Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының жалпы сипаттамасы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогика практикасымен
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.3 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының тәрбиелік мәні ... 46
2 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептің оқу-тәрбие
процесінде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .56
2.1 Мектеп оқушыларына арналған Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы факультативтік курсының мазмұны ... ... ... ... ... ... ..56
2.2 Сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие жұмысының педагогикалық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..140
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...142
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамның дамуына, ой-санаға, жалпы таным-
түсінікке өзгеріс әкелген ел тәуелсіздігінің ақиқатқа айналып, тарихи
орнығуы - өткендегі рухани мұрамыздың тұңғиығына қайта үңіліп, жаңа таным
тұрғысынан зерделеуге зор мүмкіндік туғызды. Білім беруді қоғам мүддесіне
сәйкес қайта құру, оқыту, тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен
мәдениетті өркендету бағытында біршама іс-шаралар жүзеге асырылып, жас
ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары
жасалып, мектеп бағдарламасына енгізілді. Мұның бәрі Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
халқына Жолдауында айтылғандай: Ойға алғанымызды орындау Қазақстанның шын
мәнінде тарихи ауқымдағы аршынды самғау жасауына мүмкіндік берері
сөзсіз[1]. Осы міндеттерді шешуде ҚР Білім және ғылым министрі
Ж.Қ.Түймебаев орта білімнің мазмұнында тұлғаның құзыреттілігін
қалыптастыруға баса мән берілгенін айрықша атап өтеді [2]. Бұл міндеттер
еліміздің мемлекеттік құжаттарында, Қазақстан Республикасының
Конституциясында [3], Тіл туралы Заңында[4], Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында [5] т.б. атап көрсетілген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында:
...баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеуге баса көңіл аудару керек,- делінген [6].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Ұлттық кеңестің мәжілісінде жасаған баяндамасында
(2003) Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан
әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді. Ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманат ету – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс,-
деп, халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған аса бай мәдени мұрасының келер
ұрпақты тәрбиелеудегі мүмкіндігінің жоғары екендігіне ерекше назар аударған
[7]. Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасында: Мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы
ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын
зерделеудің тұтас жүйесін құру басты міндет ретінде айқындалуы халқымыздың
мәдени қазынасына терең үңіліп, оны жаңа көзқарас тұрғысынан талдау
қажеттілігін туындатады [8]. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу, білім беру
үрдісінде олардың рухани жан дүниесін байыту бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл Әл-Фараби Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген
[9].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақтар – ұлы өркениеттің
мұрагерлері, тарихи сан-сапамыз құз-қияларына өзінің ұлттық мен
дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады. Жай ғана алып шығып, жай ғана
сақтай білген жоқ, сонымен қатар еселеп жаңғырта да білді - дегені [10],
қазақ халқының мол мәдени, рухани мұраларының, соның ішінде ұлт
мәдениетінің бір бөлшегі болып табылатын Д.Рақышевтың музыкалық-
педагогикалық мұрасының өміршең екендігін көрсетеді.
Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері осындай тарихи тұлғалардың, ғұлама-
ойшылдардың, ақын-жыраулардың, әнші-сазгерлердің, педагог-ағартушылардың
қайталанбас тәліми мұралары туған халқымен табысуда. Сондықтан да, жас
ұрпаққа жаңа заман талабына сай тәлім-тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени
мұраларын, педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды
зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы
зор. Осы бағытта қазіргі бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу, өнердегі
әсемдікті санамен пайымдай алатын, мәдени өрісі кең етіп өсіру – қоғам
алдында тұрған басты міндет.
Бүгінгі таңда қазақ ойшылдары мен ғалымдарының, ағартушыларының
педагогикалық мұрасы сан қырынан зерттелген: Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстандағы педагогиалық ой-пікірлердің тарихы (Қ.Б.Жарықбаев[11],
С.Қ.Қалиев[12], К.Б.Бержанов[13], С.Мусин[14], Г.М.Храпченков[15],
А.Г.Герасимова[16], А.Н.Ильясова[17], К.Ш.Шаймерденова[18],
А.М.Құдиярова[19], Қ.Б.Сейталиев[20], Т.М.Әлсатов[21], К.К.Құнантаева[22]);
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы ой-пікірдің дамуы (М.Б.Мадин[23],
М.Б.Көккөзова[24], К.Ж.Ибраева[25], К.К.Камалиева[26], Р.Н.Көшенова[27],
Қ.Қ.Шалғынбаева[28], А.Б.Тұрсынова[29], І.Р.Халитова[30],
А.З.Дайрабаева[31], В.Буланова[32], Т.Ә.Ахметов[33],
К.Т.Ыбрайымжанова[34]).
Ұлт тұлғаларының педагогикалық мұралары жан-жақты қарастырылып,
зерттеу нысанасына айналуда: түркі халықтарының (Қ.Б.Жарықбаев[35],
Ө.Әлеуов[36], С.Қ.Қалиев[37], Қ.Б.Бөлеев[38], Т.М.Әлсатов[39],
А.Қ.Жұмабеков[40]); демократ-ағартушылардың (Ш.Әлжанұлы[41],
Қ.Б.Жарықбаев[42], А.Көбесов[43], К.Құнантаева[44], Г.И.Түретаева[45],
Ж.З.Зейнуллина[46]); ақын-жазушылардың (С.Садуақасова[47], Р.Көшенова[48],
Қ.Қ.Шалғынбаева[49]); майдангер –жазушылардың (А.Табылдиев, А. Бейсебаева,
Р. Джанабаева, с. Иманбаева, Е. Жұматаева); қазақ зиялыларының (М.Ж.
Құрманбаева[50], Қ.Т.Ыбраимжанов[51], Т.Ә.Ахметов[52], Б.Қиясова[53],
Р.Үсенбаева[54], А.Құдиярова[55], А.Тұрсынова[56], С.Баймұратова[57],
Қ.Қ.Қоянбаева[58], М.Ж.Құлжабаева[59], С.Т.Сманова[60], А.Е.Садыкова[61],
С.С.Жакибекова[62], Е.К.Нұрланбекова[63], А.К.Асаубаева[64],
М.К.Буметова[65], Р.Мұратханова[66], М.Д.Есекешова[67] және т.б.). Оқу –
тәрбие үрдісінде оқушыларға музыка арқылы адамгершілік – эстетикалық,
патриоттық тәрбие беру мәселесі де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (С.
Ұзақбаева, Ш. Құлманова, Л.И. Алимова, Е.Қозыбаев, М. Оразалиева, Б.
Өтемұратова және т.б.) зерттеледі. Бұл еңбектер кейінгі зерттеулерге негіз
боларлық қазақстандық педагогиканың тарихын айтарлықтай байытты. Мамандар
ғылыми ой-пікірдің тарихын зерттеуде халықтың есінде терең із қалдырып,
рухани мәдениетінің бөлінбес қазынасына айналған адамдардың іс-әрекеті
екеніне көз жеткізіп берді.
Зерттеуге алып отырған тақырыбымызға жақын еңбектер -
Ж.Төлебаеваның[68], Қ.Қ.Құламбаеваның[69], Б.Т.Махметованың[70],
А.Т.Имашеваның[71] зерттеулері.
Осы қатарда артында елеулі музыкалық-педагогикалық мұра қалдырса да,
өнердегі өмір жолы мен шығармашылығы әлі де зерттелмей келе жатқан әнші-
сазгер, педагог – Дәнеш Рақышев есімін атауға болады.
Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы ұлттық болмысты танытуда
көркемдік нақышымен, музыкалық-педагогикалық мазмұнының тереңдігімен,
қайталанбас әншілік дәстүрімен құнды. Сондықтан да, әншінің музыкалық
шығармашылығының қайталанбас әншілік, сазгерлік мәнері, педагогикалық,
қызметі зерттеу жұмысының өзектілігін танытады. Бұл мәселе – зерттеудегі
мақсатымыз.
Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасынан айтарлықтай
педагогикалық идеялар жинақталған, алайда, олар өз деңгейінде
анықталмағандықтан, жүйеленбегендіктен күні бүгінге дейін ұрпақ тәрбиесінде
кәдеге аспай отыр. Бұл туралы белгілі ақын-жазушылар С.Бақбергенов,
Б.Нұржекеев, О.Асқар, Е.Бейсенбек, қоғам қайраткері Қ.Сұлтанов және т.б.
замандастары мен шәкірттерінің жекелеген мақалаларынан, Т.Исабектің Әнші
Дәнеш деректі романынан, Қ.Толыбаев құрастырған Әнші Дәнеш естелік-
жинағынан, Р.Қ.Дүйсембінованың Қазақтың ән және әншілік өнері әдістемелік
нұсқауынан, Ә.Ысқабаев, К.Құсайын құрастырған Дәнеш әндері жинағынан және
Д.Рақышевтың Әншілікке тәрбиелеу баяны әдістемелік нұсқауынан,
Мақтанышым – елім әндер жинағынан, Өнермен өзектес өмір естелігінен,
Р.Имәрованың Өткеннің бәрі аяулы күнделік-естелігінен табуға болады.
Бірақ олар ғылыми тұрғыдан толық талданбаған және музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің дамуына қосқан үлесінің мәні жеткілікті ашылмаған.
Осы тұрғыдан алғанда Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын
зерттеу жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесіндегі
мәнін пайымдауға мүмкіндік береді.
Демек, Д.Рақышевтың Қазақстанда қалыптастырған әншілік мектебінің,
әншілікке баулу әдістемесінің педагогикалық негіздерінің ашылмауы, тәлімдік
мұрасының мектептің оқу-тәрбие жұмысында пайдалану жолдарын қарастыратын
бірден-бір зерттеу жұмысының жоқтығы, ұстаздық тәлімгерлік идеяларына көңіл
бөлмеу мәселенің негізгі қарама-қайшылықтарын көрсетеді. Осының бәрін
жинақтау зерттеу тақырыбын Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын
зерттеп, жинақтау, жүйелеу және орта мектептердің оқу-тәрбие процесінде
пайдалану жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1.Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыпттасуына
ықпал еткен қоғамдық-әлеуметік жағдайларды анықтау.
2.Д. Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасындағы жеке тұлғаның
қалыптасуына музыкалық, эстетикалық, адамгершілікті әсер еткен адами-
кісілік қасиетінің ерекшеліктерін анықтау.
3.Д.Рақышевтың мұрасын педагогикалық талдау негізінде бір жүйеге
келтіріп, тәрбиелік мәнін айқындау.
4. Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогикамен сабақтастығын дәлеледеу.
5. Д. Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептегі оқу-тәрбие
процесінде пайдалану жолдарын анықтау, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы.
Зерттеу нысаны: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарастары,
педагогикалық іс-әрекеті.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасына педагогикалық талдау жасалынып, оның әншілік мектебінде
қалыптасқан әдістеменің бүгінгі музыкалық білім беру педагогикасымен
сабақтастығы дәлелденсе, мектеп практикасында пайдалану жолдары анықталса,
онда өзінің тарихи тамырынан ой таразылай алатын шағырмашылықты тұлға
тәрбиелеуге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, Д.Рақышевтың музыкалық
шығармашылығы оқушылардың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесін
тиімділікпен жүзеге асыруға игі ықпалын тигізеді.
Зерттеудің жетекші идеясы: Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы және
педагогикалық мұрасы ұлт мәдениетінің құрамдас бөлігі, қайталанбас тарихи-
педагогикалық құбылыс. Жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік
тәрбиесінде Д.Рақышевтың мұрасы игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасына байланысты Д.Рақышев жөнінде
жарық көрген еңбектерге және мерзімді басылымдарда жарияланған
материалдарға, публицистикалық, мемуарлық әдебиеттерге, теориялық талдау;
репертуарындағы әндерінің, төл әндерінің музыкалық-педагогикалық мазмұнын
тарихи уақиғалардың контекстінде хронология бойынша талдау, мұрағат,
мұражай материалдары, замандастарының естеліктеріне тарихи педагогикалық
тұрғыдан талдау; интервью, анкета, әңгімелесу және алынған нәтижелерді
жинақтау, жүйелеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: өскелең ұрпақты
әйгілі, ұлы адамдардың өмірі мен іс - әрекетіндегі қадір тұтарлық үлгі-
өнеге негізінде тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық идеялар (П.Ф. Лесгафт.
К.Д,Ушинский, АС Макаренко, В.А. Сухамлинский және т.б.), адамға білім мен
тәрбие берудегі тұлғалық-бағдарлы тұрғы тұжырымдамасы (Н.А.Алексеев,
В.В.Сороков, И.С. Якимонская және т.б.); тарихи-педагогикалық құбылыстарды
зерттеудегі объективтік, жүйелілік, тарихи салыстырмалылық тұжырымдар;
педагогика және психология тарихшыларының жеке адамдардың мұрасын
зерттеудегі әдіснамалық тәжірибесі; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мәдениет туралы
Заңдары және тұжырымдамалары және басқа да мемлекеттік маңызы бар құжаттар.
Зерттеудің көздері: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы;
Д.Рақышев туралы жазылған деректі еңбектер мен мерзімді басылым
материалдары; Алматы облыстық мұрағаттарындағы, мұражайлардағы материалдар;
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999, 2007), Мәдениет
туралы Заңы (1996), Мәдениет министрлігінің әр жылдардағы есептері,
анықтамалары; мектептегі іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1999-2001ж.ж.) Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы
бойынша әдебиеттер, мұражай, мұрағат, материалдары мақсатты бағыттылықпен
іздестіріліді, зерделенді, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде (2001-2004ж.ж.) Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеліп, оны мектеп практикасында
пайдалану жолдары анықталды.
Үшінші кезеңде (2004-2007ж.ж.) жүргізілген зерттеу жұмысының
нәтижелерін салыстыру, талдау, топтастыру, жинақтау, оларды математикалық
өңдеу, қорытындылар мен ұсыныстарды тұжырымдау, әдістемелік құралдар
әзірлеу, диссертацияны әдеби жағынын рәсімдеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- Д.Рақышевтың әнші-сазгер, педагог ретінде қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар анықталды;
- Д.Рақышевтың Қазақстанда музыкалық педагогика саласында ерекеше
маңызы бар өзіндік әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музакылық педагогикамен сабақтастығы дәлелденді.
- Д.Рақышевтың мұрасы педагогикалық талдау негізінде бір жүйеге
келтіріліп, тәрбиелік мәні айқындалды.
- Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектеп практикасында
пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Мектеп оқушыларына арналған Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы атты факультативтік курс бағдарламасы және әдістмесі жасалды.
- Сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие жұмысының педагогикалық
үлгісі (Атамекен тәрбие бағдарламасы негізінде) дайындалды.
- Зерттеу жұмысының нәтижелерін болашақ музыка пәні мұғалімін
даярлайтын оқу орындарында Музыка тарихы, Дәстүрлі ән пәндерінде,
мұғалімдердің білім жетілдіру институттарында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Талдықорған қаласындағы Д.Рақышев
атындағы мектеп-интернатында, Е.Берліқожаұлы атындағы №11, Б.Жолбарысұлы
атындағы №18, М.Жұмабаев атындағы №19, Алматы облысы, Ақсу ауданындағы
Н.Есеболатов атындағы, Қ.Сәтбаев атындағы орта мектептерде өткізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1.Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыптасуына
ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайлардың сипаттамасы;
2.Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогикамен сабақтастығы.
3.Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының тәрбиелік мәні.
4.Әнші, сазгер, педагогтың музыкалық-педагогиалық мұрасын мектеп
практикасында пайдалану әдістемесі.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: диссертациялық
зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы,
зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, қойылған міндеттерге сай
зерттеу әдістерінің тиімді жүйесінің пайдалануы мен тарихы, әдеби, мұражай
қоры материалдары обьективті тұрғыда талданылуымен қамтамасыз етілген.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өкізу мен тәжірибеге ендіру: Зерттеудің
негізгі қағидалары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Жетісай,2000; Талдықорған,2005; Талдықорған,2006;
Талдықорған,2007; Көкшетау2007), Қазақстан мектебі, Бастауыш мектеп,
Білім берудегі менеджмент, Ұлағат республикалық ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық журналдарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері, пәні,
зерттеу нысаны, зерттеудің ғылыми болжамы, жетекші идеясы, зерттеу
әдістері, зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері, көздері, кезеңдері,
ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылған қағидалар
баяндалады.
Зерттеудің Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мрасының жалпы
сипаттамасы атты бірінші бөлімінде әнші-сазгердің музыкалық-педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторлар қарастырылады,
педагогикалық талдау негізінде жүйеге келтірілген музыкалық
шағырмашылығының тәрбиелік мәні сипатталады, сонымен бірге Қазақстандағы
музыкалық білім саласында ерекше маңызы бар, өзіндік әншілік мектебінде
қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі музыкалық педагогикамен сабақтастығы
дәлелденеді.
Зерттеудің Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептің
оқу - тәрбие процесінде пайдалану атты екінші бөлімде Дәнештің музыкалық
мұрасы арқылы оқушыларға музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбие беруге
бағытталған эксперимент жұмысының мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру
принциптері, әдіс-тәсілдері, кезеңдері белгіленеді. Д.Рақышевтың мұрасын
пайдалану жөніндегі Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы атты
факультативтік курстың және сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие
жұмысының педагогикалық үлгісінің сипаттамасы беріледі. Жүргізілген
тәжірибелік эксперимент жұмыстарының нәтижелері қорытындыланып баяндалады.
Қорытындыда Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы нақты
тұжырымдар мен дәлелді пікірлер, ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінде
туындаған ұсыныстар беріледі.
І. ДӘНЕШ РАҚЫШЕВТЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар
Еліміздің егемендік алып, ұлттық тарихымызды шынайы зерттеуге жол
ашылуы, оның бай мұрасын ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға мүмкіндік туғызды.
Әрине, өткен ғасырда зерттелінбей келген ұлттық тәлімдік мұра халқымыздың
теңдесі жоқ байлығы болып табылады. Шығармашылық өмірінде ұлттық өнерді
меңгертуге бүткіл болмысын арнаған, бар ғұмырын өнер үшін сарп еткен Дәнеш
Рақышевтың артында қалдырған музыкалық-педагогикалық мұрасы - М. Әуезов
Шертісің де, әнің де қандай келісті. Сен үлкен композиторсың! Әнің – нағыз
қазақ әні, - деп бағалаған баға жетпес құнды мұра [72].
Дәнеш Рақышевтың әнші-сазгер, ұстаз ретінде қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды айқындау үшін оның өмірі мен
шығармашылығы, балалық, шәкірттік, жігіттік, кемелдену шақтары және
өмірінің соңғы кезеңдеріне байланысты басты уақиғалар қамтитын мерзіміне
қарай жіктеліп, оның шығармашылық тұрғыда қалыптасуы мен тұлға ретінде
қалыптасуы сараланды. (кесте 1).
Дәнеш Рақышев туралы жарияланған еңбектер мен зерттеу
материалдарына шолу жасау, оның әнші-сазгер, қоғам қайраткері, педагог
ретінде аты әйгілі болғандығын және халқының аяулы ұлы, біртуар дарынды
азаматы екендігін айғақтайды.
Өкінішке орай, Дәнеш Рақышевтың өмір белестері мен шығармашылық іс-
әрекетінің дамуы, музыкалық-педагогикалық мұрасы арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырылмай келеді. Әнші-сазгердің өмірі, қоғамдық-әлеуметтік
қызметі көптеген мақалалар мен естеліктер жинақтарында, деректі романда,
мұрағат деректері [73] негізінде ғана қарастырылған.
Дәнеш Рақышевқа қатысты әдебиет саласы, музыкатану, музыкалық
педагогикасы жөніндегі алғашқы ғылыми пікірлер ХХ ғасырдың 90-ыншы
жылдарының соңғы кезеңдерінен бастап жарық көре бастады. Аға буын
әдебиетшілеріміз С.Бақбергенов (Сұқсыр [74], Әнімен әлдилеген туған
елін [75]), Б.Нұржекеев (Әнмен өрілген сезім [76]), Қ.Сұлтанов,
Б.Нұржекеев (Жезтаңдай әнші [77]), Қ.Сұлтанов (Дәнеш ағамен алғашқы
кездесу [78]) О.Асқар (Дарынды Дәкең [79]), Е.Бейсембек (Балжан-ай
[80]), өнертанушы И.Жақанов (Аспандағы аққуға ән жалғаған [81],
Қапастағы тоты [82]), музыкалық білім беру педагогикасы саласынан ғалым-
ұстаздар Р.Қ.Дүйсембінова (Өнеріне тәрбиесі сай әнші еді [83], Жастарды
музыкалық мұра арқылы тәрбиелеу - ізгілендіру негізі [84] , Дәнеш Рақышев
мұрасы-тәрбие арқауы [85]), Ж.Мырқаев (Қас тұлпардың дүбіріне ілестік
[86], Ақиық әнші [87]), Ж.Ш.Таубалдиева, Р.М.Рысбекова (Жетісу
сазгерлерінің шығармалары арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыру [88]), Д.Р.Пірінбекова (Ән өнеріндегі асыл бейне [89]),
С.Т.Шыныбаев (Әншілік өнерге баулудағы ұстаздық өнеге [90]), Н.Жанпейісов
(Әншілік әлеміндегі дара тұлға [91]), А.Қармысов (Өнер жолымды
өрнектеген аға [92]), М.Мұқаманов (Аспандағы аққуға әнін қосқан [93])
өз еңбектерінде өскен ортасы, өмірі мен музыкалық-шығармашылық жолы туралы
қысқаша қарастырған.
Әншінің қазақ өнерінің дамуына қосқан үлесін Т. Исабектің Әнші
Дәнеш атты деректі романынан қарастыруға болады. Бұл еңбекке қазақтың
әйгілі әншісі әрі сазгері Дәнеш Рақышевтың өмірі мен шығармашылығы арқау
болған. Роман авторы кейіпкерімен жастайынан аралас-құралас болып, қатар
өскен адам, сондықтан да шығарма оқиғасы оқырманын шынайылығымен тәнті
етеді. Деректі роман біртұтас желіде жазылып, Жастық шақ белестері және
Туған ел құшағында деген екі бөлімнен тұрады. Оның мазмұны Дәнеш
Рақышевтың музыка саласымен бірге музыкалық білім беру педагогикасы
саласында да өшпес із қалдырғанын көрсетеді [94].
Дәнеш Рақышевтың музыка педагогикасы саласына қосқан үлесі 2001
жылы Жалын баспасынан шыққан Қ.Толыбаевтың Әнші Дәнеш атты естеліктер
жинағында да көрініс тапқан. Жинақ Қазақстан Республикасының Халық әртісі,
халық әндерін орындаудың асқан шебері, майталман әнші, өзіндік мәнері зор
сазгер Дәнеш Рақышевтың атының аңызға айналғандығын паш етіп, оған деген
халқының шексіз сүйіспеншілігін, оның игі қасиеттері мен кісілік сипаттарын
елге танытуды көздейді [95].
Соңғы жылдары әншінің 70 жылдық, 75 жылдық, 80 жылдық мерей-
тойлары облыс, республика көлемінде атап өтілуі де кездейсоқтық емес.
Сондықтан да Қазақстанның мәдениетінің, музыка, педагогика тарихының
дамуына ерекше атсалысып, сол өнер жолында талай қиыншылықтарға ұшыраса да,
өмірінің соңына дейін адал қызмет еткен ірі тұлғаның шығармашылықты іс-
әрекеті жас ұрпақтардың ой-санасында берік орын алуын жөн санап, ерекше
баға берген бірқатар мақалалар, естеліктер жарық көрді (Ә.Ысқабай,
Ж.Нұрғожаев, М.Нұрсейіт, К.Рақыш, Т.Кәрім, С.Керімбеков, Е.Манапұлы және
т.б.). Осындай басқосуларда Жетісу жерінен шыққан ел ағалары Қ.Сұлтанов,
К.Ақылбаев,әр жылдардағы Алматы облысының басшылары З.Нұрқаділов,
С.Мұқанов С.Үмбетов, және т.б. өз кезегінде әнші туралы, оның мәдениетке
қосқан сүбелі үлесі туралы өз ойларын ортаға салып, ұлағатты сөздер айтты.
Дәнеш Рақышевтың өмір жолы, музыкалық-педагогикалық мұрасы -
тәлімі мол жол. Оның тұлға ретінде қалыптасуына бірнеше бастау бұлағы
болған факторлар ықпалын тигізді: өскен ортасы (отбасы, туыс-туғандары,
жолдастары); тәлімдік жүйе (қазақ халқының музыка өнерің қазынасы,
ұстаздары); қоғамдық, мәдени-әлеуметтік іс-әрекеті; әдебиет, өнер, ғылым
саласындағы замандастары; өз бетімен білім іздеу, тәлім-тәрбие алу,
шығармашылықты дамуға талпынысы.
Дәнеш Рақышевтың біртуар дарынды тұлға болып қалыптасуының
іргетасы, ең алдымен, отбасында қаланды.
Ұлттық дәстүрді көзімен көріп, көңіліне түйіп қаймағы бұзылмаған
дәстүр-салтты, адамгершіліктің бастауы мен өнер атаулыны пір тұту, оның
халық өміріндегі нарқын салмақтай білу осы алтын бесік отбасында басталған
болатын. Оның табиғатынан мейірімді, еңбекқор, биязы, парасатты,
ұлтжандылық қасиеті ана сүтімен дарыды деуге болады.
Дәнешке ат қоюдың тарихы да отбасында бала тәрбиесіндегі халықтық
дәстүр-салтты берік ұсталғандығын көрсетеді. Ол шыр етіп дүниеге келгенде,
ауыл жиналып, қалжаға мал сойылып, балаға ат қою жайы сөз болады.. Ең
алдымен ауыл ағасы Баясылға қолқа салынады. Ол: Рақыш артымнан ерген ерке
інім. Менің жалғыз баламның аты - Әбиқожа. Енді оның артынан еретін інісі
Әбимолда болсын,- деп азан шақырылып, сол есім үш дүркін сәбидің құлағына
айқайлап айтылады да, бата жасалады, кейін бес жасқа келгенде нағашы
жұртынан бір ағайын ақыл айтады: Балаң молда бола қоймас. Болса молда
лақабы өзі-ақ қосылады. Жақсы лепес - жарым ырыс деген сөз бар. Ең
берісі, нағашы ағасы секілді сыпайы, жұртқа қызметін көрсететін пысық жігіт
болсын... Сөйтіп оның аты Данияр болып өзгерді. Қазақ халқындағы әдет-
ғұрып бойынша анасы Тәжіхан оны еркелетіп Дәнеш деп жанама ат берді.
Осылайша Дәнеш есімі халық санасынан берік орын алады [95,-51б.].
Дәнеш - Байтүгей, Тоғарыстан дейтін екі іргелі ата тараған Суан
елінің перзенті. Байтүгейден – Сатай, Елшібек, Құдайберді, Алдияр, Молақ
балалары болып, Өсек суының күншығыс беті Жаркент жағын жайлайды.
Тоғарыстан әулеті – Мырзагелді, Солтанғұл, Ақша, Әбсүгір, Қошқар,
Қараменде, Қарабек, Бөлек секілді аталар сол судың батыс саласында. Дәнеш –
Мырзагелдіге жатады. Мырзагелдінің – Тауасары. Тауасардан – Құлжабай,
Таңат, Қуанышбай, Сатыбай боп төрт ата өсіп - өнген. Соның Құлжабайынан –
Қанай. Қанайдан – Рақыш. Рақыштан – Дәнеш.
Мырзагелді - өнерлі, сауықшыл ел. Көсемі де, шешені де, батыры
да, бағыланы да, ақыны да, әншісі де бар. Дуылдасқан сергек тұқым.
Мырзагелдіден бата ал, Ақшадан ат ал дейді қария сөздері. Бар суанға
ықтасын, айбар, береке болған Әтіке, Құлжабай, Нұржеке батырларын өз ұрпағы
ұмытқан жоқ.
Дәнештің балалық шағы, жастық кезеңі Іле өңіріндегі Құлжа
қаласының маңында өтті. Өнерпаздары өріс таба алмаған бұл аймақта талай
тарландар құмығып, құлап жол алмай тұрған-ды. Алайда балаға әке сүйеніш қой
Малшы Рақыш өзінің өнер қуған жалғыз ұлының тізгініп тежемеді. Ел ішін
еркінше аралап, өнер жолына біржола түсуіне бөгет болмай, қолынан келгенін
жасады. Ол кісінің өзі де ән мен күйге әуес еді. Баласының талантын танып,
талабын жебеді. Әкесінің осындай қамқорлығы туралы әнші естелігінде былайша
толғанады: Әкем өнеріме, әніме тұсау салмай бос жіберді. Көрсетпеген өнер
зая кетеді дейтін әке сөзі маған ерекше қанат бітіретін. Он үш жасымда
қаракер құнанды баптап міндіріп, сыбызғы, сырнаймен ән салдырған сол өнер
құдіреті шығар. Бұл әкенің де үлкен қамқорлығы, әнді қастерлеуі деп
түсінемін. Рақыштың өзі де қара жаяу болмаған. Бір той-жиында: - Осы сені
жұрт өлеңші деп жүр ғой, ал кәне, қойды қалай қырғызып алғаныңды өлеңмен
айтшы,- дейді сынағандай жиналғандар. Сонда Рақыш біраз ойланып:
Қой жайдым, Омардай сай бауырына,
Қойымның құзғын қонды сауырына.
Ол қойды қасқыр құрғыр жемес еді-ау,
Отырып қаппын, Еренше ауылында.
О, қасқыр! Өзі жүйрік, түсі суық,
Қойымды жарып кетті жетіп бұйрық.
Пышағы жоқ, асатын – қазаны жоқ,
Тимейді екен жүрегіне шикі құйрық, - деген көрінеді. Осындай өнерінің
арқасында ел ішінде Рақыш туралы жақсы сөз жайыла бастайды. Бір тойда жұрт
Тамаша деген өлең сөзге жүйрік әйелді Рақышпен айтысуға көндіреді. Екі ақын
бірін-бірі сөзбен біраз түйрейді. Тамаша Рақышты ұры суан деп сөзбен
қағытады. Рақыш оның бедеулігін бетіне басқанда, Тамаша бұл сөзге шыдай
алмай, орнынан тұрып кетеді [94,-6 б.]. Міне, айтыс өнері деген қандай
қатал. Әділін айтатын ақынын жұрт та қастерлеп, құрметтей білген. Осындай
өнерге құмар Рақышты кедейлік көп тежеген. Кедейлігіне қарамастан ауыл-
аймағын әнге бөлеп, айтысқа түскен, ән салған, домбыра тартқан. Байлауға
жетсе де, күрмеуге келмейтін қысқа жіптей, әнді өнер ете алмай, күн
көрістің қамымен өткен.
Дәнештің өмірінде өз анасы Тәжіхан бір таңғажайып елес. Ел-жұрт,
көз көрген жандар: О, шіркін, Тәжіхан! десіп, оның айтыстарын, әншілігін
ауыздарының суы құрып отырып айтатын. Айтыскер Тәжіхан үнемі от басының
берекесін сақтаушы болды. Бірде мал соңында салпақтап жүрген Рақышын
сергіткісі келіп:
Тезек теріп келемін етегіме,
Қара тазым жүрмейді жетегіме.
Емдемесем болмайды көже ашытып,
Қарамай кетіп едің жөтеліңе,-дейді.
Рақыш кідірместен:
Жүрмесе де қу тазы жетегіңе,
Тезек теріп келесің етегіңе,
Сен ашытқан сол көже дәрі болсын,
Әлдибек ағаңның да жөтеліне, – деп жауап
береді [95,-77б.].
Анасы бұл дүниеден өткен соң, әкесі Ақманар сұлуға үйленген. Ол
кісі Дәнешті өгейсітпей, өз анасындай болып, бауырына басады.
Ата - анасының өнерпаз болуы жас әншінің ән, әншілік өнерге деген
сүйіспеншілігін, талғампаздығын, эстетикалық көзқарасын қалыптастырып, сол
арқылы дүниетанымының дамуына ықпалын тигізді. Айтыскер ақын әкесінің
қамқорлығы арқасында заманындағы әйгілі әншілермен, жыршылармен,
күйшілермен танысты. Олардың асқан шеберлікпен орындауындағы халықтың
өткені мен болмысын танып білуге мүмкіндік алады. Әсемпаз болма әрнеге,
өнерпаз болсаң арқалан, сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар
қалан,- деп ұлы Абай айтқандай, өмірде азамат ретінде қалыптасып, өз орнын
таба білді.
Дәнеш мұрасын іздегенде, оның төңірегін табиғи байланыста,
жалғастықта алып қараған жөн. Өйткені, өнерпаздың мектебін ашу - оның
шығармашылық лабораториясын, өрісін ашу деген сөз. Ендеше, Дәнештің
әншілігін, сазгерлігін, ұстаздығын лаулаған өнер, жыр ортасынан, әншілік
төңірегін жас қыранды баулап, қияға ұшырған сол ортадан іздеуіміз керек.
Шынында да, алаулап тұрған таланттың талабын ұштайтын мектептің болмауы
мүмкін емес еді. Дәнеш өзінің түлеп келе жатқан әншілігі мен сазгерлігіне
қажетті нәрді асқан өнерпаз, өңшең жақсының өнегесінен, халықтың байтақ
қазынасынан алған.
Дәнеш Қытайдағы қазақ өңірінің Жарсу, Қаратас мектептерінде оқып,
есейген жылдары суаннан шыққан Әбіләкім молда, Төрехан ақын, Жалайырдың
Күләй ақынынан, әнші-домбырашы Әпірейім молдадан, Байбазар мұғалімнен үлгі-
өнеге алып, өнерінің нәрінен сусындаған. Мектеп директоры Наймантай
Нұрахмет деген кісі домбырамен ән салып, қиссалар айтушы еді,- деп үлкен
құрмет сезімімен еске алады әнші [96]. Сөйтіп мектеп қабырғасында жүрген
күндерінде талай әнші, күйшілермен танысып, олардағы өнер атаулыға деген
сүйіспеншілігі дарып, талап-талғамына арқау болғандығын байқаймыз. Сол
жылдары мектептегі көркемөнерпаздардың белді мүшесі болған Дәнеш, спектакль
қоюға да қатысады. Әкімбек болыс деген пьесада бай қызының рөлін нанымды
орындап шығады (ол кезде қазақ қыздарына бұндай ойынға қатысуға тиым
салынатын).
Дәнеш Рақышевтың мәдениет, білім берудің тарихи сахнасынан әнші,
сазгер, белсенді қоғам азаматы ретінде көрінуіне тікелей ықпал еткен оның
рухани ұстаздары Мәмет, Қадрихан, Қайыпбек болды. Балауса жігіт шағынан
олардың қасына еріп, өзіне ұстаз тұтып, әншілік-ақындық өнер үйренуі оның
әншілік бағытын айқындай түсті. Ол әншілік өнердің қыр-сырымен танысып,
тәлім-тәрбие ала жүріп, өнердің мән-мағынасы жайлы өз бетімен ой түюге,
өнерді, мәдениетті, туған халқының салт-дәстүрін құрмет тұтуға үйренді.
Мұндай шығармашылықты, ән құшағына оранған атмосфера оған өлшеусіз әсерін
тигізді.
Дәнештің бағына қарай, оған ақын-әнші Мәмет Бабасов ұстаздық
етеді. Мәметтің диапазоны кең, сазды әуеннің саңлағы болғандығына оның
Дәнешке үйреткен Әй, Бөпем, Каракөз, Қоңыр қаз әндері айқын мысал
бола алады. Бұл әндерді орындауға кез келген әншінің дауысы жете бермейді.
Ол үшін кең тынысты, демі зор әнші болады деп халық тектен-тек
айтпағанындай, үлкен әншілік шеберлік және ол шеберлік халықтың қалаулысы
болуы үшін эстетикалық талғампаздық талап етіледі. Мәметтің әні, әншілік
шеберлігі Дәнешті таң қалдырып, әншілік өнерге деген үлкен қызығушылығын
тудырды.
Ән өнеріне біржола ынта қойып, қолына алғашында сырнай, кейін келе
домбыра ұстаған Дәнеш он бес жасында әнші-күйші, өнерпаздар ортасына етене
араласты. Бұл тұста ер көңілді, жомарт жүректі, ақ жарқын, ашық мінезді,
той-думанның сәні Мәмет әншінің ықпалы айырықша болды. Еңгезердей балуан
тұлғалы Мәмет көбіне жиын топ ортасында жыр-дастандар айтатын. Халықтың
және бұрынғы өткен әншілердің талай-талай әсем әндерінің балдай тамылжыған
әуенін бәз қалпында көкейінде сақтап, өзінің қоңыраудай күмбірлеген
қоңыржай даусымен мамырлата төгілтетін, ешбір қоспасыз, бабымен балбырата
айтқанда тыңдаушыларды үйіріп алатын. Асылы, әнді сүйсініп айта білу де
өнердің көзі сияқты. Өйткені, екінің бірі барылдап ән салуы мүмкін. Ал
шынайы ықыласпен, қырын-сырын ұғына орындалған ән тыңдаушыларын да елең
еткізіп, жетелеп әкетеді. Дәнеш, ең алдымен, әнді, содан кейін әнді
орындаушыны аялап, қадір-қасиетін танып білуіне, оған шынайы құрмет
көрсетуде Мәмет ақыннан әліппе оқығандай үйреніп, үлгі өнеге алған. Күн
шапағатындай жайма шуақ, теңіз толқынындай ширақ, лепті, еркелігі мол, назы
басым Қоңыр қаз, Жан ерке, үміт пен арманға толы, жүректі баурап,
сезімді тербейтін Қаракөз, Алма бел әндері Мәмет ақынның ұзақ жылдар
бойы өз кеудесінде сақтап жүріп, ақырында інісіндей болып бауырында өскен
өзі өмірінің соңғы күндеріне дейін ағалық ниетпен сыйлап, қадірлеп келген
өнерпаз бауыры Дәнеш әншіге беріп кеткен мұрасы іспетті. Айтушысы
табылмаған ән де жетімсірейді, елеусіз қалып ұмытылады. Ал Дәнеш сақтаған
халықтың бұл қасиетті мұрасы саф алтындай таза күйінде сәуледей құбылған
мөлдірлігімен халық өнерінің алтын қорына қосылды.
Т. Исабеков: Мәмет ақын кейбіреулер құсап, кеуде керіп, кердең
қағып кербезденіп отырмайды, бап таңдамайды, көп қолпаштауды да қаламайды.
Мақпал үн тыңдаушыны балбырата, маужыратып баурай алады ... Ол ел естімеген
қызықты қиссаларды қоңыр дауыспен сылқылдатып, Әсеттің Салиха-Сәмен
қиссасын сахнада спектакль көріп отырғандай етіп салатын. Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан, Нүсіпжан дастандарын күндіз –
түні жаңылмастан салатын,- деп сипаттайды [94,-21б.].
Әншінің екінші ұстазы – Қадырихан әнші. Қадыриханмен алғаш
кездескендегі алған әсері туралы әнші былай деп толғанады: Қытайы, қазағы,
ұйғыры бар иін тірескен жұрт. Бәрінің ортасында қызыл шырайлы атжақты
келген, қара мұртты, шоқша сақалды кісі отыр.
Ол қолдан шабылған ақ домбырамен ән салып отыр екен. Әсет әндерін
мен сонда Қадырихан әншінің орындауында тыңдадым. Он беске келіп, оң-
солымды таныған кезім ғой, тыңдаған әндерден өнебойым шымырлап, ерекше бір
күйге түскендей болдым. Сонда Қысмет, Жайқоңыр әндері шырқалып еді.
Шіркін өнердің күші қандай? Адамдарды алаламайтын, діңге де, тілге де
бөлмейтін, шекара, шебіңнің өзін қара күшсіз, қиратпай, бұзбай, бүлдірмей
кіріп,төрге өтетін ән құдіреті – ай! Қадырихан әншіні қазақ тұрғай, ұйғыр,
қытайың ұйып тыңдап, табан аудармай, тылсым күйге енген. Бәрінің де әнге
құштарлығын жүзінен аңғардым[96,-12б.].
Дәнеш Қадыриханнан Әсеттің Қысмет, Жайқоңыр, Мақпал,
Ардақ тәрізді көптеген әндерін, жыр – термелерін үйренеді.
Бір жиын - тойда Қадырихан сөз алып: Шәкіртсіз ұстаз тұл деп
Абай айтқандай, Әсет ақын мына Мәмет екеумізді жанынан екі елі тастамай,
қыранның баласындай баулыды. Біз Әсеттің төл шәкіртіміз. Бұл күнде Әсеттің
әруағына сыйынып, әнін шырқап, Қиссаларын айтып, елге таратып жүрміз. ...
Шама келсе, Әсеттей шәкірт тәрбиелеп кетсек пе дейміз, құдай тағала
қоштаса,- деген екен. Дәнешті әншілік өнерге баулуы - сол тілегінің жүзеге
асқандығының айғағы.
Тағы бір ұстазы – Қайыпбек Байтасұлы. Бұл Іле өңіріне аты шыққан
нағыз күміс көмей, жезтаңдай әншінің өзі болған.
Дәнеш өмірінің соңғы жылдары әншілік сыныбын ашып, ұстаздық қызмет
етеді. Казіргі Дәнеш Рақышев атындағы мектеп – интернатта балаларға ән
салудың әдіс – тәсілдерін үйретеді. Шәкірттеріне: Менің ән салу тәсілімде
Қайыпбектің әсері молырақ,- деуші еді. Сол Қайыпбектің өзін көрместен, ең
әуелі әнін естиді. Бір күні таңертең есік алдында отырғанбыз, бір керемет
дауыс шықты. Қайдан шыққан дауыс деп құлақ түре қалдық. Әмітахун дегеннің
қоңсылас ауылында бір топ үй отырған, сол жерде шырқалып жатқан ән болды.
Аяңдап, сол ауылға бардық. Барсақ – далаға үлкен текемет жайылған,
дастарқанның басында алқа – қотан адам. Сәлем беріп, ортасына біз де
отырдық.
Жаңағы анадайдан естілген дауыс шынымен мына отырған бәкене
бойлы ғана кісінің салған әні ме? деген дүдамалмен айнала отырғандарды бір
шолып шықтым.
Бұл отырған Қайыпбек Байтасұлы деген әнші екен. Үзіліп қалған ән
қайта жалғасты. Құдай сақтасын, мұндай қуатты дауысты естіп көрмеген кезім
еді. Ән салғанда тамағы бақаның мойнындай ісініп кетеді екен. Шәпибай,
Қызылбидай әндері қуатты дауысқа кезігіп құлпырып, құтырып кеткендей
көрінді. Бір уақытта Шегенің әні шырқалды. Керемет!
Қайып әнші де әншінің білімдары болып шықты. Ал жомарттығында шек
жоқ, астындағы атын бере салады. Мінезі ақжарқын, ел жұрттың көңілін жықпай
ән сала беретін ақкөңілдігін айтсаңшы. Сол кездердегі әншілердің түнді
таңға ұрып ән салып беретіндігін қазіргі кәсіби ән сауатымен өлшесек
ондаған академиялық коцерттерді камтиды екен [96,-20 б.].
Дәнештің Әсет әндерін салғанына сүйсінген Мәмет Ей, Реке, жақсы
сөз - жарым ырыс дегендей, сүйіншіңді сала бер ортаға. Балаң тұнып тұрған
әнші екен. Әсеттің өзі дерсің, мына Дәнеш ән ырғақтарын тура сол кісіше
келтіріп айтты. Ал біз Әсетпен қаншама бірге жүрсек те, оның әнін дәл
мынадай айтып көргеніміз жоқ. Дәнештің дауысында табиғат берген, ешкімге
ұқсамаған үн бар екендігі байқалады. Құдай бұйырса, Әсеттің шәкірті біз
болсақ, біздің шәкіртіміз сен боласың. Жұлдызың жансын, Дәнеш інім, - деп
дуалы батасын берген [94,-17б.].
Дәнеш шын мәнінде Әсет мектебінде тәрбиеленген әнші. Әсеттің өзін
көрмесе де, оның әндерінің рухын түсініп салатын, идеясын таза сақтап
айтатын оның ең талантты шәкірті болды. Дәнеш Әсеттің әндерін түгел дерлік
Мәмет Бабасов, Үстеміров Байбазар деген әншілерден, ал олар Әсеттің қасында
жүріп көп жылдар атқосшысы әрі шәкірті болған Қадырихан әншіден үйренеді,
әндердің өзін ғана емес, шығу тарихын да Дәнеш сол кісілерден естіген.
Ұстаздық пен шәкірттік дегенді кейде біздер сыңаржақ түсініп
қалатын сияқтымыз, көбінесе сыртқы ұқсастықтарына қарап ажыратамыз.
Біздіңше, әншінің шәкірті тек дауыс ұқсастығымен ғана ерекшеленбейді, басты
нәрсе – ұстаздың өнердегі бастамасын, принципін ілгері дамыту. Шәкірттік
ұстазының әнін сол қалпында ұқсатып айтумен ғана шектелмейді. Бұл орайда,
Дәнеш - Әсеттің игі бастамасын жалғастырушы, халыққа жеткізуші.
Әсетті зерттеуші адам Дәнешті аттап кете алмайды. Дәнештің
орындауындағы Әсет әндері өз алдына, сол әндердің сөздері өз алдына ерекше
қымбат дүниелер. Екеуі екі төбе. Ал, Дәнешті зерттеу, Әсеттің де ашылмаған
құпия сырларына үңілуге көмектесері хақ.
Дәнеш Құлжадағы Білім жұрты деген мектепте оқуын жалғастырады.
Ол сол мектепте мұғалімдік қызмет атқарған Шимпанзалық суан, оның ішінде
ақша руынан шыққан Рамазан Оспанұлының үйінде тұрады. Рамазан Рақышты
туысым, ағайыным деп іш тартатын. Сондықтан Дәнешті інісі ретінде,
үйіне жатқызып, жақсы оқуына көмектесіп қамқорлығына алған. Рамазан да
өнерпаз болатын, ол мектептің мүдірі Нұрахмет Наймантайұлымен бірге
домбыра, гармоньмен ән салып, қиссаларды жатқа айтатындықтарымен ел көзіне
түскен өнерлі ұстаздар еді. Олар сабақтан соң Дәнешті қастарына ертіп алып,
ауыл – ауылды қыдырып аралайды. Өздері халыққа өнер көрсетіп, бала Дәнешке
Ардақ, Қаракөз әндерін салдыратын. Сол жылдары Дәнеш сырттай атына
қанық болған елге танымал Жиренқожа деген әншіні көріп, тыңдайды. Ол Екі
жирен, Сарыарқа, Нақ - нақ сияқты халық әндерін тамылжыта салатын.
Осындай жүздесулер Дәнештің ән салу шеберлігінің шыңдалуына, көркемдік
талғампаздығының қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Бірде Жиренқожа
Дәнештің сыбызғыдай сызылтып, жүректі шымырлата салған Әсет әндерін тыңдай
отырып, таң қалысын былайша жеткізеді: Ой, жарайсың, балам, мен Әсетті өз
көзіммен көріп, әнін тыңдаған жанмын. Ойпырмай - ә! Өзің Әсеттің аузынан
түсіп қалғандай екенсің. Әніңді тыңдап Әсеттің өзін тыңдағандай күй кештім.
Тіфә, тіфә! Тіл - көзден аулақ бол. Болар бала боғынан демекші, әнші
болайын деп тұрған бала екенсің. Тек тартынба, заулата бер! [94,-62 б.]
Дәнештің әншілік өнерге сүйіспеншілігі артып, кейіннен өзінің
даңқы шыққан Аңшының әнін алғаш айтып берген Байбазар Үстеміров болатын.
Байбазар аға, сіздің даусыңызды бірінші рет тыңдап тұрмын. Сіз тамаша әнші
екенсіз ғой, жұртты бірден таң қалдырдыңыз. Сіз айтқан Аңшының әні кімнің
әні екендігін айтпайсыз ба?, - деп өтінген еді. Байбазар да Дәнешті
тыңдап: Әй, Дәнеш – ау! Сен ақын ғана емес, тамаша әнші екенсің ғой. Мына
дауысыңмен ауылда жүрсең, азып – тозып кетесің. Сен кешікпей Құлжаға кел.
Аймақ орталығында көркем өнерпаздар үйірмесі құрылғалы жатыр. Ауыл –
ауылдан әнші, ақын, күйшілерді жинастыруда. Сені тізімге жаздырып қоямын,-
деп ағалық қамқорлық көрсетіп, үлкен өнер жолының есігін ашқан болатын.
Аңшының әнін алғаш үйреткен де, ұстазыдай болған да сол Байбазар. Бұл
әнді орындағанда ол сахнада отырғандай оң мен солға алма кезек қарап,
тербеле шырқады. Сосын мәтінін жаздырып берді де, сол бойынша баяу айта
бастады. Ара – арасында: Мына жерінде асқақтата айт, мына жеріне келгенде
құбылта, желдірте шырқа.Елді өзіңе баурап алатындай етіп орында, - деп,
домбыраны қаға отырып үйреткен - ді. Сөйтіп, Дәнештің әншілігін алғаш
республикаға танытқан да осы ән. Бұл әнді Рақышев айырықша сезіммен, ыстық
ықыласпен орындайды. Әуезді мақпал үні осы әнді орындағанда айырықша
құбылады, - деп Б.Нұржекеев тамсанғандай, Дәнеш өнерінің ең тамаша биігін,
әншілік шеберлігінің заңғар шыңын дәлелдейтін Байбазар есімімен байланысты
осы ән Дәнеш Рақышевтың шығармашылық жолындағы бір белгі іспеттес [76].
Дәнештің әншілік дыбыс қалыптастыруы Манарбек әншінің мәнеріне
келеді. Үні әсем қоңыр, кең тынысты, сұлу ырғақтылығының үндестігін
Қ.Толыбаев сипаттаған болатын [95,-46б.]. Дәнеш өз ұстаздары Қадырихан,
Мәмет, Қайыпбектермен қатар, сырттан болса да, Манарбекті өзіне ұстаз
санаған. Дәнеш өзі де Манарбекті өзге әншілерден бөлектеп, аса қадір
тұтатын. Сырттай болса да ән өнерінде қайталанбас әншілік шеберлігін
меңгеруге тырысып, оны бағалап, ұстаз санаған.
Қазақстандағы әншілік, сазгерлік өнердің дамуына Дәнеш Рақышевтың
да қосқан үлесі зор. Белгілі жазушы Қ.Жұмаділов атап өткендей: Қазақтың ән
әлемінде Дәнештің алатын орны ерекше. Ол өнерге өзіндік өмірбаянымен, басқа
ешкімге ұқсамас өз мәнерімен келді. Ұлы Әсеттің ұмыт болуға айналған мол
мұрасының қайта жаңғыруы Дәнеш есімімен тікелей байланысты. Ол жалғыз Әсет
қана емес, Қазақстанда адамдар жадынан өшіріліп, тек қытай қазақтарында
сақталып қалған небір асылымызды теріп әкеліп, халықпен қайта қауыштырды
[97].
Дәнеш ән салуға өте талғампаз еді. Солардың ішінен өзінің даусына
лайықтысын ғана таңдап, талғап айтатын. Ән күтірлетіп шайнап беретін
өгіздің жемі емес - дейтін. Әнді қалап орындаудың жайын айтып: Өзіңнің
шамаңды білуің керек. Әннің халыққа ұнайтын жолын таңда. Әнің халыққа
жақпаса – қадірің кетеді. Айқайлағанның бәрі ән емес. Ән адамның ішкі
сезімін оятып, жанын балқытуы шарт. Өзім дауысыма, мәнеріме келмейтін әнге
жоламаймын [96,-67 б.].
Дәнеш мәнері бөлекше, ешкімге ұқсамайтын. Оның есімін, өнерін
молынан зерттеуші Қ.Толыбаев айтқандай: ... кез келген әнді орындаймын
деп, көкірек қағып, күпірлік етпейтін. Сылқым, ойнақы, ерке, назды әндерге
тер төгетін.[95,-39б.]
Қ.Толыбаев: Дәнештің әншілік қасиетіндегі бір байқағаным, ол
зорланбайды, орынсыз айқайға аяқ баспайды. Кеңірдекті көпсітіп булықпайды,
бұлқанбайды да жұлқынбайды. Аяқты кең тастап, көсіле шапқан шын жүйріктей
алқынбай шырқайды [95,-44б.].
Дәнеш өзінің шәкірті Жақсылық Мырқаевқа: Әннің мазмұнына көңіл
бөлу керек, домбыраға қатты қол соқпа, жәй сүйемел ретінде жебелеп отыру
керек. Сөзін анық айт, демді дұрыс ал, Әнмен байланыстыра білу қажет.
Тыңдаушыға әдемі әннің иірімдерін асықпай жеткізесің сонда, - деп ақыл –
кеңес берген. Қандай әнші болмасын әдемі жеңіл әндерді үйреніп, дауысын
орнықтырып, қыр – сырын білгеннен кейін биік, жоғары айтылатын әндерге
ауысуға болады. Өнердің қиыншылығы да, қызығы да көп, төзімділік пен
жауапкершілікті талап етеді. Өзіңнің алғырлығың, ізденісің, еске сақтау
қабілетің болуы шарт. Қай жұмыстың да басты жауы – жалқаулық.
Кейде әншілік жолды жеңіл түсініп, қиыншылығына төзбей тастап
кететіндер қаншама? Енді әніңді қайталап пысықтай берейік.
... Сондықтан оншақты әніңді жақсы, көңілден шығатындай етіп дайындағын.
Сені әнші деп халық қабылдайды. Өнерде кешірім болмайды [86].
Ж.Мырқаев алғаш сахнаға шыққанда: Жүрексінбе, еркін, жеке
жүргендей еш нәрсеге көңіл бөлме, - деп жанашырлық жасап, дем берген.
С. Бақбергенов: Сол бір нақышты, әдемі әндердің ішінен Дәнештің дауысын
жаза баспай, ажыратуға болады. Оның даусы ерекше сәнді, кейде жұмсақ, кейде
жылы, кейде өр болып келеді. Домбырасын баптауы, күмбірлете қағуы қандай
әсем, сұлу десеңші [86].
Дәнеш халық ішінен шыққан тума талант, дария дарын, өзі де ән
шығарады, жүзге тарта әні бар. Бұл әндер халықтық сарынымен, өзіндік
әуенімен, жібек жұмсақ ырғағымен ерекшеленіп тұрады. Ешбір сарынға
ұқсамайтын, таза қалпымен назар аудартады. Саздылығымен көпшілік көкейінен
орын тауып келеді. Туған ел, Саясында алманың, Балжан – ай!, Соға
кет, Жетісу, Мақтанышты елім бар, Наурыз тойы, Алыстағы бауырлар
секілді әндері кең тарап, қанат жайды. Сөйтіп, Дәнеш қазақ ән өнері әлеміне
әсем дауысты жаңа әндерімен үлес қосты.
Әнді жанымен ұққан Дәнеш Рақышев – халқымыздың әншілік өнерінің
дамуына, әндерінің орындаушылық шеберлігінің шыңдалуына талмай үлес қосқан
тума дарын иесі.
Дәнештің гауһардай сәуле шашқан бір қыры – сазгерлігі. Оның
әндеріндегі көкіректің сыры, құштарлығы, құмарлығы, ынтызары, құлай
беріліп, көзсіз сүюі бәрі – бәрі әр түрлі хал, әрқилы көңіл дітімен
беріледі.
Дәнеш Рақышев ел ішінде көп жүріп, халық әндерін көп тыңдағандықтан ба,
әлде Әсеттің шәкірттері Қадырихан, Мәмет арқылы Әсеттің әнді қалай
шығарғандығы жайлы әңгімені көкейіне түйгендіктен бе, тамаша әншілігімен
қоса өзі де жанынан ән шығарып, сазгерлікке батыл қадам жасайды. Өлеңін де,
әнін де өзі шығарған алғашқы әндерінің бірі Сәулем–ай болатын. Оны алғаш
тыңдаған Іле газетінің редакторының орынбасары Әуелхан Төреханұлы мен
Тоқбай Исабек Теңізбайтегі Ой, Дәке–ау! Бұл ән болғанда қандай ән
десеңізші! Халықтық сарында шығыпты, - деп баға берген еді.
Дәнештің сазгерлігі туралы Б.Нұржекеев былайша әділ баға береді:
Дәнештің сазгерлігі де көп сыр аңғартады. Оның әндерінен құрау – жамауды,
еліктеуді аңғармайсыз, бәрі де тұтас мінезді, үйлесімді ежелден үзілмей
келе жатқан халық дәстүріндегі шығармалар. Кеңес жерінде туып, одан отыз
жылдан кейін сол туған жерімен қайта қауышқанында әншінің алғаш шығарған
әнінің бірі туған жер туралы болуы да заңды сияқты. Оның осы Жетісу атты
әнінен (өлеңі Т. Исабековтікі) туған жерге деген сағыныш та, мақтаныш та
қатар сезіледі. Саясында алманың әні де оның алғашқы туындыланының бірі
(өлеңі Т.Толыбаевтікі), әнші мұнда да туған жердің табиғатына тәнті
болғандай әсер қалдырады, әннің әуезінде сәбилік еркелік, биязы нәзіктік
басым. Дәнештің жұртшылық ықыласына айрықша бөленген, көптеген әнші
репертуарынан орын алған туындысының бірі – ақын Рахметолла Нұрпейсровтің
сөзіне жазылған Соға кет әні . Сірә, оның сыры әннің әуені мен сөзіндегі
халықтық колориттің ерекше кабысуында болса керек ... [76].
Дәнеш Рақышевтың әнші–сазгер ретінде қалыптасуына оның
табиғатынан еңбекқорлығы, өз бетімен ізденгіштігі ықпалын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының жалпы
сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.1 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік
жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогика практикасымен
сабақтастығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
1.3 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының тәрбиелік мәні ... 46
2 Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептің оқу-тәрбие
процесінде
пайдалану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .56
2.1 Мектеп оқушыларына арналған Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы факультативтік курсының мазмұны ... ... ... ... ... ... ..56
2.2 Сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие жұмысының педагогикалық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...89
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..140
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...142
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Қоғамның дамуына, ой-санаға, жалпы таным-
түсінікке өзгеріс әкелген ел тәуелсіздігінің ақиқатқа айналып, тарихи
орнығуы - өткендегі рухани мұрамыздың тұңғиығына қайта үңіліп, жаңа таным
тұрғысынан зерделеуге зор мүмкіндік туғызды. Білім беруді қоғам мүддесіне
сәйкес қайта құру, оқыту, тәрбиелеу мазмұнын жаңарту, әдебиет пен
мәдениетті өркендету бағытында біршама іс-шаралар жүзеге асырылып, жас
ұрпаққа жаңа оқу бағдарламалары мен оқулықтары, оқу-әдістемелік құралдары
жасалып, мектеп бағдарламасына енгізілді. Мұның бәрі Қазақстан Республикасы
Президенті Н.Назарбаевтың Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан
халқына Жолдауында айтылғандай: Ойға алғанымызды орындау Қазақстанның шын
мәнінде тарихи ауқымдағы аршынды самғау жасауына мүмкіндік берері
сөзсіз[1]. Осы міндеттерді шешуде ҚР Білім және ғылым министрі
Ж.Қ.Түймебаев орта білімнің мазмұнында тұлғаның құзыреттілігін
қалыптастыруға баса мән берілгенін айрықша атап өтеді [2]. Бұл міндеттер
еліміздің мемлекеттік құжаттарында, Қазақстан Республикасының
Конституциясында [3], Тіл туралы Заңында[4], Қазақстан Республикасының
Білім туралы Заңында [5] т.б. атап көрсетілген. Сонымен қатар, Қазақстан
Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында:
...баланың бойында оқу қызметін меңгертуге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеуге баса көңіл аудару керек,- делінген [6].
Елбасы Н.Ә.Назарбаев Ұлттық кеңестің мәжілісінде жасаған баяндамасында
(2003) Мәдени мұраларымызды жүйелеп, оларды қалпына келтіру, сақтау, одан
әрі дамыту ісіне кең көлемде білек түре кірісетін кез келді. Ұлттық
мәдениетімізді ұлықтап, бар мен жоғымызды түгендеп, жүйелеп, келер ұрпаққа
аманат ету – Мәдени мұра бағдарламасының басты мақсаты болуға тиіс,-
деп, халқымыздың ғасырлар бойы жинақталған аса бай мәдени мұрасының келер
ұрпақты тәрбиелеудегі мүмкіндігінің жоғары екендігіне ерекше назар аударған
[7]. Қазақстан Республикасының 2004-2006 жылдарға арналған Мәдени мұра
мемлекеттік бағдарламасында: Мәдени мұраны, соның ішінде қазіргі заманғы
ұлттық мәдениетті, ауыз әдебиетін, дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын
зерделеудің тұтас жүйесін құру басты міндет ретінде айқындалуы халқымыздың
мәдени қазынасына терең үңіліп, оны жаңа көзқарас тұрғысынан талдау
қажеттілігін туындатады [8]. Өскелең ұрпақты тәрбиелеу, білім беру
үрдісінде олардың рухани жан дүниесін байыту бүгінгі өмір талабынан
туындайды. Бұл туралы ұлы ойшыл Әл-Фараби Тәрбиелеу дегеніміз – халықтың
бойына білімге негізделген этикалық ізгіліктер мен өнерлерді дарыту деген
[9].
Ел Президенті Н.Ә.Назарбаевтың: Қазақтар – ұлы өркениеттің
мұрагерлері, тарихи сан-сапамыз құз-қияларына өзінің ұлттық мен
дегізерлік қасиеттерін алып шыға алады. Жай ғана алып шығып, жай ғана
сақтай білген жоқ, сонымен қатар еселеп жаңғырта да білді - дегені [10],
қазақ халқының мол мәдени, рухани мұраларының, соның ішінде ұлт
мәдениетінің бір бөлшегі болып табылатын Д.Рақышевтың музыкалық-
педагогикалық мұрасының өміршең екендігін көрсетеді.
Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері осындай тарихи тұлғалардың, ғұлама-
ойшылдардың, ақын-жыраулардың, әнші-сазгерлердің, педагог-ағартушылардың
қайталанбас тәліми мұралары туған халқымен табысуда. Сондықтан да, жас
ұрпаққа жаңа заман талабына сай тәлім-тәрбие беруде халқымыздың бай мәдени
мұраларын, педагогикалық ой-пікірлерін, жинақталған ұлттық құндылықтарды
зерттеп, жүйелеп оқу орындарының оқу-тәрбие процесінде пайдаланудың маңызы
зор. Осы бағытта қазіргі бәсекеге қабілетті ұрпақты тәрбиелеу, өнердегі
әсемдікті санамен пайымдай алатын, мәдени өрісі кең етіп өсіру – қоғам
алдында тұрған басты міндет.
Бүгінгі таңда қазақ ойшылдары мен ғалымдарының, ағартушыларының
педагогикалық мұрасы сан қырынан зерттелген: Қазан төңкерісіне дейінгі
Қазақстандағы педагогиалық ой-пікірлердің тарихы (Қ.Б.Жарықбаев[11],
С.Қ.Қалиев[12], К.Б.Бержанов[13], С.Мусин[14], Г.М.Храпченков[15],
А.Г.Герасимова[16], А.Н.Ильясова[17], К.Ш.Шаймерденова[18],
А.М.Құдиярова[19], Қ.Б.Сейталиев[20], Т.М.Әлсатов[21], К.К.Құнантаева[22]);
Кеңес дәуіріндегі Қазақстандағы ой-пікірдің дамуы (М.Б.Мадин[23],
М.Б.Көккөзова[24], К.Ж.Ибраева[25], К.К.Камалиева[26], Р.Н.Көшенова[27],
Қ.Қ.Шалғынбаева[28], А.Б.Тұрсынова[29], І.Р.Халитова[30],
А.З.Дайрабаева[31], В.Буланова[32], Т.Ә.Ахметов[33],
К.Т.Ыбрайымжанова[34]).
Ұлт тұлғаларының педагогикалық мұралары жан-жақты қарастырылып,
зерттеу нысанасына айналуда: түркі халықтарының (Қ.Б.Жарықбаев[35],
Ө.Әлеуов[36], С.Қ.Қалиев[37], Қ.Б.Бөлеев[38], Т.М.Әлсатов[39],
А.Қ.Жұмабеков[40]); демократ-ағартушылардың (Ш.Әлжанұлы[41],
Қ.Б.Жарықбаев[42], А.Көбесов[43], К.Құнантаева[44], Г.И.Түретаева[45],
Ж.З.Зейнуллина[46]); ақын-жазушылардың (С.Садуақасова[47], Р.Көшенова[48],
Қ.Қ.Шалғынбаева[49]); майдангер –жазушылардың (А.Табылдиев, А. Бейсебаева,
Р. Джанабаева, с. Иманбаева, Е. Жұматаева); қазақ зиялыларының (М.Ж.
Құрманбаева[50], Қ.Т.Ыбраимжанов[51], Т.Ә.Ахметов[52], Б.Қиясова[53],
Р.Үсенбаева[54], А.Құдиярова[55], А.Тұрсынова[56], С.Баймұратова[57],
Қ.Қ.Қоянбаева[58], М.Ж.Құлжабаева[59], С.Т.Сманова[60], А.Е.Садыкова[61],
С.С.Жакибекова[62], Е.К.Нұрланбекова[63], А.К.Асаубаева[64],
М.К.Буметова[65], Р.Мұратханова[66], М.Д.Есекешова[67] және т.б.). Оқу –
тәрбие үрдісінде оқушыларға музыка арқылы адамгершілік – эстетикалық,
патриоттық тәрбие беру мәселесі де бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (С.
Ұзақбаева, Ш. Құлманова, Л.И. Алимова, Е.Қозыбаев, М. Оразалиева, Б.
Өтемұратова және т.б.) зерттеледі. Бұл еңбектер кейінгі зерттеулерге негіз
боларлық қазақстандық педагогиканың тарихын айтарлықтай байытты. Мамандар
ғылыми ой-пікірдің тарихын зерттеуде халықтың есінде терең із қалдырып,
рухани мәдениетінің бөлінбес қазынасына айналған адамдардың іс-әрекеті
екеніне көз жеткізіп берді.
Зерттеуге алып отырған тақырыбымызға жақын еңбектер -
Ж.Төлебаеваның[68], Қ.Қ.Құламбаеваның[69], Б.Т.Махметованың[70],
А.Т.Имашеваның[71] зерттеулері.
Осы қатарда артында елеулі музыкалық-педагогикалық мұра қалдырса да,
өнердегі өмір жолы мен шығармашылығы әлі де зерттелмей келе жатқан әнші-
сазгер, педагог – Дәнеш Рақышев есімін атауға болады.
Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы ұлттық болмысты танытуда
көркемдік нақышымен, музыкалық-педагогикалық мазмұнының тереңдігімен,
қайталанбас әншілік дәстүрімен құнды. Сондықтан да, әншінің музыкалық
шығармашылығының қайталанбас әншілік, сазгерлік мәнері, педагогикалық,
қызметі зерттеу жұмысының өзектілігін танытады. Бұл мәселе – зерттеудегі
мақсатымыз.
Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасынан айтарлықтай
педагогикалық идеялар жинақталған, алайда, олар өз деңгейінде
анықталмағандықтан, жүйеленбегендіктен күні бүгінге дейін ұрпақ тәрбиесінде
кәдеге аспай отыр. Бұл туралы белгілі ақын-жазушылар С.Бақбергенов,
Б.Нұржекеев, О.Асқар, Е.Бейсенбек, қоғам қайраткері Қ.Сұлтанов және т.б.
замандастары мен шәкірттерінің жекелеген мақалаларынан, Т.Исабектің Әнші
Дәнеш деректі романынан, Қ.Толыбаев құрастырған Әнші Дәнеш естелік-
жинағынан, Р.Қ.Дүйсембінованың Қазақтың ән және әншілік өнері әдістемелік
нұсқауынан, Ә.Ысқабаев, К.Құсайын құрастырған Дәнеш әндері жинағынан және
Д.Рақышевтың Әншілікке тәрбиелеу баяны әдістемелік нұсқауынан,
Мақтанышым – елім әндер жинағынан, Өнермен өзектес өмір естелігінен,
Р.Имәрованың Өткеннің бәрі аяулы күнделік-естелігінен табуға болады.
Бірақ олар ғылыми тұрғыдан толық талданбаған және музыкалық-эстетикалық
тәрбиенің дамуына қосқан үлесінің мәні жеткілікті ашылмаған.
Осы тұрғыдан алғанда Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын
зерттеу жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесіндегі
мәнін пайымдауға мүмкіндік береді.
Демек, Д.Рақышевтың Қазақстанда қалыптастырған әншілік мектебінің,
әншілікке баулу әдістемесінің педагогикалық негіздерінің ашылмауы, тәлімдік
мұрасының мектептің оқу-тәрбие жұмысында пайдалану жолдарын қарастыратын
бірден-бір зерттеу жұмысының жоқтығы, ұстаздық тәлімгерлік идеяларына көңіл
бөлмеу мәселенің негізгі қарама-қайшылықтарын көрсетеді. Осының бәрін
жинақтау зерттеу тақырыбын Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын
зерттеп, жинақтау, жүйелеу және орта мектептердің оқу-тәрбие процесінде
пайдалану жолдарын айқындау.
Зерттеу міндеттері:
1.Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыпттасуына
ықпал еткен қоғамдық-әлеуметік жағдайларды анықтау.
2.Д. Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасындағы жеке тұлғаның
қалыптасуына музыкалық, эстетикалық, адамгершілікті әсер еткен адами-
кісілік қасиетінің ерекшеліктерін анықтау.
3.Д.Рақышевтың мұрасын педагогикалық талдау негізінде бір жүйеге
келтіріп, тәрбиелік мәнін айқындау.
4. Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогикамен сабақтастығын дәлеледеу.
5. Д. Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептегі оқу-тәрбие
процесінде пайдалану жолдарын анықтау, ғылыми-әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу пәні: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы.
Зерттеу нысаны: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарастары,
педагогикалық іс-әрекеті.
Зерттеудің ғылыми болжамы: Егер, Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасына педагогикалық талдау жасалынып, оның әншілік мектебінде
қалыптасқан әдістеменің бүгінгі музыкалық білім беру педагогикасымен
сабақтастығы дәлелденсе, мектеп практикасында пайдалану жолдары анықталса,
онда өзінің тарихи тамырынан ой таразылай алатын шағырмашылықты тұлға
тәрбиелеуге мүмкіндіктер туындайды, өйткені, Д.Рақышевтың музыкалық
шығармашылығы оқушылардың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбиесін
тиімділікпен жүзеге асыруға игі ықпалын тигізеді.
Зерттеудің жетекші идеясы: Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы және
педагогикалық мұрасы ұлт мәдениетінің құрамдас бөлігі, қайталанбас тарихи-
педагогикалық құбылыс. Жас ұрпақтың музыкалық-эстетикалық, адамгершілік
тәрбиесінде Д.Рақышевтың мұрасы игі ықпалын тигізеді.
Зерттеу әдістері: Зерттеу проблемасына байланысты Д.Рақышев жөнінде
жарық көрген еңбектерге және мерзімді басылымдарда жарияланған
материалдарға, публицистикалық, мемуарлық әдебиеттерге, теориялық талдау;
репертуарындағы әндерінің, төл әндерінің музыкалық-педагогикалық мазмұнын
тарихи уақиғалардың контекстінде хронология бойынша талдау, мұрағат,
мұражай материалдары, замандастарының естеліктеріне тарихи педагогикалық
тұрғыдан талдау; интервью, анкета, әңгімелесу және алынған нәтижелерді
жинақтау, жүйелеу.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: өскелең ұрпақты
әйгілі, ұлы адамдардың өмірі мен іс - әрекетіндегі қадір тұтарлық үлгі-
өнеге негізінде тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық идеялар (П.Ф. Лесгафт.
К.Д,Ушинский, АС Макаренко, В.А. Сухамлинский және т.б.), адамға білім мен
тәрбие берудегі тұлғалық-бағдарлы тұрғы тұжырымдамасы (Н.А.Алексеев,
В.В.Сороков, И.С. Якимонская және т.б.); тарихи-педагогикалық құбылыстарды
зерттеудегі объективтік, жүйелілік, тарихи салыстырмалылық тұжырымдар;
педагогика және психология тарихшыларының жеке адамдардың мұрасын
зерттеудегі әдіснамалық тәжірибесі; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; Қазақстан Республикасының Білім туралы, Мәдениет туралы
Заңдары және тұжырымдамалары және басқа да мемлекеттік маңызы бар құжаттар.
Зерттеудің көздері: Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы;
Д.Рақышев туралы жазылған деректі еңбектер мен мерзімді басылым
материалдары; Алматы облыстық мұрағаттарындағы, мұражайлардағы материалдар;
Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы (1999, 2007), Мәдениет
туралы Заңы (1996), Мәдениет министрлігінің әр жылдардағы есептері,
анықтамалары; мектептегі іс-тәжірибе жұмыстары.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезеңде (1999-2001ж.ж.) Д.Рақышевтың музыкалық шығармашылығы
бойынша әдебиеттер, мұражай, мұрағат, материалдары мақсатты бағыттылықпен
іздестіріліді, зерделенді, жүйеге келтірілді.
Екінші кезеңде (2001-2004ж.ж.) Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы ғылыми-педагогикалық тұрғыдан зерттеліп, оны мектеп практикасында
пайдалану жолдары анықталды.
Үшінші кезеңде (2004-2007ж.ж.) жүргізілген зерттеу жұмысының
нәтижелерін салыстыру, талдау, топтастыру, жинақтау, оларды математикалық
өңдеу, қорытындылар мен ұсыныстарды тұжырымдау, әдістемелік құралдар
әзірлеу, диссертацияны әдеби жағынын рәсімдеу жұмыстары жүргізілді.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәнділігі:
- Д.Рақышевтың әнші-сазгер, педагог ретінде қалыптасуына ықпал еткен
қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар анықталды;
- Д.Рақышевтың Қазақстанда музыкалық педагогика саласында ерекеше
маңызы бар өзіндік әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музакылық педагогикамен сабақтастығы дәлелденді.
- Д.Рақышевтың мұрасы педагогикалық талдау негізінде бір жүйеге
келтіріліп, тәрбиелік мәні айқындалды.
- Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектеп практикасында
пайдалануға байланысты әдістемелік нұсқаулар дайындалды.
Зерттеудің практикалық мәнділігі:
- Мектеп оқушыларына арналған Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық
мұрасы атты факультативтік курс бағдарламасы және әдістмесі жасалды.
- Сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие жұмысының педагогикалық
үлгісі (Атамекен тәрбие бағдарламасы негізінде) дайындалды.
- Зерттеу жұмысының нәтижелерін болашақ музыка пәні мұғалімін
даярлайтын оқу орындарында Музыка тарихы, Дәстүрлі ән пәндерінде,
мұғалімдердің білім жетілдіру институттарында пайдалануға болады.
Зерттеу базасы: Эксперименттік жұмыс Талдықорған қаласындағы Д.Рақышев
атындағы мектеп-интернатында, Е.Берліқожаұлы атындағы №11, Б.Жолбарысұлы
атындағы №18, М.Жұмабаев атындағы №19, Алматы облысы, Ақсу ауданындағы
Н.Есеболатов атындағы, Қ.Сәтбаев атындағы орта мектептерде өткізілді.
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
1.Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық көзқарасының қалыптасуына
ықпал еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайлардың сипаттамасы;
2.Д.Рақышевтың әншілік мектебінде қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі
музыкалық педагогикамен сабақтастығы.
3.Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының тәрбиелік мәні.
4.Әнші, сазгер, педагогтың музыкалық-педагогиалық мұрасын мектеп
практикасында пайдалану әдістемесі.
Зерттеудің нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі: диссертациялық
зерттеудің теориялық, ғылыми-әдістемелік міндеттеріне сай орындалуы,
зерттеу мазмұнының ғылыми аппаратқа сәйкестілігі, қойылған міндеттерге сай
зерттеу әдістерінің тиімді жүйесінің пайдалануы мен тарихы, әдеби, мұражай
қоры материалдары обьективті тұрғыда талданылуымен қамтамасыз етілген.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өкізу мен тәжірибеге ендіру: Зерттеудің
негізгі қағидалары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық
конференцияларда (Жетісай,2000; Талдықорған,2005; Талдықорған,2006;
Талдықорған,2007; Көкшетау2007), Қазақстан мектебі, Бастауыш мектеп,
Білім берудегі менеджмент, Ұлағат республикалық ғылыми-әдістемелік,
педагогикалық журналдарында жарияланды.
Диссертацияның құрылымы: зерттеу жұмысы кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
Кіріспеде зерттеудің көкейкестілігі, мақсаты, міндеттері, пәні,
зерттеу нысаны, зерттеудің ғылыми болжамы, жетекші идеясы, зерттеу
әдістері, зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері, көздері, кезеңдері,
ғылыми жаңалығы, практикалық маңыздылығы, қорғауға ұсынылған қағидалар
баяндалады.
Зерттеудің Д.Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мрасының жалпы
сипаттамасы атты бірінші бөлімінде әнші-сазгердің музыкалық-педагогикалық
көзқарасының қалыптасуына ықпал еткен факторлар қарастырылады,
педагогикалық талдау негізінде жүйеге келтірілген музыкалық
шағырмашылығының тәрбиелік мәні сипатталады, сонымен бірге Қазақстандағы
музыкалық білім саласында ерекше маңызы бар, өзіндік әншілік мектебінде
қалыптасқан әдістемесінің бүгінгі музыкалық педагогикамен сабақтастығы
дәлелденеді.
Зерттеудің Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасын мектептің
оқу - тәрбие процесінде пайдалану атты екінші бөлімде Дәнештің музыкалық
мұрасы арқылы оқушыларға музыкалық-эстетикалық, адамгершілік тәрбие беруге
бағытталған эксперимент жұмысының мақсаты, міндеттері мен жүзеге асыру
принциптері, әдіс-тәсілдері, кезеңдері белгіленеді. Д.Рақышевтың мұрасын
пайдалану жөніндегі Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы атты
факультативтік курстың және сыныптан тыс Дәнеш тағылымы атты тәрбие
жұмысының педагогикалық үлгісінің сипаттамасы беріледі. Жүргізілген
тәжірибелік эксперимент жұмыстарының нәтижелері қорытындыланып баяндалады.
Қорытындыда Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасы нақты
тұжырымдар мен дәлелді пікірлер, ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізу нәтижесінде
туындаған ұсыныстар беріледі.
І. ДӘНЕШ РАҚЫШЕВТЫҢ МУЗЫКАЛЫҚ–ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Дәнеш Рақышевтың музыкалық-педагогикалық мұрасының қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайлар
Еліміздің егемендік алып, ұлттық тарихымызды шынайы зерттеуге жол
ашылуы, оның бай мұрасын ұрпақ тәрбиесіне пайдалануға мүмкіндік туғызды.
Әрине, өткен ғасырда зерттелінбей келген ұлттық тәлімдік мұра халқымыздың
теңдесі жоқ байлығы болып табылады. Шығармашылық өмірінде ұлттық өнерді
меңгертуге бүткіл болмысын арнаған, бар ғұмырын өнер үшін сарп еткен Дәнеш
Рақышевтың артында қалдырған музыкалық-педагогикалық мұрасы - М. Әуезов
Шертісің де, әнің де қандай келісті. Сен үлкен композиторсың! Әнің – нағыз
қазақ әні, - деп бағалаған баға жетпес құнды мұра [72].
Дәнеш Рақышевтың әнші-сазгер, ұстаз ретінде қалыптасуына ықпал
еткен қоғамдық-әлеуметтік жағдайларды айқындау үшін оның өмірі мен
шығармашылығы, балалық, шәкірттік, жігіттік, кемелдену шақтары және
өмірінің соңғы кезеңдеріне байланысты басты уақиғалар қамтитын мерзіміне
қарай жіктеліп, оның шығармашылық тұрғыда қалыптасуы мен тұлға ретінде
қалыптасуы сараланды. (кесте 1).
Дәнеш Рақышев туралы жарияланған еңбектер мен зерттеу
материалдарына шолу жасау, оның әнші-сазгер, қоғам қайраткері, педагог
ретінде аты әйгілі болғандығын және халқының аяулы ұлы, біртуар дарынды
азаматы екендігін айғақтайды.
Өкінішке орай, Дәнеш Рақышевтың өмір белестері мен шығармашылық іс-
әрекетінің дамуы, музыкалық-педагогикалық мұрасы арнайы зерттеу объектісі
ретінде қарастырылмай келеді. Әнші-сазгердің өмірі, қоғамдық-әлеуметтік
қызметі көптеген мақалалар мен естеліктер жинақтарында, деректі романда,
мұрағат деректері [73] негізінде ғана қарастырылған.
Дәнеш Рақышевқа қатысты әдебиет саласы, музыкатану, музыкалық
педагогикасы жөніндегі алғашқы ғылыми пікірлер ХХ ғасырдың 90-ыншы
жылдарының соңғы кезеңдерінен бастап жарық көре бастады. Аға буын
әдебиетшілеріміз С.Бақбергенов (Сұқсыр [74], Әнімен әлдилеген туған
елін [75]), Б.Нұржекеев (Әнмен өрілген сезім [76]), Қ.Сұлтанов,
Б.Нұржекеев (Жезтаңдай әнші [77]), Қ.Сұлтанов (Дәнеш ағамен алғашқы
кездесу [78]) О.Асқар (Дарынды Дәкең [79]), Е.Бейсембек (Балжан-ай
[80]), өнертанушы И.Жақанов (Аспандағы аққуға ән жалғаған [81],
Қапастағы тоты [82]), музыкалық білім беру педагогикасы саласынан ғалым-
ұстаздар Р.Қ.Дүйсембінова (Өнеріне тәрбиесі сай әнші еді [83], Жастарды
музыкалық мұра арқылы тәрбиелеу - ізгілендіру негізі [84] , Дәнеш Рақышев
мұрасы-тәрбие арқауы [85]), Ж.Мырқаев (Қас тұлпардың дүбіріне ілестік
[86], Ақиық әнші [87]), Ж.Ш.Таубалдиева, Р.М.Рысбекова (Жетісу
сазгерлерінің шығармалары арқылы оқушылардың атамекенге сүйіспеншілігін
қалыптастыру [88]), Д.Р.Пірінбекова (Ән өнеріндегі асыл бейне [89]),
С.Т.Шыныбаев (Әншілік өнерге баулудағы ұстаздық өнеге [90]), Н.Жанпейісов
(Әншілік әлеміндегі дара тұлға [91]), А.Қармысов (Өнер жолымды
өрнектеген аға [92]), М.Мұқаманов (Аспандағы аққуға әнін қосқан [93])
өз еңбектерінде өскен ортасы, өмірі мен музыкалық-шығармашылық жолы туралы
қысқаша қарастырған.
Әншінің қазақ өнерінің дамуына қосқан үлесін Т. Исабектің Әнші
Дәнеш атты деректі романынан қарастыруға болады. Бұл еңбекке қазақтың
әйгілі әншісі әрі сазгері Дәнеш Рақышевтың өмірі мен шығармашылығы арқау
болған. Роман авторы кейіпкерімен жастайынан аралас-құралас болып, қатар
өскен адам, сондықтан да шығарма оқиғасы оқырманын шынайылығымен тәнті
етеді. Деректі роман біртұтас желіде жазылып, Жастық шақ белестері және
Туған ел құшағында деген екі бөлімнен тұрады. Оның мазмұны Дәнеш
Рақышевтың музыка саласымен бірге музыкалық білім беру педагогикасы
саласында да өшпес із қалдырғанын көрсетеді [94].
Дәнеш Рақышевтың музыка педагогикасы саласына қосқан үлесі 2001
жылы Жалын баспасынан шыққан Қ.Толыбаевтың Әнші Дәнеш атты естеліктер
жинағында да көрініс тапқан. Жинақ Қазақстан Республикасының Халық әртісі,
халық әндерін орындаудың асқан шебері, майталман әнші, өзіндік мәнері зор
сазгер Дәнеш Рақышевтың атының аңызға айналғандығын паш етіп, оған деген
халқының шексіз сүйіспеншілігін, оның игі қасиеттері мен кісілік сипаттарын
елге танытуды көздейді [95].
Соңғы жылдары әншінің 70 жылдық, 75 жылдық, 80 жылдық мерей-
тойлары облыс, республика көлемінде атап өтілуі де кездейсоқтық емес.
Сондықтан да Қазақстанның мәдениетінің, музыка, педагогика тарихының
дамуына ерекше атсалысып, сол өнер жолында талай қиыншылықтарға ұшыраса да,
өмірінің соңына дейін адал қызмет еткен ірі тұлғаның шығармашылықты іс-
әрекеті жас ұрпақтардың ой-санасында берік орын алуын жөн санап, ерекше
баға берген бірқатар мақалалар, естеліктер жарық көрді (Ә.Ысқабай,
Ж.Нұрғожаев, М.Нұрсейіт, К.Рақыш, Т.Кәрім, С.Керімбеков, Е.Манапұлы және
т.б.). Осындай басқосуларда Жетісу жерінен шыққан ел ағалары Қ.Сұлтанов,
К.Ақылбаев,әр жылдардағы Алматы облысының басшылары З.Нұрқаділов,
С.Мұқанов С.Үмбетов, және т.б. өз кезегінде әнші туралы, оның мәдениетке
қосқан сүбелі үлесі туралы өз ойларын ортаға салып, ұлағатты сөздер айтты.
Дәнеш Рақышевтың өмір жолы, музыкалық-педагогикалық мұрасы -
тәлімі мол жол. Оның тұлға ретінде қалыптасуына бірнеше бастау бұлағы
болған факторлар ықпалын тигізді: өскен ортасы (отбасы, туыс-туғандары,
жолдастары); тәлімдік жүйе (қазақ халқының музыка өнерің қазынасы,
ұстаздары); қоғамдық, мәдени-әлеуметтік іс-әрекеті; әдебиет, өнер, ғылым
саласындағы замандастары; өз бетімен білім іздеу, тәлім-тәрбие алу,
шығармашылықты дамуға талпынысы.
Дәнеш Рақышевтың біртуар дарынды тұлға болып қалыптасуының
іргетасы, ең алдымен, отбасында қаланды.
Ұлттық дәстүрді көзімен көріп, көңіліне түйіп қаймағы бұзылмаған
дәстүр-салтты, адамгершіліктің бастауы мен өнер атаулыны пір тұту, оның
халық өміріндегі нарқын салмақтай білу осы алтын бесік отбасында басталған
болатын. Оның табиғатынан мейірімді, еңбекқор, биязы, парасатты,
ұлтжандылық қасиеті ана сүтімен дарыды деуге болады.
Дәнешке ат қоюдың тарихы да отбасында бала тәрбиесіндегі халықтық
дәстүр-салтты берік ұсталғандығын көрсетеді. Ол шыр етіп дүниеге келгенде,
ауыл жиналып, қалжаға мал сойылып, балаға ат қою жайы сөз болады.. Ең
алдымен ауыл ағасы Баясылға қолқа салынады. Ол: Рақыш артымнан ерген ерке
інім. Менің жалғыз баламның аты - Әбиқожа. Енді оның артынан еретін інісі
Әбимолда болсын,- деп азан шақырылып, сол есім үш дүркін сәбидің құлағына
айқайлап айтылады да, бата жасалады, кейін бес жасқа келгенде нағашы
жұртынан бір ағайын ақыл айтады: Балаң молда бола қоймас. Болса молда
лақабы өзі-ақ қосылады. Жақсы лепес - жарым ырыс деген сөз бар. Ең
берісі, нағашы ағасы секілді сыпайы, жұртқа қызметін көрсететін пысық жігіт
болсын... Сөйтіп оның аты Данияр болып өзгерді. Қазақ халқындағы әдет-
ғұрып бойынша анасы Тәжіхан оны еркелетіп Дәнеш деп жанама ат берді.
Осылайша Дәнеш есімі халық санасынан берік орын алады [95,-51б.].
Дәнеш - Байтүгей, Тоғарыстан дейтін екі іргелі ата тараған Суан
елінің перзенті. Байтүгейден – Сатай, Елшібек, Құдайберді, Алдияр, Молақ
балалары болып, Өсек суының күншығыс беті Жаркент жағын жайлайды.
Тоғарыстан әулеті – Мырзагелді, Солтанғұл, Ақша, Әбсүгір, Қошқар,
Қараменде, Қарабек, Бөлек секілді аталар сол судың батыс саласында. Дәнеш –
Мырзагелдіге жатады. Мырзагелдінің – Тауасары. Тауасардан – Құлжабай,
Таңат, Қуанышбай, Сатыбай боп төрт ата өсіп - өнген. Соның Құлжабайынан –
Қанай. Қанайдан – Рақыш. Рақыштан – Дәнеш.
Мырзагелді - өнерлі, сауықшыл ел. Көсемі де, шешені де, батыры
да, бағыланы да, ақыны да, әншісі де бар. Дуылдасқан сергек тұқым.
Мырзагелдіден бата ал, Ақшадан ат ал дейді қария сөздері. Бар суанға
ықтасын, айбар, береке болған Әтіке, Құлжабай, Нұржеке батырларын өз ұрпағы
ұмытқан жоқ.
Дәнештің балалық шағы, жастық кезеңі Іле өңіріндегі Құлжа
қаласының маңында өтті. Өнерпаздары өріс таба алмаған бұл аймақта талай
тарландар құмығып, құлап жол алмай тұрған-ды. Алайда балаға әке сүйеніш қой
Малшы Рақыш өзінің өнер қуған жалғыз ұлының тізгініп тежемеді. Ел ішін
еркінше аралап, өнер жолына біржола түсуіне бөгет болмай, қолынан келгенін
жасады. Ол кісінің өзі де ән мен күйге әуес еді. Баласының талантын танып,
талабын жебеді. Әкесінің осындай қамқорлығы туралы әнші естелігінде былайша
толғанады: Әкем өнеріме, әніме тұсау салмай бос жіберді. Көрсетпеген өнер
зая кетеді дейтін әке сөзі маған ерекше қанат бітіретін. Он үш жасымда
қаракер құнанды баптап міндіріп, сыбызғы, сырнаймен ән салдырған сол өнер
құдіреті шығар. Бұл әкенің де үлкен қамқорлығы, әнді қастерлеуі деп
түсінемін. Рақыштың өзі де қара жаяу болмаған. Бір той-жиында: - Осы сені
жұрт өлеңші деп жүр ғой, ал кәне, қойды қалай қырғызып алғаныңды өлеңмен
айтшы,- дейді сынағандай жиналғандар. Сонда Рақыш біраз ойланып:
Қой жайдым, Омардай сай бауырына,
Қойымның құзғын қонды сауырына.
Ол қойды қасқыр құрғыр жемес еді-ау,
Отырып қаппын, Еренше ауылында.
О, қасқыр! Өзі жүйрік, түсі суық,
Қойымды жарып кетті жетіп бұйрық.
Пышағы жоқ, асатын – қазаны жоқ,
Тимейді екен жүрегіне шикі құйрық, - деген көрінеді. Осындай өнерінің
арқасында ел ішінде Рақыш туралы жақсы сөз жайыла бастайды. Бір тойда жұрт
Тамаша деген өлең сөзге жүйрік әйелді Рақышпен айтысуға көндіреді. Екі ақын
бірін-бірі сөзбен біраз түйрейді. Тамаша Рақышты ұры суан деп сөзбен
қағытады. Рақыш оның бедеулігін бетіне басқанда, Тамаша бұл сөзге шыдай
алмай, орнынан тұрып кетеді [94,-6 б.]. Міне, айтыс өнері деген қандай
қатал. Әділін айтатын ақынын жұрт та қастерлеп, құрметтей білген. Осындай
өнерге құмар Рақышты кедейлік көп тежеген. Кедейлігіне қарамастан ауыл-
аймағын әнге бөлеп, айтысқа түскен, ән салған, домбыра тартқан. Байлауға
жетсе де, күрмеуге келмейтін қысқа жіптей, әнді өнер ете алмай, күн
көрістің қамымен өткен.
Дәнештің өмірінде өз анасы Тәжіхан бір таңғажайып елес. Ел-жұрт,
көз көрген жандар: О, шіркін, Тәжіхан! десіп, оның айтыстарын, әншілігін
ауыздарының суы құрып отырып айтатын. Айтыскер Тәжіхан үнемі от басының
берекесін сақтаушы болды. Бірде мал соңында салпақтап жүрген Рақышын
сергіткісі келіп:
Тезек теріп келемін етегіме,
Қара тазым жүрмейді жетегіме.
Емдемесем болмайды көже ашытып,
Қарамай кетіп едің жөтеліңе,-дейді.
Рақыш кідірместен:
Жүрмесе де қу тазы жетегіңе,
Тезек теріп келесің етегіңе,
Сен ашытқан сол көже дәрі болсын,
Әлдибек ағаңның да жөтеліне, – деп жауап
береді [95,-77б.].
Анасы бұл дүниеден өткен соң, әкесі Ақманар сұлуға үйленген. Ол
кісі Дәнешті өгейсітпей, өз анасындай болып, бауырына басады.
Ата - анасының өнерпаз болуы жас әншінің ән, әншілік өнерге деген
сүйіспеншілігін, талғампаздығын, эстетикалық көзқарасын қалыптастырып, сол
арқылы дүниетанымының дамуына ықпалын тигізді. Айтыскер ақын әкесінің
қамқорлығы арқасында заманындағы әйгілі әншілермен, жыршылармен,
күйшілермен танысты. Олардың асқан шеберлікпен орындауындағы халықтың
өткені мен болмысын танып білуге мүмкіндік алады. Әсемпаз болма әрнеге,
өнерпаз болсаң арқалан, сен де бір кірпіш дүниеге, кетігін тап та бар
қалан,- деп ұлы Абай айтқандай, өмірде азамат ретінде қалыптасып, өз орнын
таба білді.
Дәнеш мұрасын іздегенде, оның төңірегін табиғи байланыста,
жалғастықта алып қараған жөн. Өйткені, өнерпаздың мектебін ашу - оның
шығармашылық лабораториясын, өрісін ашу деген сөз. Ендеше, Дәнештің
әншілігін, сазгерлігін, ұстаздығын лаулаған өнер, жыр ортасынан, әншілік
төңірегін жас қыранды баулап, қияға ұшырған сол ортадан іздеуіміз керек.
Шынында да, алаулап тұрған таланттың талабын ұштайтын мектептің болмауы
мүмкін емес еді. Дәнеш өзінің түлеп келе жатқан әншілігі мен сазгерлігіне
қажетті нәрді асқан өнерпаз, өңшең жақсының өнегесінен, халықтың байтақ
қазынасынан алған.
Дәнеш Қытайдағы қазақ өңірінің Жарсу, Қаратас мектептерінде оқып,
есейген жылдары суаннан шыққан Әбіләкім молда, Төрехан ақын, Жалайырдың
Күләй ақынынан, әнші-домбырашы Әпірейім молдадан, Байбазар мұғалімнен үлгі-
өнеге алып, өнерінің нәрінен сусындаған. Мектеп директоры Наймантай
Нұрахмет деген кісі домбырамен ән салып, қиссалар айтушы еді,- деп үлкен
құрмет сезімімен еске алады әнші [96]. Сөйтіп мектеп қабырғасында жүрген
күндерінде талай әнші, күйшілермен танысып, олардағы өнер атаулыға деген
сүйіспеншілігі дарып, талап-талғамына арқау болғандығын байқаймыз. Сол
жылдары мектептегі көркемөнерпаздардың белді мүшесі болған Дәнеш, спектакль
қоюға да қатысады. Әкімбек болыс деген пьесада бай қызының рөлін нанымды
орындап шығады (ол кезде қазақ қыздарына бұндай ойынға қатысуға тиым
салынатын).
Дәнеш Рақышевтың мәдениет, білім берудің тарихи сахнасынан әнші,
сазгер, белсенді қоғам азаматы ретінде көрінуіне тікелей ықпал еткен оның
рухани ұстаздары Мәмет, Қадрихан, Қайыпбек болды. Балауса жігіт шағынан
олардың қасына еріп, өзіне ұстаз тұтып, әншілік-ақындық өнер үйренуі оның
әншілік бағытын айқындай түсті. Ол әншілік өнердің қыр-сырымен танысып,
тәлім-тәрбие ала жүріп, өнердің мән-мағынасы жайлы өз бетімен ой түюге,
өнерді, мәдениетті, туған халқының салт-дәстүрін құрмет тұтуға үйренді.
Мұндай шығармашылықты, ән құшағына оранған атмосфера оған өлшеусіз әсерін
тигізді.
Дәнештің бағына қарай, оған ақын-әнші Мәмет Бабасов ұстаздық
етеді. Мәметтің диапазоны кең, сазды әуеннің саңлағы болғандығына оның
Дәнешке үйреткен Әй, Бөпем, Каракөз, Қоңыр қаз әндері айқын мысал
бола алады. Бұл әндерді орындауға кез келген әншінің дауысы жете бермейді.
Ол үшін кең тынысты, демі зор әнші болады деп халық тектен-тек
айтпағанындай, үлкен әншілік шеберлік және ол шеберлік халықтың қалаулысы
болуы үшін эстетикалық талғампаздық талап етіледі. Мәметтің әні, әншілік
шеберлігі Дәнешті таң қалдырып, әншілік өнерге деген үлкен қызығушылығын
тудырды.
Ән өнеріне біржола ынта қойып, қолына алғашында сырнай, кейін келе
домбыра ұстаған Дәнеш он бес жасында әнші-күйші, өнерпаздар ортасына етене
араласты. Бұл тұста ер көңілді, жомарт жүректі, ақ жарқын, ашық мінезді,
той-думанның сәні Мәмет әншінің ықпалы айырықша болды. Еңгезердей балуан
тұлғалы Мәмет көбіне жиын топ ортасында жыр-дастандар айтатын. Халықтың
және бұрынғы өткен әншілердің талай-талай әсем әндерінің балдай тамылжыған
әуенін бәз қалпында көкейінде сақтап, өзінің қоңыраудай күмбірлеген
қоңыржай даусымен мамырлата төгілтетін, ешбір қоспасыз, бабымен балбырата
айтқанда тыңдаушыларды үйіріп алатын. Асылы, әнді сүйсініп айта білу де
өнердің көзі сияқты. Өйткені, екінің бірі барылдап ән салуы мүмкін. Ал
шынайы ықыласпен, қырын-сырын ұғына орындалған ән тыңдаушыларын да елең
еткізіп, жетелеп әкетеді. Дәнеш, ең алдымен, әнді, содан кейін әнді
орындаушыны аялап, қадір-қасиетін танып білуіне, оған шынайы құрмет
көрсетуде Мәмет ақыннан әліппе оқығандай үйреніп, үлгі өнеге алған. Күн
шапағатындай жайма шуақ, теңіз толқынындай ширақ, лепті, еркелігі мол, назы
басым Қоңыр қаз, Жан ерке, үміт пен арманға толы, жүректі баурап,
сезімді тербейтін Қаракөз, Алма бел әндері Мәмет ақынның ұзақ жылдар
бойы өз кеудесінде сақтап жүріп, ақырында інісіндей болып бауырында өскен
өзі өмірінің соңғы күндеріне дейін ағалық ниетпен сыйлап, қадірлеп келген
өнерпаз бауыры Дәнеш әншіге беріп кеткен мұрасы іспетті. Айтушысы
табылмаған ән де жетімсірейді, елеусіз қалып ұмытылады. Ал Дәнеш сақтаған
халықтың бұл қасиетті мұрасы саф алтындай таза күйінде сәуледей құбылған
мөлдірлігімен халық өнерінің алтын қорына қосылды.
Т. Исабеков: Мәмет ақын кейбіреулер құсап, кеуде керіп, кердең
қағып кербезденіп отырмайды, бап таңдамайды, көп қолпаштауды да қаламайды.
Мақпал үн тыңдаушыны балбырата, маужыратып баурай алады ... Ол ел естімеген
қызықты қиссаларды қоңыр дауыспен сылқылдатып, Әсеттің Салиха-Сәмен
қиссасын сахнада спектакль көріп отырғандай етіп салатын. Қозы Көрпеш –
Баян сұлу, Қыз Жібек, Айман - Шолпан, Нүсіпжан дастандарын күндіз –
түні жаңылмастан салатын,- деп сипаттайды [94,-21б.].
Әншінің екінші ұстазы – Қадырихан әнші. Қадыриханмен алғаш
кездескендегі алған әсері туралы әнші былай деп толғанады: Қытайы, қазағы,
ұйғыры бар иін тірескен жұрт. Бәрінің ортасында қызыл шырайлы атжақты
келген, қара мұртты, шоқша сақалды кісі отыр.
Ол қолдан шабылған ақ домбырамен ән салып отыр екен. Әсет әндерін
мен сонда Қадырихан әншінің орындауында тыңдадым. Он беске келіп, оң-
солымды таныған кезім ғой, тыңдаған әндерден өнебойым шымырлап, ерекше бір
күйге түскендей болдым. Сонда Қысмет, Жайқоңыр әндері шырқалып еді.
Шіркін өнердің күші қандай? Адамдарды алаламайтын, діңге де, тілге де
бөлмейтін, шекара, шебіңнің өзін қара күшсіз, қиратпай, бұзбай, бүлдірмей
кіріп,төрге өтетін ән құдіреті – ай! Қадырихан әншіні қазақ тұрғай, ұйғыр,
қытайың ұйып тыңдап, табан аудармай, тылсым күйге енген. Бәрінің де әнге
құштарлығын жүзінен аңғардым[96,-12б.].
Дәнеш Қадыриханнан Әсеттің Қысмет, Жайқоңыр, Мақпал,
Ардақ тәрізді көптеген әндерін, жыр – термелерін үйренеді.
Бір жиын - тойда Қадырихан сөз алып: Шәкіртсіз ұстаз тұл деп
Абай айтқандай, Әсет ақын мына Мәмет екеумізді жанынан екі елі тастамай,
қыранның баласындай баулыды. Біз Әсеттің төл шәкіртіміз. Бұл күнде Әсеттің
әруағына сыйынып, әнін шырқап, Қиссаларын айтып, елге таратып жүрміз. ...
Шама келсе, Әсеттей шәкірт тәрбиелеп кетсек пе дейміз, құдай тағала
қоштаса,- деген екен. Дәнешті әншілік өнерге баулуы - сол тілегінің жүзеге
асқандығының айғағы.
Тағы бір ұстазы – Қайыпбек Байтасұлы. Бұл Іле өңіріне аты шыққан
нағыз күміс көмей, жезтаңдай әншінің өзі болған.
Дәнеш өмірінің соңғы жылдары әншілік сыныбын ашып, ұстаздық қызмет
етеді. Казіргі Дәнеш Рақышев атындағы мектеп – интернатта балаларға ән
салудың әдіс – тәсілдерін үйретеді. Шәкірттеріне: Менің ән салу тәсілімде
Қайыпбектің әсері молырақ,- деуші еді. Сол Қайыпбектің өзін көрместен, ең
әуелі әнін естиді. Бір күні таңертең есік алдында отырғанбыз, бір керемет
дауыс шықты. Қайдан шыққан дауыс деп құлақ түре қалдық. Әмітахун дегеннің
қоңсылас ауылында бір топ үй отырған, сол жерде шырқалып жатқан ән болды.
Аяңдап, сол ауылға бардық. Барсақ – далаға үлкен текемет жайылған,
дастарқанның басында алқа – қотан адам. Сәлем беріп, ортасына біз де
отырдық.
Жаңағы анадайдан естілген дауыс шынымен мына отырған бәкене
бойлы ғана кісінің салған әні ме? деген дүдамалмен айнала отырғандарды бір
шолып шықтым.
Бұл отырған Қайыпбек Байтасұлы деген әнші екен. Үзіліп қалған ән
қайта жалғасты. Құдай сақтасын, мұндай қуатты дауысты естіп көрмеген кезім
еді. Ән салғанда тамағы бақаның мойнындай ісініп кетеді екен. Шәпибай,
Қызылбидай әндері қуатты дауысқа кезігіп құлпырып, құтырып кеткендей
көрінді. Бір уақытта Шегенің әні шырқалды. Керемет!
Қайып әнші де әншінің білімдары болып шықты. Ал жомарттығында шек
жоқ, астындағы атын бере салады. Мінезі ақжарқын, ел жұрттың көңілін жықпай
ән сала беретін ақкөңілдігін айтсаңшы. Сол кездердегі әншілердің түнді
таңға ұрып ән салып беретіндігін қазіргі кәсіби ән сауатымен өлшесек
ондаған академиялық коцерттерді камтиды екен [96,-20 б.].
Дәнештің Әсет әндерін салғанына сүйсінген Мәмет Ей, Реке, жақсы
сөз - жарым ырыс дегендей, сүйіншіңді сала бер ортаға. Балаң тұнып тұрған
әнші екен. Әсеттің өзі дерсің, мына Дәнеш ән ырғақтарын тура сол кісіше
келтіріп айтты. Ал біз Әсетпен қаншама бірге жүрсек те, оның әнін дәл
мынадай айтып көргеніміз жоқ. Дәнештің дауысында табиғат берген, ешкімге
ұқсамаған үн бар екендігі байқалады. Құдай бұйырса, Әсеттің шәкірті біз
болсақ, біздің шәкіртіміз сен боласың. Жұлдызың жансын, Дәнеш інім, - деп
дуалы батасын берген [94,-17б.].
Дәнеш шын мәнінде Әсет мектебінде тәрбиеленген әнші. Әсеттің өзін
көрмесе де, оның әндерінің рухын түсініп салатын, идеясын таза сақтап
айтатын оның ең талантты шәкірті болды. Дәнеш Әсеттің әндерін түгел дерлік
Мәмет Бабасов, Үстеміров Байбазар деген әншілерден, ал олар Әсеттің қасында
жүріп көп жылдар атқосшысы әрі шәкірті болған Қадырихан әншіден үйренеді,
әндердің өзін ғана емес, шығу тарихын да Дәнеш сол кісілерден естіген.
Ұстаздық пен шәкірттік дегенді кейде біздер сыңаржақ түсініп
қалатын сияқтымыз, көбінесе сыртқы ұқсастықтарына қарап ажыратамыз.
Біздіңше, әншінің шәкірті тек дауыс ұқсастығымен ғана ерекшеленбейді, басты
нәрсе – ұстаздың өнердегі бастамасын, принципін ілгері дамыту. Шәкірттік
ұстазының әнін сол қалпында ұқсатып айтумен ғана шектелмейді. Бұл орайда,
Дәнеш - Әсеттің игі бастамасын жалғастырушы, халыққа жеткізуші.
Әсетті зерттеуші адам Дәнешті аттап кете алмайды. Дәнештің
орындауындағы Әсет әндері өз алдына, сол әндердің сөздері өз алдына ерекше
қымбат дүниелер. Екеуі екі төбе. Ал, Дәнешті зерттеу, Әсеттің де ашылмаған
құпия сырларына үңілуге көмектесері хақ.
Дәнеш Құлжадағы Білім жұрты деген мектепте оқуын жалғастырады.
Ол сол мектепте мұғалімдік қызмет атқарған Шимпанзалық суан, оның ішінде
ақша руынан шыққан Рамазан Оспанұлының үйінде тұрады. Рамазан Рақышты
туысым, ағайыным деп іш тартатын. Сондықтан Дәнешті інісі ретінде,
үйіне жатқызып, жақсы оқуына көмектесіп қамқорлығына алған. Рамазан да
өнерпаз болатын, ол мектептің мүдірі Нұрахмет Наймантайұлымен бірге
домбыра, гармоньмен ән салып, қиссаларды жатқа айтатындықтарымен ел көзіне
түскен өнерлі ұстаздар еді. Олар сабақтан соң Дәнешті қастарына ертіп алып,
ауыл – ауылды қыдырып аралайды. Өздері халыққа өнер көрсетіп, бала Дәнешке
Ардақ, Қаракөз әндерін салдыратын. Сол жылдары Дәнеш сырттай атына
қанық болған елге танымал Жиренқожа деген әншіні көріп, тыңдайды. Ол Екі
жирен, Сарыарқа, Нақ - нақ сияқты халық әндерін тамылжыта салатын.
Осындай жүздесулер Дәнештің ән салу шеберлігінің шыңдалуына, көркемдік
талғампаздығының қалыптасуына әсерін тигізбей қойған жоқ. Бірде Жиренқожа
Дәнештің сыбызғыдай сызылтып, жүректі шымырлата салған Әсет әндерін тыңдай
отырып, таң қалысын былайша жеткізеді: Ой, жарайсың, балам, мен Әсетті өз
көзіммен көріп, әнін тыңдаған жанмын. Ойпырмай - ә! Өзің Әсеттің аузынан
түсіп қалғандай екенсің. Әніңді тыңдап Әсеттің өзін тыңдағандай күй кештім.
Тіфә, тіфә! Тіл - көзден аулақ бол. Болар бала боғынан демекші, әнші
болайын деп тұрған бала екенсің. Тек тартынба, заулата бер! [94,-62 б.]
Дәнештің әншілік өнерге сүйіспеншілігі артып, кейіннен өзінің
даңқы шыққан Аңшының әнін алғаш айтып берген Байбазар Үстеміров болатын.
Байбазар аға, сіздің даусыңызды бірінші рет тыңдап тұрмын. Сіз тамаша әнші
екенсіз ғой, жұртты бірден таң қалдырдыңыз. Сіз айтқан Аңшының әні кімнің
әні екендігін айтпайсыз ба?, - деп өтінген еді. Байбазар да Дәнешті
тыңдап: Әй, Дәнеш – ау! Сен ақын ғана емес, тамаша әнші екенсің ғой. Мына
дауысыңмен ауылда жүрсең, азып – тозып кетесің. Сен кешікпей Құлжаға кел.
Аймақ орталығында көркем өнерпаздар үйірмесі құрылғалы жатыр. Ауыл –
ауылдан әнші, ақын, күйшілерді жинастыруда. Сені тізімге жаздырып қоямын,-
деп ағалық қамқорлық көрсетіп, үлкен өнер жолының есігін ашқан болатын.
Аңшының әнін алғаш үйреткен де, ұстазыдай болған да сол Байбазар. Бұл
әнді орындағанда ол сахнада отырғандай оң мен солға алма кезек қарап,
тербеле шырқады. Сосын мәтінін жаздырып берді де, сол бойынша баяу айта
бастады. Ара – арасында: Мына жерінде асқақтата айт, мына жеріне келгенде
құбылта, желдірте шырқа.Елді өзіңе баурап алатындай етіп орында, - деп,
домбыраны қаға отырып үйреткен - ді. Сөйтіп, Дәнештің әншілігін алғаш
республикаға танытқан да осы ән. Бұл әнді Рақышев айырықша сезіммен, ыстық
ықыласпен орындайды. Әуезді мақпал үні осы әнді орындағанда айырықша
құбылады, - деп Б.Нұржекеев тамсанғандай, Дәнеш өнерінің ең тамаша биігін,
әншілік шеберлігінің заңғар шыңын дәлелдейтін Байбазар есімімен байланысты
осы ән Дәнеш Рақышевтың шығармашылық жолындағы бір белгі іспеттес [76].
Дәнештің әншілік дыбыс қалыптастыруы Манарбек әншінің мәнеріне
келеді. Үні әсем қоңыр, кең тынысты, сұлу ырғақтылығының үндестігін
Қ.Толыбаев сипаттаған болатын [95,-46б.]. Дәнеш өз ұстаздары Қадырихан,
Мәмет, Қайыпбектермен қатар, сырттан болса да, Манарбекті өзіне ұстаз
санаған. Дәнеш өзі де Манарбекті өзге әншілерден бөлектеп, аса қадір
тұтатын. Сырттай болса да ән өнерінде қайталанбас әншілік шеберлігін
меңгеруге тырысып, оны бағалап, ұстаз санаған.
Қазақстандағы әншілік, сазгерлік өнердің дамуына Дәнеш Рақышевтың
да қосқан үлесі зор. Белгілі жазушы Қ.Жұмаділов атап өткендей: Қазақтың ән
әлемінде Дәнештің алатын орны ерекше. Ол өнерге өзіндік өмірбаянымен, басқа
ешкімге ұқсамас өз мәнерімен келді. Ұлы Әсеттің ұмыт болуға айналған мол
мұрасының қайта жаңғыруы Дәнеш есімімен тікелей байланысты. Ол жалғыз Әсет
қана емес, Қазақстанда адамдар жадынан өшіріліп, тек қытай қазақтарында
сақталып қалған небір асылымызды теріп әкеліп, халықпен қайта қауыштырды
[97].
Дәнеш ән салуға өте талғампаз еді. Солардың ішінен өзінің даусына
лайықтысын ғана таңдап, талғап айтатын. Ән күтірлетіп шайнап беретін
өгіздің жемі емес - дейтін. Әнді қалап орындаудың жайын айтып: Өзіңнің
шамаңды білуің керек. Әннің халыққа ұнайтын жолын таңда. Әнің халыққа
жақпаса – қадірің кетеді. Айқайлағанның бәрі ән емес. Ән адамның ішкі
сезімін оятып, жанын балқытуы шарт. Өзім дауысыма, мәнеріме келмейтін әнге
жоламаймын [96,-67 б.].
Дәнеш мәнері бөлекше, ешкімге ұқсамайтын. Оның есімін, өнерін
молынан зерттеуші Қ.Толыбаев айтқандай: ... кез келген әнді орындаймын
деп, көкірек қағып, күпірлік етпейтін. Сылқым, ойнақы, ерке, назды әндерге
тер төгетін.[95,-39б.]
Қ.Толыбаев: Дәнештің әншілік қасиетіндегі бір байқағаным, ол
зорланбайды, орынсыз айқайға аяқ баспайды. Кеңірдекті көпсітіп булықпайды,
бұлқанбайды да жұлқынбайды. Аяқты кең тастап, көсіле шапқан шын жүйріктей
алқынбай шырқайды [95,-44б.].
Дәнеш өзінің шәкірті Жақсылық Мырқаевқа: Әннің мазмұнына көңіл
бөлу керек, домбыраға қатты қол соқпа, жәй сүйемел ретінде жебелеп отыру
керек. Сөзін анық айт, демді дұрыс ал, Әнмен байланыстыра білу қажет.
Тыңдаушыға әдемі әннің иірімдерін асықпай жеткізесің сонда, - деп ақыл –
кеңес берген. Қандай әнші болмасын әдемі жеңіл әндерді үйреніп, дауысын
орнықтырып, қыр – сырын білгеннен кейін биік, жоғары айтылатын әндерге
ауысуға болады. Өнердің қиыншылығы да, қызығы да көп, төзімділік пен
жауапкершілікті талап етеді. Өзіңнің алғырлығың, ізденісің, еске сақтау
қабілетің болуы шарт. Қай жұмыстың да басты жауы – жалқаулық.
Кейде әншілік жолды жеңіл түсініп, қиыншылығына төзбей тастап
кететіндер қаншама? Енді әніңді қайталап пысықтай берейік.
... Сондықтан оншақты әніңді жақсы, көңілден шығатындай етіп дайындағын.
Сені әнші деп халық қабылдайды. Өнерде кешірім болмайды [86].
Ж.Мырқаев алғаш сахнаға шыққанда: Жүрексінбе, еркін, жеке
жүргендей еш нәрсеге көңіл бөлме, - деп жанашырлық жасап, дем берген.
С. Бақбергенов: Сол бір нақышты, әдемі әндердің ішінен Дәнештің дауысын
жаза баспай, ажыратуға болады. Оның даусы ерекше сәнді, кейде жұмсақ, кейде
жылы, кейде өр болып келеді. Домбырасын баптауы, күмбірлете қағуы қандай
әсем, сұлу десеңші [86].
Дәнеш халық ішінен шыққан тума талант, дария дарын, өзі де ән
шығарады, жүзге тарта әні бар. Бұл әндер халықтық сарынымен, өзіндік
әуенімен, жібек жұмсақ ырғағымен ерекшеленіп тұрады. Ешбір сарынға
ұқсамайтын, таза қалпымен назар аудартады. Саздылығымен көпшілік көкейінен
орын тауып келеді. Туған ел, Саясында алманың, Балжан – ай!, Соға
кет, Жетісу, Мақтанышты елім бар, Наурыз тойы, Алыстағы бауырлар
секілді әндері кең тарап, қанат жайды. Сөйтіп, Дәнеш қазақ ән өнері әлеміне
әсем дауысты жаңа әндерімен үлес қосты.
Әнді жанымен ұққан Дәнеш Рақышев – халқымыздың әншілік өнерінің
дамуына, әндерінің орындаушылық шеберлігінің шыңдалуына талмай үлес қосқан
тума дарын иесі.
Дәнештің гауһардай сәуле шашқан бір қыры – сазгерлігі. Оның
әндеріндегі көкіректің сыры, құштарлығы, құмарлығы, ынтызары, құлай
беріліп, көзсіз сүюі бәрі – бәрі әр түрлі хал, әрқилы көңіл дітімен
беріледі.
Дәнеш Рақышев ел ішінде көп жүріп, халық әндерін көп тыңдағандықтан ба,
әлде Әсеттің шәкірттері Қадырихан, Мәмет арқылы Әсеттің әнді қалай
шығарғандығы жайлы әңгімені көкейіне түйгендіктен бе, тамаша әншілігімен
қоса өзі де жанынан ән шығарып, сазгерлікке батыл қадам жасайды. Өлеңін де,
әнін де өзі шығарған алғашқы әндерінің бірі Сәулем–ай болатын. Оны алғаш
тыңдаған Іле газетінің редакторының орынбасары Әуелхан Төреханұлы мен
Тоқбай Исабек Теңізбайтегі Ой, Дәке–ау! Бұл ән болғанда қандай ән
десеңізші! Халықтық сарында шығыпты, - деп баға берген еді.
Дәнештің сазгерлігі туралы Б.Нұржекеев былайша әділ баға береді:
Дәнештің сазгерлігі де көп сыр аңғартады. Оның әндерінен құрау – жамауды,
еліктеуді аңғармайсыз, бәрі де тұтас мінезді, үйлесімді ежелден үзілмей
келе жатқан халық дәстүріндегі шығармалар. Кеңес жерінде туып, одан отыз
жылдан кейін сол туған жерімен қайта қауышқанында әншінің алғаш шығарған
әнінің бірі туған жер туралы болуы да заңды сияқты. Оның осы Жетісу атты
әнінен (өлеңі Т. Исабековтікі) туған жерге деген сағыныш та, мақтаныш та
қатар сезіледі. Саясында алманың әні де оның алғашқы туындыланының бірі
(өлеңі Т.Толыбаевтікі), әнші мұнда да туған жердің табиғатына тәнті
болғандай әсер қалдырады, әннің әуезінде сәбилік еркелік, биязы нәзіктік
басым. Дәнештің жұртшылық ықыласына айрықша бөленген, көптеген әнші
репертуарынан орын алған туындысының бірі – ақын Рахметолла Нұрпейсровтің
сөзіне жазылған Соға кет әні . Сірә, оның сыры әннің әуені мен сөзіндегі
халықтық колориттің ерекше кабысуында болса керек ... [76].
Дәнеш Рақышевтың әнші–сазгер ретінде қалыптасуына оның
табиғатынан еңбекқорлығы, өз бетімен ізденгіштігі ықпалын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz