жолдауында «Жол картасы» дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарғаны туралы айтылды [1].
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде. Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта даярлау бүгінгі күннің талабы.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы алатын орны зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер: Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов, Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев, А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков, А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов, С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру, облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты ауқымды және күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді облыстық экономика мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» (28.01.2011) // Егеменді Қазақстан. -2011. 3 ақпан.- 1-3бб
2. Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.- ағылшын тілінен аударма.- Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
3. Үлкен экономикалық сөздік А.Н. Азрилян. - М.:1999. - 353 бет
4. Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Экономика человека.-Москва, 1995.-286 б.
5. Сатина М.А., Гибриков Г.Г. Основы экономической теории.-Москва, 1995.- 163 б.
6. Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения.-Москва, 1997.- 123 б.
7. Маслова И.С. Методологические вопросы занятости и регулирование рынка в новых условиях.-Москва, 1989.- 265 бб.
8. Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда.-Москва, 1993.- 324 б.
9. Кабдиев Д.К. Экономическая теория: важнейшие категории и понятия.-Алматы, 1993.- 285 б.
10. Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран // Труд зарубежом.- 1993.- №3.-С.22-25
11. Мамыров Н.К., Нурпеисова Л.С. Формирование рынка труда в малых и средних городах.- Алматы, 2000.- 264 б.
12. Чернышев М.Л. Статистика труда для стран с переходной экономикой.-Москва, 1985.- 64 б.
13. Алиев У.Ж. Теоретическая экономика.-Алматы, 2001.- 65-66 бб.
14. Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К. Теория благосостояния и качества жизни //Вестник КазГУ.-1998.-№14.- 17 б.
15. Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
16. Басин М., Шилович И. Синергетика и Internet. С/Пб., 1999, — 129 с.
17. Чуланова З. Особенности воздействия международной трудовой миграции на рынок труда. // Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.-2006.- № 12.-С. 14-18.
18. Майдырова А.Б. Человеческий капитал Республики Казахстан в условиях информационной экономики.: Научная монография. — Астана, 2004. -290 с.
19. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. –Алматы, 1998.-455б.
20. ҚР статистикалық жинағы. Еңбек нарығы // stat.kz
21. Жол қартасының іске асырылуы // Altyn orda.kz
22. Қайнар көзі: Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігінің ресми сайты, www.enbek.gov. kz.
23. Шет елдегі жұмыссыздық деңгейі // http://www.oecd.org
24. Уровень жизни населения в Казахстане. Стат.сборник.- Алматы, 2006.- 31б
25. Еңбек нарығындағы жағдай тұрақтанды // www.enbek.gov. kz.
26. Уровень жизни населения в Казахстане. Стат.сборник.- Алматы, 2010
27. Байболова Н.Қ. Қазақстандағы жұмыспен қамту мәселелері // Саясат.-2005.- №4-.-13-17бб
28. Апиев Қ. Қазақстанда жастардың еңбегін қолданудың қазіргі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. – 2005.- №6.-42-46б
29. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы.-2008.-№3.- 52-58бб.
30. Сүйеубаева С. Показатели оценки уровня жизни населения // Ғаламданудағы Қазақстан: әлеуметтік-экономикалық және мәдени салалары конференциясының материалдары. – Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2009. –41-27 б
31. Ә.Байменов.Кедейлік жұмыссыздық бір қасірет // Ақиқат.- 2007.-№6.-32-37бб
32. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы.-2008.-№3.- 54-60бб
33. Апиев Қ. Жастар жұмысбасылығының әлеуметтік экономикалық мазмұны // Екінші Рысқұлов оқулары. Халықаралық ғылыми-зерттеу конференция.-Алматы, 2007ж .-285б.
2. Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.- ағылшын тілінен аударма.- Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
3. Үлкен экономикалық сөздік А.Н. Азрилян. - М.:1999. - 353 бет
4. Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Экономика человека.-Москва, 1995.-286 б.
5. Сатина М.А., Гибриков Г.Г. Основы экономической теории.-Москва, 1995.- 163 б.
6. Мелекьян Г.Г., Колосова Р.П. Экономика труда и социально-трудовые отношения.-Москва, 1997.- 123 б.
7. Маслова И.С. Методологические вопросы занятости и регулирование рынка в новых условиях.-Москва, 1989.- 265 бб.
8. Исмаилова Л.Э. Факторы спроса и предложения на рынке труда.-Москва, 1993.- 324 б.
9. Кабдиев Д.К. Экономическая теория: важнейшие категории и понятия.-Алматы, 1993.- 285 б.
10. Фарберова Э.Н. Политика занятости в условиях массовой безработицы: из опыта восточно-европейских стран // Труд зарубежом.- 1993.- №3.-С.22-25
11. Мамыров Н.К., Нурпеисова Л.С. Формирование рынка труда в малых и средних городах.- Алматы, 2000.- 264 б.
12. Чернышев М.Л. Статистика труда для стран с переходной экономикой.-Москва, 1985.- 64 б.
13. Алиев У.Ж. Теоретическая экономика.-Алматы, 2001.- 65-66 бб.
14. Сарбасова Т.С., Сарбасова А.К. Теория благосостояния и качества жизни //Вестник КазГУ.-1998.-№14.- 17 б.
15. Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
16. Басин М., Шилович И. Синергетика и Internet. С/Пб., 1999, — 129 с.
17. Чуланова З. Особенности воздействия международной трудовой миграции на рынок труда. // Труд в Казахстане: проблемы, факты, комментарии.-2006.- № 12.-С. 14-18.
18. Майдырова А.Б. Человеческий капитал Республики Казахстан в условиях информационной экономики.: Научная монография. — Астана, 2004. -290 с.
19. Осипова Г.М. Экономикалық теория негіздері. –Алматы, 1998.-455б.
20. ҚР статистикалық жинағы. Еңбек нарығы // stat.kz
21. Жол қартасының іске асырылуы // Altyn orda.kz
22. Қайнар көзі: Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігінің ресми сайты, www.enbek.gov. kz.
23. Шет елдегі жұмыссыздық деңгейі // http://www.oecd.org
24. Уровень жизни населения в Казахстане. Стат.сборник.- Алматы, 2006.- 31б
25. Еңбек нарығындағы жағдай тұрақтанды // www.enbek.gov. kz.
26. Уровень жизни населения в Казахстане. Стат.сборник.- Алматы, 2010
27. Байболова Н.Қ. Қазақстандағы жұмыспен қамту мәселелері // Саясат.-2005.- №4-.-13-17бб
28. Апиев Қ. Қазақстанда жастардың еңбегін қолданудың қазіргі жағдайы // ҚазЭУ Хабаршысы. – 2005.- №6.-42-46б
29. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы.-2008.-№3.- 52-58бб.
30. Сүйеубаева С. Показатели оценки уровня жизни населения // Ғаламданудағы Қазақстан: әлеуметтік-экономикалық және мәдени салалары конференциясының материалдары. – Алматы: Халықаралық бизнес университеті, 2009. –41-27 б
31. Ә.Байменов.Кедейлік жұмыссыздық бір қасірет // Ақиқат.- 2007.-№6.-32-37бб
32. Кайранбеков Б. Еңбек ресурстарын қолдану механизмдерін жетілдіру // Қазақ ұлттық аграрлық университетінің хабаршысы.-2008.-№3.- 54-60бб
33. Апиев Қ. Жастар жұмысбасылығының әлеуметтік экономикалық мазмұны // Екінші Рысқұлов оқулары. Халықаралық ғылыми-зерттеу конференция.-Алматы, 2007ж .-285б.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Еңбек нарығының негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22
2.2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі еңбек нарығының негізгі
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 312.3 Қазақстан
Республикасындағы жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамтылуын мемлекет
тарапынан реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0
1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық еңбек
нарығына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз атты 28.01.2011 жылғы халыққа Жолдауында Жол
картасы дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық
жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның
қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарғаны туралы айтылды [1].
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын
реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы
алатын орны зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан
қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми
зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің
еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз
болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов,
Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев,
А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков,
А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру,
облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты ауқымды және
күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді облыстық экономика
мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат
арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еліміздің еңбек нарығының дамуын және оны
реттеу жолдарын талдау болып табылады. Зерттеу мақсатына, еңбек нарығын
дамытудың ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-Республикадағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
-Қазақстанның еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау жасап,
тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
жолдарын көрсету;
- Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық
еңбек нарығына тигізетін әсерін талдау.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың
жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеу пәні еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған
экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, зерттеу әдістерін қолданумен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Алматы облысы статистикалық басқармасының материалдары
зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
Еңбек процесінің эволюциясы көптеген кезеңдерден өткен, бұл прцесс әр
кезеңде әртүрлі көзқарастарға ие болған:
Улиям Петти айтуы боынша тауар құны өндіруге кеткен еңбектің
салыстырмалы санымен анықталады, яғни жалақы жұмысшы еңбегінің бағасы деп
айтқан.
Адам Смиттің пікірі бойынша елдің материалдық байлығының деңгейі еңбек
өнімділігі және өндіру емес кластарына бөлу пропорциясына тең деген.
Ибн - Хальдун ислам дінінің құранында еңбекті мадақтап, сораңдықты,
өсімқорлықтың діни сипаты ретінде қарастырған.
Карлл Маркс біріншіден еңбек болашақ құнның қайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Бұл мағынадан негізделген,
сатылатын еңбек емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни жұмысшы
мен оның жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші
көрінеді. Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің барлық өнімі емес, тек
қажеттісі, яғни жұмыс күшінің құнының орнын толтыратыны, толықтай
төленетінін көрсетеді.
1 сурет. К.Маркстің еңбекпен қамтылу теориясы
Қайнар көзі: Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.-
ағылшын тілінен аударма.- Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
Томас Мальтус жалақы қоғамдық барометр ретінде болады. Өйткені ол өмір
сүру құралдары және соған деген қажеттілік арасындағы өнімнің тұтыну саны
және тұтыну шылар саны арасындағы байланыстарды көрсетеді.
Джак Тюрго жұмысшылардың еңбекақысының мөлшері еңбек нарығындағы
жалдамалы жұмысшылар арасындағы бәсекемен анықталады.
Альфред Маршалл жалақы еңбек ету үшін, жұмыс істеу үшін
(ынталандырушы) стимул деп айтқан.
Еңбек – адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа
да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы, еңбек ресурстарының нарығы
ұғымдарына байланысты сұрақтар туындайды: еңбек нарығы дегеніміз не?
қайсысы дұрыс айтылады - еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы, еңбек
ресурстарының нарығы?
Еңбек нарығында ең бастысы еңбек күші бағаланады, жалдану шарты
анықталады, еңбек ақы көлемі, еңбек шарты, білімінің толықтырылуы,
мамандану деңгейі және жұмыспен қамтылуы [2,108б.].
Осы түсініктерді ажыратайық.
Үлкен экономикалық сөздік А.Н. Азрилян М.:1999, 353 бет.: еңбек
нарығы- бұл сфера еңбек күшіне сұраныс пен ұсыныстың пайда болуы. Еңбек
нарығының шартына сәйкес, жұмысшының өз еңбегі өз меншігінде болуы. Еңбек
нарығы арқылы белгілі мерзімге еңбек күшін сату [3,214б.].
Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Еңбек нарығы – ең бастысы қоғамдық
байланыс жүйесі, жалдау және еңбекті ұсыну, яғни сату және сатып алу.
Еңбекпен қамтылуына байланысты сатушы мен сатып алушы ерекше тауар ретінде
еңбекті қарастырады, аяғында жұмыс беруші мен жалданушы жұмысшы арасында
еңбек шарты және бағасы белгіленеді [4,84б.].
Еңбек нарығы – бұл қоғамдық – экономикалық категория, қоғамдық – еңбек
қатынасы. Жұмысшы, жұмыс беруші және мемлекет арасындағы баланстың сақталуы
және жұмысшының бостандығын қарастырады.
Еңбек нарығы — бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Енбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштерінің
құрылымын байқатады. Нарық жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы
жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту
үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді
және бүкіл өмір бойы еңбек еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені
абзал.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып-алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер ететінің арқасында жоғары
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
өседі, жұмыскерге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң, әрі қатал талап жүргізіледі.
Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол
еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамасыздықты
ынталандырады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті (профессияны)
таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін
қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан жауапкершілікті,
жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын
дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын
таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті – еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне
қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік
жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Еңбек нарығы деп адамның жұмыс күші тауар қызметінде айналымда болатын
нарық түрі. Онда адамның кез-келген еңбек қызметі, қабілеті пайдаланылады.
Мысалы: ой-қуаты, күші, энергиясы және т.б. Бұл аталғандардың барлығы еңбек
болып есептеледі. Еңбек қозғалысы нәтижесінде еңбек нарығы бой көтереді.
Жалпы алғанда, бұл затқа, тауарға емес, адамның жұмыс істеу қабілетіне
байланысты болады.
Нарық жағдайында нақты жұмыс орны ешкімге де кепілденбейді және
еңбекті жалдаудың осы түрінің күшіне енуі шын мәнге ие болып, көптеген
адамдардың мүдделеріне кәдімгідей әсер етеді. Осы уақытқа дейін бізде
жұмыссыздықтың болмағандығы мойындалады және оны біз үлкен жетістікке
санадық. Қазақстанда алғашқы рет 1991 жылы жұмыссыздар тіркелді.
Экономикалық және географиялық дамудың нарықтық моделіне көшудегі
күрделі мәселе – еңбек нарығын қалыптастыру, өйткені, ол нарық жүйесінде
ерекше орынға ие және нарықты құраушы негіздердің бірі. Қызмет ету
барысында еңбек нарығы әлеуметтік-экономикалық мәселелермен, қоғамдағы
демографиялық үрдістермен және адамның өмірі мен бос уақытын реттеп
отыратын заң актілерімен тығыз байланысты. Экономиканы трансформациялау
жолына түскен постсоветтік елдердің көптеген мәселелерінің шешімі еңбек
нарығын қалыптастыру мен реттеу болып отыр. Бірақ, жұмыс күшін тауар
ретінде қабылдамаған социалистік қызметтің теориясы мен тәжірибесінде
нарықтың бұл түрін реттейтін қажетті білім жинақталмаған еді [5,43б].
Социалистік жүйе шеңберінде нарықтық экономикаға қарағанда өнімді
еңбекті қамтамасыз ететін тиісті еңбек мотивациясы жасалынбады. Социализм
кезіндегі еңбекті басқарудың икемсіз механизмін, еңбек саласындағы теріс
құбылыстарды дер кезінде анықтайтын жаңаша, икемді механизмге ауыстыру
керек болды. Нарықтық экономикадағы мұндай механизм - еңбек нарығы. Дәл осы
еңбек нарығы арқылы ең негізгі ұлттық ресурс болып табылатын еңбек
облыстар, салалар, фирмалар, мамандықтар бойынша таратылады. Халықаралық
тәжірибе көрсеткендей, еңбек нарығы жеке меншікке, қоғамдық демократиялық
институттарға негізделген және бәсекеге түспейтін жеке сала ретінде өмір
сүре алмайды [6,113б].
Еңбек нарығы көп жағдайда абстрактілі, қол жетпейтін құрылым ретінде
көрінетіндіктен, оған қандай да бір талдау мен болжам жасау қиын. Ол
әсіресе, тіркелген еңбек нарығы шеңберінен тыс болатын процестерде көрініс
табады. Еңбек күші сұранысы мен ұсынысы дисбалансының арқасында шынайы
түрдегі жұмыссыздық пен жұмыссыздарды көруге болады. Өтпелі кезеңде еңбек
нарығының қалыптасуы мен нарықтық экономиканың құрылуы тығыз байланыста
жүруі керек. Сонымен қатар, еңбек нарығын қалыптастырудағы мәселелер кең
көлемді теориялық, демографиялық сұрақтарды қамтиды, ал өтпелі кезең бұл
мәселелерді зерттеуде жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет етеді [7,163б].
Белгілі бір шартқа сәйкес, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс болуы
керек. Еңбек нарығы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы негізінде қалыптасады.
Жұмыс күшіне сұраныс жұмыс күшіне деген қоғамдық қажеттіліктің көлемі мен
құрылымы негізінде анықталады. Мұндағы еңбекке деген сұраныс –
кәсіпкерлердің жалдамалы жұмыс күшіне төлем жасай алу қабілеті.
Жұмыс күшіне сұраныс экономиканың даму деңгейіне және өндірістегі
технологиялық факторларды дұрыс пайдалануға байланысты.
Жұмыс күшіне деген сұранысты анықтаушы факторлар жұмыс күшіне
сұранысты жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді.Жоғарлатушы
факторларға: белсенді инвестициялық саясат және жаңа жұмыс орындарын құру,
жұмыс күні ұзақтығын қысқарту, демалыстарды ұлғайту жатады. Төмендетуші
факторларға: ғылыми техникалық прогресс пен өндіріс тиімділігінің артыру,
белсенді еңбектілікке мотивацияларды күшейту, жұмыс күші бағасын көтеру
кіреді [8,103б].
Жұмыс күшін ұсыну жұмыс жасауға дайын азаматтардың жастық, білім,
кәсіби біліктілік деңгейлері бойынша анықталады. Жұмыс күшін ұсынуға бірден-
бір әсер етуші – демографиялық фактор, яғни, еңбекке қабілетті халық
санының өсуі және туу деңгейі.
Айтылғандардан басқа, маңызды факторлардың бірі ретінде еңбекке қабілетті
халық ішіндегі демографиялық және этникалық топтардың экономикалық
белсенділік деңгейін айтуға болады. Әрбір уақытта еңбек нарығында өз
қызметін ұсынушы еңбекке қабілетті халық екі топқа бөлінеді: жұмыс
жасайтындар (жұмыспен қамтылғандар) және жұмыс жасамайтындар, бірақ жұмыс
іздеп жүргендер (жұмыссыздар). Еңбекті ұсыну бұл – еңбек нарығында жұмыс
күшін ұсынатын мемлекеттегі экономикалық белсенді халық жиынтығы [9,62б].
Жұмыс күшін ұсынуға күрделі әсер ететін фактор – көші-қон процесі
(миграция). Көші-қон процесі еңбек нарығындағы жалпы жұмыс күшінің ұсынысын
жоғарлатады немесе төмендетеді. Халықтың көшіп-қонуына түрлі себеп болуы
мүмкін. Мысалы, экономикалық дамымаушылық пен теңсіздік, қарулы
шиеленістердің орын алуы, авторитарлық режимдер, ал кейде осы барлық фактор
шоғырланған жағдай әсер етуі мүмкін [10,22б].
Жұмыс күшін ұсыну мен еңбекке деген сұраныс еңбекақы деңгейіне
байланысты. Ал, мемлекет ішінде кездесетін әлеуметтік-психологиялық, мәдени
өзгешеліктер мен саяси факторлар бұл байланысты әлсіретеді. Яғни, еңбекке
қабілетті кез-келген тұлғаның жұмыс жасау немесе жасамау еркі оның тұлғалық
сапасы мен ерекшелігіне, қоғамдағы еңбектің міндеттілігіне, ұлттық еңбек
салттарына, мәдениетіне, дініне, сонымен қатар, мемлекеттің салық саясатына
да байланысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің халықтың аз
қамтамасыз етілген бөлігі мен жұмыссыздарды қолдауға арналған жомарт
әлеуметтік бағдарламалары еңбек ұсынысының кемуіне айтарлықтай әсерін
тигізеді.
Жұмыс күшін ұсыну факторлары жұмыс күшін ұсынуды жоғарлатушы және
төмендетуші болып бөлінеді. Бірінші факторға халықтың оңтайлы табиғи өсуі,
көші-қонның оң сальдосы, халыққа білім беру деңгейін көтеру жатса,
екіншісіне кері табиғи өсу, миграцияның кері сальдосы, халықтың өмір сүру
жағдайын жақсарту және әлеуметтік қорғау кіреді [11,24б].
Еңбек нарығының белсенді қызмет жасауы үшін жұмыс күшіне сұраныс пен
ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек. Сұраныс пен ұсыныс байланысы
еңбек нарығының конъюктурасын сипаттайды. Сұраныс пен ұсыныс тепе-тең
болған жағдайда еңбек нарығының конъюктурасы бірқалыпты болады, егер
сұраныс ұсыныстан асып кетсе, еңбек нарығының конъюктурасы деффицитті, ал
керісінше жағдайда, еңбек артықшылығы конъюктурасы туындайды.
Еңбек нарығында қатаң таңдау жүреді, ең қабілетті, әрекетті дегендер
жеңеді. Әлсіздер мен қабілетсіздерді нарық аямайды. Бірақ, нарық білікті
еңбектің болуын қамтамасыз етіп, еңбек етуге үлесін қосқан азаматтың нақты
нәтижеге жетуіне көмектеседі [9,29б].
Бәсекелестік-нарық жағдайында қоғамда әр кез кездесетін және оның алға
жылжуын анықтайтын терең процестер болып жатады. Еңбек нарығы арқылы
негізгі үш эволюциялық ағын өтеді. Олар: экономиканы дамыту (материалды-
техникалық элементтер), адамның құрылымдық дамуы (жалпы және кәсіби
мәдениеті, өнер мүмкіндігі, мінез-құлық сапасы), қоғамдық қатынастарды
дамыту (мемлекеттік және класстық құрылым, меншік қатынастары, өнеркәсіптік
байланыстар). Бұл үш элемент қоғамдағы прогресс негізін қалыптастырып, оның
маңызды мазмұнын құрайды .
Тиімді қалыптасып дамуындағы шарт, яғни, экономикалық еркіндік немесе
субъектілер үшін таңдау еркіндігі қажет.
Әрбір адамның өзінің еңбек ету қабілетіне иелік етуі дегеніміз – кез-
келген азаматтың қоғамдық еңбекке қатысу немесе қатыспау еркіндігі.
Жұмыскер өзіндік қажеттілігі мен көзқарасына сай келетін қызмет таңдауға
құқылы.
Тағы бір шарт – субъектілердің жоғары мобильділігі. Мобильділік –
жұмыскердің жұмыстан шығып қалуына байланысты жұмысын ауыстыра алу
дайындығы мен қабілеті. Жұмыс күшінің мобильділігіне демографиялық,
миграциялық көрсеткіштер мен жұмысшының кәсіби дайындық жағдайлары әсер
етеді. Жұмыс күшінің мобильділігі түрлі: кәсібиаралық, салааралық және
аймақаралық болады. Осылар арқылы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты
теңдестіріп, еңбек ресурстарының бірқалыптылығын жөндеуге мүмкіндік бар.
Мобильділіктің белгілі бір түрін бағалауға немесе бағаламай қалуға
болмайды, олардың барлығының бәсекеге қабілетті толық еңбек нарығын
қалыптастыруда маңызы зор.
Соңғы шарт – еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта құру. Еңбек
нарығының инфрақұрылымы деп – жұмыс күшінің тауарға айналу саласының дұрыс
қызмет етуі үшін материалды-техникалық және ұйымдастырушылық-техникалық
жағдайлар жиынтығының болуы. Бұл жиынтыққа жұмыспен қамту орталықтары,
оқыту және қайта даярлау мекемелері, қоғамдық жұмыс институттары, жұмыс
күшін сатушылар мен сатып алушылар арақатынасын реттейтін құқықтық актілер
кіреді.
Еңбек нарығының қызмет етуін жеңілдету жолында көптеген мекемелер мен
кеңес беру фирмалары көбеюде. Сөйтіп, еңбек нарығының қалыптасуы оның
нарықтық инфрақұрылымын құрайтын институттардың жұмысымен қатар жүреді.
Бұл ұйымдар жұмыс күшінің қоры туралы аймақтық деңгейде есеп
жүргізуге, бос жұмыс орындары мен вакантты қызметтер жайлы барлық
ақпараттарды білуге, халыққа мемлекеттік кәсіпорындарға қажет мамандықтар
мен мамандар туралы хабардар етуге және оларды лайықты жұмысқа
орналастыруға міндетті. Сонымен қатар, кәсіби дайындықты ұйымдастыру, әлсіз
халық тобын жұмыспен қамту, уақытша жұмыссыздарға қолдау көрсету,
республикааралық хабар алмасу мәселелерімен де айналысуға міндетті.
Еңбек нарығын қалыптастыру, әсіресе оны реттеу заң және нормативтік
базаның қамтамасыз етілуін талап етеді.
Көп жағдайда еңбек нарығының қалыптасуына қоғамның барлық саласында
болып жатқан әлеуметтік-экономикалық үрдістер әсер етеді.
Еңбек нарығына көшу процесі Орталық және Шығыс Еуропа елдері мен жаңа
тәуелсіз мемлекеттер үшін өте ауыр жағдайда өтті. Өтпелі экономикаға тән
сипаттар түрліше болып келеді. Мысалы, дағдарыстық: өндірістің құлдырауы,
қолайсыз демографиялық процестер. Оған бірден-бір себеп - жоспарлы жүйе
жағдайында қызмет ететін шаруашылық механизмнің деформациясы.
Еңбек нарығын қалыптастыру мен болжау нарықтық механизмнің ажырамас
бөлігі. Оның басқаруындағы негізгі бағыттар келесідей болуы керек:
өндірістің ары қарайғы құлдырауын болдырмау, жаппай жұмыссыздықты жою,
халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту.
Бұрынғы жүйеден қалған сәйкессіздіктер Орта және Шығыс Еуропа
елдеріндегі өндірістің кенет тоқырауына, көптеген заңды және жеке
тұлғалардың инвистициялауларының тоқтауына, мемлекеттік капитал құюлардың
жоюлуына, меншік формаларының өзгерісі мемлекеттік кәсіпорындарындағы
мамандардың қысқаруына әкелді. Жұмысшының ары қарайғы еңбек тағдыры
келтірілген төрт сценарийдің біреуі бойынша өтетін:
1) мемлекеттік секторда қала беру немесе жекеменшік сектордың бірінде
жаңа жұмыс табу; 2) жұмыссыз статусын иемдену; 3) кәсіби біліктілігін
жаңарту; 4) еңбек қызметін мүлдем тастап кету.
Еңбек нарығын қалыптастыру үрдісі өтпелі экономикасы бар елдердің
барлығында бірдей өткен жоқ. Мысалы, Орта және Шығыс Еуропа елдеріне
мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтылудың күрт төмендеуі тән болса, жаңа
тәуелсіз мемлекеттерде жұмыспен қамтылғандар санына қарағанда, өндіріс
көлемі айтарлықтай кеміді, негізгі соққы еңбекақыға тиді. Кәсіпорындар
жаппай жұмыстан босатылуды тоқтатуға тырысқандықтан, жұмысшылар ресми түрде
ең төменгі жалақы деңгейімен жұмыс орындарында қала берді, бірақ,
кәсіпорынның белгілі жеңілдіктерін иемденіп, бейресми сектордағы қосымша
жұмыстарын жалғастырды.
Еңбек нарығы жұмыс күші бағасын күрт өсіреді, ол өз кезегінде
еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіруді талап етеді, ал оның көлемі жұмысшының
кәсіби біліктілігіне және өндіретін өнім сапасына байланысты.
Көптеген экономистер еңбек нарығының икемділігі түсінігін түрлі
пайымдаған. Мысалы, ағылшын экономисті Г. Стэндинг еңбек нарығының
икемділігін жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы және бағасының өзгеруіне нақты
реакция бере алу қабілеті деп түсіндіреді. Мишон бойынша еңбек нарығының
икемділігі бұл – жұмыс күшін басқару, әсіресе еңбек нарығының өзгермелі
шағында.
Шын мәнінде еңбек нарығының икемділігі бірнеше негізгі аспектілерден
тұрады. Олар: жұмыс күшінің аймақтық-кәсіби мобильділігі, еңбекақы деңгейі
мен құрылымының икемділігі, кәсіпорын деңгейінде адамдар ресурстарын
басқару икемділігі және жұмыс уақытын реттей алу икемділігі.
Еңбек нарығы ресурстар нарығына кіреді. Ресурстар нарығы келесідей
негізгі функцияларды атқарады: 1) өнімдер қалайша өндіріледі; 2) қызмет
көрсетулер қалайша өндіріледі; 3) кім үшін өндіріледі?
Тауарды өндіру тәсілі өз кезегінде, ресурстарға сай бағаларға
байланысты. Арзан еңбек ресурстары кезінде күрделі технологиялар
қолданылады. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің экстенсивті және
интенсивті тәсілдері мен жұмыспен қамтудың интенсивті және экстенсивті
түрін ажыртады. Сонымен қатар, ресурстар нарығы нақты өнім кім үшін
өндірілетінін анықтайды. Нарықта ресурстар бағасы анықталмағандықтан,
жиынтық өнімнің қай бөлігі өз еңбегін, капиталын ұсынып отырған адамдарға
берілетіні де бекітілді.
Еңбек нарығының маңызды қызметінің келесісі – сұраныс пен ұсынысқа
байланысты жұмыс күшінің бағасын анықтау. Бұл жерде меншік субъектілері мен
жұмыс күші субъектілерінің еркін бәсекесі жүреді, жұмыс күшіне икемді баға
негізінде болатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы динамикалық тепе-теңдік те
бар. Мұндай үрдістер дамыған нарықтық жағдайда ғана мүмкін.
Осы уақытқа дейін еңбек нарығын жетілмеген нарықтар қатарына жатқызды.
Теория бойынша ол – тұтастай еңбек нарығы, бірақ сегменттелген сипаттағы.
Бірқатар зерттеушілер еңбек нарығының екі жақтылығын анықтап отыр.
Яғни, олардың анықтауынша бұл жерде бір-бірімен бәсекелеспейтін жұмыс күші
нарығы немесе біртұтас жұмыс күші нарығының екі сегменті бар. Бұл
сегментацияның жеңілдетілген формасы бастапқы және екінші деңгейлі жұмыс
орындары, жұмыс күші топтары сияқты нарықтардың болуымен сипетталады.
Бастапқы, тәуелсіз жұмыс орындарын жоғары және орта кәсіптік білімі
бар мамандар, барлық буындағы басқарушылар мен администраторлар және жоғары
кәсіби білікті жұмысшылар иемденеді. Олар жоғары жалақы алатын жұмыс күші
топтары.
Бастапқы жұмыс орындарында техниктер, әкімшілік персонал және
біліктілігі орта мамандар жұмыс атқарады. Бұл жердегі жұмыспен қамтылу мен
жалақы деңгейі салыстырмалы түрде жоғары. Екінші деңгейлі жұмыс орындары
арнайы дайындық пен айтарлықтай біліктілікті қажет етпейді. Оларға қызмет
көрсету саласындағы жұмысшылар, біліктілігі жоқ қызметкерлер жатады.
Мұндай жұмысшылар кіші-гірім фирмалар мен шағын кәсіпорындарда шоғырланады.
Бірақ, дамыған елдердің кейбіреулерінде еңбек нарығы сегментациясының жаңа
түрі пайда болды: а) тез өскіш келетін ғылымтану өндірістерін қамтитын
нарық; б) дәстүрлі экономика саласындағы нарық [12,64б].
Еңбек нарығының сегментациясын оның ішкі және сыртқы нарық болып
бөлінуінен байқауға болады. Сыртқы нарықта жұмыс күші фирмалар мен
кәсіпорындар, қызмет салалары арасында қозғала алады. Ал ішкі еңбек нарығы
– жұмыс күшінің мобильділігін қамтыған жабық нарық. Ішкі нарықта сыртқы
нарықты қанағаттандырмау мүмкін, ал, ол өз кезегінде аталған фирмалар мен
ұйымдарға сай келетін мамандықтар бойынша оқытуды көздеуі мүмкін.
Еңбек нарығын функционалды жүктеу, жұмыс күші қорын тәсілі мен формасы
бойынша аккумуляциялау, қалыптастыру мен басқару деңгейлері арқылы
сегменттеуге болады. Бұл жерде ашық және жабық еңбек нарығын ажыратамыз.
Ашық еңбек нарығына жұмыс күшіне деген барлық сұраныс пен ұсынысты
жатқызуға болады, сонымен қатар, оны тіркелген және бейресми салаларға
бөлуге болады.
Кәсіпорындардағы қор ретіндегі артық жұмыс күші, яғни, жұмыс жасап
жатқандар, бірақ кез-келген уақытта одан айырылып қалуы мүмкін жұмысшылар
жасырын нарықты құрайды.
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
Халықаралық еңбек ұйымы нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде
қарастырған еңбек нарығына келесідей анықтама береді: Бұл – еңбекақы және
еңбек жағдайына қатысты кәсіпкерлер мен еңбек етушілер арасындағы ұжымдық
немесе индивидуалды келіссөз жүргізілетін сала.
Келтірілген анықтамадан еңбек нарығын құрушы 3 негізгі элементті атап
айтуға болады:
- сұраныс
- ұсыныс
- жұмыс күші тауарының нарықтық бағасы.
Еңбек нарығы жалпы түрде сұраныс пен ұсыныс заңына тәуелді бола тұра,
басқа тауар нарықтарынан айтарлықтай айырмашылығы бар нарық ретінде
ерекшелінеді. Бұл жердегі реттеуші күштерге тек макро және
микроэкономикалық факторлар емес, сонымен бірге, жалақыға тіптен қатысы жоқ
әлеуметтік-психологиялық факторлар да жатады [13,65б].
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңестіретін ерекше баға тепе-теңдігі
орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек нарығына әсері ерекше. Жұмыс
күшіне сұраныс жалақы көлеміне, керісінше, тәуелділікте жалақы өскенде,
басқа жағдайлар тең болғанда кәсіпкер теңдікті сақтау үшін сұранысты
азайтуға тиіс. Ал жалақы төмендегенде еңбекке сұраныс артады. Еңбек
нарығындағы тепе-тендік сұраным мен ұсыным көмегімен бекітіледі. Еңбекке
деген сұраным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды байланыста
болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезінде фирмалар нарықтық тепе-тендікті
сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымды төмендетуі қажет, ал жалақы
мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады. Жұмыс күшіне деген ұсыным
нақты байланысқа іс-әрекет етеді.
Американ ғалым-экономисі П.Самуэльсонның ойынша, қоғамдағы еңбекке
деген ұсыным төмендегідей факторлармен анықталады:
тұрғындардын жалпы санымен;
жалпы тұрғындар санындағы өз бетінше тұратындардың үлесінен құралады;
жыл немесе апта бойынша жұмысшының атқаратын орташа сағат санымен;
жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға, әсіресе жастарға дифференциалды түрде
қарау көзделген. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге ендіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орының құру шараларына ерекше
орын берілген, кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса мемлекет
кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады [14,17б.].
Нарық конъюктурасы – жиынтық әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық –
құқықтық және басқа да шарттарда ұсыныс пен сұраныстың арақатынасын, баға
динамикасын анықтайтындар. Олар:
-бұл нақты шаруашылық жағдай, нақты бәсекелестік жағдайды тудыратын
факторлармен анықталады;
-конъюктураның мақсаты – нарықтардың заңдылықтарын, күтілмеген
тенденцияларын нарық дамуының процестерін оқытады.
Конъюктура, жағдаят – (латынша: conjunctura – байланыстыру,
жалғастыру) - өзара байланыста алынған жағдайлардың жиындығы, қоғамдық,
тұрмыстық қайсібір саласында қалыптасқан жағдай істің мәні – жайы,
экономиканың белгілі бір кезеңдегі күнделікті жай – күйін сипаттайтын
белгілердің жиынтығы.
Сұраныс пен ұсынысқа байланысты еңбек нарғының конъюктурасы үш типке
бөлінеді:
1.Еңбек тапшылығы – бұл жағдайда еңбек нарығында еңбек ұсынысының
жетіспеушілігі болады;
2.Еңбек артықшылығы – мұнда еңбек нарығында жұмыссыздар санының көп
болуы, осыған байланысты еңбек ұсынысының артық болады;
3.Тепе – тең – мұнда еңбек сұранысы еңбек ұсынысына сәйкес келуі.
2. сурет. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымның ара қатынасы
Қайнар көзі: Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
Графикте еңбекке деген сұраныммен ұсыным қисығы және жалақы деңгейінін
тепе-тендігі көрсетілген. Е нүктесінде жұмыс күшінің сұраным мөлшері
жұмыс күші ұсынымына тең, яғни еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда болады.
Бұл дегеніміз барлық фирмалар Е жалақысын телеуге келіседі, себебі еңбек
нарығында қажетті мөлшерде жұмыс күшін табады және оның еңбекке деген төлем
қабілеттілігі сұранымы толық қанағаттандырылған. Нарықтық тепе-тендік
жағдайында, барлық жұмыскерлер толық еңбекпен қамтылған және жалақының Е
нүктесі кезінде өзінің кызмет көрсетуін ұсынуға дайын. Сондықтан Е
нүктесі толық еңбекпен қамту жағдайын көрсетеді.
Еңбектің құндық теориясының негізін классикалық теория өкілдері -
А.Смит және Д.Рикардо қалаған. Олар алғашқы рет экономикалық ғылымда ерте
дүниедегі грек ойшылы Аристотель қойған сұраққа жауап беріп, былай деген:
тауардың айырбасталу құны оған сіңген еңбек мөлшерімен анықталады,
сондықтан адам енбегі - тауар құнының қайнар көзі, субстанциясы болады.
Еңбектің екі сипатын К.Маркс (1818-1883 жж.) ашқан, оның мәні туралы
Ф. Энгельске былай жазған: Менің кітабымдағы (Капиталдың бірінші томы
туралы әңгіме) ен маңыздысы. 1) ...еңбектің екі сипаттылығы..., барлық
фактіні түсіну тек соған ғана негізделген: 2) қосымша құнды ешқандай оның
ерекше түрісіз: пайда, пайыз, жер рентасы және т.б. байланыссыз зерттеу.
К. Маркстің осы жаңалығы күн заңы іс-әрекетінің механизмін және одан
туындайтын әлеуметтік-экономикалық салдарларды түсіндіруге кемектесті.
Экономикалық ғылымда ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында жаңа күн
теориясы — шекті пайдалылық теориясы жасалды. Оған ат салысқандар - ағылшын
экономисі Уильям Джевонс (1835-1882 жж.), австрия экономистері Карл Менгер
(1840-1921 жж.) және Ейген Бем-Баверк (1851-1914 жж.) болды.
Шекті пайдалылық теориясы үшін құнды немесе бағалылықты субъективті
қарастыру сипаты тән. Шекті пайдалылық теориясы австриялық мектептің
негізін қалаушы Карл Менгер былай деген: бағалылық бұл пайымдау, ондағы
шаруашылықтағы адамдар өзінің қарауындағы бар игіліктерге мән беріп,
олардың өмірін және әл-ауқаттылығын қолдау үшін иеленеді, сондықтанда
олардың ой-санасынан тыс өмір сүрмейді. Демек, бағалылық — бұл
адамдардың субъективті пайымдауы және ол олардың сана-сезімінде ғана
болады.
Бем-Баверк бағалылықты объективті және субъективті айыра отырып
субъективті бағылылық адам жағдайының дұрыс болуы көзқарасымен мәнді
екенін атаған, ал объективті бағалылық - бұл айырбасталу күшіне
негізделген мәнділік. Бұл кезде субъективті бағалылық игіліктің
сиректігімен, яғни қай бір игілікгердің қор мөлшерімен байланыстырылады. Е.
Бем-Баверк былай жазған: Бағалылық — заттың мөлшерінің шектілігін
байқатады, ол бағалылықтың болмауы — олардың артық екендігін көрсетеді. Е.
Бем-Баверктің анықтауымша, заттың осы заттағы шекті пайданы ішкі
мөлшерімен өлшенеді.
Шекті пайдалылық теориясының мәнін нақты түсіндіру үшін Карл Менгер
схемасын келтірейік (схеманы қараныз).
Бұл схемада патшалылық шкаласы көрсегілген. Рим цифрымен І-ден X-ғa
дейін дәрежесі бойынша тұтыну категориясы төмендету сатысымен орналасқан.
Мысалы, І тағамға қажеттілігін көрсетсе, Х әсемдеу қажеттілігін байқатады.
Араб цифрлары 10-нан 0-ге дейінгі осы игіліктердің нақты пайдалылығын
көрсетеді және олардың санының өсуіне карай төмендеуін байқатады. Егер
нанның бірінші килограммының пайдалылығы 10-ға тең болса, екіншісінің
пайдалылығы 9-ға, үшіншісі 8-ге тағы сол сиякты. Әрбір осы соңғы игіліктің
пайдалылығы, яғни сол бірліктің, тұтынудың ең төменгі талап етуін
қанағаттандыру — шекті пайдалылық болады.
Кесте 1
Карл Менгер схемасы
Ι ΙΙ ΙΙΙ
Табиғи Пайда болу сипаты -Фрикциондық
Адамның қатынасы -Институционалды
-Өз еркімен
Еріксіз ашық Пайда болу сипаты -Циклдық
Ұзақтығы бойынша -Құрылымдық
Тарау орны бойынша -Технологиялық
-Маргиналды
-Ұзақ мерзімді
-Қысқа мерзімді
-Аймақтық
-Ұлттық
Еріксіз жасырын Пайда болу сипаты -Аграрлықхалық тығыздығы
-Мезгілдік жұмыссыздық
-Жұмыспен шамадан тыс қамтылу
салдарынан пай-да болған
жұмыссыздық
-Жұмыс уақытын толық
пайдаланбаудан болған жұмыссыздық
Қайнар көзі: Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
Еңбек нарығының құрылуы жұмыс күшінің барлық қорын теңгеруде, өйткені,
нарықтық бәсекеде кәсіпорындар ең алдымен өндіріс шығындарын азайтуға
тырысады, соның нәтижесінде, артық персонал қысқарады. Сөйтіп, жасырын
жұмыссыздық ашыққа айналып, оның статистикамен негізделген өсімі
байқалады.
Экономиканың циклдық дамуы еңбек нарығында экономикалық циклдың
кезеңдерінде түрлі өзгерістер байқалады. Нарыққа көшудің алғаш сатысында
жұмыс күшіне деген қажеттіліктің азаюы мен жұмыссыздықтың өсуі байқалады.
Сондықтан экономикалық өсудің тұрақты жағдайын қамтамасыз етудегі адам
факторын дұрыс бағалай білу керек, себебі, қоғам үшін білікті жұмыс күші
негізгі қорлар сияқты капитал рөлін актқарады.
Оукен заңына сәйкес: ағымдағы жұмыссыздық деңгейін 1 % өсіру ЖҰӨ 2,5 %
азаюына әкеледі. Сәйкесінше, жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін ұстану
тиімді экономикалық өсімді қамтамасыз етеді [15,102б].
ЖҰӨ динамикасы мен жұмыссыздық арасындағы тығыз байланыс көптеген
факторларға байланысты:
- өндіріс қаражаты үшін меншік құрылымы (мемлекеттік кәсіпорындардың
өндіріс көлемінің азаюы кезінде жұмыс істеушілер санын сақтап қалу жағдайы
бар, өйткені, мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие, ал, жекеменшік
сектордың мұндай жағдайдағы мүмкіндігі шектеулі).
- мемлекеттің ақша-несие саясаты (төмен пайыздық мөлшерлеме)
Жұмысбастылық деңгейін ұстап қалу мақсатында бұл факторларды пайдалану
тек қалыптасқан нарықтық шаруашылықта мүмкін, өтпелі экономикада жеңіл ақша-
несие саясатын қолдану нарықтық реформаның тежелуіне әкелді.
Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары үлкен рөлін атқарады.
Рынок қатынастары дамыған елдерде, еңбек биржасы, алғашқыда жұмыссыздарға
жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде пайда болады.
Уақыт жақындай келе және қатынастардың дамуына сәйкес, оның мақсаты мен
қызметі өзгереді.
Еңбек биржасы – бұл еңбекті жалдау барысында жұмыскерлер мен
кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім жасалатын, тұрақты жұмыс жасайтын
мекеме.
Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1932 жылы жабылған болатын.
Қазіргі нақты жағдай еңбек нарығының барлық элементтерінің қайта
жаңартудың қажеттілігін көрсетіп отыр, 1991 жылдың 1 шілдесінен бастап,
Қазақстанда барлық жерде тұрғындарды еңбекпен қамту қызметі жұмыс істей
бастады.
Еңбек биржаларының негізгі атқаратын ызметтері мыналар: еңбек
нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау, жұмыссыздықты есепке алу және бос
жұмыс орындарын тіркеу, жұмыс ауыстыруға және жұмысқа тұруға тілек
білдіретін адамдарға ақпараттар беру, жұмыс істеп жүрген кадрларды оқыту
мен қайта дайындауды ұйымдастыру, жастар арасында кәсіптік бағдар беру
жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет
көрсету және жұмысқа байланысты жәрдемақы тағайындау, мемлекет, кәсіпорын
мен ұйымдардың моделін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржаласы беретін жұмысқа жолдама кәсіпкерлер үшін
міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады. Себебі, олардың
жұмыскерлерді еркін түрде алуға құқы бар және оны өздерінің кадр бөлімі
арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Еңбек биржаларының негізгі мақсаты:
• бос орындар және жұмыс іздегендер есебін жүргізу;
• қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• оқуды қаржыландыру және степендия төлеу;
• мерзімнен бұрын зинетке шығуды рәсімдеу;
• әртүрлі топтағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша шаралар ұымдастыру.
Еңбек нарығы мемлекет тарапынан реттеудің маңызды рыноктық факторларға-
жұмыс күшіне, сұраныс пен ұсыныс, жұмыс уақытының ұзақтылығы, еңбекке
жалдау және жұмыстан босату тәртібіне, бағаның өзгеруімен жалақыны
индекстеуге таралады.
Өнеркәсібі дамыған көпшілік елдердің заңы өндірістегі кенет қауіпті
жайттардан жалдамалы еңбекті міндетті түрде қамсыздандыру, денсаулығының
кемуінен қамсыздандыру, қартаюымен байланысты қамсыздандыру сияқты
әлеуметтік мәселелерді қамтиды.
Мемлекеттің заң шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын
қамтиды. Ол тек экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне
сұранысты анықтап қана қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді,
сөйтіп ұлттық экономика деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін
анықтайды.
Еңбек нарығына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әртүрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т.б. үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайын тұрақтандырып, рыноктың механизімінің ауырлық тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде, жұмыс күші бағасының ерекше элеметі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
Еңбек нарығындағы мемлекеттің қызметі маңызды болып келеді. Мемлекет
жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбек орналастыру жөнінде
ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың мемлекеттік
жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына, сай үйлестіреді.
Қазіргі жұмыспен қамту саласындағы саясат келесі бағыттар бойынша іске
асады:
• Еңбек ресурстарын дамыту;
• Жұмыспен қамту міселелеріндегі халықаралық қатынастар;
• Жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру;
• Жұмыссыздықты қысқарту;
• әлеуметтік қорғауды қамтамасыз еті;
• еркін кәсіпті таңдау және өз еркінді еңбек етуге, құқықтарын іске
асыруға тең мүмкіншіліктерді қамтамасыз ету т.с.с [16,85б.].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері
XXI ғасыр табалдырығында Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздікке қол
жеткізді. Саяси реформалар еліміздегі түбегейлі экономикалық қайта
құрулармен қатар жүрді. Қазақстан экономиканы реформалаудың барлық
кезеңдерінен өтті, елдегі хаос бірте-бірте ауыстырылды, инфляцияға қарсы
саясат инвистициялыққа көшті, өнеркәсіптің тоқырау мен жаппай тоқтауы
тұрақты өсуге ауысты. Еңбек нарығында өткен түрлі өзгерістерді нарықтық
қайта құруларға сәйкес кезеңдер бойынша қарастыруға болады [17,14б].
Бірінші кезең – 1991-1997 жылдар.
1991-1997 жылдары жаңадан қалыптасып келе жатқан еңбек нарығы
постсоветтік кеңістіктегі басқа да еңбек нарықтарынан еш ерекшеленбеді.
Қазақстандық экономиканы реформалау өндірістің тоқтауына, кәсіпорындардың
банкротқа ұшырауына, гиперинфляцияға әкеліп соқтыртты. Ал, бұл жағдайлар
барлығы экономиканың барлық секторындағы жағдайды өршіктірді. Қысқарып
қалған кәсіпорындар мен өндіріс орындарындағы жұмысшылар ұзаққа созылған
төленбейтін демалыстарға кетуге мәжбүр болды. Осындай жағдайлардың барлығы
жұмыспен қамту жүйесіне өзіндік кері әсерін тигізбей қоймады.
Статистика агенттігінің ақпараты бойынша шаруашылық байланыстың үзілуі
салдарынан 1991 жылы 205 мың жұмысшысы бар 200 жуық кәсіпорын өзінің
жұмысын тоқтатса, 18 кәсіпорын толық емес жұмыс уақытына көшіп, 40 мың адам
еріксіз демалысқа шығарылды. Ал, 1997 жылы 480 мың жұмысшыны құрайтын 1600
кәсіпорын толық және жартылай түрде өз жұмысын тоқтатты. Бұл
кәсіпорындардың көбісі акционерлік қоғамдықтар болып қайта құрылған жеңіл
және тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорындар болды.
Ресейлік рубль кеңістігінен шығып, 1993 жылдың қарашасында ұлттық
валютаның енуіне кейінгі кәсіпорындардың толықтай немесе жартылай
жабылуына, әкелінетін өнімге екі жақты төлемақының болмауы себеп болды. Осы
жағдай салдарынан ресейлік кәсіпорындармен тығыз байланыста болған облыс
кәсіпорындары тығыршыққа тірелді.
Қазақстан экономикасын реформалаудың алғашқы кезеңдеріне тән
құбылыстардың біріне – мемлекеттік меншікті заңдастыру, бағаны
либерализациялау мен оның қарқынды өсуі жатқызуға болады.
1991-1997 жылдары республикада жұмыспен қамтылғандардың қысқаруы мен
жұмыссыздардың өсуін байқалды. Экономика саласында жұмыспен қамтылғандар
1991 жылы 7716,2 мың адамды құраса, ол көрсеткіш 1997 жылы 6551,5 мың
адамды құрады. 1997 жылғы жұмыссыздардың жартысынан көбін 29 жасқа дейінгі
жастар мен кішкентай балалары бар әйелдер құрады. Сонымен қатар, бұл
адамдардың әрбір үшіншісі ауыл тұрғыны болды.
Көптеген ауылдық аймақтардағы келешектегі өндірістің даму
перспективасы жойылды. Осы жағдайда қалалар мен облыстарды банкрот деп
жариялауға болмады, себебі олар – кәсіпорындар емес еді. Сондықтан бар
бкәсіпорындарды сақтап қалу немесе белгілі уақытты талап ететін жаңа жұмыс
орындарын құру қажеттілігі туды.
Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша, 1991-1997 жылдары
Қазақстаннан 4004,3 мың адам көшіп, 2729,6 мың адам келді, республикадағы
миграциялық сальдо 1274,7 мың адамды құрады. Көшіп кеткендердің 30-34% алыс-
жақын шетелге қоныс аударды.
Пайда болған жағдайды жақсарту мақсатында шағын және орта бизнесті
дамыту керек болды, яғни, орта классты құру қажеттілігі туды. Шағын және
орта бизнесті дамытуға бағытталған мемлекеттік саясат қалыптасқан жағдайға
әсер етуі керек еді. Сөйтіп, Қазақстанда басқа тәуелсіз
республикалардағыдай жеке бизнес дами бастады. Егер 1991 жылы жалпы
жұмыспен қамтылған халықтың 3% жеке бизнес немесе кәсіпкерлікпен
айналысса, 1997 жылы бұл көрсеткіш 1 млн.адамға немесе 15% жетті. Айта
кететін бір жайт, бұл уақыттта жұмыс істеп жатқан кәсіпкерліктер әрекет
етуге қабілетсіз кооперативтерге айналды [18,67б].
ҚР-да 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған жоқ. Рыноктың экономикаға
көшуі осындай еңбек нарығының болуын қарастырады.
Еңбек нарығы – жұмыс күшін таур ретінде сату, сатып алу туралы
экономикалық қатынастардың жүйесі.
ҚР еңбек нарығы қалыптасуы кезінен –ақ бастап тікелей әсер етуінің
арқасында жоғары біліктілкті еңбекті дәрежесі көтеріледі, жұмыс орны
көбейеді және жалақы өсуде.
Еңбек нарығында жұмыс күші бағаланады, жалдану шарты анықталады. Яғни
жалақы көлемі, еңбек шарты, білім алуы, мамандану деңгейі сонымен бірге
еңбекпен толықтай қамтылуы.
ҚР еңбек нарығының қалыптасуына келесі факторлар әсер етті:
• экономиканың структуралық өзгеруі, СССР-дың құлауы, шаруашылық
байланысының үзілуі, жекеменшіктің приватизациялануы, банкроттық,
кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру;
• өнімдердің экономикалық тиімділігінің сақталуы және жаңа жұмыс
орындарын құру инвестициялық потенциалға байланысты;
• шағын және орта бизнестің дамуы;
• еңбекке жарамды халықтың демографиялық параметрлерінің толықтырылуы
(табиғи өсім, миграциялық процесс);
ҚР еңбек нарығының өтпелі кезең шарттары, спецификалық тенденциялары:
• жұмыс күшінің өндірістік материалдық сферадан материалдық емес
сфераға келуі;
• босатылу масштабының ұлғайюы және тенденциялардың тұрақсыздығы;
• жұмысқа тұру кезіндегі қиыншылықтар мамандық-квалификацияның сәйкес
келмеуі;
• жұмыссыздықтың жабық тенденциясының жоғарлауы және ашыққа
ақырындап өтуі;
• халық пайдасының дифференциясының күшейюі, көпшілік халықтың қызмет
көрсетуінің және өмір деңгейінің төмендеуіне әкелуі.
Еңбек нарығы еңбекке жарамды адамдар, жалдамалы жұмысшылар және
жұмысты жоғалту арқасында жұмысқа жалдану, еңбек күшін дайындау және қайта
дайындау сұрақтарын қатиды.
Жұмыс күші нарығында пайда болған кәсіби-білікті құрылым өндіріс
саласында болып жатқан нарықтық қатынастардың әсерін сезінбеді. Халық
шаруашылығындағы азаматтардың жартысынан көбі біліктілігі төмен мамандар
болып қала берді. Осы жағдайдың қайшылығы - өзіндік кәсіби білімі
болмағаннан соң жұмыстан кеткен жұмыссыздар санының өсуі.
Жұмыспен қамту саласында жаңа, сапалы, өзгерістер құрылды. Өндіріс
секторында жұмыс жасайтын азаматтарды өндірістік емес салаға ауыстыру
үрдісі басталды.
Индустриялды саладағы жұмысбастылықтың төмендеуі бірқатар себептерге
байланысты еді: ТМД елдері арасындағы бұрынғы шаруашылық байланыстың
жоюлуы, білікті мамандардың миграциясы немесе олардың жеке кәсіпкерлікке,
бизнеске кетуі.
Бірінші кезеңді, яғни, 1991-1997 жылдар аралығын қорытындыласақ, бұл
жылдары өткен экономикалық реформалар, мемлекеттік құрылымдарды қайта құру,
жалақыны уақытылы төлемеу үрдістері халық шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандар санының азаюына соқтыртты. Ең көп қысқарған жұмысшылар саны
өндіріс, құрылыс, ауылшаруашылық салаларында кездесті. Мұнда жұмыс жасайтын
жұмысшылар санының қысқаруы кез-келген өтпелі экономиканың сипаттауышы
болып табылады.
Бүл тенденция өндірістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен
шарттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Еңбек нарығының негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ
ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 22
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу
кезеңдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...22
2.2 Қазақстан Республикасындағы қазіргі еңбек нарығының негізгі
үрдістері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 312.3 Қазақстан
Республикасындағы жұмыссыздық және халықты жұмыспен қамтылуын мемлекет
тарапынан реттеу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫН РЕТТЕУ МЕХАНИЗМДЕРІН
ЖЕТІЛДІРУ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
0
1 Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
3.2 Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық еңбек
нарығына тигізетін
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .57
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .65 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ..6 7
КІРІСПЕ
Қазіргі кездегі нағыз пәрменді әлеуметтік саясат – ол халықты жұмыспен
тұрлаулы қамту саясаты болып келеді және болып қала береді. Осыған орай
әлеуметтік көмек көрсету саясаты әлеуметтік топтардың мұқтаждықтарымен
айқындалуға тиіс емес, қайта еңбекке қабілетті азаматтарды жұмысшылар
санына қосуға даярлау міндеті ауқымында шоғырландырылуға тиіс. Азаматтарға
қолдау көрсетудің мемлекеттік жүйесі олардың қайта оқып үйренуі мен жаңа
кәсіпті меңгеруіне ынталандыру бағытында құрылуы керек. Бүгінгі күнде
елімізде еңбек нарығы экономикалық жүйенің ерекше инфрақұрылымына айналып
отыр. Бұл нарықта, басқа нарықтағыдай, біріншіден, сұраныс және ұсыныс
заңдары, жұмыс күшін сату – сатып алу жетілген бәсеке нарығы жағдайында
жүріп отыратын болса, екіншіден, жетілмеген бәсеке нарығының ерекше ықпалы
да байқалып отырады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Болашақтың
іргесін бірге қалаймыз атты 28.01.2011 жылғы халыққа Жолдауында Жол
картасы дағдарысқа қарсы бағдарламасы аясында екі жыл ішінде халық
жұмыспен қамтамасыз етілді, жұмыссыздық деңгейі қысқарды және Қазақстанның
қалалары мен ауылдарында инфрақұрылым жақсарғаны туралы айтылды [1].
Бүкілдүниежүзілік сауда ұйымына кіру отандық өнімдірушілердің бәсекеге
қабілеттілігін арттыруды талап етеді. Өндірістердің бәсекеге қабілеттілігін
арттыру үшін жоғары білікті және кәсіпқой мамандарға сұраныс арта түсуде.
Сондықтан білікті ұлттық кадрларды кәсіби жағынан даярлау және қайта
даярлау бүгінгі күннің талабы.
Әлемдегі көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде еңбек нарығын
реттеу тақырыбы, оның маңыздылығы, қоғамның дамуындағы рөлі, экономикадағы
алатын орны зерттелген. Сонымен бірге тәжірибеде теориялық жағынан
қамтылған және Батыс елдердің үлкен тәжірибесіне негіз болған ғылыми
зерттеулер жарияланып жүр. Дамыған елдердің тәжірибесін үйрену еліміздің
еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың үлгісін жасауға негіз
болады.
Мемлекеттің еңбек нарығын реттеу, жұмыспен қамту және халықтың
әлеуметтік саясатын жетілдіру мәселелерін қазақстандық ғалым-экономистер:
Я.Ә.Әубәкіров, Т.А.Әшімбаев, Ү.С.Байжомартов, С.Х.Берешев, Б.А.Жүнісов,
Қ.М.Жұмақанова, М.Б.Кенжеғозин, Ж.Ш.Кенжалина, Ш.К.Көпешов, Ж.К.Қорғасбаев,
А.К.Қошанов, А.Қатарбаева, Н.К.Мамыров, М.К.Мельдаханова, А.Қ.Мейірбеков,
А.Б.Молдашев, Т.Ж.Нұрымбетов, Н.А.Омаров, А.К.Отаров, Ж.Ж.Сүлейменов,
С.Д.Тәжібаев, М.Э.Тілеужанова, Ө.Қ.Шеденов және т.б. өз еңбектерінде жан-
жақты қарастырып, экономика ғылымына айтарлықтай үлес қосқан.
Еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамту деңгейін көтеру,
облыстың экономкалық және т.б. ерекшеліктеріне байланысты ауқымды және
күрделі мәселелердің бірі болып отыр. Бұл мәселелерді облыстық экономика
мен еңбек нарығының байланыстылығын жүйелі түрде зерттеп, тиімді саясат
арқылы шешу теориялық және тәжірибелік зерттеу жұмыстарын қажет етеді.
Дипломдық жұмыстың мақсаты еліміздің еңбек нарығының дамуын және оны
реттеу жолдарын талдау болып табылады. Зерттеу мақсатына, еңбек нарығын
дамытудың ерекшеліктеріне сәйкес келесідей міндеттер қойылды:
-еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтудың жалпы теориялық
-әдістемелік негіздерін зерттеу;
-еңбек нарығын реттеудің қызмет ету тетіктерін және әлеуметтік –
экономикалық мазмұны мен факторларын анықтау;
-Республикадағы еңбек нарығы мен жұмыспен қамтудың жалпы сипаттамасын
қарастыру;
-Қазақстанның еңбек нарығының қазіргі жағдайына талдау жасап,
тиімділік деңгейі мен салааралық ерекшіліктерін анықтау;
-Еңбек нарығын мемлекеттік реттеу механизмдерінің тиімділігін арттыру
жолдарын көрсету;
- Экономиканың жаһандануының негізгі бағыттары мен олардың ұлттық
еңбек нарығына тигізетін әсерін талдау.
Зерттеу пәні болып еңбек нарығын реттеу мен халықты жұмыспен қамтудың
жетілдіру жолдары таңдалды.
Зерттеу пәні еңбек нарығы мен халықты жұмыспен қамтуда болып отырған
экономикалық қатынастар.
Зерттеудің теориялық және әдістемелік негіздері ретінде еңбек нарығын
реттеу мәселесі бойынша отандық және шетелдік ғалым-экономистердің ғылыми
жұмыстары, Қазақстан Республикасының заңдары, еңбек нарығы мен жұмыспен
қамту мәселелеріне қатысты Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары
мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары және статистикалық
органдардың ресми мәліметтері алынды.
Зерттеу жұмысындағы қорытындылар мен тұжырымдамалар салыстырмалы
талдау, материалдарды графикалық өңдеу, зерттеу әдістерін қолданумен
негізделеді.
Зерттеу жұмысының нормативтік-ақпараттық базасы. Қазақстан
Республикасының Ұлттық статистика Агентігінің, Халықаралық еңбек ұйымының,
Қазақстан Республикасы еңбек және халықты әлеуметтік қорғау
министрлігінің, Алматы облысы статистикалық басқармасының материалдары
зерттеу жұмысының негізгі ақпараттық базасын құрады.
Дипломдық жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан, қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ҚЫЗМЕТ ЕТУІНІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ
1.1 Еңбек нарығы: қалыптасу негіздері мен шарттары
Еңбек процесінің эволюциясы көптеген кезеңдерден өткен, бұл прцесс әр
кезеңде әртүрлі көзқарастарға ие болған:
Улиям Петти айтуы боынша тауар құны өндіруге кеткен еңбектің
салыстырмалы санымен анықталады, яғни жалақы жұмысшы еңбегінің бағасы деп
айтқан.
Адам Смиттің пікірі бойынша елдің материалдық байлығының деңгейі еңбек
өнімділігі және өндіру емес кластарына бөлу пропорциясына тең деген.
Ибн - Хальдун ислам дінінің құранында еңбекті мадақтап, сораңдықты,
өсімқорлықтың діни сипаты ретінде қарастырған.
Карлл Маркс біріншіден еңбек болашақ құнның қайнар көзі, сол себепті
оның құны жоқ, тауар емес деп дәлелдейді. Бұл мағынадан негізделген,
сатылатын еңбек емес, жұмысшының еңбекке деген қабілеттілігі, яғни жұмысшы
мен оның жанұясының өмір сүру құралының құнын анықтайтын жұмыс күші
көрінеді. Екіншіден, жалақы ретінде еңбектің барлық өнімі емес, тек
қажеттісі, яғни жұмыс күшінің құнының орнын толтыратыны, толықтай
төленетінін көрсетеді.
1 сурет. К.Маркстің еңбекпен қамтылу теориясы
Қайнар көзі: Дилан Э., Линдсей Д.Е. Рынок микроэкономическая модель.-
ағылшын тілінен аударма.- Санкт-Петербург, 1992.- 343 б
Томас Мальтус жалақы қоғамдық барометр ретінде болады. Өйткені ол өмір
сүру құралдары және соған деген қажеттілік арасындағы өнімнің тұтыну саны
және тұтыну шылар саны арасындағы байланыстарды көрсетеді.
Джак Тюрго жұмысшылардың еңбекақысының мөлшері еңбек нарығындағы
жалдамалы жұмысшылар арасындағы бәсекемен анықталады.
Альфред Маршалл жалақы еңбек ету үшін, жұмыс істеу үшін
(ынталандырушы) стимул деп айтқан.
Еңбек – адамдардың өмірі үшін қажетті материалдық, рухани және басқа
да құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметі.
Еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы, еңбек ресурстарының нарығы
ұғымдарына байланысты сұрақтар туындайды: еңбек нарығы дегеніміз не?
қайсысы дұрыс айтылады - еңбек нарығы, жұмыс күші нарығы, еңбек
ресурстарының нарығы?
Еңбек нарығында ең бастысы еңбек күші бағаланады, жалдану шарты
анықталады, еңбек ақы көлемі, еңбек шарты, білімінің толықтырылуы,
мамандану деңгейі және жұмыспен қамтылуы [2,108б.].
Осы түсініктерді ажыратайық.
Үлкен экономикалық сөздік А.Н. Азрилян М.:1999, 353 бет.: еңбек
нарығы- бұл сфера еңбек күшіне сұраныс пен ұсыныстың пайда болуы. Еңбек
нарығының шартына сәйкес, жұмысшының өз еңбегі өз меншігінде болуы. Еңбек
нарығы арқылы белгілі мерзімге еңбек күшін сату [3,214б.].
Марценкевич В.И., Соболева И.Б. Еңбек нарығы – ең бастысы қоғамдық
байланыс жүйесі, жалдау және еңбекті ұсыну, яғни сату және сатып алу.
Еңбекпен қамтылуына байланысты сатушы мен сатып алушы ерекше тауар ретінде
еңбекті қарастырады, аяғында жұмыс беруші мен жалданушы жұмысшы арасында
еңбек шарты және бағасы белгіленеді [4,84б.].
Еңбек нарығы – бұл қоғамдық – экономикалық категория, қоғамдық – еңбек
қатынасы. Жұмысшы, жұмыс беруші және мемлекет арасындағы баланстың сақталуы
және жұмысшының бостандығын қарастырады.
Еңбек нарығы — бұл нарықтың ерекше түрі, онда жұмыс күші тауарын сату
және сатып алу жүзеге асады. Осы жерде оның құны мен жалдану жағдайы
бағаланады. Енбек нарығы - экономика жағдайын көрсетудің айнасы,
тұрғындарды жұмыспен қамту көлемі мен динамикасын, жұмыссыздықтың сала
бойынша, кәсіби-біліктілік, демографиялық және басқа да көрсеткіштерінің
құрылымын байқатады. Нарық жағдайында экономикалық еңбекті ауыстыру заңы
жұмыс атқарады. Оның мәнісі мынада: өзінің экономикалық жағдайын жақсарту
үшін белсенді жұмыс жасауы керек, ол болса тұрақты жетілдіруді қажет етеді
және бүкіл өмір бойы еңбек еткен кезеңде қызмет сапасы түрін өзгерткені
абзал.
Нарықтық экономикаға көшу осындай нарықтың болуын қарастырады. Еңбек
нарығы – бұл жұмыс күшін тауар ретінде сату-сатып-алу туралы экономикалық
қатынастардың жүйесі. Еңбектің тікелей әсер ететінің арқасында жоғары
біліктілікті еңбектің дәрежесі көтеріледі, әрбір жұмыс орынының бағасы
өседі, жұмыскерге және оның еңбегіне талап күшейеді. Еңбек нарығында өте
қабілетті және іскер жұмыскерлерге қатаң, әрі қатал талап жүргізіледі.
Нарық еңбекке қабілетсіздерді, жалқау, әлсіздерді ешқашан аямайды. Ол
еңбектің жоғары шапшаңдығын қамтамасыз етіп, іскерлік пен бастамасыздықты
ынталандырады.
Еңбек нарығы өндірістің тиімділігін өсіруге, ғылыми-техникалық
прогресті жеделдетуге осы негізде еңбекшілердің тұрмыс дәрежесін елеулі
көтеруге көмектеседі. Еңбек нарығы жұмыс орны мен кәсіпті (профессияны)
таңдауға, өмір салтын қалыптастыруға, адамның экономикалық тәуелсіздігін
қамтамасыз етуге жол ашады. Еңбек нарығы асқан жауапкершілікті,
жинақылықты, тәртіпті қажет етеді. Мемлекет әр адамға нақтылы жұмыс орнын
дайындау міндетінен арылады, сонымен әр адам өзіне лайықты еңбек орнын
таңдап алуға ерікті. Мемлекеттің міндеті – еңбекшілерге тиімді еңбек етуіне
қолайлы жағдай жасаумен бірге уақытша жұмыссыз қалғандарға әлеуметтік
жәрдем жасау, оларды барынша қолдау және қорғау.
Еңбек нарығы деп адамның жұмыс күші тауар қызметінде айналымда болатын
нарық түрі. Онда адамның кез-келген еңбек қызметі, қабілеті пайдаланылады.
Мысалы: ой-қуаты, күші, энергиясы және т.б. Бұл аталғандардың барлығы еңбек
болып есептеледі. Еңбек қозғалысы нәтижесінде еңбек нарығы бой көтереді.
Жалпы алғанда, бұл затқа, тауарға емес, адамның жұмыс істеу қабілетіне
байланысты болады.
Нарық жағдайында нақты жұмыс орны ешкімге де кепілденбейді және
еңбекті жалдаудың осы түрінің күшіне енуі шын мәнге ие болып, көптеген
адамдардың мүдделеріне кәдімгідей әсер етеді. Осы уақытқа дейін бізде
жұмыссыздықтың болмағандығы мойындалады және оны біз үлкен жетістікке
санадық. Қазақстанда алғашқы рет 1991 жылы жұмыссыздар тіркелді.
Экономикалық және географиялық дамудың нарықтық моделіне көшудегі
күрделі мәселе – еңбек нарығын қалыптастыру, өйткені, ол нарық жүйесінде
ерекше орынға ие және нарықты құраушы негіздердің бірі. Қызмет ету
барысында еңбек нарығы әлеуметтік-экономикалық мәселелермен, қоғамдағы
демографиялық үрдістермен және адамның өмірі мен бос уақытын реттеп
отыратын заң актілерімен тығыз байланысты. Экономиканы трансформациялау
жолына түскен постсоветтік елдердің көптеген мәселелерінің шешімі еңбек
нарығын қалыптастыру мен реттеу болып отыр. Бірақ, жұмыс күшін тауар
ретінде қабылдамаған социалистік қызметтің теориясы мен тәжірибесінде
нарықтың бұл түрін реттейтін қажетті білім жинақталмаған еді [5,43б].
Социалистік жүйе шеңберінде нарықтық экономикаға қарағанда өнімді
еңбекті қамтамасыз ететін тиісті еңбек мотивациясы жасалынбады. Социализм
кезіндегі еңбекті басқарудың икемсіз механизмін, еңбек саласындағы теріс
құбылыстарды дер кезінде анықтайтын жаңаша, икемді механизмге ауыстыру
керек болды. Нарықтық экономикадағы мұндай механизм - еңбек нарығы. Дәл осы
еңбек нарығы арқылы ең негізгі ұлттық ресурс болып табылатын еңбек
облыстар, салалар, фирмалар, мамандықтар бойынша таратылады. Халықаралық
тәжірибе көрсеткендей, еңбек нарығы жеке меншікке, қоғамдық демократиялық
институттарға негізделген және бәсекеге түспейтін жеке сала ретінде өмір
сүре алмайды [6,113б].
Еңбек нарығы көп жағдайда абстрактілі, қол жетпейтін құрылым ретінде
көрінетіндіктен, оған қандай да бір талдау мен болжам жасау қиын. Ол
әсіресе, тіркелген еңбек нарығы шеңберінен тыс болатын процестерде көрініс
табады. Еңбек күші сұранысы мен ұсынысы дисбалансының арқасында шынайы
түрдегі жұмыссыздық пен жұмыссыздарды көруге болады. Өтпелі кезеңде еңбек
нарығының қалыптасуы мен нарықтық экономиканың құрылуы тығыз байланыста
жүруі керек. Сонымен қатар, еңбек нарығын қалыптастырудағы мәселелер кең
көлемді теориялық, демографиялық сұрақтарды қамтиды, ал өтпелі кезең бұл
мәселелерді зерттеуде жаңаша әдіс-тәсілдерді қажет етеді [7,163б].
Белгілі бір шартқа сәйкес, жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс болуы
керек. Еңбек нарығы жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы негізінде қалыптасады.
Жұмыс күшіне сұраныс жұмыс күшіне деген қоғамдық қажеттіліктің көлемі мен
құрылымы негізінде анықталады. Мұндағы еңбекке деген сұраныс –
кәсіпкерлердің жалдамалы жұмыс күшіне төлем жасай алу қабілеті.
Жұмыс күшіне сұраныс экономиканың даму деңгейіне және өндірістегі
технологиялық факторларды дұрыс пайдалануға байланысты.
Жұмыс күшіне деген сұранысты анықтаушы факторлар жұмыс күшіне
сұранысты жоғарлатушы және төмендетуші болып бөлінеді.Жоғарлатушы
факторларға: белсенді инвестициялық саясат және жаңа жұмыс орындарын құру,
жұмыс күні ұзақтығын қысқарту, демалыстарды ұлғайту жатады. Төмендетуші
факторларға: ғылыми техникалық прогресс пен өндіріс тиімділігінің артыру,
белсенді еңбектілікке мотивацияларды күшейту, жұмыс күші бағасын көтеру
кіреді [8,103б].
Жұмыс күшін ұсыну жұмыс жасауға дайын азаматтардың жастық, білім,
кәсіби біліктілік деңгейлері бойынша анықталады. Жұмыс күшін ұсынуға бірден-
бір әсер етуші – демографиялық фактор, яғни, еңбекке қабілетті халық
санының өсуі және туу деңгейі.
Айтылғандардан басқа, маңызды факторлардың бірі ретінде еңбекке қабілетті
халық ішіндегі демографиялық және этникалық топтардың экономикалық
белсенділік деңгейін айтуға болады. Әрбір уақытта еңбек нарығында өз
қызметін ұсынушы еңбекке қабілетті халық екі топқа бөлінеді: жұмыс
жасайтындар (жұмыспен қамтылғандар) және жұмыс жасамайтындар, бірақ жұмыс
іздеп жүргендер (жұмыссыздар). Еңбекті ұсыну бұл – еңбек нарығында жұмыс
күшін ұсынатын мемлекеттегі экономикалық белсенді халық жиынтығы [9,62б].
Жұмыс күшін ұсынуға күрделі әсер ететін фактор – көші-қон процесі
(миграция). Көші-қон процесі еңбек нарығындағы жалпы жұмыс күшінің ұсынысын
жоғарлатады немесе төмендетеді. Халықтың көшіп-қонуына түрлі себеп болуы
мүмкін. Мысалы, экономикалық дамымаушылық пен теңсіздік, қарулы
шиеленістердің орын алуы, авторитарлық режимдер, ал кейде осы барлық фактор
шоғырланған жағдай әсер етуі мүмкін [10,22б].
Жұмыс күшін ұсыну мен еңбекке деген сұраныс еңбекақы деңгейіне
байланысты. Ал, мемлекет ішінде кездесетін әлеуметтік-психологиялық, мәдени
өзгешеліктер мен саяси факторлар бұл байланысты әлсіретеді. Яғни, еңбекке
қабілетті кез-келген тұлғаның жұмыс жасау немесе жасамау еркі оның тұлғалық
сапасы мен ерекшелігіне, қоғамдағы еңбектің міндеттілігіне, ұлттық еңбек
салттарына, мәдениетіне, дініне, сонымен қатар, мемлекеттің салық саясатына
да байланысты. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттің халықтың аз
қамтамасыз етілген бөлігі мен жұмыссыздарды қолдауға арналған жомарт
әлеуметтік бағдарламалары еңбек ұсынысының кемуіне айтарлықтай әсерін
тигізеді.
Жұмыс күшін ұсыну факторлары жұмыс күшін ұсынуды жоғарлатушы және
төмендетуші болып бөлінеді. Бірінші факторға халықтың оңтайлы табиғи өсуі,
көші-қонның оң сальдосы, халыққа білім беру деңгейін көтеру жатса,
екіншісіне кері табиғи өсу, миграцияның кері сальдосы, халықтың өмір сүру
жағдайын жақсарту және әлеуметтік қорғау кіреді [11,24б].
Еңбек нарығының белсенді қызмет жасауы үшін жұмыс күшіне сұраныс пен
ұсыныс арасындағы тепе-теңдікті сақтау керек. Сұраныс пен ұсыныс байланысы
еңбек нарығының конъюктурасын сипаттайды. Сұраныс пен ұсыныс тепе-тең
болған жағдайда еңбек нарығының конъюктурасы бірқалыпты болады, егер
сұраныс ұсыныстан асып кетсе, еңбек нарығының конъюктурасы деффицитті, ал
керісінше жағдайда, еңбек артықшылығы конъюктурасы туындайды.
Еңбек нарығында қатаң таңдау жүреді, ең қабілетті, әрекетті дегендер
жеңеді. Әлсіздер мен қабілетсіздерді нарық аямайды. Бірақ, нарық білікті
еңбектің болуын қамтамасыз етіп, еңбек етуге үлесін қосқан азаматтың нақты
нәтижеге жетуіне көмектеседі [9,29б].
Бәсекелестік-нарық жағдайында қоғамда әр кез кездесетін және оның алға
жылжуын анықтайтын терең процестер болып жатады. Еңбек нарығы арқылы
негізгі үш эволюциялық ағын өтеді. Олар: экономиканы дамыту (материалды-
техникалық элементтер), адамның құрылымдық дамуы (жалпы және кәсіби
мәдениеті, өнер мүмкіндігі, мінез-құлық сапасы), қоғамдық қатынастарды
дамыту (мемлекеттік және класстық құрылым, меншік қатынастары, өнеркәсіптік
байланыстар). Бұл үш элемент қоғамдағы прогресс негізін қалыптастырып, оның
маңызды мазмұнын құрайды .
Тиімді қалыптасып дамуындағы шарт, яғни, экономикалық еркіндік немесе
субъектілер үшін таңдау еркіндігі қажет.
Әрбір адамның өзінің еңбек ету қабілетіне иелік етуі дегеніміз – кез-
келген азаматтың қоғамдық еңбекке қатысу немесе қатыспау еркіндігі.
Жұмыскер өзіндік қажеттілігі мен көзқарасына сай келетін қызмет таңдауға
құқылы.
Тағы бір шарт – субъектілердің жоғары мобильділігі. Мобильділік –
жұмыскердің жұмыстан шығып қалуына байланысты жұмысын ауыстыра алу
дайындығы мен қабілеті. Жұмыс күшінің мобильділігіне демографиялық,
миграциялық көрсеткіштер мен жұмысшының кәсіби дайындық жағдайлары әсер
етеді. Жұмыс күшінің мобильділігі түрлі: кәсібиаралық, салааралық және
аймақаралық болады. Осылар арқылы жұмыс күшіне сұраныс пен ұсынысты
теңдестіріп, еңбек ресурстарының бірқалыптылығын жөндеуге мүмкіндік бар.
Мобильділіктің белгілі бір түрін бағалауға немесе бағаламай қалуға
болмайды, олардың барлығының бәсекеге қабілетті толық еңбек нарығын
қалыптастыруда маңызы зор.
Соңғы шарт – еңбек нарығының инфрақұрылымын қайта құру. Еңбек
нарығының инфрақұрылымы деп – жұмыс күшінің тауарға айналу саласының дұрыс
қызмет етуі үшін материалды-техникалық және ұйымдастырушылық-техникалық
жағдайлар жиынтығының болуы. Бұл жиынтыққа жұмыспен қамту орталықтары,
оқыту және қайта даярлау мекемелері, қоғамдық жұмыс институттары, жұмыс
күшін сатушылар мен сатып алушылар арақатынасын реттейтін құқықтық актілер
кіреді.
Еңбек нарығының қызмет етуін жеңілдету жолында көптеген мекемелер мен
кеңес беру фирмалары көбеюде. Сөйтіп, еңбек нарығының қалыптасуы оның
нарықтық инфрақұрылымын құрайтын институттардың жұмысымен қатар жүреді.
Бұл ұйымдар жұмыс күшінің қоры туралы аймақтық деңгейде есеп
жүргізуге, бос жұмыс орындары мен вакантты қызметтер жайлы барлық
ақпараттарды білуге, халыққа мемлекеттік кәсіпорындарға қажет мамандықтар
мен мамандар туралы хабардар етуге және оларды лайықты жұмысқа
орналастыруға міндетті. Сонымен қатар, кәсіби дайындықты ұйымдастыру, әлсіз
халық тобын жұмыспен қамту, уақытша жұмыссыздарға қолдау көрсету,
республикааралық хабар алмасу мәселелерімен де айналысуға міндетті.
Еңбек нарығын қалыптастыру, әсіресе оны реттеу заң және нормативтік
базаның қамтамасыз етілуін талап етеді.
Көп жағдайда еңбек нарығының қалыптасуына қоғамның барлық саласында
болып жатқан әлеуметтік-экономикалық үрдістер әсер етеді.
Еңбек нарығына көшу процесі Орталық және Шығыс Еуропа елдері мен жаңа
тәуелсіз мемлекеттер үшін өте ауыр жағдайда өтті. Өтпелі экономикаға тән
сипаттар түрліше болып келеді. Мысалы, дағдарыстық: өндірістің құлдырауы,
қолайсыз демографиялық процестер. Оған бірден-бір себеп - жоспарлы жүйе
жағдайында қызмет ететін шаруашылық механизмнің деформациясы.
Еңбек нарығын қалыптастыру мен болжау нарықтық механизмнің ажырамас
бөлігі. Оның басқаруындағы негізгі бағыттар келесідей болуы керек:
өндірістің ары қарайғы құлдырауын болдырмау, жаппай жұмыссыздықты жою,
халықтың өмір сүру жағдайын жақсарту.
Бұрынғы жүйеден қалған сәйкессіздіктер Орта және Шығыс Еуропа
елдеріндегі өндірістің кенет тоқырауына, көптеген заңды және жеке
тұлғалардың инвистициялауларының тоқтауына, мемлекеттік капитал құюлардың
жоюлуына, меншік формаларының өзгерісі мемлекеттік кәсіпорындарындағы
мамандардың қысқаруына әкелді. Жұмысшының ары қарайғы еңбек тағдыры
келтірілген төрт сценарийдің біреуі бойынша өтетін:
1) мемлекеттік секторда қала беру немесе жекеменшік сектордың бірінде
жаңа жұмыс табу; 2) жұмыссыз статусын иемдену; 3) кәсіби біліктілігін
жаңарту; 4) еңбек қызметін мүлдем тастап кету.
Еңбек нарығын қалыптастыру үрдісі өтпелі экономикасы бар елдердің
барлығында бірдей өткен жоқ. Мысалы, Орта және Шығыс Еуропа елдеріне
мемлекеттік сектордағы жұмыспен қамтылудың күрт төмендеуі тән болса, жаңа
тәуелсіз мемлекеттерде жұмыспен қамтылғандар санына қарағанда, өндіріс
көлемі айтарлықтай кеміді, негізгі соққы еңбекақыға тиді. Кәсіпорындар
жаппай жұмыстан босатылуды тоқтатуға тырысқандықтан, жұмысшылар ресми түрде
ең төменгі жалақы деңгейімен жұмыс орындарында қала берді, бірақ,
кәсіпорынның белгілі жеңілдіктерін иемденіп, бейресми сектордағы қосымша
жұмыстарын жалғастырды.
Еңбек нарығы жұмыс күші бағасын күрт өсіреді, ол өз кезегінде
еңбекақы төлеу жүйесін жетілдіруді талап етеді, ал оның көлемі жұмысшының
кәсіби біліктілігіне және өндіретін өнім сапасына байланысты.
Көптеген экономистер еңбек нарығының икемділігі түсінігін түрлі
пайымдаған. Мысалы, ағылшын экономисті Г. Стэндинг еңбек нарығының
икемділігін жұмыс күші сұранысы мен ұсынысы және бағасының өзгеруіне нақты
реакция бере алу қабілеті деп түсіндіреді. Мишон бойынша еңбек нарығының
икемділігі бұл – жұмыс күшін басқару, әсіресе еңбек нарығының өзгермелі
шағында.
Шын мәнінде еңбек нарығының икемділігі бірнеше негізгі аспектілерден
тұрады. Олар: жұмыс күшінің аймақтық-кәсіби мобильділігі, еңбекақы деңгейі
мен құрылымының икемділігі, кәсіпорын деңгейінде адамдар ресурстарын
басқару икемділігі және жұмыс уақытын реттей алу икемділігі.
Еңбек нарығы ресурстар нарығына кіреді. Ресурстар нарығы келесідей
негізгі функцияларды атқарады: 1) өнімдер қалайша өндіріледі; 2) қызмет
көрсетулер қалайша өндіріледі; 3) кім үшін өндіріледі?
Тауарды өндіру тәсілі өз кезегінде, ресурстарға сай бағаларға
байланысты. Арзан еңбек ресурстары кезінде күрделі технологиялар
қолданылады. Осыған байланысты шаруашылық жүргізудің экстенсивті және
интенсивті тәсілдері мен жұмыспен қамтудың интенсивті және экстенсивті
түрін ажыртады. Сонымен қатар, ресурстар нарығы нақты өнім кім үшін
өндірілетінін анықтайды. Нарықта ресурстар бағасы анықталмағандықтан,
жиынтық өнімнің қай бөлігі өз еңбегін, капиталын ұсынып отырған адамдарға
берілетіні де бекітілді.
Еңбек нарығының маңызды қызметінің келесісі – сұраныс пен ұсынысқа
байланысты жұмыс күшінің бағасын анықтау. Бұл жерде меншік субъектілері мен
жұмыс күші субъектілерінің еркін бәсекесі жүреді, жұмыс күшіне икемді баға
негізінде болатын сұраныс пен ұсыныс арасындағы динамикалық тепе-теңдік те
бар. Мұндай үрдістер дамыған нарықтық жағдайда ғана мүмкін.
Осы уақытқа дейін еңбек нарығын жетілмеген нарықтар қатарына жатқызды.
Теория бойынша ол – тұтастай еңбек нарығы, бірақ сегменттелген сипаттағы.
Бірқатар зерттеушілер еңбек нарығының екі жақтылығын анықтап отыр.
Яғни, олардың анықтауынша бұл жерде бір-бірімен бәсекелеспейтін жұмыс күші
нарығы немесе біртұтас жұмыс күші нарығының екі сегменті бар. Бұл
сегментацияның жеңілдетілген формасы бастапқы және екінші деңгейлі жұмыс
орындары, жұмыс күші топтары сияқты нарықтардың болуымен сипетталады.
Бастапқы, тәуелсіз жұмыс орындарын жоғары және орта кәсіптік білімі
бар мамандар, барлық буындағы басқарушылар мен администраторлар және жоғары
кәсіби білікті жұмысшылар иемденеді. Олар жоғары жалақы алатын жұмыс күші
топтары.
Бастапқы жұмыс орындарында техниктер, әкімшілік персонал және
біліктілігі орта мамандар жұмыс атқарады. Бұл жердегі жұмыспен қамтылу мен
жалақы деңгейі салыстырмалы түрде жоғары. Екінші деңгейлі жұмыс орындары
арнайы дайындық пен айтарлықтай біліктілікті қажет етпейді. Оларға қызмет
көрсету саласындағы жұмысшылар, біліктілігі жоқ қызметкерлер жатады.
Мұндай жұмысшылар кіші-гірім фирмалар мен шағын кәсіпорындарда шоғырланады.
Бірақ, дамыған елдердің кейбіреулерінде еңбек нарығы сегментациясының жаңа
түрі пайда болды: а) тез өскіш келетін ғылымтану өндірістерін қамтитын
нарық; б) дәстүрлі экономика саласындағы нарық [12,64б].
Еңбек нарығының сегментациясын оның ішкі және сыртқы нарық болып
бөлінуінен байқауға болады. Сыртқы нарықта жұмыс күші фирмалар мен
кәсіпорындар, қызмет салалары арасында қозғала алады. Ал ішкі еңбек нарығы
– жұмыс күшінің мобильділігін қамтыған жабық нарық. Ішкі нарықта сыртқы
нарықты қанағаттандырмау мүмкін, ал, ол өз кезегінде аталған фирмалар мен
ұйымдарға сай келетін мамандықтар бойынша оқытуды көздеуі мүмкін.
Еңбек нарығын функционалды жүктеу, жұмыс күші қорын тәсілі мен формасы
бойынша аккумуляциялау, қалыптастыру мен басқару деңгейлері арқылы
сегменттеуге болады. Бұл жерде ашық және жабық еңбек нарығын ажыратамыз.
Ашық еңбек нарығына жұмыс күшіне деген барлық сұраныс пен ұсынысты
жатқызуға болады, сонымен қатар, оны тіркелген және бейресми салаларға
бөлуге болады.
Кәсіпорындардағы қор ретіндегі артық жұмыс күші, яғни, жұмыс жасап
жатқандар, бірақ кез-келген уақытта одан айырылып қалуы мүмкін жұмысшылар
жасырын нарықты құрайды.
1.2 Еңбек нарығының негізгі элементтері
Халықаралық еңбек ұйымы нарықтық экономиканың құрамдас бөлігі ретінде
қарастырған еңбек нарығына келесідей анықтама береді: Бұл – еңбекақы және
еңбек жағдайына қатысты кәсіпкерлер мен еңбек етушілер арасындағы ұжымдық
немесе индивидуалды келіссөз жүргізілетін сала.
Келтірілген анықтамадан еңбек нарығын құрушы 3 негізгі элементті атап
айтуға болады:
- сұраныс
- ұсыныс
- жұмыс күші тауарының нарықтық бағасы.
Еңбек нарығы жалпы түрде сұраныс пен ұсыныс заңына тәуелді бола тұра,
басқа тауар нарықтарынан айтарлықтай айырмашылығы бар нарық ретінде
ерекшелінеді. Бұл жердегі реттеуші күштерге тек макро және
микроэкономикалық факторлар емес, сонымен бірге, жалақыға тіптен қатысы жоқ
әлеуметтік-психологиялық факторлар да жатады [13,65б].
Еңбек нарығында да сұраныс пен ұсыныс заңдары әрекет етіп, жұмыс күшін
сатып алу және сату жетілген және жетілмеген бәсеке жағдайларында жүреді.
Еңбек нарығында сұраныс пен ұсынысты теңестіретін ерекше баға тепе-теңдігі
орнайды. Мемлекет пен кәсіподақтың еңбек нарығына әсері ерекше. Жұмыс
күшіне сұраныс жалақы көлеміне, керісінше, тәуелділікте жалақы өскенде,
басқа жағдайлар тең болғанда кәсіпкер теңдікті сақтау үшін сұранысты
азайтуға тиіс. Ал жалақы төмендегенде еңбекке сұраныс артады. Еңбек
нарығындағы тепе-тендік сұраным мен ұсыным көмегімен бекітіледі. Еңбекке
деген сұраным мөлшері жалақы мөлшерінен кері пропорционалды байланыста
болады. Жалақы мөлшері көтерілген кезінде фирмалар нарықтық тепе-тендікті
сақтау мақсатында жұмыс күшіне сұранымды төмендетуі қажет, ал жалақы
мөлшері төмендегенде еңбекке сұраным артады. Жұмыс күшіне деген ұсыным
нақты байланысқа іс-әрекет етеді.
Американ ғалым-экономисі П.Самуэльсонның ойынша, қоғамдағы еңбекке
деген ұсыным төмендегідей факторлармен анықталады:
тұрғындардын жалпы санымен;
жалпы тұрғындар санындағы өз бетінше тұратындардың үлесінен құралады;
жыл немесе апта бойынша жұмысшының атқаратын орташа сағат санымен;
жұмысшының жұмсайтын еңбегінің сапасы, саны және біліктілігімен.
Нарықтық экономикасы дамыған көптеген елдерде еңбек нарығындағы
әртүрлі категориядағы адамдарға, әсіресе жастарға дифференциалды түрде
қарау көзделген. Осы мақсатта жастар арасындағы жұмыссыздықпен күресу үшін
арнайы бағдарлама жасалып, ол өмірге ендіріледі. Бұл бағдарламада
кәсіпкерлердің қатысуымен жастар үшін жұмыс орының құру шараларына ерекше
орын берілген, кәсіпкер жалақыны төлеу шығындарын қаржыландырмаса мемлекет
кәсіби дайындықта жұмсалатын шығындарды өз мойнына алады [14,17б.].
Нарық конъюктурасы – жиынтық әлеуметтік, экономикалық, ұйымдық –
құқықтық және басқа да шарттарда ұсыныс пен сұраныстың арақатынасын, баға
динамикасын анықтайтындар. Олар:
-бұл нақты шаруашылық жағдай, нақты бәсекелестік жағдайды тудыратын
факторлармен анықталады;
-конъюктураның мақсаты – нарықтардың заңдылықтарын, күтілмеген
тенденцияларын нарық дамуының процестерін оқытады.
Конъюктура, жағдаят – (латынша: conjunctura – байланыстыру,
жалғастыру) - өзара байланыста алынған жағдайлардың жиындығы, қоғамдық,
тұрмыстық қайсібір саласында қалыптасқан жағдай істің мәні – жайы,
экономиканың белгілі бір кезеңдегі күнделікті жай – күйін сипаттайтын
белгілердің жиынтығы.
Сұраныс пен ұсынысқа байланысты еңбек нарғының конъюктурасы үш типке
бөлінеді:
1.Еңбек тапшылығы – бұл жағдайда еңбек нарығында еңбек ұсынысының
жетіспеушілігі болады;
2.Еңбек артықшылығы – мұнда еңбек нарығында жұмыссыздар санының көп
болуы, осыған байланысты еңбек ұсынысының артық болады;
3.Тепе – тең – мұнда еңбек сұранысы еңбек ұсынысына сәйкес келуі.
2. сурет. Еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымның ара қатынасы
Қайнар көзі: Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
Графикте еңбекке деген сұраныммен ұсыным қисығы және жалақы деңгейінін
тепе-тендігі көрсетілген. Е нүктесінде жұмыс күшінің сұраным мөлшері
жұмыс күші ұсынымына тең, яғни еңбек нарығы тепе-теңдік жағдайда болады.
Бұл дегеніміз барлық фирмалар Е жалақысын телеуге келіседі, себебі еңбек
нарығында қажетті мөлшерде жұмыс күшін табады және оның еңбекке деген төлем
қабілеттілігі сұранымы толық қанағаттандырылған. Нарықтық тепе-тендік
жағдайында, барлық жұмыскерлер толық еңбекпен қамтылған және жалақының Е
нүктесі кезінде өзінің кызмет көрсетуін ұсынуға дайын. Сондықтан Е
нүктесі толық еңбекпен қамту жағдайын көрсетеді.
Еңбектің құндық теориясының негізін классикалық теория өкілдері -
А.Смит және Д.Рикардо қалаған. Олар алғашқы рет экономикалық ғылымда ерте
дүниедегі грек ойшылы Аристотель қойған сұраққа жауап беріп, былай деген:
тауардың айырбасталу құны оған сіңген еңбек мөлшерімен анықталады,
сондықтан адам енбегі - тауар құнының қайнар көзі, субстанциясы болады.
Еңбектің екі сипатын К.Маркс (1818-1883 жж.) ашқан, оның мәні туралы
Ф. Энгельске былай жазған: Менің кітабымдағы (Капиталдың бірінші томы
туралы әңгіме) ен маңыздысы. 1) ...еңбектің екі сипаттылығы..., барлық
фактіні түсіну тек соған ғана негізделген: 2) қосымша құнды ешқандай оның
ерекше түрісіз: пайда, пайыз, жер рентасы және т.б. байланыссыз зерттеу.
К. Маркстің осы жаңалығы күн заңы іс-әрекетінің механизмін және одан
туындайтын әлеуметтік-экономикалық салдарларды түсіндіруге кемектесті.
Экономикалық ғылымда ХІХ-шы ғасырдың екінші жартысында жаңа күн
теориясы — шекті пайдалылық теориясы жасалды. Оған ат салысқандар - ағылшын
экономисі Уильям Джевонс (1835-1882 жж.), австрия экономистері Карл Менгер
(1840-1921 жж.) және Ейген Бем-Баверк (1851-1914 жж.) болды.
Шекті пайдалылық теориясы үшін құнды немесе бағалылықты субъективті
қарастыру сипаты тән. Шекті пайдалылық теориясы австриялық мектептің
негізін қалаушы Карл Менгер былай деген: бағалылық бұл пайымдау, ондағы
шаруашылықтағы адамдар өзінің қарауындағы бар игіліктерге мән беріп,
олардың өмірін және әл-ауқаттылығын қолдау үшін иеленеді, сондықтанда
олардың ой-санасынан тыс өмір сүрмейді. Демек, бағалылық — бұл
адамдардың субъективті пайымдауы және ол олардың сана-сезімінде ғана
болады.
Бем-Баверк бағалылықты объективті және субъективті айыра отырып
субъективті бағылылық адам жағдайының дұрыс болуы көзқарасымен мәнді
екенін атаған, ал объективті бағалылық - бұл айырбасталу күшіне
негізделген мәнділік. Бұл кезде субъективті бағалылық игіліктің
сиректігімен, яғни қай бір игілікгердің қор мөлшерімен байланыстырылады. Е.
Бем-Баверк былай жазған: Бағалылық — заттың мөлшерінің шектілігін
байқатады, ол бағалылықтың болмауы — олардың артық екендігін көрсетеді. Е.
Бем-Баверктің анықтауымша, заттың осы заттағы шекті пайданы ішкі
мөлшерімен өлшенеді.
Шекті пайдалылық теориясының мәнін нақты түсіндіру үшін Карл Менгер
схемасын келтірейік (схеманы қараныз).
Бұл схемада патшалылық шкаласы көрсегілген. Рим цифрымен І-ден X-ғa
дейін дәрежесі бойынша тұтыну категориясы төмендету сатысымен орналасқан.
Мысалы, І тағамға қажеттілігін көрсетсе, Х әсемдеу қажеттілігін байқатады.
Араб цифрлары 10-нан 0-ге дейінгі осы игіліктердің нақты пайдалылығын
көрсетеді және олардың санының өсуіне карай төмендеуін байқатады. Егер
нанның бірінші килограммының пайдалылығы 10-ға тең болса, екіншісінің
пайдалылығы 9-ға, үшіншісі 8-ге тағы сол сиякты. Әрбір осы соңғы игіліктің
пайдалылығы, яғни сол бірліктің, тұтынудың ең төменгі талап етуін
қанағаттандыру — шекті пайдалылық болады.
Кесте 1
Карл Менгер схемасы
Ι ΙΙ ΙΙΙ
Табиғи Пайда болу сипаты -Фрикциондық
Адамның қатынасы -Институционалды
-Өз еркімен
Еріксіз ашық Пайда болу сипаты -Циклдық
Ұзақтығы бойынша -Құрылымдық
Тарау орны бойынша -Технологиялық
-Маргиналды
-Ұзақ мерзімді
-Қысқа мерзімді
-Аймақтық
-Ұлттық
Еріксіз жасырын Пайда болу сипаты -Аграрлықхалық тығыздығы
-Мезгілдік жұмыссыздық
-Жұмыспен шамадан тыс қамтылу
салдарынан пай-да болған
жұмыссыздық
-Жұмыс уақытын толық
пайдаланбаудан болған жұмыссыздық
Қайнар көзі: Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория..– Алматы, 2002. -455б.
Еңбек нарығының құрылуы жұмыс күшінің барлық қорын теңгеруде, өйткені,
нарықтық бәсекеде кәсіпорындар ең алдымен өндіріс шығындарын азайтуға
тырысады, соның нәтижесінде, артық персонал қысқарады. Сөйтіп, жасырын
жұмыссыздық ашыққа айналып, оның статистикамен негізделген өсімі
байқалады.
Экономиканың циклдық дамуы еңбек нарығында экономикалық циклдың
кезеңдерінде түрлі өзгерістер байқалады. Нарыққа көшудің алғаш сатысында
жұмыс күшіне деген қажеттіліктің азаюы мен жұмыссыздықтың өсуі байқалады.
Сондықтан экономикалық өсудің тұрақты жағдайын қамтамасыз етудегі адам
факторын дұрыс бағалай білу керек, себебі, қоғам үшін білікті жұмыс күші
негізгі қорлар сияқты капитал рөлін актқарады.
Оукен заңына сәйкес: ағымдағы жұмыссыздық деңгейін 1 % өсіру ЖҰӨ 2,5 %
азаюына әкеледі. Сәйкесінше, жұмыспен қамтудың жоғары деңгейін ұстану
тиімді экономикалық өсімді қамтамасыз етеді [15,102б].
ЖҰӨ динамикасы мен жұмыссыздық арасындағы тығыз байланыс көптеген
факторларға байланысты:
- өндіріс қаражаты үшін меншік құрылымы (мемлекеттік кәсіпорындардың
өндіріс көлемінің азаюы кезінде жұмыс істеушілер санын сақтап қалу жағдайы
бар, өйткені, мемлекет тарапынан қаржылық қолдауға ие, ал, жекеменшік
сектордың мұндай жағдайдағы мүмкіндігі шектеулі).
- мемлекеттің ақша-несие саясаты (төмен пайыздық мөлшерлеме)
Жұмысбастылық деңгейін ұстап қалу мақсатында бұл факторларды пайдалану
тек қалыптасқан нарықтық шаруашылықта мүмкін, өтпелі экономикада жеңіл ақша-
несие саясатын қолдану нарықтық реформаның тежелуіне әкелді.
Жұмыссыздық проблемаларын шешуде еңбек биржалары үлкен рөлін атқарады.
Рынок қатынастары дамыған елдерде, еңбек биржасы, алғашқыда жұмыссыздарға
жәрдем беру мақсатында адамгершілік институттары ретінде пайда болады.
Уақыт жақындай келе және қатынастардың дамуына сәйкес, оның мақсаты мен
қызметі өзгереді.
Еңбек биржасы – бұл еңбекті жалдау барысында жұмыскерлер мен
кәсіпкерлердің арасында делдалдық келісім жасалатын, тұрақты жұмыс жасайтын
мекеме.
Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1932 жылы жабылған болатын.
Қазіргі нақты жағдай еңбек нарығының барлық элементтерінің қайта
жаңартудың қажеттілігін көрсетіп отыр, 1991 жылдың 1 шілдесінен бастап,
Қазақстанда барлық жерде тұрғындарды еңбекпен қамту қызметі жұмыс істей
бастады.
Еңбек биржаларының негізгі атқаратын ызметтері мыналар: еңбек
нарығындағы сұраным мен ұсынымды анықтау, жұмыссыздықты есепке алу және бос
жұмыс орындарын тіркеу, жұмыс ауыстыруға және жұмысқа тұруға тілек
білдіретін адамдарға ақпараттар беру, жұмыс істеп жүрген кадрларды оқыту
мен қайта дайындауды ұйымдастыру, жастар арасында кәсіптік бағдар беру
жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру үшін делдалдық қызмет
көрсету және жұмысқа байланысты жәрдемақы тағайындау, мемлекет, кәсіпорын
мен ұйымдардың моделін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына
әсер етеді. Еңбек биржаласы беретін жұмысқа жолдама кәсіпкерлер үшін
міндетті болмайды, ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады. Себебі, олардың
жұмыскерлерді еркін түрде алуға құқы бар және оны өздерінің кадр бөлімі
арқылы жүзеге асыруға тырысады.
Еңбек биржаларының негізгі мақсаты:
• бос орындар және жұмыс іздегендер есебін жүргізу;
• қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру;
• оқуды қаржыландыру және степендия төлеу;
• мерзімнен бұрын зинетке шығуды рәсімдеу;
• әртүрлі топтағы халықты әлеуметтік қорғау бойынша шаралар ұымдастыру.
Еңбек нарығы мемлекет тарапынан реттеудің маңызды рыноктық факторларға-
жұмыс күшіне, сұраныс пен ұсыныс, жұмыс уақытының ұзақтылығы, еңбекке
жалдау және жұмыстан босату тәртібіне, бағаның өзгеруімен жалақыны
индекстеуге таралады.
Өнеркәсібі дамыған көпшілік елдердің заңы өндірістегі кенет қауіпті
жайттардан жалдамалы еңбекті міндетті түрде қамсыздандыру, денсаулығының
кемуінен қамсыздандыру, қартаюымен байланысты қамсыздандыру сияқты
әлеуметтік мәселелерді қамтиды.
Мемлекеттің заң шығару қабілеті еңбек қатынастарының заңсыз қырларын
қамтиды. Ол тек экономиканың мемлекеттік секторындағы жұмыс күшіне
сұранысты анықтап қана қоймай, сонымен қатар жеке саланы да реттейді,
сөйтіп ұлттық экономика деңгейінде еңбекке жалдаудың негізгі көлемін
анықтайды.
Еңбек нарығына мемлекеттік әлеуметтік бағдарламасының табысы аз
отбасыларына көмек, жұмыссыздарға жәрдем, әртүрлі әлеуметтік төлемдер,
зейнеткерлерді қамсыздандыру және т.б. үлкен әсері бар. Бұл бағдарламалар
жоғары нарықтың қысымында тұрған еңбекшілердің әлеуметтік – экономикалық
жағдайын тұрақтандырып, рыноктың механизімінің ауырлық тудыратын жақтарын
жақсартады. Нәтижесінде, жұмыс күші бағасының ерекше элеметі көрінеді. Ол
еңбек рыногының қызметіне тікелей байланысты емес, одан тыс принциптерден
пайда болады.
Еңбек нарығындағы мемлекеттің қызметі маңызды болып келеді. Мемлекет
жұмыс орындарын іздестіріп табады. Жалпы еңбек орналастыру жөнінде
ақпараттық орталық құрады. Жұмысшыны оқыту және қайта оқытудың мемлекеттік
жүйесі оларды өзгертіп отыратын рынок талаптарына, сай үйлестіреді.
Қазіргі жұмыспен қамту саласындағы саясат келесі бағыттар бойынша іске
асады:
• Еңбек ресурстарын дамыту;
• Жұмыспен қамту міселелеріндегі халықаралық қатынастар;
• Жұмыспен қамту бағдарламасын іске асыру;
• Жұмыссыздықты қысқарту;
• әлеуметтік қорғауды қамтамасыз еті;
• еркін кәсіпті таңдау және өз еркінді еңбек етуге, құқықтарын іске
асыруға тең мүмкіншіліктерді қамтамасыз ету т.с.с [16,85б.].
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ ЖӘНЕ
ОНЫҢ ТЕНДЕНЦИЯЛАРЫ
2.1 Еліміздегі еңбек нарығының қалыптасу кезеңдері
XXI ғасыр табалдырығында Қазақстан мемлекеттік тәуелсіздікке қол
жеткізді. Саяси реформалар еліміздегі түбегейлі экономикалық қайта
құрулармен қатар жүрді. Қазақстан экономиканы реформалаудың барлық
кезеңдерінен өтті, елдегі хаос бірте-бірте ауыстырылды, инфляцияға қарсы
саясат инвистициялыққа көшті, өнеркәсіптің тоқырау мен жаппай тоқтауы
тұрақты өсуге ауысты. Еңбек нарығында өткен түрлі өзгерістерді нарықтық
қайта құруларға сәйкес кезеңдер бойынша қарастыруға болады [17,14б].
Бірінші кезең – 1991-1997 жылдар.
1991-1997 жылдары жаңадан қалыптасып келе жатқан еңбек нарығы
постсоветтік кеңістіктегі басқа да еңбек нарықтарынан еш ерекшеленбеді.
Қазақстандық экономиканы реформалау өндірістің тоқтауына, кәсіпорындардың
банкротқа ұшырауына, гиперинфляцияға әкеліп соқтыртты. Ал, бұл жағдайлар
барлығы экономиканың барлық секторындағы жағдайды өршіктірді. Қысқарып
қалған кәсіпорындар мен өндіріс орындарындағы жұмысшылар ұзаққа созылған
төленбейтін демалыстарға кетуге мәжбүр болды. Осындай жағдайлардың барлығы
жұмыспен қамту жүйесіне өзіндік кері әсерін тигізбей қоймады.
Статистика агенттігінің ақпараты бойынша шаруашылық байланыстың үзілуі
салдарынан 1991 жылы 205 мың жұмысшысы бар 200 жуық кәсіпорын өзінің
жұмысын тоқтатса, 18 кәсіпорын толық емес жұмыс уақытына көшіп, 40 мың адам
еріксіз демалысқа шығарылды. Ал, 1997 жылы 480 мың жұмысшыны құрайтын 1600
кәсіпорын толық және жартылай түрде өз жұмысын тоқтатты. Бұл
кәсіпорындардың көбісі акционерлік қоғамдықтар болып қайта құрылған жеңіл
және тамақ өнеркәсібіндегі кәсіпорындар болды.
Ресейлік рубль кеңістігінен шығып, 1993 жылдың қарашасында ұлттық
валютаның енуіне кейінгі кәсіпорындардың толықтай немесе жартылай
жабылуына, әкелінетін өнімге екі жақты төлемақының болмауы себеп болды. Осы
жағдай салдарынан ресейлік кәсіпорындармен тығыз байланыста болған облыс
кәсіпорындары тығыршыққа тірелді.
Қазақстан экономикасын реформалаудың алғашқы кезеңдеріне тән
құбылыстардың біріне – мемлекеттік меншікті заңдастыру, бағаны
либерализациялау мен оның қарқынды өсуі жатқызуға болады.
1991-1997 жылдары республикада жұмыспен қамтылғандардың қысқаруы мен
жұмыссыздардың өсуін байқалды. Экономика саласында жұмыспен қамтылғандар
1991 жылы 7716,2 мың адамды құраса, ол көрсеткіш 1997 жылы 6551,5 мың
адамды құрады. 1997 жылғы жұмыссыздардың жартысынан көбін 29 жасқа дейінгі
жастар мен кішкентай балалары бар әйелдер құрады. Сонымен қатар, бұл
адамдардың әрбір үшіншісі ауыл тұрғыны болды.
Көптеген ауылдық аймақтардағы келешектегі өндірістің даму
перспективасы жойылды. Осы жағдайда қалалар мен облыстарды банкрот деп
жариялауға болмады, себебі олар – кәсіпорындар емес еді. Сондықтан бар
бкәсіпорындарды сақтап қалу немесе белгілі уақытты талап ететін жаңа жұмыс
орындарын құру қажеттілігі туды.
Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша, 1991-1997 жылдары
Қазақстаннан 4004,3 мың адам көшіп, 2729,6 мың адам келді, республикадағы
миграциялық сальдо 1274,7 мың адамды құрады. Көшіп кеткендердің 30-34% алыс-
жақын шетелге қоныс аударды.
Пайда болған жағдайды жақсарту мақсатында шағын және орта бизнесті
дамыту керек болды, яғни, орта классты құру қажеттілігі туды. Шағын және
орта бизнесті дамытуға бағытталған мемлекеттік саясат қалыптасқан жағдайға
әсер етуі керек еді. Сөйтіп, Қазақстанда басқа тәуелсіз
республикалардағыдай жеке бизнес дами бастады. Егер 1991 жылы жалпы
жұмыспен қамтылған халықтың 3% жеке бизнес немесе кәсіпкерлікпен
айналысса, 1997 жылы бұл көрсеткіш 1 млн.адамға немесе 15% жетті. Айта
кететін бір жайт, бұл уақыттта жұмыс істеп жатқан кәсіпкерліктер әрекет
етуге қабілетсіз кооперативтерге айналды [18,67б].
ҚР-да 1992 жылға дейін еңбек нарығы болған жоқ. Рыноктың экономикаға
көшуі осындай еңбек нарығының болуын қарастырады.
Еңбек нарығы – жұмыс күшін таур ретінде сату, сатып алу туралы
экономикалық қатынастардың жүйесі.
ҚР еңбек нарығы қалыптасуы кезінен –ақ бастап тікелей әсер етуінің
арқасында жоғары біліктілкті еңбекті дәрежесі көтеріледі, жұмыс орны
көбейеді және жалақы өсуде.
Еңбек нарығында жұмыс күші бағаланады, жалдану шарты анықталады. Яғни
жалақы көлемі, еңбек шарты, білім алуы, мамандану деңгейі сонымен бірге
еңбекпен толықтай қамтылуы.
ҚР еңбек нарығының қалыптасуына келесі факторлар әсер етті:
• экономиканың структуралық өзгеруі, СССР-дың құлауы, шаруашылық
байланысының үзілуі, жекеменшіктің приватизациялануы, банкроттық,
кәсіпорындарды қайта ұйымдастыру;
• өнімдердің экономикалық тиімділігінің сақталуы және жаңа жұмыс
орындарын құру инвестициялық потенциалға байланысты;
• шағын және орта бизнестің дамуы;
• еңбекке жарамды халықтың демографиялық параметрлерінің толықтырылуы
(табиғи өсім, миграциялық процесс);
ҚР еңбек нарығының өтпелі кезең шарттары, спецификалық тенденциялары:
• жұмыс күшінің өндірістік материалдық сферадан материалдық емес
сфераға келуі;
• босатылу масштабының ұлғайюы және тенденциялардың тұрақсыздығы;
• жұмысқа тұру кезіндегі қиыншылықтар мамандық-квалификацияның сәйкес
келмеуі;
• жұмыссыздықтың жабық тенденциясының жоғарлауы және ашыққа
ақырындап өтуі;
• халық пайдасының дифференциясының күшейюі, көпшілік халықтың қызмет
көрсетуінің және өмір деңгейінің төмендеуіне әкелуі.
Еңбек нарығы еңбекке жарамды адамдар, жалдамалы жұмысшылар және
жұмысты жоғалту арқасында жұмысқа жалдану, еңбек күшін дайындау және қайта
дайындау сұрақтарын қатиды.
Жұмыс күші нарығында пайда болған кәсіби-білікті құрылым өндіріс
саласында болып жатқан нарықтық қатынастардың әсерін сезінбеді. Халық
шаруашылығындағы азаматтардың жартысынан көбі біліктілігі төмен мамандар
болып қала берді. Осы жағдайдың қайшылығы - өзіндік кәсіби білімі
болмағаннан соң жұмыстан кеткен жұмыссыздар санының өсуі.
Жұмыспен қамту саласында жаңа, сапалы, өзгерістер құрылды. Өндіріс
секторында жұмыс жасайтын азаматтарды өндірістік емес салаға ауыстыру
үрдісі басталды.
Индустриялды саладағы жұмысбастылықтың төмендеуі бірқатар себептерге
байланысты еді: ТМД елдері арасындағы бұрынғы шаруашылық байланыстың
жоюлуы, білікті мамандардың миграциясы немесе олардың жеке кәсіпкерлікке,
бизнеске кетуі.
Бірінші кезеңді, яғни, 1991-1997 жылдар аралығын қорытындыласақ, бұл
жылдары өткен экономикалық реформалар, мемлекеттік құрылымдарды қайта құру,
жалақыны уақытылы төлемеу үрдістері халық шаруашылығында жұмыспен
қамтылғандар санының азаюына соқтыртты. Ең көп қысқарған жұмысшылар саны
өндіріс, құрылыс, ауылшаруашылық салаларында кездесті. Мұнда жұмыс жасайтын
жұмысшылар санының қысқаруы кез-келген өтпелі экономиканың сипаттауышы
болып табылады.
Бүл тенденция өндірістің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz