Ақынның шығармашылық өмірбаяны
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 САПАРҒАЛИ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ДӘСТҮР ЖӘНЕ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ЭПИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ҚАҺАРМАНДЫҚ САРЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
4 САПАРҒАЛИ АЙТЫСТАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
2 САПАРҒАЛИ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ДӘСТҮР ЖӘНЕ ДАРАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
3 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ЭПИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ҚАҺАРМАНДЫҚ САРЫН ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
4 САПАРҒАЛИ АЙТЫСТАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...102
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 127
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 131
Тақырыптың өзектілігі. Қоғам өміріндегі ұлы өзгерістер ұлттық тарихи-мәдени, көркемдік-эстетикалық құндылықтарымызды аса маңызды мәселе ретінде жан-жақты зерттелуіне толық жол ашты. Саяси-әлеуметтік, экономикалық, халықаралық салада да оң өзгерістер болып жатқанын, Тәуелсіз Қазақстан Республикасының дербес жол таңдағанын әлемдік қауымдастық біліп, танып отырғаны бүгінде жаңалық емес, ақиқат. Қазақ жұрты өзінің рухани-мәдени құндылықтарын түгендеп, генетикалық мәйегіне зер салып, нағыз ұлттық көркемдік-эстетикалық байлықтарын жүйелі түрде зерттеп, жаңа бағытқа бет алғаны, өзгесін айтпағанда, гуманитарлық ғылымдардың барлық саласында байқала бастады. Тіпті Еуропа, Америка Құрама Штаты, Шығыс мемлекеттерінен зерттеуші-ғалымдар келіп қазақ фольклорын, қазіргі әдеби даму процесін зейін қоя зерттей бастауы мемлекеттің саяси-экономикалық қана емес, рухани-мәдени құндылықтарының көркемдік-эстетикалық, танымдық-философиялық қуатын байқатса керек.
Отандық гуманитарлық ғылымда, соның ішінде әдебиеттану ғылымында да, оң өзгеріс, соны серпіліс бар. Басқасын айтпағанда қазақ мәдениетінің көркемдік және ғылыми арналы бағытының негізін қалаған алыптар тобы – Шәкәрім, Ахмет, Әлихан, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып сынды ірі тұлғалардың есімі мен шығармаларының ақталып халқымен қайта қауышуы, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шыпырашты Наурызбай, тағы басқа бірқатар батырларымыз бен би-жырауларымыздың “ақтаңдақтар” әлемінен ортамызға оралуы көптеген әдеби-мәдени ескерткіштердің, тарихи құжаттардың жан-жақты зерттелуіне, жарық көруіне жол ашты. Осының нәтижесінде ұлттық әдебиеттану ғылымында қазақ сөз өнерінің ірі тұлғаларының шығармаларын бүтін бірлікте, үзіп-жұлмай тұтастай қарастыруға мүмкіндік туды.
Академик Серік Қирабаев өзінің “Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет” атты еңбегінде: “Өмір бойы сыртқы елдердің шабуылы мен отаршылдығына қарсы күрескен халықтың әдебиетінде тәуелсіздік, бірлік идеясы ұлттық идея болғанын еске алуға болады. Ұлт әдебиетіндегі осы идеяның жаңғырып, жаңаша естілуі бүгінгі әдебиеттік көзқарас пен дәстүрдің жаңа байланысын зерттеуге жол ашады. Осы ұлттық дәстүрді қолдап, елдің тәуелсіздігін ту еткен азаматтардың, ақын-жазушыларымыздың көпшілігі кеңес заманында ұлтшыл ретінде қуғындалып, жойылып кеткені белгілі. Солардың шығармашылық жолын терең зерттеп, ой-пікірлерін, көркем образдарын бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерімен үндестіру қажет” [1, 6 б.], – деп жазғаны әр кезең әдебиеті өкілдерінің қай-қайсысына да қатысы бар екендігін аңғартады.
Ұлт мәдениетінің ғасырлар бойы желісін үзбей дамып келе жатқан арналы бір саласы халық поэзиясы, тіпті халық ақындарының шығармашылығы екені, оны жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу ісі бүгінгі әдебиеттану ғылымының сұраныстарының бірі екені дау тудырмасы анық. Дегенмен бұдан ұлттық фольклордың, қазақтың халық ақындарының өмірі мен шығармашылығы бүгінгі таңға дейін зерттелмеді деген ұғым қалыптаспаса керек. Керісінше бұрын жасалған ғылыми жетістіктерімізді бағалай келе алдымызда ұлттық рух, ұлттық мінез және халық менталитеті өресінде терең зерттеу мәселесі тұрғанын айтуымыз қажет.
Отандық гуманитарлық ғылымда, соның ішінде әдебиеттану ғылымында да, оң өзгеріс, соны серпіліс бар. Басқасын айтпағанда қазақ мәдениетінің көркемдік және ғылыми арналы бағытының негізін қалаған алыптар тобы – Шәкәрім, Ахмет, Әлихан, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып сынды ірі тұлғалардың есімі мен шығармаларының ақталып халқымен қайта қауышуы, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шыпырашты Наурызбай, тағы басқа бірқатар батырларымыз бен би-жырауларымыздың “ақтаңдақтар” әлемінен ортамызға оралуы көптеген әдеби-мәдени ескерткіштердің, тарихи құжаттардың жан-жақты зерттелуіне, жарық көруіне жол ашты. Осының нәтижесінде ұлттық әдебиеттану ғылымында қазақ сөз өнерінің ірі тұлғаларының шығармаларын бүтін бірлікте, үзіп-жұлмай тұтастай қарастыруға мүмкіндік туды.
Академик Серік Қирабаев өзінің “Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет” атты еңбегінде: “Өмір бойы сыртқы елдердің шабуылы мен отаршылдығына қарсы күрескен халықтың әдебиетінде тәуелсіздік, бірлік идеясы ұлттық идея болғанын еске алуға болады. Ұлт әдебиетіндегі осы идеяның жаңғырып, жаңаша естілуі бүгінгі әдебиеттік көзқарас пен дәстүрдің жаңа байланысын зерттеуге жол ашады. Осы ұлттық дәстүрді қолдап, елдің тәуелсіздігін ту еткен азаматтардың, ақын-жазушыларымыздың көпшілігі кеңес заманында ұлтшыл ретінде қуғындалып, жойылып кеткені белгілі. Солардың шығармашылық жолын терең зерттеп, ой-пікірлерін, көркем образдарын бүгінгі күннің көкейкесті мәселелерімен үндестіру қажет” [1, 6 б.], – деп жазғаны әр кезең әдебиеті өкілдерінің қай-қайсысына да қатысы бар екендігін аңғартады.
Ұлт мәдениетінің ғасырлар бойы желісін үзбей дамып келе жатқан арналы бір саласы халық поэзиясы, тіпті халық ақындарының шығармашылығы екені, оны жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу ісі бүгінгі әдебиеттану ғылымының сұраныстарының бірі екені дау тудырмасы анық. Дегенмен бұдан ұлттық фольклордың, қазақтың халық ақындарының өмірі мен шығармашылығы бүгінгі таңға дейін зерттелмеді деген ұғым қалыптаспаса керек. Керісінше бұрын жасалған ғылыми жетістіктерімізді бағалай келе алдымызда ұлттық рух, ұлттық мінез және халық менталитеті өресінде терең зерттеу мәселесі тұрғанын айтуымыз қажет.
1 Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. – Алматы: Ғылым, 2001. – 448 б.
2 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т. 1, ІІ кітап. – Алматы: Ғылым академиясы баспасы, 1964. – 696 б.
3 Еспенбетов А. Мәдени мұра қазіргі ғылым контексінде. – Семей: Полиграфия, 2005. – 615 б.
4 Мұхамедханов Қ. Халық ақыны Сапарғали Әлімбетов. //Семей таңы, 1968. – 31 желтоқсан.
5 Алтынбаев Қ. Туған жерден шабыт алған. //Молшылық үшін, 1988. – 13 тамыз.
6 Ерменбаев Т. Отты жыры халықтың жүрегінде. //Семей таңы, 1988. – 5 тамыз.
7 Ерменбаев Т. Сапарғали ақын. //Молшылық үшін, 1988. – 25 ақпан.
8 Зүкенов М. Ақын өмірінің бір сәттері. //Молшылық үшін, 1988. – 4 қазан.
9 Серікбаев Н. Төгемін сөз маржанын суылдатып. //Дидар, 1998. – 7 тамыз.
10 Әуелбеков Ж. Сапарғали ойыма оралғанда. // Рауан, 1991. – 26 наурыз.
11 Әлімбетов С. Өлеңдер мен поэмалар. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – Н.Исмағұлов). – Алматы: Көркембаспа, 1962. – 204 б.
12 Бес тұғыр. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Сәрсеке). – Семей: Тенгри, 2000. – 187 б.
13 Әлімбетов С. Өлең гүл. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Иманжапар). – Семей: Тенгри, 2003. – 116 б.
14 Әлімбетов С. Жырмұра. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Иманжапар). – Семей: Тенгри, 2004. – 160 б.
15 Жансүгіров І. Ащы сөз. //Социалды Қазақстан, 1936. – 18 қыркүйек.
16 Пушкин А.Таңдамалы шығармалар жинағы. 3 томдық (редакторлар: Сейфуллин С., Әуезов М., Мұқанов С., Мүсірепов Ғ.), Т. 2. – Алматы: КМКӘБ, 1937. – 350 б.
17 Исмаилов Е. Ақындар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1956. – 340 б.
18 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 557 б.
19 Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, публ. мақалалар және әдеби зерттеу. (Құрастырып, алғы сөзін жазған Р. Нұрғали). – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
20 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 426 б.
21 Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. – Алматы: Жазушы, 1984. – 286 б.
22 Қабдолов З. Жебе. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
23 Бердібай Р. Кәусәр бұлақ.. – Алматы: Жазушы, 1989. – 360 б.
24 Каскабасов С. Казахская несказочная проза. – Алматы: Наука, 1990. – 240 б.
25 Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы: Жазушы, 1976. – 300 б.
26 Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы: Жазушы, 1982. – 224 б.
27 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
28 Нұрғали Р. Күретамар. – Алматы: Жазушы, 1993. – 236 б.
29 Еспенбетов А. Уақыт өрнегі. – Алматы: Інжу-маржан, 2005. – 515 б.
30 Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. –
128 б.
31 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. – 352 б.
32 Тебегенов Т. Ақындық поэзиядағы фольклор мен әдебиет дәстүрі. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның Авторефераты /қолжазба құқында/ – Алматы: 2002. – 66 б.
33 Л. ММА. (М.О.Әуезовтің әдеби мемориалды мұражайы). 202 бума, 1 б.
34 Дүйсенов М., Сейдеханов К., Негимов С. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б.
35 Сыдықов Т. Толғандырар тағдырлар. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 139 б.
36 Төреқұлов Н. Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 168 б.
37 Рахымжанов Т. Эпикалық дәстүр және халық ақындары творчествосы. //Кітапта: Дәстүр және жаңашылдық. – Алматы: Абай атындағы Қазақ пед. инст., 1984. – 82 б.
38 Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығы. – Семей: СМПИ, – 27 бума.
39 ҚРҰҒА ОҒКҚ. – 285 бума, №3.
40 Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ерлік пен еңбек дастаны. – Алматы: Мектеп, 1984. – 192 б.
41 Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар. Таңдамалы, Т. 1. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 472 б.
42 Көбдіков Т. Өлеңдері. – Алматы: ҚМКӘБ. 1955, –240 б.
43 Түкісов У. Ұлағат. – Семей: Семей печать. 2001. – 200 б.
44 Қабдолов З. Лирика сипаты: Сылдырап өңкей келісім. //Кітапта: Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
45 Ахметов З. Лирика. //Кітапта: Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырушылар: З.Ахметов., Т.Шаңбай) Үшінші басылым – Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. – 398 б.
46 Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. Алтыншы кітап. – Алматы: Жазушы, 1978. – 304 б.
47 Исмағұлов Н. Сапарғали Әлімбетов. //Кітапта: Сапарғали Әлімбетов. Өлеңдер мен поэмалар – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 204 б.
48 Федотов О. Жанрово-видовое деление лирики. //В книге: Федотов О.И. Основы теории литературы, Т. 2. – Москва: Владос, 2003. – 240 с.
49 Әуезов М. Әр жылдар ойлар. Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 555 б.
50 Белинский В. Сборник соч.: в 3 т. Т. 2. – Москва: Наука, – 466 с.
51 Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966. – 348 бет.
52 Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997. – 504 бет.
53 Нысанбаев Ә. Беташар. //Кітапта: Түркістан. Халықаралық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2000. – 656 б.
54 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. – Алматы: Білім, 2000. – 291 б.
55 Әуезов М. Абайдың лирикасы. //Кітапта: Әуезов М. 20 томдық шығ. – Алматы: Жазушы, Т. 20. 1985. – 496 б.
56 Ахметов З. Казахское стихосложение. – Алматы: Наука, 1964. – 460 с.
57 Әбдіғазиев Б. Шәкәрімнің лирикалық шығармалары. – Алматы: Респ. баспа каб., 1994. – 72 б.
58 Нарымбетов Ә. Қалижан Бекхожин творчествосы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 176 б.
59 Жабаев Ж. 2 т. шығармалар жинағы. Т. 2. – Алматы: Жазушы, 1982. – 440 б.
60 Тұрысбекова Ж. Төлеу Көбдіковтің әдеби мұрасы. – Алматы: Альянс, 2003. – 148 б.
61 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек: Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
62 Шаңбай Т. Арнау өлең. //Кітапта: Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 720 б.
63 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1970. – 544 б.
64 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 443 б.
65 Жамбыл Ж. Шығармалар жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1946. – 208 б.
66 Сейдеханов К. Қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1974. – 310 б.
67 Құлағың сал әлеумет. //Екпінді (Қазіргі Семей таңы), 1941. – № 97
68 Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 т. 1 кітап. – Алматы: Ғылым, 1967. – 643 б.
69 Қирабаев С. Революция және әдебиет. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1977. – 376 б.
70 Баймұратов Н. Қазына. – Алматы: Жазушы, 1982. – 240 б.
71 Ісләмжанұлы К. Өлеңге оранған отбасы. //Кітапта: Тал бесіктен жер бесікке дейін. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
72 Сейдеханов К. Қазақтың қазіргі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 313 б.
73 Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы көркемдік кепіл. – Алматы: Жазушы, 1989. – 183 б.
74 Борев Ю. Героическая поэма. //В книге: Борев Ю. Эстетика. Теория литературы: Энциклопедический словарь терминов. //Ю.Б.Борев. – Москва: Издательство Астрель, 2003. – 575 стр.
75 Алтынбаев Қ., Жұмаханов Е. Ақсуат. – Алматы: Ер Дәулет, 1998. – 288 б.
76 Қазақ балуандары. – Алматы: Ер Дәулет, 1996. – 580 б.
77 Байзақов И. Таңдамалы. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1983. – 232 б.
78 Байғанин Н. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 397б.
79 Дербісалин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы: Ғылым, 1976. – 204 б.
80 Тарихи жырлар. Көптомдық. Т. 1. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
81 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
82 Өміралиев Қ. Оғуз қаған эпосының тілі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 280 б.
83 Жансүгіров І. Поэмалар. Т. 2. – Алматы: Жазушы, 1987. – 344 б.
84 Марғұлан Ә. //Социалистік Қазақстан, 1980. – 23 наурыз.
85 Мөдиұлы Б. Қамшыгер. – Семей: Полиграфия, 2001. – 340 б.
86 Сыдықов Т. Ғасырлардың кәусар бұлағы. – Алматы: Қазақстан, 1980.– 213 б.
87 Батырлар жыры. І том. – Алматы: Жазушы, 1963. – 540 б.
88 Құнанбаев А. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 319 б.
89 Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы: Дәуір, 1994. – 446 б.
90 Ақтайлақ би. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – С. Қорабай), Алматы: Журналист, 1991. – 115 б.
91 Нарымбетов Ә. Қазақ совет поэмасы. – Алматы: Ғылым, 1977. – 240 б.
92 Нұрмағамбетова О. Нұрпейіс Байғанин. //Кітапта: Байғанин Н. Таңдамалы шығармалар (Құрастырып, алғы сөзін жазған О. Нұрмағамбетова). – Алматы: Жазушы, 1991. – 400 б.
93 Әуезов М. (ҚӘТ, Т. 2. 2 кіт., 1961. – 448б.)
94 Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. – Алматы: Жазушы, 1980. – 312 б.
95 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. Т. 3. – Алматы: Дәуір, 1995. – 320 б.
96 Ердембеков Б. Әріп ақын. – Алматы: Ғылым, 2001. – 184 б.
97 Ысмайылов Е. Пушкин қазақ халқының әдебиетінде //Социалды Қазақстан. 1936, – 17 мамыр.
98 Әуезов М. Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы. //Социалды Қазақстан. 1936, – 22 қаңтар.
99 Пушкин А.С. Таңдамалы. 3 т., Т. 2. – Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1937. – 360 б.
100 Найманбаев Ә. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 304 б.
101 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
102 Мұқанов С. Айтыстар туралы. //Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Айтыс. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1988. – 288 б.
103 Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 308 б.
104 Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті – Алматы: Мектеп, 1974. – 215 б.
105 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
106 Базарбаев М. Көрікті ойдан көркем сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 367 б.
107 Қасқабасов С. Жырау, жыршы, әрі ақын //Жамбыл туралы сөз: Баяндамалар мен мақалалар жинағы. – Алматы. – 1996. – 116-140 б.
108 Бердібаев Р. Айтыс өнері. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1983. – 248 б.
109 Негимов С. Халық өлеңінің ұйқасы мен ырғағы. //Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1975. – 270 б.
110 Жармұхамедов М. Айтыс. – Алматы: Ғылым, 1990. – 52 б.
111 Егізбай Қ. Сапарғалы жайлы ойларым. – Семей. СМПИ. Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығы, 2005. 27 бума.
112 ҚРҰҒА ОҒКҚ – 268, 285 бума. № 1-3.
113 Жолдасбеков М. Қазіргі айтыс. Т.1. //Кітапта: Алғысөз. М. Жолдасбеков. – Астана: Күлтегін, 2004. – 312 б.
114 Сапарғали мен Есенсарының айтысы. Халық ақындарының облыстық айтысы. //Екпінді, 1945. – 16 наурыз.
115 Асыл сөз, тасқынды жыр жеңіс үшін. //Социалистік Қазақстан, 1943. – 12 желтоқсан, № 25.
116 Мұхамедханов Қ. Жамбыл мерекесі. //Екпінді, 1946. – 21 сәуір.
117 Сыздықов Ж. Ақындар айтысы. //Социалистік Қазақстан, 1946. – 5 маусым.
118 Иванов С. Отпечаток перстия. – Москва: Наука, 1974. – 480 стр.
119 ҚРҰҒА ОҒКҚ – 244 бума. №1, 2.
2 Қазақ әдебиетінің тарихы. Т. 1, ІІ кітап. – Алматы: Ғылым академиясы баспасы, 1964. – 696 б.
3 Еспенбетов А. Мәдени мұра қазіргі ғылым контексінде. – Семей: Полиграфия, 2005. – 615 б.
4 Мұхамедханов Қ. Халық ақыны Сапарғали Әлімбетов. //Семей таңы, 1968. – 31 желтоқсан.
5 Алтынбаев Қ. Туған жерден шабыт алған. //Молшылық үшін, 1988. – 13 тамыз.
6 Ерменбаев Т. Отты жыры халықтың жүрегінде. //Семей таңы, 1988. – 5 тамыз.
7 Ерменбаев Т. Сапарғали ақын. //Молшылық үшін, 1988. – 25 ақпан.
8 Зүкенов М. Ақын өмірінің бір сәттері. //Молшылық үшін, 1988. – 4 қазан.
9 Серікбаев Н. Төгемін сөз маржанын суылдатып. //Дидар, 1998. – 7 тамыз.
10 Әуелбеков Ж. Сапарғали ойыма оралғанда. // Рауан, 1991. – 26 наурыз.
11 Әлімбетов С. Өлеңдер мен поэмалар. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – Н.Исмағұлов). – Алматы: Көркембаспа, 1962. – 204 б.
12 Бес тұғыр. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Сәрсеке). – Семей: Тенгри, 2000. – 187 б.
13 Әлімбетов С. Өлең гүл. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Иманжапар). – Семей: Тенгри, 2003. – 116 б.
14 Әлімбетов С. Жырмұра. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – М.Иманжапар). – Семей: Тенгри, 2004. – 160 б.
15 Жансүгіров І. Ащы сөз. //Социалды Қазақстан, 1936. – 18 қыркүйек.
16 Пушкин А.Таңдамалы шығармалар жинағы. 3 томдық (редакторлар: Сейфуллин С., Әуезов М., Мұқанов С., Мүсірепов Ғ.), Т. 2. – Алматы: КМКӘБ, 1937. – 350 б.
17 Исмаилов Е. Ақындар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1956. – 340 б.
18 Уәлиханов Ш. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1985. – 557 б.
19 Байтұрсынов А. Ақ жол. Өлеңдер мен тәржімелер, публ. мақалалар және әдеби зерттеу. (Құрастырып, алғы сөзін жазған Р. Нұрғали). – Алматы: Жалын, 1991. – 464 б.
20 Әуезов М. Уақыт және әдебиет. – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 426 б.
21 Кенжебаев Б. Жылдар жемісі. – Алматы: Жазушы, 1984. – 286 б.
22 Қабдолов З. Жебе. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
23 Бердібай Р. Кәусәр бұлақ.. – Алматы: Жазушы, 1989. – 360 б.
24 Каскабасов С. Казахская несказочная проза. – Алматы: Наука, 1990. – 240 б.
25 Қирабаев С. Әдебиет және дәуір талабы. – Алматы: Жазушы, 1976. – 300 б.
26 Кәкішев Т. Оңаша отау. – Алматы: Жазушы, 1982. – 224 б.
27 Негимов С. Өлең өрімі. – Алматы: Ғылым, 1980. – 136 б.
28 Нұрғали Р. Күретамар. – Алматы: Жазушы, 1993. – 236 б.
29 Еспенбетов А. Уақыт өрнегі. – Алматы: Інжу-маржан, 2005. – 515 б.
30 Әбдіғазиев Б. Асыл арна. – Алматы: Қазақ университеті, 1992. –
128 б.
31 Жолдасбеков М. Асыл арналар. – Алматы: Жазушы, 1990. – 352 б.
32 Тебегенов Т. Ақындық поэзиядағы фольклор мен әдебиет дәстүрі. Филология ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның Авторефераты /қолжазба құқында/ – Алматы: 2002. – 66 б.
33 Л. ММА. (М.О.Әуезовтің әдеби мемориалды мұражайы). 202 бума, 1 б.
34 Дүйсенов М., Сейдеханов К., Негимов С. Халық ақындары творчествосының көркемдік сипаты. – Алматы: Ғылым, 1982. – 192 б.
35 Сыдықов Т. Толғандырар тағдырлар. – Алматы: Қазақстан, 1977. – 139 б.
36 Төреқұлов Н. Қазақ Совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері. – Алматы: Ғылым, 1979. – 168 б.
37 Рахымжанов Т. Эпикалық дәстүр және халық ақындары творчествосы. //Кітапта: Дәстүр және жаңашылдық. – Алматы: Абай атындағы Қазақ пед. инст., 1984. – 82 б.
38 Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығы. – Семей: СМПИ, – 27 бума.
39 ҚРҰҒА ОҒКҚ. – 285 бума, №3.
40 Базарбаев М., Нарымбетов Ә. Ерлік пен еңбек дастаны. – Алматы: Мектеп, 1984. – 192 б.
41 Нұршайықов Ә. Махаббат қызық мол жылдар. Таңдамалы, Т. 1. – Алматы: Қазығұрт, 2005. – 472 б.
42 Көбдіков Т. Өлеңдері. – Алматы: ҚМКӘБ. 1955, –240 б.
43 Түкісов У. Ұлағат. – Семей: Семей печать. 2001. – 200 б.
44 Қабдолов З. Лирика сипаты: Сылдырап өңкей келісім. //Кітапта: Қабдолов З. Жебе. Әдеби толғаныстар мен талдаулар. – Алматы: Жазушы, 1977. – 380 б.
45 Ахметов З. Лирика. //Кітапта: Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. (Құрастырушылар: З.Ахметов., Т.Шаңбай) Үшінші басылым – Семей-Новосибирск: Талер-Пресс, 2006. – 398 б.
46 Уақыт және қаламгер. Әдеби сын. Алтыншы кітап. – Алматы: Жазушы, 1978. – 304 б.
47 Исмағұлов Н. Сапарғали Әлімбетов. //Кітапта: Сапарғали Әлімбетов. Өлеңдер мен поэмалар – Алматы: ҚМКӘБ, 1962. – 204 б.
48 Федотов О. Жанрово-видовое деление лирики. //В книге: Федотов О.И. Основы теории литературы, Т. 2. – Москва: Владос, 2003. – 240 с.
49 Әуезов М. Әр жылдар ойлар. Алматы: ҚМКӘБ, 1959. – 555 б.
50 Белинский В. Сборник соч.: в 3 т. Т. 2. – Москва: Наука, – 466 с.
51 Нұрқатов А. Абайдың ақындық дәстүрі. – Алматы: Жазушы, 1966. – 348 бет.
52 Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. – Алматы: Ғылым, 1997. – 504 бет.
53 Нысанбаев Ә. Беташар. //Кітапта: Түркістан. Халықаралық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2000. – 656 б.
54 Омарұлы Б. Зар заман поэзиясы. – Алматы: Білім, 2000. – 291 б.
55 Әуезов М. Абайдың лирикасы. //Кітапта: Әуезов М. 20 томдық шығ. – Алматы: Жазушы, Т. 20. 1985. – 496 б.
56 Ахметов З. Казахское стихосложение. – Алматы: Наука, 1964. – 460 с.
57 Әбдіғазиев Б. Шәкәрімнің лирикалық шығармалары. – Алматы: Респ. баспа каб., 1994. – 72 б.
58 Нарымбетов Ә. Қалижан Бекхожин творчествосы. – Алматы: Ғылым, 1983. – 176 б.
59 Жабаев Ж. 2 т. шығармалар жинағы. Т. 2. – Алматы: Жазушы, 1982. – 440 б.
60 Тұрысбекова Ж. Төлеу Көбдіковтің әдеби мұрасы. – Алматы: Альянс, 2003. – 148 б.
61 Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек: Эссе. Әдеби сын. Зерттеу. – Алматы: Жазушы, 1999. – 256 б.
62 Шаңбай Т. Арнау өлең. //Кітапта: Қазақстан. Ұлттық энциклопедия. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1998. – 720 б.
63 Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1970. – 544 б.
64 Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 443 б.
65 Жамбыл Ж. Шығармалар жинағы. – Алматы: ҚМКӘБ, 1946. – 208 б.
66 Сейдеханов К. Қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1974. – 310 б.
67 Құлағың сал әлеумет. //Екпінді (Қазіргі Семей таңы), 1941. – № 97
68 Қазақ әдебиетінің тарихы. 3 т. 1 кітап. – Алматы: Ғылым, 1967. – 643 б.
69 Қирабаев С. Революция және әдебиет. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1977. – 376 б.
70 Баймұратов Н. Қазына. – Алматы: Жазушы, 1982. – 240 б.
71 Ісләмжанұлы К. Өлеңге оранған отбасы. //Кітапта: Тал бесіктен жер бесікке дейін. – Алматы: Ана тілі, 1995. – 272 б.
72 Сейдеханов К. Қазақтың қазіргі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1973. – 313 б.
73 Нарымбетов Ә. Уақыт шындығы көркемдік кепіл. – Алматы: Жазушы, 1989. – 183 б.
74 Борев Ю. Героическая поэма. //В книге: Борев Ю. Эстетика. Теория литературы: Энциклопедический словарь терминов. //Ю.Б.Борев. – Москва: Издательство Астрель, 2003. – 575 стр.
75 Алтынбаев Қ., Жұмаханов Е. Ақсуат. – Алматы: Ер Дәулет, 1998. – 288 б.
76 Қазақ балуандары. – Алматы: Ер Дәулет, 1996. – 580 б.
77 Байзақов И. Таңдамалы. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1983. – 232 б.
78 Байғанин Н. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1991. – 397б.
79 Дербісалин Ә. Дәстүр мен жаңашылдық. – Алматы: Ғылым, 1976. – 204 б.
80 Тарихи жырлар. Көптомдық. Т. 1. – Алматы: Білім, 1995. – 288 б.
81 Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. – Алматы: Мектеп, 1973. – 212 б.
82 Өміралиев Қ. Оғуз қаған эпосының тілі. – Алматы: Ғылым, 1988. – 280 б.
83 Жансүгіров І. Поэмалар. Т. 2. – Алматы: Жазушы, 1987. – 344 б.
84 Марғұлан Ә. //Социалистік Қазақстан, 1980. – 23 наурыз.
85 Мөдиұлы Б. Қамшыгер. – Семей: Полиграфия, 2001. – 340 б.
86 Сыдықов Т. Ғасырлардың кәусар бұлағы. – Алматы: Қазақстан, 1980.– 213 б.
87 Батырлар жыры. І том. – Алматы: Жазушы, 1963. – 540 б.
88 Құнанбаев А. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1968. – 319 б.
89 Қазақстан тарихы. Очерктер. – Алматы: Дәуір, 1994. – 446 б.
90 Ақтайлақ би. (Құрастырып, алғы сөзін жазған – С. Қорабай), Алматы: Журналист, 1991. – 115 б.
91 Нарымбетов Ә. Қазақ совет поэмасы. – Алматы: Ғылым, 1977. – 240 б.
92 Нұрмағамбетова О. Нұрпейіс Байғанин. //Кітапта: Байғанин Н. Таңдамалы шығармалар (Құрастырып, алғы сөзін жазған О. Нұрмағамбетова). – Алматы: Жазушы, 1991. – 400 б.
93 Әуезов М. (ҚӘТ, Т. 2. 2 кіт., 1961. – 448б.)
94 Нұрқатов А. Жалғасқан дәстүр. – Алматы: Жазушы, 1980. – 312 б.
95 Мұхамедханұлы Қ. Абайдың ақын шәкірттері. Т. 3. – Алматы: Дәуір, 1995. – 320 б.
96 Ердембеков Б. Әріп ақын. – Алматы: Ғылым, 2001. – 184 б.
97 Ысмайылов Е. Пушкин қазақ халқының әдебиетінде //Социалды Қазақстан. 1936, – 17 мамыр.
98 Әуезов М. Пушкинді қазақшаға аудару тәжірибелері туралы. //Социалды Қазақстан. 1936, – 22 қаңтар.
99 Пушкин А.С. Таңдамалы. 3 т., Т. 2. – Алматы: Қазкөркемәдеббас, 1937. – 360 б.
100 Найманбаев Ә. Шығармалар. – Алматы: Жазушы, 1988. – 304 б.
101 Әуезов М. Әдебиет тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 240 б.
102 Мұқанов С. Айтыстар туралы. //Қазақ халық әдебиеті. Көп томдық. Айтыс. Т. 1. – Алматы: Жазушы, 1988. – 288 б.
103 Кенжебаев Б. Қазақ халқының ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары. – Алматы: ҚМКӘБ, 1958. – 308 б.
104 Ғабдуллин М. Халық ауыз әдебиеті – Алматы: Мектеп, 1974. – 215 б.
105 Қоңыратбаев Ә. Қазақ фольклорының тарихы. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 288 б.
106 Базарбаев М. Көрікті ойдан көркем сөз. – Алматы: Рауан, 1994. – 367 б.
107 Қасқабасов С. Жырау, жыршы, әрі ақын //Жамбыл туралы сөз: Баяндамалар мен мақалалар жинағы. – Алматы. – 1996. – 116-140 б.
108 Бердібаев Р. Айтыс өнері. Сарқылмас қазына. – Алматы: Мектеп, 1983. – 248 б.
109 Негимов С. Халық өлеңінің ұйқасы мен ырғағы. //Жамбыл және қазіргі халық поэзиясы. – Алматы: Ғылым, 1975. – 270 б.
110 Жармұхамедов М. Айтыс. – Алматы: Ғылым, 1990. – 52 б.
111 Егізбай Қ. Сапарғалы жайлы ойларым. – Семей. СМПИ. Шәкәрімтану ғылыми-зерттеу орталығы, 2005. 27 бума.
112 ҚРҰҒА ОҒКҚ – 268, 285 бума. № 1-3.
113 Жолдасбеков М. Қазіргі айтыс. Т.1. //Кітапта: Алғысөз. М. Жолдасбеков. – Астана: Күлтегін, 2004. – 312 б.
114 Сапарғали мен Есенсарының айтысы. Халық ақындарының облыстық айтысы. //Екпінді, 1945. – 16 наурыз.
115 Асыл сөз, тасқынды жыр жеңіс үшін. //Социалистік Қазақстан, 1943. – 12 желтоқсан, № 25.
116 Мұхамедханов Қ. Жамбыл мерекесі. //Екпінді, 1946. – 21 сәуір.
117 Сыздықов Ж. Ақындар айтысы. //Социалистік Қазақстан, 1946. – 5 маусым.
118 Иванов С. Отпечаток перстия. – Москва: Наука, 1974. – 480 стр.
119 ҚРҰҒА ОҒКҚ – 244 бума. №1, 2.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..10
2 САПАРҒАЛИ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ДӘСТҮР ЖӘНЕ ДАРАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ЭПИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ҚАҺАРМАНДЫҚ
САРЫН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
4 САПАРҒАЛИ АЙТЫСТАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .10 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...131
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғам өміріндегі ұлы өзгерістер ұлттық тарихи-
мәдени, көркемдік-эстетикалық құндылықтарымызды аса маңызды мәселе ретінде
жан-жақты зерттелуіне толық жол ашты. Саяси-әлеуметтік, экономикалық,
халықаралық салада да оң өзгерістер болып жатқанын, Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының дербес жол таңдағанын әлемдік қауымдастық біліп, танып
отырғаны бүгінде жаңалық емес, ақиқат. Қазақ жұрты өзінің рухани-мәдени
құндылықтарын түгендеп, генетикалық мәйегіне зер салып, нағыз ұлттық
көркемдік-эстетикалық байлықтарын жүйелі түрде зерттеп, жаңа бағытқа бет
алғаны, өзгесін айтпағанда, гуманитарлық ғылымдардың барлық саласында
байқала бастады. Тіпті Еуропа, Америка Құрама Штаты, Шығыс мемлекеттерінен
зерттеуші-ғалымдар келіп қазақ фольклорын, қазіргі әдеби даму процесін
зейін қоя зерттей бастауы мемлекеттің саяси-экономикалық қана емес, рухани-
мәдени құндылықтарының көркемдік-эстетикалық, танымдық-философиялық қуатын
байқатса керек.
Отандық гуманитарлық ғылымда, соның ішінде әдебиеттану ғылымында да, оң
өзгеріс, соны серпіліс бар. Басқасын айтпағанда қазақ мәдениетінің
көркемдік және ғылыми арналы бағытының негізін қалаған алыптар тобы –
Шәкәрім, Ахмет, Әлихан, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып сынды ірі тұлғалардың
есімі мен шығармаларының ақталып халқымен қайта қауышуы, Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шыпырашты Наурызбай, тағы басқа бірқатар
батырларымыз бен би-жырауларымыздың “ақтаңдақтар” әлемінен ортамызға
оралуы көптеген әдеби-мәдени ескерткіштердің, тарихи құжаттардың жан-жақты
зерттелуіне, жарық көруіне жол ашты. Осының нәтижесінде ұлттық әдебиеттану
ғылымында қазақ сөз өнерінің ірі тұлғаларының шығармаларын бүтін бірлікте,
үзіп-жұлмай тұтастай қарастыруға мүмкіндік туды.
Академик Серік Қирабаев өзінің “Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет” атты
еңбегінде: “Өмір бойы сыртқы елдердің шабуылы мен отаршылдығына қарсы
күрескен халықтың әдебиетінде тәуелсіздік, бірлік идеясы ұлттық идея
болғанын еске алуға болады. Ұлт әдебиетіндегі осы идеяның жаңғырып, жаңаша
естілуі бүгінгі әдебиеттік көзқарас пен дәстүрдің жаңа байланысын
зерттеуге жол ашады. Осы ұлттық дәстүрді қолдап, елдің тәуелсіздігін ту
еткен азаматтардың, ақын-жазушыларымыздың көпшілігі кеңес заманында ұлтшыл
ретінде қуғындалып, жойылып кеткені белгілі. Солардың шығармашылық жолын
терең зерттеп, ой-пікірлерін, көркем образдарын бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерімен үндестіру қажет” [1, 6 б.], – деп жазғаны әр кезең әдебиеті
өкілдерінің қай-қайсысына да қатысы бар екендігін аңғартады.
Ұлт мәдениетінің ғасырлар бойы желісін үзбей дамып келе жатқан арналы
бір саласы халық поэзиясы, тіпті халық ақындарының шығармашылығы екені,
оны жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу ісі бүгінгі әдебиеттану ғылымының
сұраныстарының бірі екені дау тудырмасы анық. Дегенмен бұдан ұлттық
фольклордың, қазақтың халық ақындарының өмірі мен шығармашылығы бүгінгі
таңға дейін зерттелмеді деген ұғым қалыптаспаса керек. Керісінше бұрын
жасалған ғылыми жетістіктерімізді бағалай келе алдымызда ұлттық рух,
ұлттық мінез және халық менталитеті өресінде терең зерттеу мәселесі
тұрғанын айтуымыз қажет.
Мәселен Жамбыл Жабаев, Кенен Әзірбаев, Нұрпейіс Байғанин, Иса Байзақов,
тағы басқа халық ақындарының шығармашылығы өткен ғасырдың өзінде арнайы
зертеу нысанасында болғандығын қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы
айғақтайды [2]. Кейінгі кезде Жетісу, Шығыс өңірлерінде қалыптасқан
ақындық мектеп өкілдері Сүйінбай, Бақтыбай, Жамбыл, Құлмамбет, Қуандық,
Түбек, тағы басқа ақындардың шығармашылық мұрасы қарқынды, жаңа деңгейде
зерттеле бастады. Бұл бағдарда еліміздің шығысындағы ұлттық көркем
мәдениетте құндылық деңгейіне көтерілген Абайдың ақындық мектебінің ірі
өкілдері кеңестік көлеңкемен көмескіленіп, зерттеу объектісінен тысқары
қалғаны қазақ әдебиеті тарихынан белгілі. Тек қоғамдық бетбұрыстардан
соңғы он-он бес жыл көлемінде филология ғылымдарының докторы, профессор
Арап Еспенбетовтің жетекшілігімен Абайдың ақын шәкірттері – Шәкәрім
Құдайбердіұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Көкбай Жанатайұлы, оның ақындық
дәстүрінде тәрбиеленген Шәкір Әбенұлы, Төлеу Көбдікұлы, Тайыр Жомартбайұлы
тағы басқа жыр тарландарының өмірі мен шығармашылығы жан-жақты
зерттелініп, ғылыми айналымға түсті [3, 615 б.]. Бұл қазақ
әдебиеттану ғылымы, оның ішінде абайтану саласының іргелі жетістігі болды.
Алайда бұл алда болар ілікті ізденістерге салынған соқпақ жол ғана. Әлі
де болса Абайдың ақындық мектебінен нәр алған бірқатар жыр саңлақтарының
әдебиет тарихынан алар орны айқындалмай жатыр. Кеңес дәуірінде жалпы
ұлттық рухқа суарылған еңбектерді зерттеуге социалистік реализм
шеңберіндегі ғылым аса құлықты болмады. Қазақ халқының ұлттық мінезін,
өзінің дара табиғатын кеңес дәуірі ескіліктің сарыны деп таныды. Осындай
рухтағы еліміздің барлық өңіріндегі халық ақындарының шығармашылық мұрасын
толықтай зерттеу ісінің кейінгі тәуелсіздік жылдары ғана қарқын ала
бастауы сондықтан болар.
Қазіргі таңда халық ақындарының өмірі мен шығармашылық әлемі бүгінгі
көзқарастар тұрғысынан қайта қаралып, өз бағасын алуда. Соның бірі –
Абайдың ақындық дәстүріндегі халық ақындарының белгілі де, белді өкілі
Сапарғали Әлімбетов. Жастайынан “Әлімбеттің өлеңші баласы” атанған
Сапарғалидың шығармашылығы кең тынысты, шығармалары жанрлық қырынан жан-
жақты. Ақын мұрасында суырыпсалма (импровизатор) айтыскерлік, сондай-ақ
фольклор мен ауыз әдебиеті мұраларын, жыр-дастандар мен айтыс-әңгімелерді
жинаушы, жырлап-таратушы ретінде өзгеше өнер иесіне тән даралық қасиет
бар. Лирикаға бейімділігімен қоса үлкен эпик ретінде де танымал. Бұған
ақынның өмірлік тәжірибесі, тарихи және көркемдік факторлар негіз болған.
Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық қалыптасуына Абайдың ақындық мектебі
ерекше ықпал еткен. Ел ішіндегі қазақтың мол фольклорын, тарихи жырлар мен
дастандарды, ертегі мен аңыз-әңгімелерді жас күнінен тыңдап өскен ол
кейіннен бірнеше тарихи негізді эпикалық шығармалар жазды. Сапарғали жыр
додасына түсіп, айтыс ақыны ретінде де талай биіктерден көрінді.
Сапарғали Әлімбетов – өз шығармашылық ғұмырында соңына мол мұра
қалдырған халық поэзиясының ірі өкілдерінің бірі. Ақынның лирикасы, атап
айтсақ, өлеңдерінің жанрлық, тақырыптық аясы аса арналы, мол болып келсе,
эпикалық қарымы, поэма-дастандары, тарихи шығармалары кең тынысты, тарихи
негізді болып келеді. Сапарғалидың айтыстары реалистік шынайылығымен
ерекшеленсе, жыршылық және шежірешілік қасиеттері халық жүрегінен айрықша
орын алған.
Ақынның өмірі мен шығармашылығында күрделі кезеңдер аз болмаған.
Дегенмен Сапарғали Әлімбетов қоғамдық-әлеуметтік қиындықтарға мойымай
өзінің шығармашылық өнерін дамыта береді. Ақынның шығармашылығы, өміріне
қатысты деректер кезінде толық зерттеу объектісі бола алмады. Көзі
тірісінде көптеген шығармалары жарық көрмеді. Сондықтан ақын мұрасын тек
қана ғылыми тұрғыдан зерттеп, талдау ғана емес, сонымен қатар
қолжазбаларын іздеп табу, олармен тереңірек таныса отырып, түпнұсқасын
айқындау да жұмыстың басты шарттарының бірі болып саналады. Сондай-ақ
тұңғыш жинақтағы, мерзімді баспасөзде жарық көрген туындыларын
қолжазбамен, елден жазылып алынған нұсқалармен салыстыра қарастыру,
зерттеудің маңыздылығын арттыра түспек. Аталған көп қырлы мәселелер осы
зерттеу объектісінің өзектілігін аңғартатыны сөзсіз.
Халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығын зерттеу –
бүгінгі күннің талабы, сондай-ақ ұлттық әдебиеттану ғылымы тарихының
табиғатын толық танудың проблемалық аспектісінің, өзекті бағытының бірі
болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында, оның
ішінде қазақ әдебиеті тарихында, халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің әдеби
мұрасы бұрын-соңды жүйелі зерттеу нысаны болмады. Әрине кезінде мерзімді
баспасөзде ақын өмірі мен шығармашылығы төңірегіндегі пікірлер, мақалалар
болмады деп айта алмасақ керек. Оның өзінде Сапарғалидың шығармашылық
ғұмырына жалпылай тоқталып кейбір туындыларына, айтыс-қағыстарына пікір
түрінде көрініс тауып жатты.
С. Әлімбетовтің шығармашылығына арнайы көңіл аударып, мерзімді
басылымдарда пікір айтқан ғалым-зерттеуші, жанашырлар болды. Мәселен
белгілі абайтанушы-ғалым Қайым Мұхамедханұлы ақынның көзі тірісінде онымен
тығыз шығармашылық байланысын үзбей, онан соң да үнемі назарында ұстап
біршама туындыларын жинақтап жарыққа шығармақшы болған. Оған айғақ
Қайымның “Семей таңы” газетінің 1968 жылғы № 260 санында жарияланған
“Халық ақыны Сапарғали Әлімбетов” атты тұшымды мақаласы [4]. Сапарғалиды
өзінің ұстазы санаған белгілі айтыскер-ақын Қ. Алтынбаевтың
“Туған жерден шабыт алған” [5], ақынның туған жиені Т.
Ерменбаевтың “Отты жыры халықтың жүрегінде” [6], “Сапарғали ақын” [7], М.
Зүкеновтің “Ақын өмірінің бір сәттері” [8], Н. Серікбаевтың “Төгемін сөз
маржанын суылдатып” [9], Ж. Әуелбековтің “Сапарғали ойыма оралғанда” [10],
тағы басқалардың әр жылдары мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары
ақын өмірі мен шығармашылығының кейбір қырларынан құнды мәліметтер береді.
Ал баспа мәселесіне келер болсақ, алғашында 1962 жылы Нұрпейіс
Исмағұловтың құрастыруымен ақынның тұңғыш таңдамалы шығармалар жинағы
жарық көрді [11, 204 б.]. Зерттеуші-ғалым Есмағамбет Ысмайловтың ықпалымен
шыққан бұл жинақтағы құрастырушы-автордың “Сапарғали Әлімбетов” атты
кіріспе мақаласы да өзіндік құндылығын жоймақ емес. 2000 жылы Медеу
Сәрсеке өзінің “Бес тұғыр” кітабына “Сапыш-ау, өзің емес, сөзің мерген”
атты алғысөзімен Сапарғалидың бұрын жарық көрмеген туындыларын енгізді
[12, 187 б.]. 2003-2004 жылдары алдыңғы жарияланғандармен қоса, тыңнан
Алматы, Семей кітапханалары мен мұрағаттарынан, ауыл адамдарының аузынан
жазылып алынған бұрын баспа бетін көрмеген туындылармен толықтырылып “Өлең
гүл” [13, 116 б.], “Жырмұра” [14, 160 б.] атты жинақтары басылып шықты.
Жалпы Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық ғұмырнамасына сонау 1936
жылдан назар аударыла бастады. Осы жылы төл әдебиетіміздің тарихындағы
алыптардың бірі Ілияс Жансүгіров “Социалды Қазақстан” (“Егеменді
Қазақстан”) газетіне айтыскер ақынның бір топ өлеңін “Ащы сөз” деген жалпы
тақырыппен жариялап, қысқаша түсінік берген [15]. Ілияс арқылы 1937 жылы
А.С. Пушкиннің 100 жылдық мерейтойына арналып шыққан үштомдықтың екінші
томында Сапарғалидың “Татьяна” поэмасы басылды [16, 350 б.]. Е.
Ысмайыловтың 1956 жылы жарық көрген “Ақындар” атты монографиялық
еңбегіндегі басқа халық ақындарының қатарында Сапарғали Әлімбетовтің де
кейбір шығармалары жайлы жасаған ғылыми тұжырымдары өзіндік құндылығымен
ерекшеленеді [17, 340 б.].
Сондай-ақ жалпы қазақ әдебиетінің тарихына, айтыс өнерінің табиғатына,
халық ақындарының шығармашылығына арналған Ш. Уәлиханов [18],
А. Байтұрсынов [19], М. Әуезов [20], Б. Кенжебаев [21], З. Қабдолов [22],
Р. Бердібай [23], С. Қасқабасов [24], С. Қирабаев [25], Т.
Кәкішев [26], С. Негимов [27], Р. Нұрғали [28], А.
Еспенбетов [29], Б. Әбдіғазиұлы [30], М. Жолдасбеков [31], Т.
Тебегенов [32], тағы басқалардың еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдар мен
айтылған ой-пікірлер зерттеу жұмысына негіз болды.
Жинақтай келе атап айтар жай – сөз өнерінің ірі қайраткерлері
Сапарғалидың шығармашылық мұрасы туралы әр кезде түрлі деңгейдегі
мақалалар жазуы оның қазақ әдебиетінің тарихынан алар өзіндік орнын
аңғартса керек.
Ақынның жарық көрген шығармаларынан басқа туындылары Қазақстан
Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының
қолжазба қоры мен сирек кездесетін кітаптар бөлімі қорында, ақынның туған
өңірінде, ұлттық, облыстық, қалалық кітапханаларда мұрағаттарда кездеседі.
Ізденістердің нәтижесінде, ақын өмірі мен шығармашылығы турасында мол
материалдар жинақталды. Зерттеу нысаны бойынша сұранысқа ие бірнеше
еңбектер жарық көрді. Мүмкін болғанша сол материалдардың барлығымен толық,
жан-жақты танысып шығып, тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізуге тырыстық.
Диссертацияда осы өзекті тақырыпты тереңдей зерттеуге талпыныс жасалды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
ақын өмірін хронологиялық тұрғыдан тарихи негіздеу, суреткер ретінде
шеберлігін ашу, сөз өнеріндегі ерекше құбылыс суырыпсалмалық, айтыскерлік
өнердегі даралығын зерделеу, шығармаларын көркемдік және қаһармандық
дәстүр жалғастығы аясында қарастыру.
Осы аталған мақсаттарға жету үшін ізденуші өз алдына мынадай міндеттер
қойып отыр:
– Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы Орталық ғылыми
кітапханасының қолжазбалар мен сирек кездесетін кітаптар қорында,
мұрағаттар мен мұражайларда, кітапханаларда, ел арасында сақталған ақын
өмірі мен шығармашылығына қатысты материалдарды жүйелеп, ғылыми-зерттеу
нысанына айналдыру;
– ақынның лирикалық шығармаларының өлеңдік құрылымын, өлшем-өрнектерін,
стильдік-жанрлық табиғатын, поэтикалық қуатын, көркемдік-эстетикалық
ерекшелігін ашу арқылы суреткерлік даралығын айқындау;
– айтыс өнеріндегі орнын, суырыпсалмалық шеберлігі мен тапқырлығын,
айтыс ақыны ретіндегі ұшқырлығын басқа ақындармен салыстыра отырып ашу;
– ақынның эпикалық шығармалары, поэмалары мен дастандарының сюжеттік-
тақырыптық өзгешелігі ондағы тарихи-әлеуметтік, көркемдік дәстүр
жалғастығы мәселелерінің деңгейін таныту;
– Сапарғали шығармаларының көркемдік қуаты мен оның танымдық
зерделілігін салыстыра отырып, оның суреткер ретіндегі даралық ерекшелігін
пайымдау;
– ақын шығармашылығын ұлттық әдеби процесс аясында қарастыра отырып,
қазақ әдебиеті тарихындағы көркемдік жетістіктерінің табиғи сипатын
зерделеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Диссертациялық
жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде әдебиеттану,
фольклортану ғылымдарының жетістіктері, ғылыми әдістері алынды. Әсіресе,
қазақ халық ақындары поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сондай-ақ
ақындардың, жырау-жыршылардың шығармашылығын қарастырған ғылыми еңбектер
диссертациялық жұмысымыздың негізгі әдіснамалық, әрі теориялық тірегі
болды. Ш. Уәлиханов, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов.
Б. Кенжебаев, Е. Ысмайылов, С. Қирабаев, З. Қабдолов, З. Ахметов,
Р. Бердібай, С. Негимов, С. Қасқабасов, Р. Нұрғали,
Ә. Нарымбетов, Б. Әбдіғазиұлы, М. Жармұхамедов, Т.
Рахымжанов, Т. Тебегенов, З. Бисенғали, С.
Қорабай, А. Бұлдыбай, Д. Қамзабекұлы, Б. Омарұлы, С.
Мақпырұлы, тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне, монографияларына, сондай-ақ
ұжымдық ғылыми зерттеулерге назар аударылып, қажетті кезінде ретіне қарай
пайдаланылды.
Сапарғали Әлімбетов шығармашылығын жан-жақты зерттей отырып, оның ақын
ретіндегі даралық мәнерін, қазақ поэзиясында алатын орнын, шығармаларының
көркемдік-эстетикалық қуатын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, жүйелі-
кешенді әдістер аясында зерттеудегі басты нысана – ақын шығармашылығын өзі
өскен орта, қалыптасқан әдеби дәстүр негізінде қарастырып, сол кезеңде
өмір сүрген ақындардың шығармаларымен бірлестікте зерттеу, сол арқылы
типологиялық үндестігі мен даралық сипатын айқындау. Басқаша айтқанда,
Сапарғали Әлімбетовтің өлеңдерін, поэмаларын, айтыстарын, басқа да
туындыларын қазақ поэзиясындағы халық ақындары шығармаларымен салыстыра
отырып зерттеу оның шығармашылық ерекшелігін танып білуге мүмкіндік береді
деп танимыз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің өмірі
мен шығармашылығы тұңғыш рет жан-жақты зерттеліп, ғылыми айналымға енуінің
өзі қарастырылып отырған тақырыптың жаңалығын аңғартса керек. Сапарғали
Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығына қатысты тың деректер, жалпы соңғы
кезде табылған туындылары оның өмірі мен шығармашылық жолының жаңа
қырларын ашуға мүмкіндік береді. Ақын мұрасын зерттеу барысындағы
диссертациялық жұмыстың жаңалығы бірнеше сипаттарымен көрінеді:
– Сапарғалидың әдеби мұрасы тұтас қамтылып, ғылыми тұрғыдан алғаш рет
диссертациялық зерттеу көлемінде баға беріліп отыр;
– ақынның шығармашылығына, әдеби мұрасына қатысты күні бүгінге дейін
айтылған пікірлер-тұжырымдар сараланып, салыстырылып бүгінгі көзқарас
тұрғысынан бағаланды;
– Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық өмірбаяны тың деректермен
толықтырылып, ақынның өмірі мен шығармашылық өсу жолы тұтастай
қарастырылды;
– бұрын жарияланбаған еңбектерін ғылыми айналымға түсіре отырып,
С. Әлімбетовтің артына қалдырған әдеби мұрасы туралы қорытындылар
жасалды;
– ақын лирикасының тақырыптық-мазмұндық аясы, ондағы заман шындығы
көркемдік дәстүрлер арқылы қоғамдық таныммен тығыз байланыста талданып,
даралық ерекшеліктері айқындалды;
– Сапарғали поэмалары тұтастай зерттеу нысанына айналып, ондағы
эпикалық және қаһармандық сарынға баса назар аударылды;
– ақынның айтыс өнеріндегі мұралары сараланып, оның жанрлық, көркемдік
ерекшеліктері ғылыми негізде талданды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Зерттеудің тұтас құрылымына ақынның “Өлеңдер
мен поэмалар” (1962), “Бес тұғыр” (2000), “Өлең гүл” (2003), “Жырмұра”
(2004) атты шығармалар жинақтары алынды. Сонымен қоса өзге халық
ақындарының жыр жинақтары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Орталық ғылыми кітапханасының, ҚР ҰҒА М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорындағы, Алматы, Семей
қалаларындағы кітапханалар мен мұрағаттарда сақталған материалдар, ақынның
жақын туысы Тәңірберді Ерменбаевтан алынған дүниелер, зерттеушінің өзі
тапқан дерек көздері, тағы басқа материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыста
Сапарғали Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығын, ондағы қаһармандық және
көркемдік дәстүр сабақтастығын уақыт талабына сай талдаудан туындаған
зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі тұжырым, қағидалары мен бағыты
жұмыстың теориялық мәнін анықтайды. Зерттеудің практикалық мәні –
зерттеудің нәтижесін қазақ әдебиетінің тарихы, соның ішінде поэзия туралы
оқытылатын дәрістер мен сабақтарға, осы тектес ізденістерге көмекші құрал
болып, арнаулы курстарға қолдануға болады. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
мен жинақталған материалдарын әдебиет тарихына, мәдениеті мен өнеріне
арналған еңбектерде, жоғарғы оқу орындарының қажетті оқулықтарын жазу
барысында, оқу құралдарын дайындауда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Сапарғали Әлімбетов жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдебиетінің тарихында соңына елеулі әдеби мұра қалдырған, өзіндік орны бар
халық ақыны;
– ақын шығармалары қазақ ұлттық әдебиеті мен халықтық рухани мәдениеті
дәстүрлерін жалғастырған көркемдік дүниетаным әлемі мен даралық
ерекшеліктердің эстетикалық бірлігі;
– Сапарғали өлеңдері өз кезеңінің шындығын ұлттық көңіл-күй,
отаншылдық, қаһармандық сарындармен байыта жырлауымен ерекшеленеді;
– ақын поэмалары тарихилық пен ұлттық-этнографиялық болмысты эпикалық
ауқымда, көркемдік шешіммен жырлаудың көрнекті үлгілерінің қатарында;
– Сапарғали айтыстары – ақындық шабыт пен шынайы шеберліктің тоғыса
сәулеленген поэтикалық белгісі;
– С. Әлімбетов Абайдың ақындық мектебінен нәр алған, оның реалистік
дәстүрін жалғастырушылардың бірі;
– Сапарғали халық фольклорын, тарихы мен этнографиясын, салт-дәстүрін
жақсы білген шежіреші ғана емес, соны халық арсында таратушы шебер жыршы
ретінде де танылады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеудің негізгі қорытындылары мен нәтижелері
республикалық баспасөз беттерінде, Жоғарғы Аттестациялық Комитет
белгілеген басылымдардарда жарық көріп, халықаралық, республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыс Семей мемлекеттік педагогикалық институтының қазақ
әдебиеті кафедрасы мен М.О. Әуезов атындағы Семей университетінің қазақ
филологиясы кафедрасының бірлескен мәжілісінде және Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, төрт тарау және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ
Қазақ сөз өнері ұлттық құндылықтардың арналы саласы болса, оның ішінен
поэзия, яғни, ақындық өнер – өзгеше өрелі өнер ретінде қабылданғаны
бүгінгі таңда ғылымда дәлелденген. Ұлттық поэзиямызда суреткер тұлғасы –
шығармашылық ерекшелігіне, шығармалары жанрының табиғатына, стилі мен
тіліне байланысты ақын, жыршы, жырау сияқты шығармашылық тұлғалар атауына
ие болса, оның ішінде импровизатор, яғни, суырыпсалма ақын, айтыскер ақын,
лирик ақын немесе сазгер ақын дегендей, іштей сараланып жіктеледі. Бұның
өзі қазақ поэзиясында ақын тұлғасы палитрасының қаншалықты ауқымды, мол
мағыналы екенін байқатады. Ақын тұлғасының аталған шығармашылық
қасиеттерінің бірін емес, бірнешеуін бойына дарытқан бірегей тұлғаның бірі
– белгілі халық ақыны Сапарғали Әлімбетов.
“...ақындардың өмір тарихын білсек, солардың әрқайсысы өмір сүрген
заманының тірі пішінді белгісін тауып алғандай боламыз” [33], – деген
академик Мұхтар Әуезовтің Абай туралы айтқан терең тұжырымы ғылыми
құндылығын бүгінге дейін жоғалтқан емес. Сондықтан Сапарғали ақынның өмір
жолы мен шығармашылығын өніп, өскен ортасымен тұтас бірлікте қарастыру –
өзекті мәселелердің бірі.
Суырыпсалма сөз шебері, айтыс өнерінің майталманы, жыр алыбы Жамбыл
бастаған халық поэзиясы өкілдерінің қатарындағы өзіндік орны бар
ақындарымыздың бірі Сапарғали да – өзінің өткір де отты, мазмұнды да
көркем өлең-жырлары, толғау-дастандарымен, айтыстарымен соңына мол мұра
қалдырған өнер иесі.
Ақынның туындылары жөнінде пікірлер мен таныстыру ертеректе басталып,
әр кезде мерзімді баспасөзде өлеңдері басылып, ауызға алынғанымен, арнайы
зерттеудің объектісі болған емес. Сонымен қатар шығармаларының жарық көру
жүйесінде де бірізділік бар деп айта алмасақ керек. Мәселен, 1962 жылы
Нұрпейіс Ысмағұловтың құрастыруымен шыққан алғашқы өлеңдер жинағында оның
өлең-толғауларының ширек бөлігі ғана қамтылған десек артық айтқандық емес.
Сапарғалидың шығармашылық жолында, әсіресе, кеңес заманына дейін шығарған
лирикалық өлеңдері, айтыс-қағытпалары, дастан-толғаулары мол болғанымен,
кезінде құнттап жазып отырмағаны, арнайы жинақталмағандығы белгілі.
Сондықтан ақын шығармаларын, оның өміріне қатысты деректерді, құжаттарды
жүйелі түрде зерттеп қарастыру ұлттық әдебиеттану ғылымына қосылған
өзіндік үлес болып табылары анық.
Десек те 2000 жылы жазушы Медеу Сәрсеке өзінің “Бес тұғыр” атты
кітабында Сапарғалидың халық ауызындағы бұрын жарық көрмеген бірнеше
туындыларын бастырды. 2003-2004 жылдары алдыңғы жарияланғандармен қоса
тыңнан Алматы, Семей мұрағаттары мен кітапханаларынан, ауыл ақсақалдарының
аузынан жазылып алынған, бұрын баспа бетін көрмеген туындылармен
толықтырылып “Өлең гүл”, “Жырмұра” атты жинақтары жарық көрді. Бұл
жинақтар ғылыми ортада ақынның шығармалары топталған алғашқы толымды жинақ
ретінде қабылданғанын атап өтуіміз қажет. Ал ақынның өмірі мен
шығармашылығының зерттелу мәселесіне келсек, әр жылдар баспасөз беттерінде
жарияланған ақын өмірі мен шығармашылығының кейбір тұстарынан мағұлмат
беретін Қ. Мұхамедхановтың, Т.
Ерменбайұлының, Қ. Алтынбаевтың, С. Қорабайдың, М. Зүкеновтің, Н.
Серікбаевтың, Ж. Әуелбековтің мақалалары мен естелік-әңгімелері өзіндік
құндылығын жоймақ емес. Сапарғали жайында алғаш пікірін білдірушілер І.
Жансүгіров пен М. Әуезов [14] болғанын айрықша атаймыз. Ақынның тұңғыш
жинағын құрастырушы Н. Исмағұловтың қысқаша алғы сөзінен басқа алғаш,
жүйелі түрде Сапарғали шығармашылығына басқа халық ақындарымен қатар қоя
отырып, ғылыми байламдар келтірген – ғалым Есмағамбет Ысмайылов [17] екені
белгілі. Негізінде Сапарғалидың тұңғыш жинағының жарық көруіне де осы
ғалымның ықпалы зор болғанын айтқанымыз жөн. Халық ақындарының
шығармашылығына, айтыс өнерінің қыр-сырына үңілген ғылыми еңбектерде
Сапарғали Әлімбетовтің әдеби мұрасы үнемі назарда болды. Осы тұрғыда, М.
Дүйсенов, К. Сейдеханов, С. Негимов [34], Т. Сыдықов [35], Н.
Төреқұлов [36], Қ. Мұхамедханов [4], М. Сәрсеке [12], Т.
Рахымжанов [37] т.б. зерттеуші-ғалымдардың жазған еңбектерін атап
өткеніміз абзал.
Алайда Сапарғали Әлімбетов сынды үлкен ақындық өнер иесінің, өзгеше
өнерпаздың поэзиясындағы қасиеттерді толығымен танып, насихаттап біттік
деу ағаттық болар еді. Сол себепті ақын өмірі мен шығармашылығына
тереңірек үңіліп елге таныту – бүгінгі таңда ұрпақ алдындағы үлкен парыз,
ғылым алдындағы келелі міндет.
Жалпы ақын деген қасиетті атауды халық суырыпсалма нағыз өнер иесіне,
сөз сайысында шашасына шаң жұқпас шын жүйріктерге ғана берсе, Сапарғали
осы атаққа жастайынан ие болған адам. Он-он бес жастар шамасында әр түрлі
жиын-тойлардың, мереке-салтанаттардың гүлі болып, өзінің оралымды өлең-
сөз, айтыс-қағытпаларымен жиі көзге түскеннен соң жұрт оны “Әлімбеттің
өлеңші баласы” атап, қошемет тұтқан.
Жетпіс жылға жуық ғұмырында ақын он тоғызыншы ғасырдың аяқ шені мен
жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында ел басындағы, халық өміріндегі әр
алуан оқиғалардың, ұлы өзгерістердің куәсі болып, өз жырларына өзек етті.
Оның қазан төңкерісіне дейінгі шығармаларының дені бізге толық жеткен жоқ.
Ал жеткендеріне назар аударсақ, ақынның кер заманның келеңсіз тұстарын жыр
етіп, халықтың әлеуметтік жағдайын өткір көтергенін аңғарамыз:
Дариға-ай, сөнген көңілім жанар ма екен ?
Шөлдеп тұрған жүрегім қанар ма екен ?
Ащы менен тұщыны татқан білер,
Басында жоқ бай бұған нанар ма екен ? [11. 16
б] –
деген мына бір жыр жолдары өзгеше бір тебіреніспен, қоғам қайшылығын көз
алдыңызға жайып салады. Әлеуметтік мәселені “ащы-тұщы” антонимдік
қарсылық, антитезалық шендестіру көркемдік дәстүрімен шебер көрсете
білген. Ақынның қарама-қарсылық арқылы үшінші мәселені көтере білуі өзгеше
сипат алған.
Әрине жастайынан жетім қалып, жоқшылық құрсауынан шыға алмай, қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті көп көрген ақын, кеңес үкіметімен бірге теңдік таңы
атқандай қуана қарсы алып, коммунистік құрылысқа, партия мен оның көсеміне
бірқатар туындыларын да арнады. Өмір үшін, өнер үшін де ол кезеңде бұл
бағыт әділет жолы ретінде қабылданғаны белгілі. Сондықтан біз ақын
шығармашылығына баға бергенде сол кезеңдегі әдеби процесс аясында да
қарастырамыз. Бүгінгі күн биігінен қарағанда көркемдік қуаты айтарлықтай
болғанымен, біршама өлеңдері идеялық тұрғыдан социалистік реализм аясында
жазылғаны байқалады. Бірақ ол сол кезеңге сай басты бағыт, айнымас ағым
еді.
Сапарғалидың еңбек адамдарының жаңа замандағы қол жеткен табыстарын,
шыққан биіктерін, жаңа тұлғалар бейнесін сомдаған, әсіресе, Отан соғысы
жылдарындағы елдің елдігін, ердің ерлігін асқақтата жырлаған азаматтық
әуен мен отаншылдық сезімге толы өлең-толғаулары мен эпикалық дастандары,
айтыс-арнаулары ұлттық поэзиямыздың айтарлықтай табысына айналды.
Сапарғали (Сапарғалы) Әлімбетов 1888 жылдың мамыр айында бұрынғы Семей
облысына қарасты Жарма ауданындағы Егіндібұлақ деген жердің Қарақойтас
бұйратында 3-4 үйден құралған Шомақ ауылында (қазіргі Шығыс Қазақстан
облысы, Жарма ауданы, Егіндібұлақ ауылы) егіз баланың бірі болып дүниеге
келген. Егіздің екіншісі қыз – аты Төлеу. Ақынның нақты аты – Сапарғалы.
Оның Сапарғали болып өзгерілуі себебін әркім әрқалай түсіндіреді. Біреулер
бала кезінен айналасындағылар атаған десе, енді біреулер құжат
толтырылғанда өзгеріске ұшырап, содан айтылып кеткен дегенді алға тартады.
Руы – Найманның Бес Байысының біреуі Ақымбеттен тарайды. Ақымбет –
Шомақтың бесінші атасы. Әкесі Әлімбет момын шаруа, ескіше хат танитын
сауаты бар, өлең-жырға, әзіл-қалжыңға әуес, сергек ойлы, туысқанға сыйымды
жан болыпты:
Менің әкем сарабдал ұғымды адам,
Мал тапшы, қолы ашық, шығымды адам.
Не ұрлық, не өтірік айтпайтұғын,
Қарындасқа қадірлі жұғымды адам [11, 117 б.],
–
деп ақынның еске ала жырлауы сол себептен болар.
Анасы Еркебала мен нағашы туыстарының да өлең-сөзге жақын болуы оны әу
бастан өнер жолын қууға бейімдейді. Жасы оннан асар-аспастан әкесінен
айырылған Сапарғали немере ағасы Жақыпжанның қолында, жетімдік пен
жоқшылықтың зардабын тартып, өмір тәлкегін көп көріп өседі. Кедейлік пен
жетімдік жас баланы жалшылық торына шырмайды. Алайда көкірегі ояу өр де
асқақ сезім иесі тағдырдың қатаң сыбағасына мойымай, қасқая қарсы тұрады.
Әкесі тірі кезінде алған ескіше білімін өз бетінше жетілдірген алғыр бала
ел аузындағы қисса-дастандарды тез ұғып алып, жатқа айтып жүрген.
Әсіресе талантты жастың қаршадайынан өлең-жырға, шешендік сөзге
әуестенуіне Әлімбеттің ауылдас досы, етікші Жайсаңбайдың тигізген әсері
мол. Әнші, домбырашы, әңгіме, қисса айтудың шебері болған осынау өнер
иесін бала кезінен тыңдап өскен Сапарғали, келе-келе өзі де ауыл
жастарының ұйтқысы болады. Жалындап тұрған жас ақын әр түрлі жиын, той-
думандарда ақындармен айтысқа түсіп, сан рет суырылып үздік шығып,
жүлдегер атанған.
Қандай тойда болса да айтыскерлер тілі орамды, сөзі анық, сымбатты-
сыршыл Сапарғалимен байқап айтысып, не айтыспай-ақ жолын береді екен.
Әйтсе де бұған ақынның көңілі көтеріле қоймайды. Қандай сый-құрмет
көрсетсе де, кейбір тойдан жүдеп қайтатын кездері де болыпты.
Ақын өскен орта, ұшқан ұясы туралы кейіннен белгілі ғалым Қайым
Мұхамедхановқа жазған естелігінде: “Әкем Әлімбет ақын болмаса да, бұрынғы
шешендер сөзін көп айтып отырушы еді. Шешемнің ағасы Айтжан, інісі Әділ
өлеңші болды. Олар тойда өлең айтатын, шығарып та айтатыны болатын. Менің
өлеңді әуес көруіме себеп болған – Жайсаңбай етікші еді. Ол біздің үйде
көп болып жүрді. Дауысы ашық, әнді әсем, нақышына келтіріп шырқайтын.
Менің бірінші ұстазым осылар сияқты. Алғашқы кезде Жайсаңбайға еліктей
өлеңді жаттап айттым да, 13-14 жасымнан бастап шығарып айттым” [4], –
дегенді келтіреді.
Осы кезден бастап халық қадірлеген Сапарғали ақындық өнерін “сарай
ақыны” дәстүрінде дамытқысы келмеген. Қоғам өміріндегі қайшылық, халқының
тұрмыс-ахуалы, басқа да әлеуметтік мәселелерді ішіне түйіп өскен ақын
өзінің тәуелсіз биіктігін сақтағысы келеді. Төмендегі ақын пікірі соған
дәйек болады: “Құрметке қалай бөленсем де, пәленшенің өлеңшісі дегізіп,
жетектеген тазыға ұқсап, біреудің жанына еріп, оның салтанаты болып жүру,
жаныма қатты батушы еді” [4], – дейді Сапарғали. Бұл сөзінен оның ақындық
ар-ожданын таза сақтау – азаматтық, адамгершілік борышым деп білгенін
көреміз.
Халықтың ауыр әлеуметтік тұрмыс-жайын көзімен көріп, сол өмірді өз
басынан кешкен Сапарғалидың азаматтық сана-сезімі ерте оянады. Алғашқы
қадамынан бастап келеңсіздікті сынап, әділетті жақтайтын, алған бетінен
қайтпайтын, шыншыл реалист ақын болды. Өзінің ақындық өнеріндегі қағидасын
ол:
Анадан шыншыл туған Сапарғали,
Көрген істі жасырып, ішке тықпас [11, 30 б.],
–
деген берік байлау сезіммен білдіреді. Бұл жолдардан ақынның азамат
ретіндегі биік тұлғасы айқын көрініс тапқан. Күрделі әдеби үрдіс, қасаң
саяси бағыт, социалистік реализмнің қарымы аясында өткір де өршіл сыншыл
реализм дәстүрін ұстану суреткерге оңай соқпағаны анық.
Бала кезден әкесі Әлімбеттің аталас ағайыны Қабаш ақсақалдың бай-
жуандардан көрген қорлығы және өз ағайындары сол жуандардың шоқпары болып
кеткені туралы айтқан сөздерін көп естіп өскен Сапарғалидың жүрегіне шоқ
салып, өшпес із қалдырған, ақындық сезімін өзгеше бір күйге түсірген
оқиғаға тоқталып өтпеске болмас. “1913-14 жылдардың шамасында Жарымбеттің
Күншуақ, Ысқақ деген екі ұлы (Сапарғалидың немере ағалары) Бура еліндегі
бір байдың жалшылығында жүреді. Бір күні қайырымсыз қатал байдан ақыларын
сұрай барса, ашуланып қыстың сақылдаған сар аязында екі жалшыны үйінен
сабап қуып жіберіпті... Аяз соңы боранға айналады. Күн батады. Екі жалшы
адасып, көп сандалады да, аяғында әлі кетіп, құшақтаса құлайды. Бірнеше
күн өткеннен кейін ағайындары Қалақай бұйратының бір сайында құшақтасып
өліп, қар астында қалған қос жалшының денесін тауып алады...
Жас Сапарғалидың жанына байдың қорлығы мен зорлығын көріп, арманда
өлген екі ағасының қайғысы қатты батады. Ой-өрісіне үлкен қозғау салады.
Қорада жалғыз жылап отырып, “Қос жалшының өлімі” деген өлең шығарады” [11,
6 б.].
Өкінішке орай ақынның бұл өлеңінің толық нұсқасы табылмай, тек
Сапарғалидың жақын ағайыны Бекмұхамбет ақсақалдың есінде қалған екі шумақ
ертеректе жазылып алынған өлеңі берілді:
...Қайтейін, қос қыршыным қарда қалды,
Өмірім мұны көріп зарда қалды.
Не керек арманда өлген ағаларым,
Обалың қаны қара байда қалды...
...Той, қызық енді менен аластадың,
Алданып, сенен бұрын қалыспадым.
Екі ағам қорлықта өліп, қарда қалды,
Бұл өлім барлық кедей намыстарың...[11, 7 б.]
Ақын өлеңінен ағаларының өліміне тек қатыгез байдың ғана емес, қоғамдық
құрылыстың да кінәлі екенін айта келе, қара халықтың намысын қозғамақшы
болғанын аңғарамыз. Басқаша айтсақ, осы оқиғаны әлеуметтік мәселе
деңгейіне көтере білген. Бұл ақынның суреткерлік шеберлігін ғана емес,
қайраткерлік қарымын да байқатса керек.
Осы уақиғадан соң Сапарғали жиын-тойды азайтып, қоғам қайшылығын,
белгілі бір топтың келеңсіз қылықтарын сынап суреттеген туындылар шығарып
айтуға ден қояды. Ақынның бұл өлеңдері халық арасына тез тарап, жатталып
кетеді. Жүрегі халқым деп соққан ақынның халық қамын ойлаған бұл азаматтық
көзқарасы ел жуандарына ұнамайды. Жандарына жайсыз тиіп, соңынан шырақ
алып түседі.
Дегенмен олардың қорлық істеріне мойымай, айтқандары діттеген жеріне
жете дөп тиіп жатқандығы Сапарғалиды одан әрі жігерлендіріп, шығармашылық
шабытын еселей түседі. Осы кезең туралы бір әңгімесінде ақын: “Ақындық
жолы оңай емес. Кейде осы жолда өз басыңа талай қиындық, соққы тиюі
мүмкін. Шын ықыласпен берілсең, сол ауыртпалықтың бәріне төзесің. Өзім
қандай ауыр бейнет көрсем де көңіл ашар, күйік басарым – өлең болды.
Солтабай деген ауылдас байдың бір қылығын масқаралап өлең шығардым. Оным
дереу жұрт аузына таралып кетті. Бай мені шақырып алып: “Анау өлеңіңді
жұртқа айтқызуды тоқтат, тоқтатпасаң қолыңдағы жалғыз сиыр мен атыңды
тартып аламын”, – деп қорқытпақшы болды. Көп аузына қақпақ бола алам ба.
Өз өлеңіме осынша күш біткеніне іштей сүйсіндім де қойдым” [5], – дейді.
Әрине қазақ арасында табан асты бірер шумақ өлең шығару жаңалық емес.
Ал сол өлең халық көңілінен шығып, жүрегіне жол тауып ауыздан-ауызға тарап
жатса, бұл шығарманың өміршеңдігін, ақынның шеберлігін, көтерілген
мәселенің тереңдігін танытса керек.
Бірде сол өңірдің Сақпан Әбділдәбекұлы дейтін атақты байын жамандап
өлең шығарғаны үшін бай оның сыртынан тісін қайрап жүреді. Бір жиында
екеуі кездесіп қалып, Сақпан ақынның тегіне тисе сөйлеп, халық алдында
күлкі қыла келемеждейді. Сонда Сапарғали:
Әй, Сақпан!
Сен бай болсаң, мен ақынмын!
Ол рас, тегім кедей, қу тақырмын.
Мұң-зарын көпшіліктің жоқтап жүрген,
Халқыма, сенен гөрі мен жақынмын [38]! –
дей отырып, одан әрі оның халыққа жасап отырған қиянатын, туысы Қабашты
тәлкек еткендігін қаймықпай бетіне басыпты. Ақынның бұл қылығына күйіп-
піскен Сақпан өз жандайшаптарын айдап салып, оны соққыға жығып, қолына
кісен салғызады. Бұл жайдан соң Сақпан Сапарғалиға күн көрсетпей, соңына
түседі. Осыған қатты қапаланған ақын бір түнде өзінің жастай қосылған
қосағы Сарамен Ақсуаттағы нағашы жұртына ауып кетеді.
Жалпы Сапарғали поэзиясына, ондағы даралық көркемдік ерекшелікке ғылыми
талдау жасап баға бергенде алғашқы шығармаларының орны ерекше болмақ.
Мәселен ақын поэзиясының қуатты жағы қаһармандық рухында екендігі кейіннен
талай талданып, сараланады. Сол қаһармандық категориясының алғашқы
факторлары мен элементтері осы өлең жолында айқын көрініс тапқан. Әсіресе
Махамбет поэзиясына тән қаһармандық екпін бар.
Жоғарыда аталған оқиға шамамен 1913-14 жылдар болса керек. Ақсуат жақта
3-4 жыл болған ақынды ағайын-туыстары елге қайта көшіріп алады. Сол бір
жайды еске алып кейіннен:
Сол кедейдің бірі мен,
Сөйлейтін іштің кірінен.
Алысқан жанмын ішімнен,
Заманның қиын түрімен...
Жоқ екен зауал ісі аққа.
Бір байға тілім тиіп қап,
Елімнен аудым, шет жаққа [11, 35 б.], –
дейді ақын.
Алайда халық қалаулысы болған ақын үнін өшіруге ел билеушілердің
құдіреті жетпейді. Тағдыр тәлкегіне мойымай, өршіл талант көп ізденіп,
өзінің ой өрісін кеңейтер кітаптарды көп оқып, ақындық шеберлігін шыңдай
түседі.
Сапарғали нағашы жұртында да тек жүрмей, өлең-жыр шығарумен қатар,
халық арасындағы аңыз-әңгімелер мен тарихи оқиғаларға қатысты деректер
жинаумен айналысады. Ақынның бұл еңбегі зая кетпей жиған-тергендері, ойға
түйгендері кейіннен “Мейір батыр”, “Молдабай балуан” сынды сүбелі
дастандарын жазуына мұрындық болғаны белгілі. Сонымен қатар ұлттық
құндылықтарды жинауы ақынның халықтың рухани байлығына деген құрмет,
жауапкершілігін көрсетеді.
Жаңа ғасыр басында хакім Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағының жарық көруі
бүкіл қазақ даласында елеулі жаңалық, өзгеше құбылыс ретінде қабылданды.
Сол кітапты Әріп ақыннан алып құмарта оқып, көп өлеңдерін жадында сақтап,
ел арасына таратады.
Сапарғали Абайдың тікелей шәкірттерінің бірі Әріппен де әрі аға, әрі
ақындық жолдағы ұстазы ретінде құрмет тұта сыйласқан. Бұл ретте ол:
“Балалық шағымнан менің сүйіп оқитыным Абай шығармалары болды. Мен оны
әрдайым өзіме ұстаз санадым. Онан соң ақындық өнерге төселуіме себепкер
болған Әріп те мені осы жолда ұқыпты тәрбиеледі. “Біржан-Сара”, “Мәлике-
Хасен”, “Ләйлі-Мәжнүн”, “Татьяна” сияқты ғашықтық жырларын неше күндей
астан, ұйқыдан қалып жаттаған күндерім болды. Менің мектебім осылар еді”
[17, 148 б.], – деп өзінің Абайдың ақындық дәстүрінен нәр алып, Әріпті
үлгі тұтқан шәкірттерінің бірі екендігін атап өтеді.
1917 жылғы Қазан төңкерісін ақын қуана қарсы алып, өзінің “Патша түсті”
деген ұзақ толғауын шығарады. Бірақ бұл қуанышы ұзаққа бармай, ел ішінде
үлкен дүрбелең басталады. Аумалы-төкпелі, алмағайып кезеңде күн көріс үшін
бір жағынан бас сауғалап, Үлбі өзенінің бір сағасындағы “Ласика” атты бір
селоға Қырықбай деген жездесімен барып, орыс байларына жұмысқа жалданады.
Сонда жүріп аздап орысша тіл үйреніп, өз бетімен ізденуінің арқасында орыс
әріптерін танып, оқи алатындай дәрежеге жетеді. Абай аудармасы арқылы ғана
білетін Пушкиннің “Евгений Онегин” поэмасының орысша нұсқасымен осы ауылда
танысады.
Дегенмен өмірдің талай тепкісін басынан өткерген ақын бірер жылдан соң,
ауыр жұмысты көтере алмай науқасқа шалдығып, ауылына қайтады. Жолда күздің
қара суығына ұрынады. Денсаулығын тіптен нашарлатып алып, үйіне жеткеннен
соң белі шойырылып, жүре алмай жатып қалады. 3-4 жылға созылған бұл ауру
ақынды әбден әлсіретеді. Көп бейнет көріп, аурудан аздап жазылғаннан соң,
шамамен 1924-25 жылдары “Ақжал” алтын кенішіне барып жұмысқа орналасады.
Табиғаты нәзік ақынға алғашында кен қазу жұмысы өте ауыр тигенімен,
табандылығының арқасында бара-бара көндігіп алады. Тіпті өндіріс
озаттарынан қалыспай жатқан күндері де болған екен. Көзін ашқаннан көргені
кең дала мен төрт түлік мал болған Сапарғалиға үлкен өндіріс, жер
астындағы шахта жұмысы, кеншілер өмірі өзгеше көрініп, оның қызығушылығын
арттырады. Сол себепті ақындық шабытына қанат бітіп, ұлттық поэзиямыздағы
алғашқылардың бірі болып өндіріс тақырыбындағы өлеңдерін де өндірте
жазған.
Алайда бұрынғы ауруы тағы да сыр бергеннен соң шахта жұмысына
денсаулығы жарамай, 1930 жылы бұрынғы Семей облысы Аягөз ауданындағы
Мыңбұлақ совхозына барып мал бағу жұмысына орналасады. Мыңбұлақта жүрген
жылдарында да өзінің ақындық-айтыскерлік өнерін шыңдай келе, сол өңірдегі
аңыз-әңгімелерге ден қойып, мол мағұлматтар алады. Жоңғар шапқыншылығы
кезеңінде аты алты алашқа мәлім болған Қу дауысты Құттыбайдың ұлы Ботақара
батыр туралы деректерге қаныққан ақын, кейіннен өзінің “Ер Бота” атты
эпикалық поэмасын жазды. Бұл шығармаларға ақынның эпикалық туындыларын
қарастырған тарауда кеңінен тоқталамыз.
Тума таланттың иесі бола тұрып, “ақынмын” деп дандайсуды білмейтін аса
қарапайым, кішіпейіл, адамгершілігі мол Сапарғали өміріне түбегейлі
өзгеріс әкеп, шығармашылық жолын басқа арнаға бұрған, сөйтіп республика
жұртшылығына танылуына септігін тигізген бірден-бір адам Ілияс Жансүгіров
болатын. Ол 1936 жылы Семей өңірінде болған бір сапарында оның ақындығын
естіп білгеннен соң, әдейі іздеп келіп танысыпты. Ілиясты
С. Әлімбетовтің ақындық дарынымен қоса шығыстық үлгідегі қисса-
дастандарды, Дулат, Абай, Әріп, Әсет сынды жыр дүлдүлдерінің туындыларын,
ел арасындағы аңыз-әңгімелерді жатқа білетіндігі, халық даналығы, ел
тарихынан жақсы хабардар шынайы шежірешілігі тәнті етіп, бірнеше күн
қасында болған екен. Ақын аузынан оның өлең-жырларымен қоса, “Жанақ пен
Бибаланың”, “Түбек пен Айым Жекей қыздың”, “Адық пен Торытайдың”, “Әсет
пен Ырысжанның” айтыстарын жазып алып, Қазақстан ғылым академиясы Орталық
кітапханасының қолжазбалар қорына тапсырады
[39].
Ал осы сапарында жазып алған орыс ақыны Пушкиннің “Евгений Онегин”
поэмасының Әріп, Әсет және Сапарғалидың өзі жырлаған нұсқаларын, 1937 жылы
А.С. Пушкиннің 100 жылдығына арналған қазақша үш томдығының екінші томында
жариялайды. Ілияс өз ғұмырында тұрмыс тауқыметін көп көріп, өскен
ортасынан ұзап шықпаған “адымы қысқа” ақынға жаңа қоғамдағы жаңа әдебиет
туралы ой тастап, оған ақыл-кеңес бере келе: “Алматыға, жазушылар одағына
келіңіз. Ел ішіндегі ақындарға қамқорлық жасаймын, шығармашылық жолға,
жаңа заманды жырлауға бағдар береміз” [14, 126 б.], – дегенді айтады.
Сапекең бір әңгімесінде: “Ілияс сияқты адал інім менің өрісімді
кеңітті, қоқыр-соқырдан ойымды тазартты. Көп уайым-қайғыдан басымды
босатты. Арнамды кеңітіп, балдыр-батпақтан ой көзімді ашқандай болды...
Ілиясқа кездеспегенде, тұтана жанып, бықсып өшіп қор болатын едім ғой:
“cөз патшасы” өлеңім де тордай тозып, тозаңша ұшып жоқ болатын еді ғой”
[11, 9 б.], – деп осы кездесуін аса бір ілтипатпен есіне алады.
Ал Мұхтар Әуезовпен алғашқы жолығуы тіптен қызық. Ақпа ақынның бір
өлеңінің шығу тарихы туралы оның немере қарындасы Бекмұхамбетқызы
Нәзигүлдің айтқан естелігіне толығырақ тоқталып өтуді жөн көрдік:
“...Сапекеңнің өз аузынан естіген ойымдағы бірер жайларға тоқталсам. 1936
жылы ақын Аягөздің Мыңбұлағында жүргенде Ілияс Жансүгіров кезігіп,
Алматыға шақырмай ма. Бір айдан соң Сапарғали астанаға барып Ілиястың
қабылдауына кіргенде, қасында Мұхтар Әуезов те бар екен. Ілияс Мұхтарға
жерлес ақын ағаңыз деп таныстырады. Екеуі ақынға бұрынғы жазған бір-екі
өлеңін оқытқызып тыңдағаннан соң, неге екені белгісіз, Мұқаңның көңіліне
жақпағанға ұқсайды. Ұнатпаған сыңай танытады. Дегенмен ақын жанына қаяу
түсіргісі келмеген болса керек, Мұхтар: “Аға, ақынмын десеңіз, ақын туралы
осы жерде отырып, бірер шумақ жазып беріңіз”, – демей ме. Сонда Сапарғали
салған жерден:
Ақын бүркіт секілді жем іздеген,
Қияннан қызыл көрсе текке ілмеген,
Қырандай, жедел көріп сорғаласа,
Алмай тынбас, бөгеттен іркілмеген.
Ақын сөйлер, тіл-аузын байламаса,
Айтар ойын жетімдік жайламаса.
Ақын түгіл, жаны жоқ күйсандық та,
Бұзылар мезгілінде майламаса.
Ақынның тілі – ине, ойы – табақ,
Тізіліп, маржан сөзден берер сабақ.
Оның да араны сау, көмейі бар,
Ұшқан құс, жүгірген аң – бәрі тамақ.
Өткір тіл оп-оңай мұқалады,
Келген үйі бір нәрседен шытса қабақ.
Жүргендіктен келмейді ашып-арып,
Бір ерке көптің ішін жүрген жарып.
Көмейіме тамызсаң көк сұйық май,
Күмбір кеудем сайрайды сонда барып,-
деп жыр жолдарын төге жөнеліпті. Мұхтар ұялыңқырап кетіп, бір жағынан
сүйсіне: “Оу, аға! Өзіңіз тасада жатқан тап басар ақын екенсіз. Көзі
ашылмаған бұлақтай, бұрыннан қайда болғансыз? Көмегімізді аямаспыз. Қазір
жиналысқа асығып барамыз, кешке үйіме келіп қонақ болыңыз. Әңгімемізді
сонда жалғастырайық”, – деп әдірісін жазып береді.
Кешкісін, Сапекең Мұхтардың үйін тауып барып, қонақтан бірер күннен соң
қайтқан екен. Ақын кейін де, осы жайды бірнеше рет еске алып отырғаны
құлағымда қалыпты...”[14, 139 б.] Сапарғали сол кездесуден соң Мұхтарды іні
тұтып, шығармашылық байланысын үнемі үзбеген екен.
1936 жылы оның бірнеше өлеңі алғаш республикалық “Социалды Қазақстан”
газетінде “Ащы сөз” атты жалпы тақырыппен жарық көреді. Осы басылымдағы
Ілиястың: “Жуырда Семейде болған сапарымда, біз бұрын атын естімеген
Сапарғали Әлімбетов деген ақынға жолығып, таныстым. Өзі өмірден көп жәбір-
жапа шеккен адамға ұқсайды. Алайда бірнеше күндік сұхбатымыздан, жырлаған
өлең-толғауларынан оның басқалардан бөлек өзіндік ізі бар, өрелі ақын
екенін аңғардым. Тек біздер тарапынан ақын шабытына қанат бітірер аз-маз
көмек ауадай қажет сынды. Газет бетіне осы бір өзгеше ақынның бірнеше
туындысын тұңғыш рет жариялағалы отырмыз” [38], – деген қысқаша алғысөзі
ақын мұрасын танып-біліп, баға берудегі маңызын бүгінгі таңда да жоймақ
емес.
Расында, осы жылдан бастап шығармашылығы жаңаша жолға түскендей болған
ақынның жаңа заманды, сол заманның құрылысшыларын, еңбек адамдарын, туған
жер мен оның табиғатын шабыттана жырлаған өлең-толғаулары ұлттық баспасөз
беттерінде ауық-ауық жарияланып тұрды. Ілекеңнің ықпалымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ..10
2 САПАРҒАЛИ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ КӨРКЕМДІК
ДӘСТҮР ЖӘНЕ ДАРАЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
3 АҚЫН ПОЭМАЛАРЫНДАҒЫ ЭПИКАЛЫҚ
ЖӘНЕ ҚАҺАРМАНДЫҚ
САРЫН ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...64
4 САПАРҒАЛИ АЙТЫСТАРЫНЫҢ ЖАНРЛЫҚ
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .10 2
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ..1 27
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...131
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Қоғам өміріндегі ұлы өзгерістер ұлттық тарихи-
мәдени, көркемдік-эстетикалық құндылықтарымызды аса маңызды мәселе ретінде
жан-жақты зерттелуіне толық жол ашты. Саяси-әлеуметтік, экономикалық,
халықаралық салада да оң өзгерістер болып жатқанын, Тәуелсіз Қазақстан
Республикасының дербес жол таңдағанын әлемдік қауымдастық біліп, танып
отырғаны бүгінде жаңалық емес, ақиқат. Қазақ жұрты өзінің рухани-мәдени
құндылықтарын түгендеп, генетикалық мәйегіне зер салып, нағыз ұлттық
көркемдік-эстетикалық байлықтарын жүйелі түрде зерттеп, жаңа бағытқа бет
алғаны, өзгесін айтпағанда, гуманитарлық ғылымдардың барлық саласында
байқала бастады. Тіпті Еуропа, Америка Құрама Штаты, Шығыс мемлекеттерінен
зерттеуші-ғалымдар келіп қазақ фольклорын, қазіргі әдеби даму процесін
зейін қоя зерттей бастауы мемлекеттің саяси-экономикалық қана емес, рухани-
мәдени құндылықтарының көркемдік-эстетикалық, танымдық-философиялық қуатын
байқатса керек.
Отандық гуманитарлық ғылымда, соның ішінде әдебиеттану ғылымында да, оң
өзгеріс, соны серпіліс бар. Басқасын айтпағанда қазақ мәдениетінің
көркемдік және ғылыми арналы бағытының негізін қалаған алыптар тобы –
Шәкәрім, Ахмет, Әлихан, Мағжан, Жүсіпбек, Міржақып сынды ірі тұлғалардың
есімі мен шығармаларының ақталып халқымен қайта қауышуы, Қаракерей
Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шыпырашты Наурызбай, тағы басқа бірқатар
батырларымыз бен би-жырауларымыздың “ақтаңдақтар” әлемінен ортамызға
оралуы көптеген әдеби-мәдени ескерткіштердің, тарихи құжаттардың жан-жақты
зерттелуіне, жарық көруіне жол ашты. Осының нәтижесінде ұлттық әдебиеттану
ғылымында қазақ сөз өнерінің ірі тұлғаларының шығармаларын бүтін бірлікте,
үзіп-жұлмай тұтастай қарастыруға мүмкіндік туды.
Академик Серік Қирабаев өзінің “Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет” атты
еңбегінде: “Өмір бойы сыртқы елдердің шабуылы мен отаршылдығына қарсы
күрескен халықтың әдебиетінде тәуелсіздік, бірлік идеясы ұлттық идея
болғанын еске алуға болады. Ұлт әдебиетіндегі осы идеяның жаңғырып, жаңаша
естілуі бүгінгі әдебиеттік көзқарас пен дәстүрдің жаңа байланысын
зерттеуге жол ашады. Осы ұлттық дәстүрді қолдап, елдің тәуелсіздігін ту
еткен азаматтардың, ақын-жазушыларымыздың көпшілігі кеңес заманында ұлтшыл
ретінде қуғындалып, жойылып кеткені белгілі. Солардың шығармашылық жолын
терең зерттеп, ой-пікірлерін, көркем образдарын бүгінгі күннің көкейкесті
мәселелерімен үндестіру қажет” [1, 6 б.], – деп жазғаны әр кезең әдебиеті
өкілдерінің қай-қайсысына да қатысы бар екендігін аңғартады.
Ұлт мәдениетінің ғасырлар бойы желісін үзбей дамып келе жатқан арналы
бір саласы халық поэзиясы, тіпті халық ақындарының шығармашылығы екені,
оны жан-жақты, жүйелі түрде зерттеу ісі бүгінгі әдебиеттану ғылымының
сұраныстарының бірі екені дау тудырмасы анық. Дегенмен бұдан ұлттық
фольклордың, қазақтың халық ақындарының өмірі мен шығармашылығы бүгінгі
таңға дейін зерттелмеді деген ұғым қалыптаспаса керек. Керісінше бұрын
жасалған ғылыми жетістіктерімізді бағалай келе алдымызда ұлттық рух,
ұлттық мінез және халық менталитеті өресінде терең зерттеу мәселесі
тұрғанын айтуымыз қажет.
Мәселен Жамбыл Жабаев, Кенен Әзірбаев, Нұрпейіс Байғанин, Иса Байзақов,
тағы басқа халық ақындарының шығармашылығы өткен ғасырдың өзінде арнайы
зертеу нысанасында болғандығын қазақ әдебиеттану ғылымының тарихы
айғақтайды [2]. Кейінгі кезде Жетісу, Шығыс өңірлерінде қалыптасқан
ақындық мектеп өкілдері Сүйінбай, Бақтыбай, Жамбыл, Құлмамбет, Қуандық,
Түбек, тағы басқа ақындардың шығармашылық мұрасы қарқынды, жаңа деңгейде
зерттеле бастады. Бұл бағдарда еліміздің шығысындағы ұлттық көркем
мәдениетте құндылық деңгейіне көтерілген Абайдың ақындық мектебінің ірі
өкілдері кеңестік көлеңкемен көмескіленіп, зерттеу объектісінен тысқары
қалғаны қазақ әдебиеті тарихынан белгілі. Тек қоғамдық бетбұрыстардан
соңғы он-он бес жыл көлемінде филология ғылымдарының докторы, профессор
Арап Еспенбетовтің жетекшілігімен Абайдың ақын шәкірттері – Шәкәрім
Құдайбердіұлы, Әріп Тәңірбергенұлы, Көкбай Жанатайұлы, оның ақындық
дәстүрінде тәрбиеленген Шәкір Әбенұлы, Төлеу Көбдікұлы, Тайыр Жомартбайұлы
тағы басқа жыр тарландарының өмірі мен шығармашылығы жан-жақты
зерттелініп, ғылыми айналымға түсті [3, 615 б.]. Бұл қазақ
әдебиеттану ғылымы, оның ішінде абайтану саласының іргелі жетістігі болды.
Алайда бұл алда болар ілікті ізденістерге салынған соқпақ жол ғана. Әлі
де болса Абайдың ақындық мектебінен нәр алған бірқатар жыр саңлақтарының
әдебиет тарихынан алар орны айқындалмай жатыр. Кеңес дәуірінде жалпы
ұлттық рухқа суарылған еңбектерді зерттеуге социалистік реализм
шеңберіндегі ғылым аса құлықты болмады. Қазақ халқының ұлттық мінезін,
өзінің дара табиғатын кеңес дәуірі ескіліктің сарыны деп таныды. Осындай
рухтағы еліміздің барлық өңіріндегі халық ақындарының шығармашылық мұрасын
толықтай зерттеу ісінің кейінгі тәуелсіздік жылдары ғана қарқын ала
бастауы сондықтан болар.
Қазіргі таңда халық ақындарының өмірі мен шығармашылық әлемі бүгінгі
көзқарастар тұрғысынан қайта қаралып, өз бағасын алуда. Соның бірі –
Абайдың ақындық дәстүріндегі халық ақындарының белгілі де, белді өкілі
Сапарғали Әлімбетов. Жастайынан “Әлімбеттің өлеңші баласы” атанған
Сапарғалидың шығармашылығы кең тынысты, шығармалары жанрлық қырынан жан-
жақты. Ақын мұрасында суырыпсалма (импровизатор) айтыскерлік, сондай-ақ
фольклор мен ауыз әдебиеті мұраларын, жыр-дастандар мен айтыс-әңгімелерді
жинаушы, жырлап-таратушы ретінде өзгеше өнер иесіне тән даралық қасиет
бар. Лирикаға бейімділігімен қоса үлкен эпик ретінде де танымал. Бұған
ақынның өмірлік тәжірибесі, тарихи және көркемдік факторлар негіз болған.
Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық қалыптасуына Абайдың ақындық мектебі
ерекше ықпал еткен. Ел ішіндегі қазақтың мол фольклорын, тарихи жырлар мен
дастандарды, ертегі мен аңыз-әңгімелерді жас күнінен тыңдап өскен ол
кейіннен бірнеше тарихи негізді эпикалық шығармалар жазды. Сапарғали жыр
додасына түсіп, айтыс ақыны ретінде де талай биіктерден көрінді.
Сапарғали Әлімбетов – өз шығармашылық ғұмырында соңына мол мұра
қалдырған халық поэзиясының ірі өкілдерінің бірі. Ақынның лирикасы, атап
айтсақ, өлеңдерінің жанрлық, тақырыптық аясы аса арналы, мол болып келсе,
эпикалық қарымы, поэма-дастандары, тарихи шығармалары кең тынысты, тарихи
негізді болып келеді. Сапарғалидың айтыстары реалистік шынайылығымен
ерекшеленсе, жыршылық және шежірешілік қасиеттері халық жүрегінен айрықша
орын алған.
Ақынның өмірі мен шығармашылығында күрделі кезеңдер аз болмаған.
Дегенмен Сапарғали Әлімбетов қоғамдық-әлеуметтік қиындықтарға мойымай
өзінің шығармашылық өнерін дамыта береді. Ақынның шығармашылығы, өміріне
қатысты деректер кезінде толық зерттеу объектісі бола алмады. Көзі
тірісінде көптеген шығармалары жарық көрмеді. Сондықтан ақын мұрасын тек
қана ғылыми тұрғыдан зерттеп, талдау ғана емес, сонымен қатар
қолжазбаларын іздеп табу, олармен тереңірек таныса отырып, түпнұсқасын
айқындау да жұмыстың басты шарттарының бірі болып саналады. Сондай-ақ
тұңғыш жинақтағы, мерзімді баспасөзде жарық көрген туындыларын
қолжазбамен, елден жазылып алынған нұсқалармен салыстыра қарастыру,
зерттеудің маңыздылығын арттыра түспек. Аталған көп қырлы мәселелер осы
зерттеу объектісінің өзектілігін аңғартатыны сөзсіз.
Халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығын зерттеу –
бүгінгі күннің талабы, сондай-ақ ұлттық әдебиеттану ғылымы тарихының
табиғатын толық танудың проблемалық аспектісінің, өзекті бағытының бірі
болады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу деңгейі. Қазақ әдебиеттану ғылымында, оның
ішінде қазақ әдебиеті тарихында, халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің әдеби
мұрасы бұрын-соңды жүйелі зерттеу нысаны болмады. Әрине кезінде мерзімді
баспасөзде ақын өмірі мен шығармашылығы төңірегіндегі пікірлер, мақалалар
болмады деп айта алмасақ керек. Оның өзінде Сапарғалидың шығармашылық
ғұмырына жалпылай тоқталып кейбір туындыларына, айтыс-қағыстарына пікір
түрінде көрініс тауып жатты.
С. Әлімбетовтің шығармашылығына арнайы көңіл аударып, мерзімді
басылымдарда пікір айтқан ғалым-зерттеуші, жанашырлар болды. Мәселен
белгілі абайтанушы-ғалым Қайым Мұхамедханұлы ақынның көзі тірісінде онымен
тығыз шығармашылық байланысын үзбей, онан соң да үнемі назарында ұстап
біршама туындыларын жинақтап жарыққа шығармақшы болған. Оған айғақ
Қайымның “Семей таңы” газетінің 1968 жылғы № 260 санында жарияланған
“Халық ақыны Сапарғали Әлімбетов” атты тұшымды мақаласы [4]. Сапарғалиды
өзінің ұстазы санаған белгілі айтыскер-ақын Қ. Алтынбаевтың
“Туған жерден шабыт алған” [5], ақынның туған жиені Т.
Ерменбаевтың “Отты жыры халықтың жүрегінде” [6], “Сапарғали ақын” [7], М.
Зүкеновтің “Ақын өмірінің бір сәттері” [8], Н. Серікбаевтың “Төгемін сөз
маржанын суылдатып” [9], Ж. Әуелбековтің “Сапарғали ойыма оралғанда” [10],
тағы басқалардың әр жылдары мерзімді басылымдарда жарияланған мақалалары
ақын өмірі мен шығармашылығының кейбір қырларынан құнды мәліметтер береді.
Ал баспа мәселесіне келер болсақ, алғашында 1962 жылы Нұрпейіс
Исмағұловтың құрастыруымен ақынның тұңғыш таңдамалы шығармалар жинағы
жарық көрді [11, 204 б.]. Зерттеуші-ғалым Есмағамбет Ысмайловтың ықпалымен
шыққан бұл жинақтағы құрастырушы-автордың “Сапарғали Әлімбетов” атты
кіріспе мақаласы да өзіндік құндылығын жоймақ емес. 2000 жылы Медеу
Сәрсеке өзінің “Бес тұғыр” кітабына “Сапыш-ау, өзің емес, сөзің мерген”
атты алғысөзімен Сапарғалидың бұрын жарық көрмеген туындыларын енгізді
[12, 187 б.]. 2003-2004 жылдары алдыңғы жарияланғандармен қоса, тыңнан
Алматы, Семей кітапханалары мен мұрағаттарынан, ауыл адамдарының аузынан
жазылып алынған бұрын баспа бетін көрмеген туындылармен толықтырылып “Өлең
гүл” [13, 116 б.], “Жырмұра” [14, 160 б.] атты жинақтары басылып шықты.
Жалпы Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық ғұмырнамасына сонау 1936
жылдан назар аударыла бастады. Осы жылы төл әдебиетіміздің тарихындағы
алыптардың бірі Ілияс Жансүгіров “Социалды Қазақстан” (“Егеменді
Қазақстан”) газетіне айтыскер ақынның бір топ өлеңін “Ащы сөз” деген жалпы
тақырыппен жариялап, қысқаша түсінік берген [15]. Ілияс арқылы 1937 жылы
А.С. Пушкиннің 100 жылдық мерейтойына арналып шыққан үштомдықтың екінші
томында Сапарғалидың “Татьяна” поэмасы басылды [16, 350 б.]. Е.
Ысмайыловтың 1956 жылы жарық көрген “Ақындар” атты монографиялық
еңбегіндегі басқа халық ақындарының қатарында Сапарғали Әлімбетовтің де
кейбір шығармалары жайлы жасаған ғылыми тұжырымдары өзіндік құндылығымен
ерекшеленеді [17, 340 б.].
Сондай-ақ жалпы қазақ әдебиетінің тарихына, айтыс өнерінің табиғатына,
халық ақындарының шығармашылығына арналған Ш. Уәлиханов [18],
А. Байтұрсынов [19], М. Әуезов [20], Б. Кенжебаев [21], З. Қабдолов [22],
Р. Бердібай [23], С. Қасқабасов [24], С. Қирабаев [25], Т.
Кәкішев [26], С. Негимов [27], Р. Нұрғали [28], А.
Еспенбетов [29], Б. Әбдіғазиұлы [30], М. Жолдасбеков [31], Т.
Тебегенов [32], тағы басқалардың еңбектеріндегі ғылыми тұжырымдар мен
айтылған ой-пікірлер зерттеу жұмысына негіз болды.
Жинақтай келе атап айтар жай – сөз өнерінің ірі қайраткерлері
Сапарғалидың шығармашылық мұрасы туралы әр кезде түрлі деңгейдегі
мақалалар жазуы оның қазақ әдебиетінің тарихынан алар өзіндік орнын
аңғартса керек.
Ақынның жарық көрген шығармаларынан басқа туындылары Қазақстан
Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Орталық ғылыми кітапханасының
қолжазба қоры мен сирек кездесетін кітаптар бөлімі қорында, ақынның туған
өңірінде, ұлттық, облыстық, қалалық кітапханаларда мұрағаттарда кездеседі.
Ізденістердің нәтижесінде, ақын өмірі мен шығармашылығы турасында мол
материалдар жинақталды. Зерттеу нысаны бойынша сұранысқа ие бірнеше
еңбектер жарық көрді. Мүмкін болғанша сол материалдардың барлығымен толық,
жан-жақты танысып шығып, тұңғыш рет ғылыми айналымға енгізуге тырыстық.
Диссертацияда осы өзекті тақырыпты тереңдей зерттеуге талпыныс жасалды.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты –
ақын өмірін хронологиялық тұрғыдан тарихи негіздеу, суреткер ретінде
шеберлігін ашу, сөз өнеріндегі ерекше құбылыс суырыпсалмалық, айтыскерлік
өнердегі даралығын зерделеу, шығармаларын көркемдік және қаһармандық
дәстүр жалғастығы аясында қарастыру.
Осы аталған мақсаттарға жету үшін ізденуші өз алдына мынадай міндеттер
қойып отыр:
– Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясы Орталық ғылыми
кітапханасының қолжазбалар мен сирек кездесетін кітаптар қорында,
мұрағаттар мен мұражайларда, кітапханаларда, ел арасында сақталған ақын
өмірі мен шығармашылығына қатысты материалдарды жүйелеп, ғылыми-зерттеу
нысанына айналдыру;
– ақынның лирикалық шығармаларының өлеңдік құрылымын, өлшем-өрнектерін,
стильдік-жанрлық табиғатын, поэтикалық қуатын, көркемдік-эстетикалық
ерекшелігін ашу арқылы суреткерлік даралығын айқындау;
– айтыс өнеріндегі орнын, суырыпсалмалық шеберлігі мен тапқырлығын,
айтыс ақыны ретіндегі ұшқырлығын басқа ақындармен салыстыра отырып ашу;
– ақынның эпикалық шығармалары, поэмалары мен дастандарының сюжеттік-
тақырыптық өзгешелігі ондағы тарихи-әлеуметтік, көркемдік дәстүр
жалғастығы мәселелерінің деңгейін таныту;
– Сапарғали шығармаларының көркемдік қуаты мен оның танымдық
зерделілігін салыстыра отырып, оның суреткер ретіндегі даралық ерекшелігін
пайымдау;
– ақын шығармашылығын ұлттық әдеби процесс аясында қарастыра отырып,
қазақ әдебиеті тарихындағы көркемдік жетістіктерінің табиғи сипатын
зерделеу.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері. Диссертациялық
жұмыстың теориялық және методологиялық негізі ретінде әдебиеттану,
фольклортану ғылымдарының жетістіктері, ғылыми әдістері алынды. Әсіресе,
қазақ халық ақындары поэзиясын, оның тарихы мен теориясын, сондай-ақ
ақындардың, жырау-жыршылардың шығармашылығын қарастырған ғылыми еңбектер
диссертациялық жұмысымыздың негізгі әдіснамалық, әрі теориялық тірегі
болды. Ш. Уәлиханов, А. Байтұрсынов, М. Әуезов, С. Мұқанов.
Б. Кенжебаев, Е. Ысмайылов, С. Қирабаев, З. Қабдолов, З. Ахметов,
Р. Бердібай, С. Негимов, С. Қасқабасов, Р. Нұрғали,
Ә. Нарымбетов, Б. Әбдіғазиұлы, М. Жармұхамедов, Т.
Рахымжанов, Т. Тебегенов, З. Бисенғали, С.
Қорабай, А. Бұлдыбай, Д. Қамзабекұлы, Б. Омарұлы, С.
Мақпырұлы, тағы басқа ғалымдардың еңбектеріне, монографияларына, сондай-ақ
ұжымдық ғылыми зерттеулерге назар аударылып, қажетті кезінде ретіне қарай
пайдаланылды.
Сапарғали Әлімбетов шығармашылығын жан-жақты зерттей отырып, оның ақын
ретіндегі даралық мәнерін, қазақ поэзиясында алатын орнын, шығармаларының
көркемдік-эстетикалық қуатын зерттеу барысында тарихи-салыстырмалы, жүйелі-
кешенді әдістер аясында зерттеудегі басты нысана – ақын шығармашылығын өзі
өскен орта, қалыптасқан әдеби дәстүр негізінде қарастырып, сол кезеңде
өмір сүрген ақындардың шығармаларымен бірлестікте зерттеу, сол арқылы
типологиялық үндестігі мен даралық сипатын айқындау. Басқаша айтқанда,
Сапарғали Әлімбетовтің өлеңдерін, поэмаларын, айтыстарын, басқа да
туындыларын қазақ поэзиясындағы халық ақындары шығармаларымен салыстыра
отырып зерттеу оның шығармашылық ерекшелігін танып білуге мүмкіндік береді
деп танимыз.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы. Халық ақыны Сапарғали Әлімбетовтің өмірі
мен шығармашылығы тұңғыш рет жан-жақты зерттеліп, ғылыми айналымға енуінің
өзі қарастырылып отырған тақырыптың жаңалығын аңғартса керек. Сапарғали
Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығына қатысты тың деректер, жалпы соңғы
кезде табылған туындылары оның өмірі мен шығармашылық жолының жаңа
қырларын ашуға мүмкіндік береді. Ақын мұрасын зерттеу барысындағы
диссертациялық жұмыстың жаңалығы бірнеше сипаттарымен көрінеді:
– Сапарғалидың әдеби мұрасы тұтас қамтылып, ғылыми тұрғыдан алғаш рет
диссертациялық зерттеу көлемінде баға беріліп отыр;
– ақынның шығармашылығына, әдеби мұрасына қатысты күні бүгінге дейін
айтылған пікірлер-тұжырымдар сараланып, салыстырылып бүгінгі көзқарас
тұрғысынан бағаланды;
– Сапарғали Әлімбетовтің шығармашылық өмірбаяны тың деректермен
толықтырылып, ақынның өмірі мен шығармашылық өсу жолы тұтастай
қарастырылды;
– бұрын жарияланбаған еңбектерін ғылыми айналымға түсіре отырып,
С. Әлімбетовтің артына қалдырған әдеби мұрасы туралы қорытындылар
жасалды;
– ақын лирикасының тақырыптық-мазмұндық аясы, ондағы заман шындығы
көркемдік дәстүрлер арқылы қоғамдық таныммен тығыз байланыста талданып,
даралық ерекшеліктері айқындалды;
– Сапарғали поэмалары тұтастай зерттеу нысанына айналып, ондағы
эпикалық және қаһармандық сарынға баса назар аударылды;
– ақынның айтыс өнеріндегі мұралары сараланып, оның жанрлық, көркемдік
ерекшеліктері ғылыми негізде талданды.
Зерттеу жұмысының нысаны. Зерттеудің тұтас құрылымына ақынның “Өлеңдер
мен поэмалар” (1962), “Бес тұғыр” (2000), “Өлең гүл” (2003), “Жырмұра”
(2004) атты шығармалар жинақтары алынды. Сонымен қоса өзге халық
ақындарының жыр жинақтары, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым
министрлігі Орталық ғылыми кітапханасының, ҚР ҰҒА М.О. Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының қолжазбалар қорындағы, Алматы, Семей
қалаларындағы кітапханалар мен мұрағаттарда сақталған материалдар, ақынның
жақын туысы Тәңірберді Ерменбаевтан алынған дүниелер, зерттеушінің өзі
тапқан дерек көздері, тағы басқа материалдар пайдаланылды.
Зерттеудің теориялық және практикалық мәні. Диссертациялық жұмыста
Сапарғали Әлімбетовтің өмірі мен шығармашылығын, ондағы қаһармандық және
көркемдік дәстүр сабақтастығын уақыт талабына сай талдаудан туындаған
зерттеу жұмысының нәтижесі ретіндегі тұжырым, қағидалары мен бағыты
жұмыстың теориялық мәнін анықтайды. Зерттеудің практикалық мәні –
зерттеудің нәтижесін қазақ әдебиетінің тарихы, соның ішінде поэзия туралы
оқытылатын дәрістер мен сабақтарға, осы тектес ізденістерге көмекші құрал
болып, арнаулы курстарға қолдануға болады. Зерттеудің негізгі тұжырымдары
мен жинақталған материалдарын әдебиет тарихына, мәдениеті мен өнеріне
арналған еңбектерде, жоғарғы оқу орындарының қажетті оқулықтарын жазу
барысында, оқу құралдарын дайындауда пайдалануға болады.
Қорғауға ұсынылатын негізгі тұжырымдар:
– Сапарғали Әлімбетов жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ
әдебиетінің тарихында соңына елеулі әдеби мұра қалдырған, өзіндік орны бар
халық ақыны;
– ақын шығармалары қазақ ұлттық әдебиеті мен халықтық рухани мәдениеті
дәстүрлерін жалғастырған көркемдік дүниетаным әлемі мен даралық
ерекшеліктердің эстетикалық бірлігі;
– Сапарғали өлеңдері өз кезеңінің шындығын ұлттық көңіл-күй,
отаншылдық, қаһармандық сарындармен байыта жырлауымен ерекшеленеді;
– ақын поэмалары тарихилық пен ұлттық-этнографиялық болмысты эпикалық
ауқымда, көркемдік шешіммен жырлаудың көрнекті үлгілерінің қатарында;
– Сапарғали айтыстары – ақындық шабыт пен шынайы шеберліктің тоғыса
сәулеленген поэтикалық белгісі;
– С. Әлімбетов Абайдың ақындық мектебінен нәр алған, оның реалистік
дәстүрін жалғастырушылардың бірі;
– Сапарғали халық фольклорын, тарихы мен этнографиясын, салт-дәстүрін
жақсы білген шежіреші ғана емес, соны халық арсында таратушы шебер жыршы
ретінде де танылады.
Зерттеудің сарапталуы. Зерттеудің негізгі қорытындылары мен нәтижелері
республикалық баспасөз беттерінде, Жоғарғы Аттестациялық Комитет
белгілеген басылымдардарда жарық көріп, халықаралық, республикалық ғылыми-
теориялық конференцияларда баяндалды.
Диссертациялық жұмыс Семей мемлекеттік педагогикалық институтының қазақ
әдебиеті кафедрасы мен М.О. Әуезов атындағы Семей университетінің қазақ
филологиясы кафедрасының бірлескен мәжілісінде және Абай атындағы Қазақ
ұлттық педагогикалық университетінің қазақ әдебиеті кафедрасында
талқыланып, қорғауға ұсынылды.
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық жұмыс кіріспе, төрт тарау және
қорытындыдан тұрады. Соңында пайдаланылған әдебиеттер тізімі берілген.
1 АҚЫННЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ӨМІРБАЯНЫ
Қазақ сөз өнері ұлттық құндылықтардың арналы саласы болса, оның ішінен
поэзия, яғни, ақындық өнер – өзгеше өрелі өнер ретінде қабылданғаны
бүгінгі таңда ғылымда дәлелденген. Ұлттық поэзиямызда суреткер тұлғасы –
шығармашылық ерекшелігіне, шығармалары жанрының табиғатына, стилі мен
тіліне байланысты ақын, жыршы, жырау сияқты шығармашылық тұлғалар атауына
ие болса, оның ішінде импровизатор, яғни, суырыпсалма ақын, айтыскер ақын,
лирик ақын немесе сазгер ақын дегендей, іштей сараланып жіктеледі. Бұның
өзі қазақ поэзиясында ақын тұлғасы палитрасының қаншалықты ауқымды, мол
мағыналы екенін байқатады. Ақын тұлғасының аталған шығармашылық
қасиеттерінің бірін емес, бірнешеуін бойына дарытқан бірегей тұлғаның бірі
– белгілі халық ақыны Сапарғали Әлімбетов.
“...ақындардың өмір тарихын білсек, солардың әрқайсысы өмір сүрген
заманының тірі пішінді белгісін тауып алғандай боламыз” [33], – деген
академик Мұхтар Әуезовтің Абай туралы айтқан терең тұжырымы ғылыми
құндылығын бүгінге дейін жоғалтқан емес. Сондықтан Сапарғали ақынның өмір
жолы мен шығармашылығын өніп, өскен ортасымен тұтас бірлікте қарастыру –
өзекті мәселелердің бірі.
Суырыпсалма сөз шебері, айтыс өнерінің майталманы, жыр алыбы Жамбыл
бастаған халық поэзиясы өкілдерінің қатарындағы өзіндік орны бар
ақындарымыздың бірі Сапарғали да – өзінің өткір де отты, мазмұнды да
көркем өлең-жырлары, толғау-дастандарымен, айтыстарымен соңына мол мұра
қалдырған өнер иесі.
Ақынның туындылары жөнінде пікірлер мен таныстыру ертеректе басталып,
әр кезде мерзімді баспасөзде өлеңдері басылып, ауызға алынғанымен, арнайы
зерттеудің объектісі болған емес. Сонымен қатар шығармаларының жарық көру
жүйесінде де бірізділік бар деп айта алмасақ керек. Мәселен, 1962 жылы
Нұрпейіс Ысмағұловтың құрастыруымен шыққан алғашқы өлеңдер жинағында оның
өлең-толғауларының ширек бөлігі ғана қамтылған десек артық айтқандық емес.
Сапарғалидың шығармашылық жолында, әсіресе, кеңес заманына дейін шығарған
лирикалық өлеңдері, айтыс-қағытпалары, дастан-толғаулары мол болғанымен,
кезінде құнттап жазып отырмағаны, арнайы жинақталмағандығы белгілі.
Сондықтан ақын шығармаларын, оның өміріне қатысты деректерді, құжаттарды
жүйелі түрде зерттеп қарастыру ұлттық әдебиеттану ғылымына қосылған
өзіндік үлес болып табылары анық.
Десек те 2000 жылы жазушы Медеу Сәрсеке өзінің “Бес тұғыр” атты
кітабында Сапарғалидың халық ауызындағы бұрын жарық көрмеген бірнеше
туындыларын бастырды. 2003-2004 жылдары алдыңғы жарияланғандармен қоса
тыңнан Алматы, Семей мұрағаттары мен кітапханаларынан, ауыл ақсақалдарының
аузынан жазылып алынған, бұрын баспа бетін көрмеген туындылармен
толықтырылып “Өлең гүл”, “Жырмұра” атты жинақтары жарық көрді. Бұл
жинақтар ғылыми ортада ақынның шығармалары топталған алғашқы толымды жинақ
ретінде қабылданғанын атап өтуіміз қажет. Ал ақынның өмірі мен
шығармашылығының зерттелу мәселесіне келсек, әр жылдар баспасөз беттерінде
жарияланған ақын өмірі мен шығармашылығының кейбір тұстарынан мағұлмат
беретін Қ. Мұхамедхановтың, Т.
Ерменбайұлының, Қ. Алтынбаевтың, С. Қорабайдың, М. Зүкеновтің, Н.
Серікбаевтың, Ж. Әуелбековтің мақалалары мен естелік-әңгімелері өзіндік
құндылығын жоймақ емес. Сапарғали жайында алғаш пікірін білдірушілер І.
Жансүгіров пен М. Әуезов [14] болғанын айрықша атаймыз. Ақынның тұңғыш
жинағын құрастырушы Н. Исмағұловтың қысқаша алғы сөзінен басқа алғаш,
жүйелі түрде Сапарғали шығармашылығына басқа халық ақындарымен қатар қоя
отырып, ғылыми байламдар келтірген – ғалым Есмағамбет Ысмайылов [17] екені
белгілі. Негізінде Сапарғалидың тұңғыш жинағының жарық көруіне де осы
ғалымның ықпалы зор болғанын айтқанымыз жөн. Халық ақындарының
шығармашылығына, айтыс өнерінің қыр-сырына үңілген ғылыми еңбектерде
Сапарғали Әлімбетовтің әдеби мұрасы үнемі назарда болды. Осы тұрғыда, М.
Дүйсенов, К. Сейдеханов, С. Негимов [34], Т. Сыдықов [35], Н.
Төреқұлов [36], Қ. Мұхамедханов [4], М. Сәрсеке [12], Т.
Рахымжанов [37] т.б. зерттеуші-ғалымдардың жазған еңбектерін атап
өткеніміз абзал.
Алайда Сапарғали Әлімбетов сынды үлкен ақындық өнер иесінің, өзгеше
өнерпаздың поэзиясындағы қасиеттерді толығымен танып, насихаттап біттік
деу ағаттық болар еді. Сол себепті ақын өмірі мен шығармашылығына
тереңірек үңіліп елге таныту – бүгінгі таңда ұрпақ алдындағы үлкен парыз,
ғылым алдындағы келелі міндет.
Жалпы ақын деген қасиетті атауды халық суырыпсалма нағыз өнер иесіне,
сөз сайысында шашасына шаң жұқпас шын жүйріктерге ғана берсе, Сапарғали
осы атаққа жастайынан ие болған адам. Он-он бес жастар шамасында әр түрлі
жиын-тойлардың, мереке-салтанаттардың гүлі болып, өзінің оралымды өлең-
сөз, айтыс-қағытпаларымен жиі көзге түскеннен соң жұрт оны “Әлімбеттің
өлеңші баласы” атап, қошемет тұтқан.
Жетпіс жылға жуық ғұмырында ақын он тоғызыншы ғасырдың аяқ шені мен
жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында ел басындағы, халық өміріндегі әр
алуан оқиғалардың, ұлы өзгерістердің куәсі болып, өз жырларына өзек етті.
Оның қазан төңкерісіне дейінгі шығармаларының дені бізге толық жеткен жоқ.
Ал жеткендеріне назар аударсақ, ақынның кер заманның келеңсіз тұстарын жыр
етіп, халықтың әлеуметтік жағдайын өткір көтергенін аңғарамыз:
Дариға-ай, сөнген көңілім жанар ма екен ?
Шөлдеп тұрған жүрегім қанар ма екен ?
Ащы менен тұщыны татқан білер,
Басында жоқ бай бұған нанар ма екен ? [11. 16
б] –
деген мына бір жыр жолдары өзгеше бір тебіреніспен, қоғам қайшылығын көз
алдыңызға жайып салады. Әлеуметтік мәселені “ащы-тұщы” антонимдік
қарсылық, антитезалық шендестіру көркемдік дәстүрімен шебер көрсете
білген. Ақынның қарама-қарсылық арқылы үшінші мәселені көтере білуі өзгеше
сипат алған.
Әрине жастайынан жетім қалып, жоқшылық құрсауынан шыға алмай, қоғамдағы
әлеуметтік теңсіздікті көп көрген ақын, кеңес үкіметімен бірге теңдік таңы
атқандай қуана қарсы алып, коммунистік құрылысқа, партия мен оның көсеміне
бірқатар туындыларын да арнады. Өмір үшін, өнер үшін де ол кезеңде бұл
бағыт әділет жолы ретінде қабылданғаны белгілі. Сондықтан біз ақын
шығармашылығына баға бергенде сол кезеңдегі әдеби процесс аясында да
қарастырамыз. Бүгінгі күн биігінен қарағанда көркемдік қуаты айтарлықтай
болғанымен, біршама өлеңдері идеялық тұрғыдан социалистік реализм аясында
жазылғаны байқалады. Бірақ ол сол кезеңге сай басты бағыт, айнымас ағым
еді.
Сапарғалидың еңбек адамдарының жаңа замандағы қол жеткен табыстарын,
шыққан биіктерін, жаңа тұлғалар бейнесін сомдаған, әсіресе, Отан соғысы
жылдарындағы елдің елдігін, ердің ерлігін асқақтата жырлаған азаматтық
әуен мен отаншылдық сезімге толы өлең-толғаулары мен эпикалық дастандары,
айтыс-арнаулары ұлттық поэзиямыздың айтарлықтай табысына айналды.
Сапарғали (Сапарғалы) Әлімбетов 1888 жылдың мамыр айында бұрынғы Семей
облысына қарасты Жарма ауданындағы Егіндібұлақ деген жердің Қарақойтас
бұйратында 3-4 үйден құралған Шомақ ауылында (қазіргі Шығыс Қазақстан
облысы, Жарма ауданы, Егіндібұлақ ауылы) егіз баланың бірі болып дүниеге
келген. Егіздің екіншісі қыз – аты Төлеу. Ақынның нақты аты – Сапарғалы.
Оның Сапарғали болып өзгерілуі себебін әркім әрқалай түсіндіреді. Біреулер
бала кезінен айналасындағылар атаған десе, енді біреулер құжат
толтырылғанда өзгеріске ұшырап, содан айтылып кеткен дегенді алға тартады.
Руы – Найманның Бес Байысының біреуі Ақымбеттен тарайды. Ақымбет –
Шомақтың бесінші атасы. Әкесі Әлімбет момын шаруа, ескіше хат танитын
сауаты бар, өлең-жырға, әзіл-қалжыңға әуес, сергек ойлы, туысқанға сыйымды
жан болыпты:
Менің әкем сарабдал ұғымды адам,
Мал тапшы, қолы ашық, шығымды адам.
Не ұрлық, не өтірік айтпайтұғын,
Қарындасқа қадірлі жұғымды адам [11, 117 б.],
–
деп ақынның еске ала жырлауы сол себептен болар.
Анасы Еркебала мен нағашы туыстарының да өлең-сөзге жақын болуы оны әу
бастан өнер жолын қууға бейімдейді. Жасы оннан асар-аспастан әкесінен
айырылған Сапарғали немере ағасы Жақыпжанның қолында, жетімдік пен
жоқшылықтың зардабын тартып, өмір тәлкегін көп көріп өседі. Кедейлік пен
жетімдік жас баланы жалшылық торына шырмайды. Алайда көкірегі ояу өр де
асқақ сезім иесі тағдырдың қатаң сыбағасына мойымай, қасқая қарсы тұрады.
Әкесі тірі кезінде алған ескіше білімін өз бетінше жетілдірген алғыр бала
ел аузындағы қисса-дастандарды тез ұғып алып, жатқа айтып жүрген.
Әсіресе талантты жастың қаршадайынан өлең-жырға, шешендік сөзге
әуестенуіне Әлімбеттің ауылдас досы, етікші Жайсаңбайдың тигізген әсері
мол. Әнші, домбырашы, әңгіме, қисса айтудың шебері болған осынау өнер
иесін бала кезінен тыңдап өскен Сапарғали, келе-келе өзі де ауыл
жастарының ұйтқысы болады. Жалындап тұрған жас ақын әр түрлі жиын, той-
думандарда ақындармен айтысқа түсіп, сан рет суырылып үздік шығып,
жүлдегер атанған.
Қандай тойда болса да айтыскерлер тілі орамды, сөзі анық, сымбатты-
сыршыл Сапарғалимен байқап айтысып, не айтыспай-ақ жолын береді екен.
Әйтсе де бұған ақынның көңілі көтеріле қоймайды. Қандай сый-құрмет
көрсетсе де, кейбір тойдан жүдеп қайтатын кездері де болыпты.
Ақын өскен орта, ұшқан ұясы туралы кейіннен белгілі ғалым Қайым
Мұхамедхановқа жазған естелігінде: “Әкем Әлімбет ақын болмаса да, бұрынғы
шешендер сөзін көп айтып отырушы еді. Шешемнің ағасы Айтжан, інісі Әділ
өлеңші болды. Олар тойда өлең айтатын, шығарып та айтатыны болатын. Менің
өлеңді әуес көруіме себеп болған – Жайсаңбай етікші еді. Ол біздің үйде
көп болып жүрді. Дауысы ашық, әнді әсем, нақышына келтіріп шырқайтын.
Менің бірінші ұстазым осылар сияқты. Алғашқы кезде Жайсаңбайға еліктей
өлеңді жаттап айттым да, 13-14 жасымнан бастап шығарып айттым” [4], –
дегенді келтіреді.
Осы кезден бастап халық қадірлеген Сапарғали ақындық өнерін “сарай
ақыны” дәстүрінде дамытқысы келмеген. Қоғам өміріндегі қайшылық, халқының
тұрмыс-ахуалы, басқа да әлеуметтік мәселелерді ішіне түйіп өскен ақын
өзінің тәуелсіз биіктігін сақтағысы келеді. Төмендегі ақын пікірі соған
дәйек болады: “Құрметке қалай бөленсем де, пәленшенің өлеңшісі дегізіп,
жетектеген тазыға ұқсап, біреудің жанына еріп, оның салтанаты болып жүру,
жаныма қатты батушы еді” [4], – дейді Сапарғали. Бұл сөзінен оның ақындық
ар-ожданын таза сақтау – азаматтық, адамгершілік борышым деп білгенін
көреміз.
Халықтың ауыр әлеуметтік тұрмыс-жайын көзімен көріп, сол өмірді өз
басынан кешкен Сапарғалидың азаматтық сана-сезімі ерте оянады. Алғашқы
қадамынан бастап келеңсіздікті сынап, әділетті жақтайтын, алған бетінен
қайтпайтын, шыншыл реалист ақын болды. Өзінің ақындық өнеріндегі қағидасын
ол:
Анадан шыншыл туған Сапарғали,
Көрген істі жасырып, ішке тықпас [11, 30 б.],
–
деген берік байлау сезіммен білдіреді. Бұл жолдардан ақынның азамат
ретіндегі биік тұлғасы айқын көрініс тапқан. Күрделі әдеби үрдіс, қасаң
саяси бағыт, социалистік реализмнің қарымы аясында өткір де өршіл сыншыл
реализм дәстүрін ұстану суреткерге оңай соқпағаны анық.
Бала кезден әкесі Әлімбеттің аталас ағайыны Қабаш ақсақалдың бай-
жуандардан көрген қорлығы және өз ағайындары сол жуандардың шоқпары болып
кеткені туралы айтқан сөздерін көп естіп өскен Сапарғалидың жүрегіне шоқ
салып, өшпес із қалдырған, ақындық сезімін өзгеше бір күйге түсірген
оқиғаға тоқталып өтпеске болмас. “1913-14 жылдардың шамасында Жарымбеттің
Күншуақ, Ысқақ деген екі ұлы (Сапарғалидың немере ағалары) Бура еліндегі
бір байдың жалшылығында жүреді. Бір күні қайырымсыз қатал байдан ақыларын
сұрай барса, ашуланып қыстың сақылдаған сар аязында екі жалшыны үйінен
сабап қуып жіберіпті... Аяз соңы боранға айналады. Күн батады. Екі жалшы
адасып, көп сандалады да, аяғында әлі кетіп, құшақтаса құлайды. Бірнеше
күн өткеннен кейін ағайындары Қалақай бұйратының бір сайында құшақтасып
өліп, қар астында қалған қос жалшының денесін тауып алады...
Жас Сапарғалидың жанына байдың қорлығы мен зорлығын көріп, арманда
өлген екі ағасының қайғысы қатты батады. Ой-өрісіне үлкен қозғау салады.
Қорада жалғыз жылап отырып, “Қос жалшының өлімі” деген өлең шығарады” [11,
6 б.].
Өкінішке орай ақынның бұл өлеңінің толық нұсқасы табылмай, тек
Сапарғалидың жақын ағайыны Бекмұхамбет ақсақалдың есінде қалған екі шумақ
ертеректе жазылып алынған өлеңі берілді:
...Қайтейін, қос қыршыным қарда қалды,
Өмірім мұны көріп зарда қалды.
Не керек арманда өлген ағаларым,
Обалың қаны қара байда қалды...
...Той, қызық енді менен аластадың,
Алданып, сенен бұрын қалыспадым.
Екі ағам қорлықта өліп, қарда қалды,
Бұл өлім барлық кедей намыстарың...[11, 7 б.]
Ақын өлеңінен ағаларының өліміне тек қатыгез байдың ғана емес, қоғамдық
құрылыстың да кінәлі екенін айта келе, қара халықтың намысын қозғамақшы
болғанын аңғарамыз. Басқаша айтсақ, осы оқиғаны әлеуметтік мәселе
деңгейіне көтере білген. Бұл ақынның суреткерлік шеберлігін ғана емес,
қайраткерлік қарымын да байқатса керек.
Осы уақиғадан соң Сапарғали жиын-тойды азайтып, қоғам қайшылығын,
белгілі бір топтың келеңсіз қылықтарын сынап суреттеген туындылар шығарып
айтуға ден қояды. Ақынның бұл өлеңдері халық арасына тез тарап, жатталып
кетеді. Жүрегі халқым деп соққан ақынның халық қамын ойлаған бұл азаматтық
көзқарасы ел жуандарына ұнамайды. Жандарына жайсыз тиіп, соңынан шырақ
алып түседі.
Дегенмен олардың қорлық істеріне мойымай, айтқандары діттеген жеріне
жете дөп тиіп жатқандығы Сапарғалиды одан әрі жігерлендіріп, шығармашылық
шабытын еселей түседі. Осы кезең туралы бір әңгімесінде ақын: “Ақындық
жолы оңай емес. Кейде осы жолда өз басыңа талай қиындық, соққы тиюі
мүмкін. Шын ықыласпен берілсең, сол ауыртпалықтың бәріне төзесің. Өзім
қандай ауыр бейнет көрсем де көңіл ашар, күйік басарым – өлең болды.
Солтабай деген ауылдас байдың бір қылығын масқаралап өлең шығардым. Оным
дереу жұрт аузына таралып кетті. Бай мені шақырып алып: “Анау өлеңіңді
жұртқа айтқызуды тоқтат, тоқтатпасаң қолыңдағы жалғыз сиыр мен атыңды
тартып аламын”, – деп қорқытпақшы болды. Көп аузына қақпақ бола алам ба.
Өз өлеңіме осынша күш біткеніне іштей сүйсіндім де қойдым” [5], – дейді.
Әрине қазақ арасында табан асты бірер шумақ өлең шығару жаңалық емес.
Ал сол өлең халық көңілінен шығып, жүрегіне жол тауып ауыздан-ауызға тарап
жатса, бұл шығарманың өміршеңдігін, ақынның шеберлігін, көтерілген
мәселенің тереңдігін танытса керек.
Бірде сол өңірдің Сақпан Әбділдәбекұлы дейтін атақты байын жамандап
өлең шығарғаны үшін бай оның сыртынан тісін қайрап жүреді. Бір жиында
екеуі кездесіп қалып, Сақпан ақынның тегіне тисе сөйлеп, халық алдында
күлкі қыла келемеждейді. Сонда Сапарғали:
Әй, Сақпан!
Сен бай болсаң, мен ақынмын!
Ол рас, тегім кедей, қу тақырмын.
Мұң-зарын көпшіліктің жоқтап жүрген,
Халқыма, сенен гөрі мен жақынмын [38]! –
дей отырып, одан әрі оның халыққа жасап отырған қиянатын, туысы Қабашты
тәлкек еткендігін қаймықпай бетіне басыпты. Ақынның бұл қылығына күйіп-
піскен Сақпан өз жандайшаптарын айдап салып, оны соққыға жығып, қолына
кісен салғызады. Бұл жайдан соң Сақпан Сапарғалиға күн көрсетпей, соңына
түседі. Осыған қатты қапаланған ақын бір түнде өзінің жастай қосылған
қосағы Сарамен Ақсуаттағы нағашы жұртына ауып кетеді.
Жалпы Сапарғали поэзиясына, ондағы даралық көркемдік ерекшелікке ғылыми
талдау жасап баға бергенде алғашқы шығармаларының орны ерекше болмақ.
Мәселен ақын поэзиясының қуатты жағы қаһармандық рухында екендігі кейіннен
талай талданып, сараланады. Сол қаһармандық категориясының алғашқы
факторлары мен элементтері осы өлең жолында айқын көрініс тапқан. Әсіресе
Махамбет поэзиясына тән қаһармандық екпін бар.
Жоғарыда аталған оқиға шамамен 1913-14 жылдар болса керек. Ақсуат жақта
3-4 жыл болған ақынды ағайын-туыстары елге қайта көшіріп алады. Сол бір
жайды еске алып кейіннен:
Сол кедейдің бірі мен,
Сөйлейтін іштің кірінен.
Алысқан жанмын ішімнен,
Заманның қиын түрімен...
Жоқ екен зауал ісі аққа.
Бір байға тілім тиіп қап,
Елімнен аудым, шет жаққа [11, 35 б.], –
дейді ақын.
Алайда халық қалаулысы болған ақын үнін өшіруге ел билеушілердің
құдіреті жетпейді. Тағдыр тәлкегіне мойымай, өршіл талант көп ізденіп,
өзінің ой өрісін кеңейтер кітаптарды көп оқып, ақындық шеберлігін шыңдай
түседі.
Сапарғали нағашы жұртында да тек жүрмей, өлең-жыр шығарумен қатар,
халық арасындағы аңыз-әңгімелер мен тарихи оқиғаларға қатысты деректер
жинаумен айналысады. Ақынның бұл еңбегі зая кетпей жиған-тергендері, ойға
түйгендері кейіннен “Мейір батыр”, “Молдабай балуан” сынды сүбелі
дастандарын жазуына мұрындық болғаны белгілі. Сонымен қатар ұлттық
құндылықтарды жинауы ақынның халықтың рухани байлығына деген құрмет,
жауапкершілігін көрсетеді.
Жаңа ғасыр басында хакім Абайдың тұңғыш өлеңдер жинағының жарық көруі
бүкіл қазақ даласында елеулі жаңалық, өзгеше құбылыс ретінде қабылданды.
Сол кітапты Әріп ақыннан алып құмарта оқып, көп өлеңдерін жадында сақтап,
ел арасына таратады.
Сапарғали Абайдың тікелей шәкірттерінің бірі Әріппен де әрі аға, әрі
ақындық жолдағы ұстазы ретінде құрмет тұта сыйласқан. Бұл ретте ол:
“Балалық шағымнан менің сүйіп оқитыным Абай шығармалары болды. Мен оны
әрдайым өзіме ұстаз санадым. Онан соң ақындық өнерге төселуіме себепкер
болған Әріп те мені осы жолда ұқыпты тәрбиеледі. “Біржан-Сара”, “Мәлике-
Хасен”, “Ләйлі-Мәжнүн”, “Татьяна” сияқты ғашықтық жырларын неше күндей
астан, ұйқыдан қалып жаттаған күндерім болды. Менің мектебім осылар еді”
[17, 148 б.], – деп өзінің Абайдың ақындық дәстүрінен нәр алып, Әріпті
үлгі тұтқан шәкірттерінің бірі екендігін атап өтеді.
1917 жылғы Қазан төңкерісін ақын қуана қарсы алып, өзінің “Патша түсті”
деген ұзақ толғауын шығарады. Бірақ бұл қуанышы ұзаққа бармай, ел ішінде
үлкен дүрбелең басталады. Аумалы-төкпелі, алмағайып кезеңде күн көріс үшін
бір жағынан бас сауғалап, Үлбі өзенінің бір сағасындағы “Ласика” атты бір
селоға Қырықбай деген жездесімен барып, орыс байларына жұмысқа жалданады.
Сонда жүріп аздап орысша тіл үйреніп, өз бетімен ізденуінің арқасында орыс
әріптерін танып, оқи алатындай дәрежеге жетеді. Абай аудармасы арқылы ғана
білетін Пушкиннің “Евгений Онегин” поэмасының орысша нұсқасымен осы ауылда
танысады.
Дегенмен өмірдің талай тепкісін басынан өткерген ақын бірер жылдан соң,
ауыр жұмысты көтере алмай науқасқа шалдығып, ауылына қайтады. Жолда күздің
қара суығына ұрынады. Денсаулығын тіптен нашарлатып алып, үйіне жеткеннен
соң белі шойырылып, жүре алмай жатып қалады. 3-4 жылға созылған бұл ауру
ақынды әбден әлсіретеді. Көп бейнет көріп, аурудан аздап жазылғаннан соң,
шамамен 1924-25 жылдары “Ақжал” алтын кенішіне барып жұмысқа орналасады.
Табиғаты нәзік ақынға алғашында кен қазу жұмысы өте ауыр тигенімен,
табандылығының арқасында бара-бара көндігіп алады. Тіпті өндіріс
озаттарынан қалыспай жатқан күндері де болған екен. Көзін ашқаннан көргені
кең дала мен төрт түлік мал болған Сапарғалиға үлкен өндіріс, жер
астындағы шахта жұмысы, кеншілер өмірі өзгеше көрініп, оның қызығушылығын
арттырады. Сол себепті ақындық шабытына қанат бітіп, ұлттық поэзиямыздағы
алғашқылардың бірі болып өндіріс тақырыбындағы өлеңдерін де өндірте
жазған.
Алайда бұрынғы ауруы тағы да сыр бергеннен соң шахта жұмысына
денсаулығы жарамай, 1930 жылы бұрынғы Семей облысы Аягөз ауданындағы
Мыңбұлақ совхозына барып мал бағу жұмысына орналасады. Мыңбұлақта жүрген
жылдарында да өзінің ақындық-айтыскерлік өнерін шыңдай келе, сол өңірдегі
аңыз-әңгімелерге ден қойып, мол мағұлматтар алады. Жоңғар шапқыншылығы
кезеңінде аты алты алашқа мәлім болған Қу дауысты Құттыбайдың ұлы Ботақара
батыр туралы деректерге қаныққан ақын, кейіннен өзінің “Ер Бота” атты
эпикалық поэмасын жазды. Бұл шығармаларға ақынның эпикалық туындыларын
қарастырған тарауда кеңінен тоқталамыз.
Тума таланттың иесі бола тұрып, “ақынмын” деп дандайсуды білмейтін аса
қарапайым, кішіпейіл, адамгершілігі мол Сапарғали өміріне түбегейлі
өзгеріс әкеп, шығармашылық жолын басқа арнаға бұрған, сөйтіп республика
жұртшылығына танылуына септігін тигізген бірден-бір адам Ілияс Жансүгіров
болатын. Ол 1936 жылы Семей өңірінде болған бір сапарында оның ақындығын
естіп білгеннен соң, әдейі іздеп келіп танысыпты. Ілиясты
С. Әлімбетовтің ақындық дарынымен қоса шығыстық үлгідегі қисса-
дастандарды, Дулат, Абай, Әріп, Әсет сынды жыр дүлдүлдерінің туындыларын,
ел арасындағы аңыз-әңгімелерді жатқа білетіндігі, халық даналығы, ел
тарихынан жақсы хабардар шынайы шежірешілігі тәнті етіп, бірнеше күн
қасында болған екен. Ақын аузынан оның өлең-жырларымен қоса, “Жанақ пен
Бибаланың”, “Түбек пен Айым Жекей қыздың”, “Адық пен Торытайдың”, “Әсет
пен Ырысжанның” айтыстарын жазып алып, Қазақстан ғылым академиясы Орталық
кітапханасының қолжазбалар қорына тапсырады
[39].
Ал осы сапарында жазып алған орыс ақыны Пушкиннің “Евгений Онегин”
поэмасының Әріп, Әсет және Сапарғалидың өзі жырлаған нұсқаларын, 1937 жылы
А.С. Пушкиннің 100 жылдығына арналған қазақша үш томдығының екінші томында
жариялайды. Ілияс өз ғұмырында тұрмыс тауқыметін көп көріп, өскен
ортасынан ұзап шықпаған “адымы қысқа” ақынға жаңа қоғамдағы жаңа әдебиет
туралы ой тастап, оған ақыл-кеңес бере келе: “Алматыға, жазушылар одағына
келіңіз. Ел ішіндегі ақындарға қамқорлық жасаймын, шығармашылық жолға,
жаңа заманды жырлауға бағдар береміз” [14, 126 б.], – дегенді айтады.
Сапекең бір әңгімесінде: “Ілияс сияқты адал інім менің өрісімді
кеңітті, қоқыр-соқырдан ойымды тазартты. Көп уайым-қайғыдан басымды
босатты. Арнамды кеңітіп, балдыр-батпақтан ой көзімді ашқандай болды...
Ілиясқа кездеспегенде, тұтана жанып, бықсып өшіп қор болатын едім ғой:
“cөз патшасы” өлеңім де тордай тозып, тозаңша ұшып жоқ болатын еді ғой”
[11, 9 б.], – деп осы кездесуін аса бір ілтипатпен есіне алады.
Ал Мұхтар Әуезовпен алғашқы жолығуы тіптен қызық. Ақпа ақынның бір
өлеңінің шығу тарихы туралы оның немере қарындасы Бекмұхамбетқызы
Нәзигүлдің айтқан естелігіне толығырақ тоқталып өтуді жөн көрдік:
“...Сапекеңнің өз аузынан естіген ойымдағы бірер жайларға тоқталсам. 1936
жылы ақын Аягөздің Мыңбұлағында жүргенде Ілияс Жансүгіров кезігіп,
Алматыға шақырмай ма. Бір айдан соң Сапарғали астанаға барып Ілиястың
қабылдауына кіргенде, қасында Мұхтар Әуезов те бар екен. Ілияс Мұхтарға
жерлес ақын ағаңыз деп таныстырады. Екеуі ақынға бұрынғы жазған бір-екі
өлеңін оқытқызып тыңдағаннан соң, неге екені белгісіз, Мұқаңның көңіліне
жақпағанға ұқсайды. Ұнатпаған сыңай танытады. Дегенмен ақын жанына қаяу
түсіргісі келмеген болса керек, Мұхтар: “Аға, ақынмын десеңіз, ақын туралы
осы жерде отырып, бірер шумақ жазып беріңіз”, – демей ме. Сонда Сапарғали
салған жерден:
Ақын бүркіт секілді жем іздеген,
Қияннан қызыл көрсе текке ілмеген,
Қырандай, жедел көріп сорғаласа,
Алмай тынбас, бөгеттен іркілмеген.
Ақын сөйлер, тіл-аузын байламаса,
Айтар ойын жетімдік жайламаса.
Ақын түгіл, жаны жоқ күйсандық та,
Бұзылар мезгілінде майламаса.
Ақынның тілі – ине, ойы – табақ,
Тізіліп, маржан сөзден берер сабақ.
Оның да араны сау, көмейі бар,
Ұшқан құс, жүгірген аң – бәрі тамақ.
Өткір тіл оп-оңай мұқалады,
Келген үйі бір нәрседен шытса қабақ.
Жүргендіктен келмейді ашып-арып,
Бір ерке көптің ішін жүрген жарып.
Көмейіме тамызсаң көк сұйық май,
Күмбір кеудем сайрайды сонда барып,-
деп жыр жолдарын төге жөнеліпті. Мұхтар ұялыңқырап кетіп, бір жағынан
сүйсіне: “Оу, аға! Өзіңіз тасада жатқан тап басар ақын екенсіз. Көзі
ашылмаған бұлақтай, бұрыннан қайда болғансыз? Көмегімізді аямаспыз. Қазір
жиналысқа асығып барамыз, кешке үйіме келіп қонақ болыңыз. Әңгімемізді
сонда жалғастырайық”, – деп әдірісін жазып береді.
Кешкісін, Сапекең Мұхтардың үйін тауып барып, қонақтан бірер күннен соң
қайтқан екен. Ақын кейін де, осы жайды бірнеше рет еске алып отырғаны
құлағымда қалыпты...”[14, 139 б.] Сапарғали сол кездесуден соң Мұхтарды іні
тұтып, шығармашылық байланысын үнемі үзбеген екен.
1936 жылы оның бірнеше өлеңі алғаш республикалық “Социалды Қазақстан”
газетінде “Ащы сөз” атты жалпы тақырыппен жарық көреді. Осы басылымдағы
Ілиястың: “Жуырда Семейде болған сапарымда, біз бұрын атын естімеген
Сапарғали Әлімбетов деген ақынға жолығып, таныстым. Өзі өмірден көп жәбір-
жапа шеккен адамға ұқсайды. Алайда бірнеше күндік сұхбатымыздан, жырлаған
өлең-толғауларынан оның басқалардан бөлек өзіндік ізі бар, өрелі ақын
екенін аңғардым. Тек біздер тарапынан ақын шабытына қанат бітірер аз-маз
көмек ауадай қажет сынды. Газет бетіне осы бір өзгеше ақынның бірнеше
туындысын тұңғыш рет жариялағалы отырмыз” [38], – деген қысқаша алғысөзі
ақын мұрасын танып-біліп, баға берудегі маңызын бүгінгі таңда да жоймақ
емес.
Расында, осы жылдан бастап шығармашылығы жаңаша жолға түскендей болған
ақынның жаңа заманды, сол заманның құрылысшыларын, еңбек адамдарын, туған
жер мен оның табиғатын шабыттана жырлаған өлең-толғаулары ұлттық баспасөз
беттерінде ауық-ауық жарияланып тұрды. Ілекеңнің ықпалымен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz