Арал өңірі қазақтарының XIX ғасырдағы Хиуа хандығы мен Ресейге қарсы ұлт – азаттық күресі

І. Кіріспе
Қазақстанда отаршылдыққы қарсы қозғалыстың пайда болуы
ІІ. Негізгі бөлім
1. Сырдария орыс бекіністерінің пайда болуы
2. Заңсыз салықтардың ауыртпашылығы
3. Көтерілістің негізгі себебі . жердің тартып алынуы
4. Көтеріліске қатысушылардың әлеуметтік құрамы
ІІІ. Қорытынды
Көтерілістің жеңілу себептері

Ең алдымен Орталық Азияда, атап айтқанда Қазақстанда отаршылдық-қа қарсы қозғалыстың пайда болу себептерін атап өткен жөн.Оларға Хи-уа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің отаршылдық сая-саты негіз болды.
Орыстардың Сырдария жағасына келуіне байланысты осында тұратын қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады. Әрине бұл хиуа хандары – ның сыртқы саясатына қайшы келді. Олар қазақтар арасында орыстарға қарсы насихатты күшейтті, ал олардың орыс бекіністеріне жақындап ба – рып қоныстану мүмкіндігін жою үшін 1847 жылы Қуаңдарияға бөгет са - лып тастады. Хиуаның Қожанияз бекінісінен бастап, Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы құрғап қалды. Алайда бұған қарамастан,қазақтар орыстардың Райым бекінісі мен Қазалы фортына жақын жерде одан әрі көшіп жүрді. Хиуалықтар орыс бекіністеріне жақын жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл жасауын жалғастыра берді. « Райым дуалдарының нақ түбінде хиуалықтар қырғын салып тонаушылық жүргізді, бірақ қазақтардың кө - мегімен біздің отрядтар, ақырында, олардың шапқыншылық жасауын тоқ - татты, олар бізге наразы қазақтарды сөз жүзінде қарсылық білдіріп, қас – тандық жасауға көндірумен шектелді ».
Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл жа-сай бастады. « 1847 жылғы 20 тамызда, - деп жазады А.Макшеев, - яғни Сырда орыс бекінісінің негізі қаланғаннан кейін бір ай өткен соң өзен - нің сол жағасында орналасқан , Райымнан 70 шақырым жоғары жақтағы хиуалық Жаңақала бекінісі маңында хиуа бегі Қожанияз және қазақ сұл-тандары ,өзін хан деп атаған Жанқозы Шерғазиев пен Ермұхамед Қасымов
бастаған 2000 адам күші бар хиуалықтар тобыры пайда болды. Тобырдың
бір бөлігі Сырдарияның қарттары мен балаларын өздерімен бірге алып кетті, 30 сәбиді суға батырып өлтірді, өзінің шекті руына ықпалымен жә-не хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен мәлім Жанқожаның қарауыл- дағы төрт батырын өлтірді,сөйтіп осы жүгенсіздіктерін кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне қайтып кетті ». 1847 жылғы 23 тамызда Райым бекі-нісінің бастығы Ерофеев Хиуаның Жаңақала бекінісіне Жанқожа басшы -лық еткен 200 казак және 700 қазақ жіберді. Отряд жауды Қуаңдарияның арғы жағына қуып тастады, одан 3 мың түйе, 500 жылқы, 200 бас ірі қа-ра және 50 мың қой тартып алды.

1. Қазақстан тарихы. Очерктер. Алматы, 2002
2. Қазақстан тарихы.Очерктер. Алматы, 1994
3. Қазақ даласының жұлдыздары. Алматы, 1998

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Арал өңірі қазақтарының ХIХ ғасырдағы Хиуа хандығы
мен Ресейге қарсы ұлт – азаттық күресі.

Ең алдымен Орталық Азияда, атап айтқанда Қазақстанда отаршылдық-
қа қарсы қозғалыстың пайда болу себептерін атап өткен жөн.Оларға
Хи-уа хандарының басқыншылық әрекеттері және Ресейдің отаршылдық сая-
саты негіз болды.
Орыстардың Сырдария жағасына келуіне байланысты осында тұратын
қазақтар патша үкіметінің билігін мойындады. Әрине бұл хиуа хандары
– ның сыртқы саясатына қайшы келді. Олар қазақтар арасында
орыстарға қарсы насихатты күшейтті, ал олардың орыс бекіністеріне
жақындап ба – рып қоныстану мүмкіндігін жою үшін 1847 жылы
Қуаңдарияға бөгет са - лып тастады. Хиуаның Қожанияз бекінісінен
бастап, Арал теңізіне дейінгі өзен арнасы құрғап қалды. Алайда бұған
қарамастан,қазақтар орыстардың Райым бекінісі мен Қазалы фортына жақын
жерде одан әрі көшіп жүрді. Хиуалықтар орыс бекіністеріне жақын
жерде көшіп жүрген қазақтарға шабуыл жасауын жалғастыра берді.
Райым дуалдарының нақ түбінде хиуалықтар қырғын салып
тонаушылық жүргізді, бірақ қазақтардың кө - мегімен біздің отрядтар,
ақырында, олардың шапқыншылық жасауын тоқ - татты, олар бізге наразы
қазақтарды сөз жүзінде қарсылық білдіріп, қас – тандық жасауға
көндірумен шектелді .
Хиуа хандары Сырдария мен Үстірт қазақтарына үздіксіз шабуыл
жа-сай бастады. 1847 жылғы 20 тамызда, - деп жазады А.Макшеев,
- яғни Сырда орыс бекінісінің негізі қаланғаннан кейін бір ай
өткен соң өзен - нің сол жағасында орналасқан , Райымнан 70 шақырым
жоғары жақтағы хиуалық Жаңақала бекінісі маңында хиуа бегі
Қожанияз және қазақ сұл-тандары ,өзін хан деп атаған Жанқозы
Шерғазиев пен Ермұхамед Қасымов
бастаған 2000 адам күші бар хиуалықтар тобыры пайда болды. Тобырдың
бір бөлігі Сырдарияның қарттары мен балаларын өздерімен бірге
алып кетті, 30 сәбиді суға батырып өлтірді, өзінің шекті руына
ықпалымен жә-не хиуалықтарға ымырасыз өшпенділігімен мәлім Жанқожаның
қарауыл- дағы төрт батырын өлтірді,сөйтіп осы жүгенсіздіктерін
кейін өзеннің сол жағындағы бекінісіне қайтып кетті . 1847 жылғы 23
тамызда Райым бекі-нісінің бастығы Ерофеев Хиуаның Жаңақала
бекінісіне Жанқожа басшы -лық еткен 200 казак және 700 қазақ
жіберді. Отряд жауды Қуаңдарияның арғы жағына қуып тастады, одан 3
мың түйе, 500 жылқы, 200 бас ірі қа-ра және 50 мың қой тартып
алды.
Сырдария орыс бекіністерінің пайда болуына наразы хиуалықтар
Ра- йымды және № 1 фортты ( Қазалыны ) басып алуға бірнеше рет
( 1847
Және 1848 ) сәтсіз әрекет жасады , сайын келгенде олар өз
шекарасына шегінуге және орыс әскерлерімен қазақ жасақтарының Хиуаға
шабуылы-нан қауіптеніп, онда әскери бекіністер салуға мәжбүр болды.
Орыс әскер-лерінің қолдауымен Жанқожа Нұрмұхамедов бастаған Сырдария
қазақта-ры хиуа басқыншыларын қуып шығып, Сырдарияның төменгі
ағыстарын-да орыс әскери күштері орнықты.
Бұл жөнінде Орталық Азия мен Қазақстанға жаулап алушылық жо
– рықтарына қатысқан кейбір офицерлер өкінішпен айтқан. Атап
айтқанда
Краус былай деп жазған: Орта Азияны жаулап алу кезінде өзі
жасаған
елеулі қатыгездік үшін Ресейдің өзі кінәлі екеніне де күмәндануға
бол – майды. Жәуміттерді Кауфманның соққыға ұшырап, Ломакиннің, сондай-
ақ
кейіннен Скобелевтің текеліктерге жасаған қырғыны сияқты фактілерді
...
моральдық тұрғыдан ешбір жағдайда ақтауға болмайды. Скобелев: Сен-
дер неғұрлым есеңгірете соқсаңдар,осыдан кейін олар ұзағырақ уақыт ты-
ныштықта болады , - деп мәлімдеді.
Жоғарыда келтірілген мысал Түріменстан мен Үстіртте де өзгере
қой-ған жоқ .Отаршыл өкімет орындары Қазақстанда да осындай зорлық-
зом-былық әдісін қолданды. Бұған төменде келтірілген нақты деректер
дәлел болады, олар патша өкіметінің отаршылдық саясатының өте
реакцияшыл-дық мәнін сипаттайды.
Қосылып алынған аудандардың қазақтары патша үкіметіне әр шаңы-
рақтан жылына 1сом 50 тиыннан алым төлей бастады .Алайда кейінірек-
те салық мөлшері екі есе көбейтілді. А.К. Гейнс былай деп жазды:
Қа – зіргі уақытта барлық қазақтар әр шаңырақтан 3сом есебімен
салығын тө-лейді. Заң Уәли мен Бөкей хандардың ұрпақтары мен
олардың әулеттері-не ғана соқпаған... Әрбір шаңырақ иесі өз ауқатына
қарай сома төлемей,
тек 3 сом ғана төлейді...Сонымен іс жүзінде шаңырақ салығы, яғни
табыс салығы түтін салығына ( шаңырақ пұлына ) айналдырылған .
Шаңырақтар ғана емес сонымен қатар жертөлелер мен басқа
түрдегі тұрғын жайлар, яғни байлардың батырақтары тұрған қамыс
лашықтарға
да салық салынатын болды . Алым барлық халықтан бірдей алынды
.
Ірі бай,орташа, кедей – бәрі бірдей мөлшерде,яғни әр шаңыраққа ғана
тө-леп отырды. Мұндай әділетсіздікті тіпті патша әкімшілері де атап
өткен.
Мүлде ешнәрсесі жоқ қазақтар тарапынан да, сан мыңдаған малы бар
- лар тарапынан да төленуге тиісті бірдей сома берілген шаңырақ
алымы - өзінен өзі-ақ әділетсіз екені анық .
Көпшілігі әр түрлі қосымшалар болып табылатын,әлденеше рет
жина-налатын салықтар заңдастырылмаған, қайта жергілікті әкімшілік
белгілей-тін еді. Олар қажет болуына қарай жылдың кез келген
уақытында жина-латын. А.К.Гейнс қазақ даласын аралаған сапары кезінде
былай деп көр-сеткен: Қазақтар жергілікті әкімшілік мүшелерін
асыруға, пошта жолы – мен жүріп бара жатқан шенеуніктерге жол
жүргені үшін қаражат беруге, пошта және көшу жолдарын жөндеуге,
науқастарға және далаға іссапарға жіберілген шенеуніктерге үй
беруге,оларға отын жеткізіп,беруге міндетті.
Бұл міндеткерліктер заттай немесе ақшалай төленеді. Әр түрлі
қоғамдық қажеттерді қанағаттандыру үшін қазақтардың өздері
белгілейтін барлық шығындар да ақшалай жинап алынады... Қазақтар
өміріне шығынның дұ-рыс жиналмауы ауыр әсер етті және бұл
орайда қазақ билеушілерінің қиянат жасаушылығы шектен шығып отырды
.
Заңсыз салықтардың ауыртпалығы кедейлердің мойнына түсті.Облыс-
қа тексеру жүргізген кезінде мен өз аралауымның қазақтарға қаншалық
– ты қымбат түсетінін есептеп шығардым. Небәрі үш экипаж болды.
Әрбір 25 шақырымдай жерде екі немесе үш киіз үй тігіліп, 15-ке жуық
жылқы айдап әкелінетін, киіз үйлерді тігу үшін үш немесе төрт
қазақ және екі әйел,т.б.алдырылатын...мұндай шығындар қазақтарға
ерекше бататын, өйт-кені тағы да қайталап айтайын,олар тек қана
кедей адамдардың мойнына
түседі деуге болады .Патша әкімшілігі мен жергілікті феодал үстем
топ-тың алуан түрлі салықтары еңбекшілердің кедейлену үрдісін
күшейтті.
Сонымен бірге қазақтар әскери бекіністерге жақын жердегі
жолдарды
жақсы жағдайда күтіп ұстау, көпірлер салу, бөгеттерді жөндеу,
үлкен арықтарды тазалау және басқалары сияқты көптеген әр түрлі
міндеткер – ліктер атқаратын. Бұл жұмыстарға қазақтардың күш –
көліктері тегін пай-даланылды.
Сырдария шебінің басқарушы өз есебінде былай деп жазған:
Қазақтар-дың ауылдары арқылы өтетін жолдарды салу мен күтіп
ұстау солардың міндеттеріне жатады,олар жол өтетін жерді
жыртқызбауға тиіс...өткелдер-ге келетін болсақ, қазақтар бүкіл
дарияда өз пайдалары үшін қайықтар
ұстайды. Бұл қайықшылардың міндеттеріне форттан фортқа баратын ко –
мандаларды тегін және басқадай жолаушыларды аз ақы алып өткізу кіре-
ді .Сырдария шекаралық өкімет ұйымдары қазақтарды Райымның және
№ 1 форттың әскери бекіністерін салуға мәжбүрлеу тәртібімен жұмылдыр
ды. Бұл форпостарды салу үшін мыңдаған кедейлер айдап әкелінді. Мәж-
бүрлеу жұмыстары Сырдария қазақтарының 1856 – 57 жылдардағы көтері-
лісі себептерінің бірі болды. Өз құпия хабарламасында № 1 форттың
бас-тығы Булатов былай деп жазды:Қазақтарды орыстарға қарсы
дұшпандық әрекеттерге итермелеуге қазақтарды басыбайлы жұмыстарға
пайдалану
сондай – ақ оларға қысым көрсету мен заңға қарсы алымдар азды –
көпті
дәрежеде себеп болып отыр екен . Мәжбүрлеу жұмыстарының салдары –
нан малшылар, егіншілер, балықшылар өздерінің жеке шаруашылықтары – мен
айналыса алмады. Суландыру жүйелері дер кезінде тазартылмады,
сөйтіп егіншілер су тапшылығына ұшырады, адам қолы жетіспегендіктен
аз егіннің өзін уақытылы жинай алмады.
Перовский портынан Орынборға жүк тасымалдаудың бәрін
түгелдей Сырдария қазақтары орындады. Сырдария шебі оқ дәрілермен,
керек – жа-рақтармен және азық – түліктермен Орынбор арқылы
қамтамасыз етіліп отырғанын атап өткен жөн. Бұл үшін көп
мөлшерде түйе қажет болды, оларды халықтан жергілікті патша үкіметі
жұмылдырып отырды. Қазақ – тардан түйе зорлап алынды. Әрбір қазақ
қожалығы бір-бірден түйе беру-ге міндетті болды. Егер түйесі
болмаса, кедей оны міндеткерлігін атқару үшін байдан жалдап алуға
тиіс еді. Жантөрин сұлтан бұл туралы былай деп жазған: Бұл
жалдау емес,төтенше салық түрінде болды...кедей адам-дар өздерінің
түйесі болмай көбінесе өздерінің ең соңғы қойын беріп, жалдап
алатын және тіпті сатып алатын .
Түйе жалдау үшін 15 сом төлеу керек болды,бірақ қазақтар оны
үне-мі ала бермеді. Көптеген түйелер жолда өліп қалатын болды да
олардың құны өтелмейтін. Қазақтар жол бойында керуендерге қызмет
көрсететін лаушылар бөлуге де міндеттелді. Лаушылар қазынадан
ешқандай ақы ал- мады, олар өздерін - өздері асырауға тиіс
болды.Керуендерге ілесіп келе жатқан қазақ урядниктерінің қатігездік
жасауы лаушылардың наразылы – лығын туғызды. Кейде лаушылар түйелерін
тастап,керуеннен қашып кете-тін.
Патша әкімшілігі барлық жаулап алынған аумақтардағы сияқты,
Сыр-дарияның төменгі ағысында да Орынбор және Орал бекіністі
шептерінен
қазақтардың отбасыларын көшіре бастады. 1848 жылы Райым бекінісі жа-
нында Орынбор казактарының 26 отбасы тұрды. Қоныс аударушылар са – ны
жылдан жылға көбейе берді.Көшіп келушілер ежелгі тұрғындар қазақ-
тарды ығыстырып шығарып,Сырдария жағасындағы шұрайлы және жақсы
суландырылатын жерлерге орналастырылды.Соның салдарынан Сырдария-ның
егінші қазақтары пайдаланылмай жатқан құнарсыз жерлерді игеруге
мәжбүр болды,ал кейбіреулеріне қоныс аударушылар мен шенеуніктердің
қожалықтарында жалданып жұмыс істеуге тура келді. Қоныс аударушы –
лар тәлімді диқаншылықтан ерекше өзгешелігі бар суармалы егіншілікпен

бірінші рет кездесті. Суармалы егіншілік қыруар, қажырлы еңбекті
керек етті. Үлкен арналар мен тарамдалған суландыру жүйелері
шаруалардың қолымен жасалды. Арналар жыл сайын жөнделіп отырды.
Егіннің жақсы шығуы негізінен суға байланысты болды. Бірақ қоныс
аударушылар мұн-дай титықтатарлық дене еңбегімен айналысқысы
келмеді және жердегі барлық жұмыстарды қазақ кедейлері орындады.
Олар қоныстанушылар – дың жер учаскелерінде жалданып жұмыс істеді.
Райым бекінісі таратылғаннан кейін қоныс аударушы казактар
1855 ж
№ 1 фортқа көшті. Жаңа жерде олар суландырылатын жақсы, шұрайлы
жерлерге қоныстандырылды. Бұрынғысы сияқты мұнда да қоныс аудару –
шылар зор артықшылықтарды пайдаланады. Олар жергілікті еңбекшілерді
қанады. Сөйтіп, Сырдария қазақтары екі жақты езгіге ұшырады,
оларды бір жағынан патша өкіметі – шенеуніктер, көпестер, қоныс
аударушылар, ал екінші жағынан жергілікті феодалдар байлар, билер,
сұлтандар және басқалар қанады. Еңбекші қазақтар арасындағы
наразылық жыл өткен са-йын өсе түсіп, ақырында 1856 жылы ашық бой
көрсетуге ұласты.
Көтерілістің негізгі себебі жердің тартып алынуы болды. В.В.
Григорь-ев:Қазалы фортының төңірегінде қазақтарды егіншіліктен оларға
жосық-сыз соқтығу мен казактардың ашкөздігі жирендіруде...- деп
жазды. Бұдан әрі ол бұлай деп атап өткен : олар олардан егін
егуге қолайлы барлық
егістікті тартып алуға әзір; жосықсыз соқтығу мен ашкөздік... 1856
жылы
байырғы халықтың көтеріліс жасауына басты себеп болды .
Арал өңірінің қазақтары Есет Көтібаров пен Жанқожа Нұрмұхамедов
–тың жетекшілігімен отаршылдық езгіге қарсы көтерілді. Олар екі
бөлік –ке:Үлкен шекті және Кішкене шекті болып бөлінетін шекті
руынан шық-қан еді. Біріншісіне – Есет Көтібаров, ал екіншісіне
Жанқожа Нұрмұхаме – дов басшылық етті.
Есет Көтібаров ( 1807 – 1888 ) Көтібар батырдың ұрпағы
болатын.Оның
өзі қарайтын Үлкен шекті руы арасында ғана емес,сонымен қатар
қазақ-дың көршілес адай, табын, шөмекей, төртқара, Кішкене шекті рулары
мен
басқаларының арасында да зор беделге ие болды.Есет Көтібаров Жоламан
батырмен бірге орыстардың Елек бекінісіне шабуыл жасады, ал 1847 – 48
жылдарда Жанқожа Нұрмұхамедовпен бірлесе отырып, Сырдарияның тө -
менгі ағыстарында хиуа және қоқан жаулап алушыларына қарсы
күрес жүргізді. Есет Көтібаров хиуалықтарға қарсы күресінде Жанқожа
Нұрмұ- хамедовке талай рет көмек көсетті. Ол былай тұрсын, Хиуа ханы
Жанқо-жадан сұлтандардың ғана емес, батырлардың да қолымен құтылуға
тырысты. 1844 жылы ол Есет Көтібаровқа мынадай хат жіберді:Жеңілу-
ді білмейтін, жеңімпаз жаулап алушы Хорезм шахы.
Құрметті, қадірлі және адал Есет батырға !
Хан мейірбандығымен және сыйластығымен сендіріп және үміттендіре
отырып, егер сен Тілеуқабақ руының батыл жігіттерімен ауыз
біріктіріп Жанқожаны ұстап алсаң немесе өлтіріп әкеп берсең,сөйтіп
менің тапсыр-мамды орындап шықсаң, шексіз құрметке, мейірбандық пен
қамқорлыққа, басқалардың алдында ізетке және ықыласқа бөленетінің
күмәнсіз.Ал олай болмаған жағдайда мен Тілеуқабақ халқын тас – талқан
етемін.
Қасиетті Рамазан айының 10-жұлдызы күні 1260 жылғы
дүйсенбіде жазылды .
Әлбетте, халық батыры Жанқожаның туысы Есет Көтібаров Хиуа ха-
нының арандатуына көнбеді,қайта керісінше,хиуа басқыншыларына қарсы
күресте Жанқожаға барынша көмек көрсетті.
ХІХ ғасырдың елуінші жылдарында Есет Көтібаров орыстардың отар-
лауына қарсы белсенді күрес жүргізіп, Арал теңізіне бет алған Ресей
әс-керлеріне қатты қарсылық көрсетті.Бұл жөнінде В.В.Григорьев былай
деп жазды: Ең әрі дегенде елінші жылдарда далада Есет
Көтібаров пайда
болды. Ол Ақмешітті алу үшін жарақтандырылып жатқан экспедицияға
түйелер беруден бас тартты . Билеуші сұлтан Арыстанды өлтірді...
Есет оны ұстау жіберілген біздің отрядтардан қашып,үш жыл қатарынан
дала-да жортып жүрді .
1847 жылғы 18 шілдеде Жем ауданында Е. Көтібаров өз
адамдарымен Орынбор және Орал әскерлерінің 200 казагынан және патша
әскері қата-рында қызмет ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.