Станоктық кескіндемедегі композиция
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.тарау. Композиция негіздері
1.1. Композиция туралы жалпы түсінік. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер. ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
3.тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік ұсыныстар
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы ... ... ... ... ... ... ...13
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 16
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы ... ... ... ... ... ... ... 17
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция. ... ... ... ... ... ... 19
3.5. Сюжетті.тақырыптық картина композициясы ... ... ... ... ... ... . 20
3.6. Бір немесе екі денеден тұратын композиция. ... ... ... ... ... ... . 22
4.тарау. Композицияның даму тарихына қысқаша шолулар ... ... ... ... ... 24
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
1.тарау. Композиция негіздері
1.1. Композиция туралы жалпы түсінік. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
2.тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер. ... ... ... ... ... ... ... ...10
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі заңдылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
3.тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік ұсыныстар
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы ... ... ... ... ... ... ...13
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... 16
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы ... ... ... ... ... ... ... 17
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция. ... ... ... ... ... ... 19
3.5. Сюжетті.тақырыптық картина композициясы ... ... ... ... ... ... . 20
3.6. Бір немесе екі денеден тұратын композиция. ... ... ... ... ... ... . 22
4.тарау. Композицияның даму тарихына қысқаша шолулар ... ... ... ... ... 24
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Композицияны екі мағынада қарауға болады: композиция (композиция теориясы) ғылым сияқты, яғни творчествалық өнердің бөлігі сияқты, және композиция оқу пәні ретінде (оқу сабағы).
Жалпы өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын біріктіреді (нақты және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия, масштаб, ырғақтылық және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ, топталу, түстілік шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы ғана емес, қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады. Композиция көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы толықтырушы, олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші. Композиция сурет және кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні ретінде кейінірек пайда болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында мифологиялық, кейінірек ертегі және еркін тақырыптарда картиналарды жазуға әкелді. Композицияның оқу пәні ретінде қалып қалуы өнер шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте күрделі оқушылардың шектелген шеберлігінде ғана дамыды.
Композиция пәні композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау, композициялық түрдің арсеналын зерттеу, жеке шығармалардың біріккен құрамында барлық түрлердің байланыс сипаттамаларын қарастыру, композициялық шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер қатарын тарихи аспектіде анализдеу, сонымен қатар тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі әрбір өнер жанрына және оның формасының спецификасына терең енетін тарихи жағдайларды шешу негізінде, қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде жүретін, сондай-ақ, спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция аймағында, композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу сияқты заідылықтарымен студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын жетілдіруді қалыптастырады. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-эстетикалық мәдениетке және көркемдік талғамға тәрбиелей отырып, Студенттердің ойлау қабілетін, елестете алуын, есте сақтау қабілетін, шығармашылықтағы көркемдік мүмкінділіктерін дамытады.
Студенттер осы пән арқылы композицияның даму тарихымен танысып, композицияны оқу пәні ретінде және оны оқыту әдістерін зерттеуді үйреніп, композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен этюдті, мұнымен қатар, суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу, натурада «бағалы дәнегін» белгілей отырып, натураның қатысуымен композициялық жұмыстар жасауды меігереді. Композиция пәні студенттерді өзінің құрамында бейнелік бастауы бар композиция жасауға (ойдан шығару), бұған қоса, композициялық шеберлікке, өзіндік шығармашылыққа және оқу шығармашылығындағы жұмысы бағытында ынталылықты баулиды.
Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз бетінше шығармашылық жұмыспен айналысуға және педагогикалық жұмысқа дайындайды.
Жалпы өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын біріктіреді (нақты және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия, масштаб, ырғақтылық және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ, топталу, түстілік шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы ғана емес, қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады. Композиция көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы толықтырушы, олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші. Композиция сурет және кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні ретінде кейінірек пайда болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында мифологиялық, кейінірек ертегі және еркін тақырыптарда картиналарды жазуға әкелді. Композицияның оқу пәні ретінде қалып қалуы өнер шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте күрделі оқушылардың шектелген шеберлігінде ғана дамыды.
Композиция пәні композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау, композициялық түрдің арсеналын зерттеу, жеке шығармалардың біріккен құрамында барлық түрлердің байланыс сипаттамаларын қарастыру, композициялық шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер қатарын тарихи аспектіде анализдеу, сонымен қатар тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі әрбір өнер жанрына және оның формасының спецификасына терең енетін тарихи жағдайларды шешу негізінде, қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде жүретін, сондай-ақ, спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция аймағында, композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу сияқты заідылықтарымен студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын жетілдіруді қалыптастырады. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-эстетикалық мәдениетке және көркемдік талғамға тәрбиелей отырып, Студенттердің ойлау қабілетін, елестете алуын, есте сақтау қабілетін, шығармашылықтағы көркемдік мүмкінділіктерін дамытады.
Студенттер осы пән арқылы композицияның даму тарихымен танысып, композицияны оқу пәні ретінде және оны оқыту әдістерін зерттеуді үйреніп, композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен этюдті, мұнымен қатар, суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу, натурада «бағалы дәнегін» белгілей отырып, натураның қатысуымен композициялық жұмыстар жасауды меігереді. Композиция пәні студенттерді өзінің құрамында бейнелік бастауы бар композиция жасауға (ойдан шығару), бұған қоса, композициялық шеберлікке, өзіндік шығармашылыққа және оқу шығармашылығындағы жұмысы бағытында ынталылықты баулиды.
Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз бетінше шығармашылық жұмыспен айналысуға және педагогикалық жұмысқа дайындайды.
1. Н.Н. Волков. «Восприятие картины» – М.: Просвещение, 1976. 205 с.
2. М.В.Алпатов. « Композиция в живописи» – М.: Искусство, 1940. 152 с.
3. Беда Г.В. «Основы изобразительной грамоты». – М.: Просвещение, 1981. 239 с.
4. Под ред. Н.Н.Ростовцева. «Школа – учитель - искусство». – М.: Просвещение, 1981. 191 с.
5. Н.П.Крымов – художник и педагог. Статьи, воспоминания.- М. 1961.
6. М.В. Алпатов пен Н.Н. Ростовцев «Искусства» 2 том
7. Смирнов Г.Б. «Живопись». – М.: Просвещение, 1975. 143 с.
8. Беда Г.В. «Основы изобразительной грамоты ». – М.: Просвещение, 1981. 239 с.
9. Л.С.Зингер. «Советская портетная живопись». – М.: Изобразительное искусство, 1978 296 с.
10. Юон К.Ф. Об искуссве. М.: Просвещение, 1959.том I, II.
11. Салқымбаева С.А., Исабекова А,Б. «Бояутану». – ҚарМУ баспасы, 1999. 85 б.
12. Энциклапедический словарь Ф.А.Брокгауза и И.А. Ефрона, т ХУ а СПб., 1985, 906 с.
13. Е.В.Шорохов. «Композиция» М.: Просвещение, 1986.т.207 с.
14. А.П.Яшухин. «Живопись» М.: Просвещение, 1959.288 с.
15. Е.В.Шорохов. «Основы композиции» М.: Просвещение, 1979.303 с.
2. М.В.Алпатов. « Композиция в живописи» – М.: Искусство, 1940. 152 с.
3. Беда Г.В. «Основы изобразительной грамоты». – М.: Просвещение, 1981. 239 с.
4. Под ред. Н.Н.Ростовцева. «Школа – учитель - искусство». – М.: Просвещение, 1981. 191 с.
5. Н.П.Крымов – художник и педагог. Статьи, воспоминания.- М. 1961.
6. М.В. Алпатов пен Н.Н. Ростовцев «Искусства» 2 том
7. Смирнов Г.Б. «Живопись». – М.: Просвещение, 1975. 143 с.
8. Беда Г.В. «Основы изобразительной грамоты ». – М.: Просвещение, 1981. 239 с.
9. Л.С.Зингер. «Советская портетная живопись». – М.: Изобразительное искусство, 1978 296 с.
10. Юон К.Ф. Об искуссве. М.: Просвещение, 1959.том I, II.
11. Салқымбаева С.А., Исабекова А,Б. «Бояутану». – ҚарМУ баспасы, 1999. 85 б.
12. Энциклапедический словарь Ф.А.Брокгауза и И.А. Ефрона, т ХУ а СПб., 1985, 906 с.
13. Е.В.Шорохов. «Композиция» М.: Просвещение, 1986.т.207 с.
14. А.П.Яшухин. «Живопись» М.: Просвещение, 1959.288 с.
15. Е.В.Шорохов. «Основы композиции» М.: Просвещение, 1979.303 с.
Станоктық кескіндемедегі композиция
арнайы мамандыққа оқитын студенттерге арналған композиция пәні бойыншаа
әдістемелік көмекші оқу құралы
Алматы, 2008
М а з м ұ н ы :
Беттері
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------4
1-тарау. Композиция негіздері
1.1. Композиция туралы жалпы түсінік. ----------------------------
-----------5
2-тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде. ----------------------------------- -------
----------8
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер. ----------------------------
---10
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі
заңдылықтары.----------------------------------- ----------------------------
------------- 10
3-тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік
ұсыныстар
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы----------------------- ----13
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері -----------------------
16
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы----------------------- --
---17
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция. -----------------------
- 19
3.5. Сюжетті-тақырыптық картина композициясы----------------------
--- 20
3.6. Бір немесе екі денеден тұратын композиция. ------------------
------- 22
4-тарау. Композицияның даму тарихына қысқаша шолулар.-------------------
24
Қолданылған әдебиеттер ----------------------------------- ------------------
-----------36
Кіріспе
Композицияны екі мағынада қарауға болады: композиция (композиция
теориясы) ғылым сияқты, яғни творчествалық өнердің бөлігі сияқты, және
композиция оқу пәні ретінде (оқу сабағы).
Жалпы өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын біріктіреді (нақты
және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия, масштаб, ырғақтылық
және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ, топталу, түстілік
шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы ғана емес,
қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады. Композиция
көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы толықтырушы,
олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші. Композиция сурет және
кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні ретінде кейінірек пайда
болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында мифологиялық, кейінірек ертегі
және еркін тақырыптарда картиналарды жазуға әкелді. Композицияның оқу
пәні ретінде қалып қалуы өнер шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте
күрделі оқушылардың шектелген шеберлігінде ғана дамыды.
Композиция пәні композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау,
композициялық түрдің арсеналын зерттеу, жеке шығармалардың біріккен
құрамында барлық түрлердің байланыс сипаттамаларын қарастыру, композициялық
шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер қатарын тарихи аспектіде
анализдеу, сонымен қатар тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі әрбір
өнер жанрына және оның формасының спецификасына терең енетін тарихи
жағдайларды шешу негізінде, қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде
жүретін, сондай-ақ, спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция
аймағында, композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу сияқты
заідылықтарымен студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын
жетілдіруді қалыптастырады. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-
эстетикалық мәдениетке және көркемдік талғамға тәрбиелей отырып,
Студенттердің ойлау қабілетін, елестете алуын, есте сақтау қабілетін,
шығармашылықтағы көркемдік мүмкінділіктерін дамытады.
Студенттер осы пән арқылы композицияның даму тарихымен танысып,
композицияны оқу пәні ретінде және оны оқыту әдістерін зерттеуді үйреніп,
композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен этюдті, мұнымен қатар,
суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу, натурада бағалы
дәнегін белгілей отырып, натураның қатысуымен композициялық жұмыстар
жасауды меігереді. Композиция пәні студенттерді өзінің құрамында бейнелік
бастауы бар композиция жасауға (ойдан шығару), бұған қоса, композициялық
шеберлікке, өзіндік шығармашылыққа және оқу шығармашылығындағы жұмысы
бағытында ынталылықты баулиды.
Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз
бетінше шығармашылық жұмыспен айналысуға және педагогикалық жұмысқа
дайындайды.
1 тарау. Композиция негіздері.
1. Композиция туралы жалпы түсінік.
Композиция латынның compositio сөзінен аударғанда шығарма,
құрастырма, орналастыру деген мағынаны білдіреді.
Бөлек тараулардың байланысы мен үйлесуін, белгілі бір тәртіпте
элементтердің жинақталуы, олардың өзара байланыстары, жалпы үйлесімге
келуін біз өсімдік және жануарлар әлемінде байқаймыз. Мысалы, әрбір
өсімдік бөлшектерден құралады, олар бірігіп қандайда бір бүтінге келіп,
форманы береді. Бейнелеу өнерінде Композиция түсінігінің анықтамасын
зерттейтін болсақ, біз энциклопедиялық аудармалар мен өнер туралы
кітаптардан көптеген мағлұматтар ала аламыз. Мысалы, Брокгауза мен Ефрона
энциклапедиялық аудармасында композиция картинаға немесе суретке
көшірілген, форма мен образдың, суретшінің ойындағы әлі бұлыңғыр салынатын
және қоршаған нәрселер мен қолдану әдіс-тәсілдерінің көмегімен, оның
өнердегі өзіндік бөлігінің, органикалық бүтіндігін, белгілі бір ойдағы
берілген мазмұнына арналған сызықтар деп анықталады.
Табиғатта аса сипатты және жиі кездесетін композициялық заңдылық
бүтіндік, симметрия және ырғақтылық болып табылады. Бүтіндік
үйлесімділікте, соңғы құрылымдарда немесе заттың конструкцияларында ,
симметрия – тепе-теңдікте, ырғақтылық – анықталған аралықтарда бір немесе
бірнеше элементтердің қайталануында байқалады. Симметрия үшін салыстырмалы
тыныштық сипаты, салмақтылық және бөліктерінің тепе-теңдігі, ал
ырғақтылыққа көп немесе аз дәрежедегі қазғалыс қонымды. Табиғат әлеміне тән
композициялық бастау (бүтіндік, симметрия, ырғақтылық) өнерде ерекше арнайы
түрде орын алады.
Композиция - шығарманы бүтіндейтін, олардың жеке элементтерін бір-
біріне толықтыратын, аса маңызды, көркем түрді ұйымдастырушы компонент.
Көркем тәжірибие барысында жиналатын композиция заңдылықтары, обьективті
заңдылықтар мен өзара байланыстардың бейнесі болып табылады, ол нақты
дүниенің құбылысы. Пластикалық өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын
біріктіреді (нақты және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия,
масштаб, ырғақтылық және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ,
топталу, түстілік шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы
ғана емес, қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады.
Композиция көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы
толықтырушы, олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші болып табылады.
Байқағанымыздай, композицияда толықтырулар байқалады. Композиция сипатының
мазмұнына тәуелділігі көрсетіледі. Осындай анықтама обьективті және жалпы
ортақ заңдылықтардың бар екендігін, осы және басқа шамада обьективті
заңдылықтар мен өзара байланыстылықтың бейнесі, нақты дүниенің құбылысы
екендігін көрсетеді. Алдыңғы анықтамаға қарағанда мұнда композиция құрылым
ретінде қарастырылған. Белгілі болғандай, құрылым толық, заңдылықтардан
тұратын және ортақ сипаттан тұратын байланысқан бөліктерден құралады. Бұған
қоса, композицияның анықтамасын шығармас бұрын, мынандай, құрамы және
құрылысы мазмұны жағынан ұқсас түсініктерді білуіміз қажет. Құрамы ол
- ортақ түсінік, құрылысы - құрамының әртүрлі типтерінің бірі болып
табылады. Бұған қоса, мынаған көңіл бөлу керек, құрылым мен құрам
түсініктері толықтылықтың белгілерін көрсетсе де олар тұйықталған және
аяқталған болуы мүмкін. Үнемі композиция аяқтылықты және тұйықталғандылықты
ұсынады. Сондықтан композицияның анықтамасына құрылым түсінігі
енгізілді, алайда ол да бүтіндікті ұсынады. Осылайша, композиция – ол
фиксацияланған және элементтердің түсінігімен байланысқан тұйықталған
құрамы (құрылысты да осылай айтуға болады). Бұл анықтама аяқталған
болатын, бірақ ол толық емес, құрамында немесе құрылысында элементтердің
ауысуы болады, олардан кейбіреулерін шегеру немесе жаңаларды қосу
(құрылысының немесе құрамының негізін сақтай отырып). Мысалы, қандайда бір
машинаға (құрылысқа) кішкентай бөлшекті қосу немесе бар болған бөлшектің
біреуін алып тастау. Бірақ машина (құрылысында) нақты бейнесінде қалады.
Бірақ мұны композицияға қатысты өнердің шығармасы деуге болмайды. Ол
өзінің толықтығынсыз, көркем бейнесінсіз өзгере алмайды. Осы ой табиғи
шығарма композициясында міндетті түрде көрінеді.
Осы анықтаманың анализі нәтижесінде композиция түсінігінің
толығырақ анықтамасын жасау қажет болды. Ол үшін келесі сипаттағы үш
түсінікті қосу керек болды.
1. Композиция - ол сондай толық түсінік, яғни одан ештеңе қосуға,
ештеңе алып тастауға болмайтындығын анықтау.
2. Композиция анықтамасының мәтінінде құрамдық және құрылыстық
түсінігін ашу.
3. Композиция анықтамасында, оны табиғи шығарманың көркем формасы
екендігін көрсету.
Композиция - бейнелеу өнерінің басты шығармасы ретінде, барлық
формаларды біріктіруші, заңдылықты бір-бірімен байланысқан және онда еш
нәрсені өзгертуге немесе ауыстыруға болмайтын, одан еш нәрсені алуға немесе
қосуға болмайтын жалпы бөліктерден (элементтерден) бейнелеу өнерінің басты
формасы және түсінігі жаңынан бәртұтас немесе мазмұны жағынан шашырамайтын
туындысы болып табылады. Бұл композиция түсігінің анықтамасы бейнелеу
өнерінде негізінен, табиғи шығармада негізгі көркем түр болып табылады,
композиция деп кейде натурадан орындалған этюдті де жиі атайды. Жалпы
осындай анықтама дұрыстау, натуралық этюдтің мәнері мен толықтылығы
суретшінің таңдаған мотиві мен бейнеленетін, барлық элементтерді берілген
өлшем мен форматта орналастыру, мотивтің құрылысын сезіну, оны түсте
шешу, бастысын бөліп алу, және этюдті аяқтау. Осылайша, мұнда композиция
түсінігі екі түсінікте қарастырылған: 1) негізінен – композиция табиғи
шығарманың көркем формасы сияқты, 2) композиция жеке өнер шығармасы.
Композицияны тағы да екі мағынада қарауға болады: композиция
(композиция теориясы) ғылым сияқты, яғни творчествалық өнердің бөлігі
сияқты, және композиция оқу пәні болып табылады (оқу сабағы).
Композиция немесе композиция теориясы бейнелеу өнеріндегі ғылым сияқты
өзінің даму сатысымен қозғалады. Осыған байланысты, осы теорияның тарихы
шын мәнісінде жоқ. Бірақ бейнелеу өнерінде композицияға байланысты туатын
жағдайларға қатысты кейбір сұрақтарды мамандар зерттеуде.
Н.Н. Волковтың Кескіндемедегі композиция атты кітабында бірінші рет
бейнелеу өнерінде композиция теориясының негізгі жағдайларының шеңберін
жасау қадамы көрсетілді. Сондықтан бұл кітаптан көптеген әлі шешілмеген
сұрақтар табуға болады. Осы және басқа да жағдайларды талқылауда автормен
келісуге немесе келіспеуге болады. Жалпы бұл қадам сәтті, себебі автор
композиция теориясына қатысты ең маңызды жағдайларды қарастырған.
Композиция теориясын жасаудың қажеттілігін айтсақ, Н.Н.Волковтың композиция
теориясын ғылым сияқты шешуге арналған негізгі тапсырмаларды анықтады.
Бұл тапсырмалар шынымен композиция теориясының барлық шеңберін
жайлайды. Бірақ, біздің көз-қарасымыз бойынша, оларға тағы бір тапсырманы
енгізу керек: обьективті бөліктерді зерттеу, қоғам мен табиғатта жүретін,
сондай-ақ, өнердегі спецификалық заңдарды, және жеке жағдайда композиция
аймағында, композициялық заңдар сияқты.
Осы заңдар догматикалық сипатта болмайды, алайда Н.Н Волковтың ойынша,
суретшіге ол аса маңызды, себебі, оның негізінде композициялық түрдің кең
анализі жатыр. Мысалы, бүтіндік композицияның тек қана құрылымы ғана емес,
ол композиция заңдылығы екенін білетін суретші, өзінің шығармасында мұны
ескеретін болады және алдын ала қатаң қателерден сақтанады, оларды жөндеуге
жөндеуге уақыт жібермеуге тырысады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, композиция теориясының негізгі
заңдарын келесідей түрлендіруге болады:
1) композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау
2) композициялық түрдің арсеналын зерттеу
3) жеке шығармалардың біріккен құрамында барлық түрлердің байланыс
сипаттамаларын қарастыру
4) композициялық шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер
қатарын тарихи аспектіде анализдеу
5) тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі, әрбір өнер жанрына және
оның формасының спецификасына терең енетін тарихи жағдайларды шешу
негізінде
6) қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде жүретін, сондай-ақ,
спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция аймағында,
композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу
Мынаны байқау керек, композициялық түрлерді зерттеуінсіз және
шығармада олардың сипатынсыз, композициялық шешімдердің типологиясы мен
композицияның обьективті заңдарынсыз осындай тапсырманы шешу мүмкін емес.
Сондықтан, түсінік жүйесінің тапсырмалары басқа көрсетілген тапсырмаларды
шешуге қарағанда біртіндеп шешіледі.
Композиция теорисы ғылым сияқты даму үстінде болғандықтан және оның
алдындағы негізгі, ғаламдық тапсырмалар әлі шешілмеуде. Тек зерттеліп
болған нәтижелермен қанағаттану қажет болады.
2 тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде.
Композицияны тағы да бір мәнде – бейнелеу өнеріндегі оқу пәні ретінде
қарастырайық.
Композиция сурет және кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні
сияқты кейінірек пайда болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында
мифологиялық, кейінірек ертегі және еркін тақырыптарда картиналарды
жазуға әкелді. Композицияның оқу пәні ретінде қалып қалуы өнер
шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте күрделі оқушылардың шектелген
шеберлігінде ғана дамыды.
Суретші-оқытушылардың ойынша, олардың ең басты тапсырмасы - шығарманы
жазуды және салуды, оқудың нәтижесі ретінде оқушыларға жоба жасауды ұсынды,
ал оның негізінде картина тудыруды ұйғарды. Картинаны бағаламау
композицияны оқу құралы ретінде шегеру, әсіресе, көркем мектептерінің
түзілуі барысында жас суретшілердің шығармашылық дамуын тежейді. Қазір де
шығармашылықта ең негізгі нәрсе сезімталдылық деп санайтын оқытушылар аз
емес. Алайда, тәжірибие композициялық ынталарға жас сурешілермен қатар,
бейнелеу өнерінің оқытушыларын да үйрету қажеттілігін дәлелдейді.
Композиция курстары барлық көркемөнер колледждері мен жоғары оқу
орындарында оқу жоспарларына енгізілген. Көркем-педагогикалық орташа және
жоғары оқу орындарының түлектері бір уақытта суретші және бейнелеу өнерінің
оқытушысы ретінде дайындықтан өтеді. Оларды суретші-маман етіп дайындайтын
арнайы пәндермен қатар (сурет, кескіндеме, композиция, өнер тарихы), олар
бейнелеу өнерінің негіздері әдістемелерін оқиды, сонымен қатар,
композицияны оқу әдістемелерін де меңгереді. Композиция оқу пәні сияқты
өзіне мақсат етіп мыналарды қояды: оқу, бейнелеу өнерінде композиция
аймағында студенттерді тәрбиелеу, олардың творчествалық мүмкіндіктерін
дамыту, танымдық белсенділіктерін арттыру.
Композиция оқу пәнінің осы мақсатына жету барысында, оқытушының
жетекшілігімен студенттердің оқу-тәрбиелік тапсырмаларын шешу
қарастырылған.
Композиция оқу пәнінің негізгі тапсырмалары:
1. Студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын жетілдіруді
қалыптастыру.
2. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-эстетикалық мәдениетке
және көркемдік талғамға тәрбиелеу.
3. Студенттердің мынандай көркемдік мүмкінділіктерін дамыту:
А) Образдық (көркемдік) ойлау қабілетін;
Б) Творчествалық елестете алуын;
В) Көріп, есте сақтау қабілетін.
4. Студенттермен бейнелеу өнеріндегі шығармаларын жасау барысындағы
олардың композициялық орналастырудығ анализімен байланысты тарихи дамуын
зерттеу.
5. Композициялық шешім аспектісінде өнер шығармасын тудыруды
студенттерге үйрету және олардың өзінің жеке творчествасының нәтижесін
анализдеу тәжірибиесінде дамыту.
6. Студенттермен композицияның даму тарихын оқу пәні ретінде және оны
оқыту әдістерін зерттеу.
7. Студенттермен композицияның теориялық негіздерін олардың даму
тарихында және өнер шығармасының жасалу барысында өзара байланысын зерттеу.
8. Студенттердің көркем бақылаушылықтарын дамыту үшін келесілер
ұсынылады:
А) студенттерді суретші тұрғысынан арнайы мақсатта бағытталған,
көркем-ойлы бақылаулар жүргізуді үйрету.
Б) Өмірлік әсерлерді алуды шығармашылықта үйрету, осы әсерлерді
шығармашылықта қолдана білуді үйрету.
В) Студенттерге композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен
этюдті, мұнымен қатар, суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу,
натурада бағалы дәнегін белгілей отырып, натураның қатысуымен
композициялық жұмыстар жасауды үйрету.
9. Студенттерді өзінің құрамында бейнелік бастауы бар композиция
жасауға (ойдан шығару) студенттерді баулу.
10. Шығармашылық негіздеріне студенттерді баулу, бұған қоса,
композициялық шеберлікке; өзіндік шығармашылыққа және оқу
шығармашылығындағы жұмысы бағытында ынталылықты ары қарай дамыту.
11. Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз
бетінше шығармашылық және педагогикалық жұмысқа дайындау.
Композиция оқу пәнінің тапсырмалары мен мақсаттарына сәйкес олардың
мазмұндары да жасалып, ол оқу бағдарламасында көрсетіледі. Композиция оқу
пәнінің мазмұны творчесвалық және тәжірибиелік бөліктерден тұрады.
Әрбір семестрдің басында әдеттегідей дәрістер оқылады. Олар тақырыпқа
кіріспе болып табылады және практикалық сабақтар мен үй жұмыстарына
теориялық дайындық береді, тапсырманы ойланып орындауға, студенттерді
мектепке педагогикалық танымға баулиды.
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер.
Дәріс курсы үш бөлімнен тұрады. Біріншісінің құрамына композицияның
ортақ теориялық сұрақтары бойынша кіріспе дәрістері кіреді. Мұнда олардың
заңдылықтары қарастырылады, барлығына ортақ, бейнелеу өнерінің жанрлары мен
түрлері айтылады. Бұл дәрістер бірінші курстың бірінші семестрінің басында
оқылады.
1 курс – 1) Көркемсурет-графика факультетінде композиция пәнінің
тапсырмаларын орындау. 2) Композиция пәні туралы түсінік. 3) Оның көркем
шығармадағы ортасы және мазмұны. Композиция принциптері.
4) Шынайы туындыдағы шығарма жұмысының жүйелері мен әдістері.
5) Натюрморт пен интерьер өнер жанрының бір түрі ретінде.
6) Жазықтықтағы кеңістік композициясының негіздері.
Екінші бөлімнің дәрістерінде бейнелеу өнерінің жанры мен түрлері
бойынша композицияның спецификалық жағдайлары қарастырылады. Белгілі
болғандай, бейнелеу өнерінің әрбір жанры, натюрморт, пейзаж, портрет және
т.б – ортақ және ішкі жанрлы заңдылықтардың анықталған кешенімен
сипатталады, өнер туындыларының композициясы арқылы көрінетін қабылдау мен
ережелер сипатталады.
2 курс – 1) Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы. 2) Табиғат
көрінісі өнердегі сюжеттік картинаның құрамдық бөлігі немесе өз бетінше
туындайтын жанры ретінде. 3) Композиция табиғат көрінісі-картинасының
негізі ретінде.
3 курс – 1) Портрет композициясы. 2) Тақырыптық картина композициясы.
3) Композициялық ойлардағы сюжеттік-композициялық орталық пен оған қатысты
сюжетті ашатын қосымша нәрселер.
4 курс – 1) Бір немесе екі денеден тұратын композиция.
5 курс – Қазіргі заманға байланысты тақырыпта көп денелі композицияға
арналған іздену жобаларына жаттығулар.
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі заңдылықтары.
Бағдарламаның әрбір тақырыбы екі негізгі жұмыс формасы арқылы жүзеге
асырылады – аудиториялық және үй жұмысы
Аудиториялық тапсырмалар негізінен:
- Бекітілген теориялық материалдар бойынша және композицияның ең
күрделі құрылымының құрамы, шаралары, қабылдауы және заңдылықтары сияқты
әрбір бөлінген белсенді қатынастың дамуына қатысты жаттығулар жасаудан,
бұған қоса, ерекшеленетін көркем шығарманың барлық көркемдік шаралары,
барлық заңдылықтар мен композициялық орта теңдігі, ырғақтылық, тепе-
теңдік, статистика мен динамика, рең, түстер, колорит өзіндік мақсатына
емес, шығарма мазмұнының жарқын теңдігіне қызмет етеді;
- Үй тапсырмаларының жобасын жасаудан (мақсаттарды ашу, тапсырмалар
мен тәжірибелік тапсырмалардың мазмұны);
- Сипатты және классикалық және қазіргі заман өнерінің ең жақсы
туындыларының композициялық құрамының ауызша, жазбаша және бейнелік
анализі; бұған қоса, бейнелік және мәнерлі шаралар үнемі үлгілі қатармен
және нақтыға гуманисттік қатынаспен белгіленетін нақты өнердің идеалдарын
тізбекті бекітуден;
- Теориялық материалдарды талқылау бойынша әңгімелерден;
- Аудиториялық және үй жұмыстар бойынша анализ. Сәйкесті қателерді
түсіндіру және олардың пайда болуы мүмкіндігін зерттеуден;
- Композициямен жұмыс жасауда тәжірибие жинау: ой тастау, тақырып
ойлау шығару, сюжет, сюжеттік оқиға, сюжетті ойлағандай немесе берілген
тақырыпқа сай және эскиздің құрылыстық-пластикалық түрде оны шығару, түстік
және колориялық шешімді іздеу, картонды жасау (бейненің нақты шамасында
дайындықтағы аяқталған сурет композициясы); аяқталған композициялық жоба
жасаудан;
- Көркем мұражайлар мен көрмелерге экскурсиялар жасаудан
құрастырылады.
Тәжірибелік және аудиториялық сабақтар сұлба бойынша жүргізіледі: а)
кіріспе әңгімелер және тапсырманың қойылымы; б) практикалық тапсырмаларды
орындау в) жұмыс қорытындысын жүргізу және талқылау.
Оқу барысында композиция бойынша практикалық үй жұмыстары орындалады.
Студенттердің үй жағдайында композициялық тапсырмаларымен практикалық
жұмыстары көп түрлі формаға ие болады. Форманың мысалы ретінде оқуда аса
жиі кездесетіндерін атайтын болсақ:
а) композиция эскиздерімен жұмыс;
б) практикалық тапсырмаларыдың тақырыптарымен байланысты қоршаған
өмірді бақылау;
в) тақырыпқа сай этюдтер мен сурет салу, нобайлауды орындау;
г) композициялық ойлаудың дамуын жаттықтыру (түстің колориялық сезімі,
композициялық бүтіндігі және т.б);
д) композициялық тапсырманы жасау үшін жаңа материалды меңгеру;
е) әдеби және мұражайлық қайнарлар (кітаптар, костюмдер, өнер
шығармалары және т.б) бойынша заман батырларының мінез-құлықтары мен
тұрмысын зерттеу.
Бірінші курста практикалық үй тапсырмасы ретінде студенттер натюрморт
композициясын орындайды. Бұл біріншіден, мынаған байланысты, бұл жағдайда
композиция бойынша оқу тапсырмасы сурет және кескіндеме бойынша академиялық
тапсырмаларды орындау программасымен сәйкес келеді. Ал бұл композиция
курсының оқу-әдістемелік тапсырмаларын жақсы меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, натюрморт жанрының мысалында студенттерге творчествалық ізденіс
әдістемесін меңгеруге жеңілдік жасайды, композиция аймағында бастапқы білім
беруге көмектеседі.
Екінші курста интерьермен, экстерьермен, қала (индустриялды) мен ауыл
пейзажымен жұмыстар жүргізіледі. Бұл әсіресе, бейнелеу өнері бойынша
студенттерді жаздық практикаға дайындау кезінде бейнелеу материалдарын көп
түрлі композициялық мүмкіндіктерін ұйымдастыру туралы елесті байытады.
Натюрмортпен, интерьермен, пейзажбен жұмыс жасағанда, сондай-ақ,
иллюстрациямен жұмыс жүргізгенде студенттердің педагогикалық ынтасын
дайындауға көмектеседі. Композиция бойынша жиналған білімдері мен
ынталанған студенттердің бұл жанрда оларды тақырыптық картиналарын,
монументальды кескіндемесін, портреттің композициялық тапсырмаларын шешуге
дайындайды.
Теориялық және практикалық минимумдарды үйреніп, кіші курстың
студенттері өнердің мәні, мазмұны мен шығармадағы түрдің бірлігі,
суретшінің елестете алуын, ойлар туралы, өнер шығармасының сюжеті мен
тақырыбы, композицияның заңдылықтары туралы түсінікті меңгереді.
Жоғарғы курстарда ақырындап жобаларды пайдаланып орындау әдісімен
жоспарлы және көркем шығармасымен жұмыс жасау жүйесіне көшеді. ІХ
семестрге қарай студенттер дипломдық жұмысты орнындауға дайын болуы керек.
Осы уақытқа дейін олар режиссерлық шеберлікке ие болуы керек, шығарманы
ойдағыдай аса жарқын етіп шығару, көрсете білу үшін сюжеттің мазмұнына
терең енуге және дамыта білуі керек.
Орындалған тапсырмаларға баға беру жетекші оқытушылармен жүзеге
асырылады. Әрбір семестрдің ішінде анықталған үй жұмыстарын орындағаннан
соң, оларды комиссия немесе кафедрада композиция секциясының оқытушыларымен
тексеріледі. Семестрдің аяғында жарты жылдық орындалған баңдарлама бойынша
бақылау, қараулар жүргізіледі. Қорытынды сынақ (дифференциялды баға), оқу
жылының соңында студенттердің қатысуымен теориялық сұрақтармен (мүмкін,
қысқа уақытылы жаттығулармен орындалған) және бағдарламаға сәйкес
тәжірибелік, аудиториялық және үй жұмыстарымен өткізіледі. Сынақ сурет
және кескіндемеден тыс бағаланады.
Жоғарыда айтылған композиция оқу пәнінің мазмұны мен тапсырмаларына,
мақсаттарына келе, мынандай қорытынды шығаруға болады, педагогикалық
университеттің көркем-графикалық факультеттерінде бейнелеу өнерінің
оқытушыларын дайындау жүйесінде оның мәні өте зор. Композиция курсы
творчествалық мүмкіндіктің дамуында, елестете білуде, алғашқы дәрежелік
мәнге ие болады. Яғни, онсыз өнер туындыларын жаза алмайтын нақты суретші
бола алмайды, тіпті ол жақсы сурет сала алса да, бояулармен дұрыс жұмыс
жасай білсе де, мүсіндей білсе де. Бірақ сол уақытта сурет сала білмей,
бояулармен жұмыс жасай алмай және т.с.с композициямен айналысу мүмкін емес.
Композиция ең алдымен сурет, кескіндеме, мүсін, графика, штрих,
дақпен, түспен, жарық көлеңкемен, көлем және басқа да композициялық шаралар
мен түрлер болып табылатын көркемдік шаралармен жүйелі өзара байланысқан.
Сондықтан композиция оқу пәні тек қана бастаушы ретінде емес, басқа да
пәндерді біріктіруші болып табылады.
Композицияның суретпен, кескіндемемен, мүсінмен, графикамен және
басқада жоғарыда айтылған пәнаралық байланысы кері әсерлі болып келеді.
Заңдылық пен композиция құрылымы суретте, кескіндемеде, графикада, мүсінде,
оқу барысындағыдай шығармашылық жұмыстарда да көріне бастайды. Белгілі
болғандай, тіпті натурасы бар оқу суретін форматта келістіруді білмейінше,
қаныққан композициялық заңдылықтарды және бүтіндікті немесе осындай
заңдылықтарды сезінбей мәнер мен сол суреттің бүтіндігін алу қиын. Студент
бейнелеу өнерінде композицияның даму тарихын білу қажет, композицияның оқу
құралы ретінде жасалу барысын және композицияның теориялық негіздерін;
композицияның әдістемелік оқытуы, бейнелеу өнері бойынша мектеп
бағдарламаларын білуі керек.
Сонымен қатар студент мына қағидаларды терең білгені жөн:
- Мазмұнын анализдеу, ойлай білу, көркем шығармаларының көркемдік
түрі, соның ішінде ең көркем форма - композиция, сондай-ақ барлық бейнелеу-
мәнерлі шараларын;
- Өмірдің шындықтарын ала отырып, оларды шығармашылықта көрсету:
- Жұмысты натурамен, ойша, елеспен, композициямен, суреттемемен, түрлі
көркем материалдармен орындалған әдістердегі этюдпен орындай алуы керек.
Түрлі көркем материалдарда және техникаларда (акварель, май, гуашь,
темпера, тушь, гравюра, штамп және т.б) бейнелеу өнерінің түрлері мен әр
түрлі жанрларда композицияны шығаруға болады. Соның қатарында,
композициялық жапсырмаларды, қабырға газеттерді және т.б. кітаптарды
рәзімдеу композициялары (кітаптың макеті, қабығы және т.б), мүсіндік
композициялардың эскизін орындауға, пластиналарда, саз-балшықта, гипсте
және басқа да материалдарда рельефтерді жасауға пайдалануға болады.
Композиция курсын оқу барысында басқа арнайы пәндермен қатар оқығанда
студенттерде композициямен жұмыс жасауда көптеген сұрақтар туады. Оларға
жауапты студенттер тәжірибеде, оқытушылармен жүргізілетін әңгімелерде,
дәрістерде, семинар сабақтарында, әдебиеттерді оқығанда, көркем көрмелерден
табады.
3 тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік
ұсыныстар:
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы
Шығармашылық натюрморт композициясында тақырыптық және табиғат
көрінісі композициясына қарағанда суретші заттардың орынын, қойылымға қарау
деңгейін кеңінен өзгерте алады. Бұл натюрмортты бейнелеуде ұйымдастыру
немесе топтастыру кезінде міндетті түрде қолданылатын орын ауыстырулар. Оқу
натюрморты қойылымында студент қойылым заттарының көлеміне ( еніне,
ұзындығына, мөлшеріне, тереңдігіне) байланысты форматтың көлемі таңдалынып,
заттардың реңдік және түстік қатынастары, көлеңкенің түсуі, негізгі орталық
затының шешімі, картинаның тепе-теңдігі, көз деңгейі ескеріледі. Сонымен
қатар натюрморт орталық заты айналасындағы заттарды өзіне тартып тұруы
керек. Бірақ ол зат ерекшеленіп айналасындағы байланысқан заттардан жеке
шықпауы керек. Сондықтанда әрбір натюрморт өзінің бүтіндігін жоғалтпай,
біртұтас көрінуі тиіс.
Оқу қойылымдары біртіндеп қиындай түседі. Натюрмортпен жұмыс бастарда
суретші алғашында форматтың көлемінен емес, заттардың мөлшері мен көлеміне
қарай жиынтығынан бастау керек.
Кейін сол заттардың өзара байланысына байланысты жобалар жасалып,
соңынан форматтың көлемін анықтаймыз.
Кейде суретші натюрморт композициясын құрастырып болған соң, оларды
форматқа орналастырарда, таңдап алған заттардың көлеміне байланысты тұрған
орынынан алға жақындатып немесе артқа шегініп көз деңгейінің қашықтығын
дұрыстап алуына болады. Ал, топталған заттардың ені мен биіктігіне
байланысты форматтың да ені мен биіктігін (вертикаль, горизонталь)
ауыстырады. Композиция пәнінде тәжірибелік тапсырма орындауда шеберлікті
арттыруды көркемдік білім алу үшін бейнелік байқауды қалыптастыру және
әруақытта жаңа шығармашылық туынды дайындауда материалдар өміріне ізденіс
үстінде жүруге тәрбиелеу. Тек қана қысқамерзімді көптеген этюдтер
орындағанда ғана, көреген және байқағыш бола аласың. Тез сезгіштікке үйрену
немесе көрген нәрсеңді мінездей отырып, қағаз немесе кенеп бетінде қайталап
бере алу қабілетін өсіруге болады. Суретшінің күнделікті көрген нәрсесін
қабылдауының сапасы оның көркем байқағыштығында. Ол үшін суретші күнделікті
бір нәрсені тұлғасына қарап отырып, айнытпай көшіріп үйренуі керек. Сол
сияқты байқауды, есте сақтауды, дүниедегі әртүрлі қызық, ғажап, маңызы
нәрселерді аңғаруды, сезуді үйренбейінше суретші композицияны да бір
дегенде өзінше үйрене алмайды. Тек материалды әбден байқап, зерттеп
болғанда ғана алдыңда тұрған зат шығарма үшін бағалы материалға айналады.
Арнайы мамандықта оқитын студенттер бұл тәжірибелерді үйренбей тұрып,
кескіндеме пәнінен бірден қажетті дәрежеде жұмыс орындай алмайды. Бірінші
жұмысы дұрыс болмай екіншісін бастауға болмайды. Ауызша айтқан немесе
түсіндірген дәрістік білім тәжірибе түрінде орындалмаса ол ешқандай
жетістік әпермейді. Білімділік пен біліктілік,- ол қайта-қайта орындалған
тәжірибеден кейін ғана білім нығайа түседі. Алдымен оңайдан бастап, асықпай
күрделіге көшкеніміз жөн. Осылай ақырын жылжымаса студенттер жолдағы
кедергілер мен қиындықтарды жеңе алмай, өзінің қабілетіне күдер туғызады.
Айналадағы бар нәрсені дұрыс бейнелеу қабілеті қойылымдағы заттардың
қалыбын, олардың түсін, қоршаған ортасын, оған қатысты нәрселерді шынайы
бейнелей білуінде. Натураны шынайы бейнелеу – ол заттарды құрылымдық,
перспективалық тұрғыда орналастыра білу және олардың пропорциясын, көлемін,
материалдылығын, кеңістікте орналасуын, суреттің немесе этюдтің түстік
біртұтастығы мен бүтіндігін, бейнелеген заттардың өзіндік мінезділік
ерекшеліктерін анықтау, эстетикалық өзіндік әдемілігін көрсете білу ...
Осы шынайы нақты бейнелеудің барлық сапасы оқытудың алғашында-ақ оқу
натюрмортын бейнелеуді орындауда қолдануға болады.
Көркемсуреттің қай саласы болмасын алғаш бейнелеудің барлық
заңдылықтарын үйрене бастағанда алдымен натюрморттан бастайды. Натюрморттың
нақты оқу тапсырмасынан бөлек эстетикалық талаптарға да жауап бере
алатындай дәрежеде болуы мүмкін
Мұндағы заттар белгілі бір тақырыпқа арналып жинақталады.
Натюрморт композициясының мазмұндық ойластырылуына белгілі бір ойдың тууына
байланысты жинақталып,біртұтас ойды беруі керек.
Шығармашылық натюрмортта жарық-көлеңке мен түстердің айырмашылығын көрсету
үшін, көбінесе заттың анықтығын беру үшін қатпарлы маталар қолданылады. Ал
композициялық шешімі алдын – ала ойластырылып, қойылым заттары
ыңғайластырылады. Барлық жағдайда да натюрморт қойылымның тірілігіне және
шынайылығына фон өте жоғары рөл атқарады.
Шығармашылық натюрмортта табиғылық немесе жасандылықты жасыру ерекше
орын алады. Мұндай жағдайда қойылатын қызық және әдемі заттардан құрылған
заттар жиынтығын жақсылап көріп алып барып дұрыс композициялық шешім
қабылдау керек. Бұл жерде негізгі кескіндемелік тапсырма заттардың
кеңістікте жарықтың түсуімен көлемі мен материалдылығын беру сапасын дұрыс
бейнелеу. Осы арқылы өзіңнің тақырыптық ойыңды жеткізу. Кескіндеменің қай
жанры болмасын жақсы туынды шығару үшін ең басты негізі сурет.
Алғашқы сызба суреттерге байланысты жұмыстың сапасы белгілі болады.
Жазықтық бетінде дұрыс орналасқан сурет қана жақсы шығарма тудыра алады.
Айқынды әрі қызықты натюрморт құрау жәй нәрсе емес. Ең негізгісі
бұл жерде натюрморттың заттарын дұрыс құрай білуде, жарықты сәтті түсіру
және натюрморттың кеңістігін тауып, қойылымның ерекшеліктерін көрсету.
Заттарды дұрыс түсініп қабылдау үшін жасалған жағдай кескіндемесінің ойын
жинақтауға әсіресе арнайы моделдердің көз тартымдылығына көмектеседі.
Натуралық оқу қойылымын дұрыс құрастыру әрі сәтті құрастыру үшін,
натюрмортты келесі ережелермен ұстану керек. Бұл жүйелермен заңдылықтар
арқылы әрбір кезекті курстағы оқулық тапсырмасының дайындығы натюрморттың
негізгі шешімі болып табылады. Әрбір оқу қойылымындағы натура өзінің нақты
мақсатын, ойын, идеясын жеткізуі керек. Натюрморттың құрамындағы өң
түстердің жеңілден ауырға қарай көшу негіздерімен, заңдылықтарын ала
отырып, натюрмортты келесі жүйесімен анықтап, салыстыра отырып бейнелеу
керек.
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері
Мынандай тұжырым бар, композиция - өзбетінше дамитын, ерекше еркін
творчествалық аймақ, бірақ мұнымен жұмыс жасау натураны қабылдаудан
арылмайды және натураны толығымен, көркем бейнелеуден, яғни композициялық
тұрғыда көре алудан басталады.
Тақырыптық картиналармен немесе пейзажбен салыстырғанда тақырыптық
натюрмортта суретші қойылымдағы заттарды керек жағдайда, орындарын
ауыстырумен, жылжыта, көру деңгейін, еркін орналастыра алады.
Композициялық жұмыс кезіндегі оқу натюрмортында мынандай сұрақтар
туындайды: натюрморт заттарының тобына байланысты картина жазықтығына
натюрмортты сыйғызу, олардың биіктігін, енінің кеңдігін, тереңдігін,
көлемін, үлкендігін, композициялық ортасының орынын табу, т.с.с.. Алғашқы
қадам, ол натюрмортты алдыңдағы қағаздың немесе кенептің үлкен-кішілігіне
қарай, заттардың көлемін және өлшемін ескере отырып, жазықтық бетінде бос
орын қалмайтындай немесе бір шетіне қарай ауып кетпейтіндей, композициялық
ортасын тауып, бір – бірімен салыстыра оырып орналастырған жөн. Орналастыру
жұмысын аяқтаудан кейін: олардың қарама-қайшылығын, реңдік және түстік
қатынасын, ортақ колоритін, тепе-теңдігін, кеңістіктегі қатынысын дұрыс
шешу туралы сұрақтар әрқашан есте тұруы қажет.
Композицияны сезіну, оны кең ауқымда түсіну деген сөз. Композиция тек
жұмыс басы бола ғана қоймай, әрі қарай түзелуге және дамуға керек.
Натюрморттардың өзіндік қойылымдары композициялық ойлауды дамытуға және
кездейсоқ қойылған заттар негізінде композицияны жасауға мүмкіндік етеді.
Бұған қоса, заттарды салыстыра отырып, бедерлі ұқсас қалыптағы заттардың
түрлерді іздеуге ұмтылу керек. Және де формат пен бейне үздіксіз
байланыста болуда үнемі жаттығу жасау қажет. Композицияны ұйымдастырда,
ритмның әртүрлі – сызықты, түсті, реңді түрлерін қолданады. Аса ерекше
орынды қарама-қайшылық алады. Айқайлап көрінетін қарама-қайшылық
динамиканы, кернеуді туғызады, симметрияның қарама-қайшылығы, динамикалық
бейне орталықтың композицияға картиналы жазықтық осіне шұғыл жылжуы
негізінде жасалады. Осы жағдайларда ритмдер көрермендерге лайық массалардың
тепе - теңдікке жетуіне бағытталған.
Ритм бейнені ұйымдастырады. Ол натюрморттың құрылымдық негізіне
салынған, ол біздің қабылдауымызбен басқарылатын көрермен қаңқасын жасайды.
Бір элементті басқа элементпен көзбен салыстыра отырып, біз олардың
ішіндегі ең негізгісін бөліп алып, көңілімізді тек соған ғана аударамыз.
Өзінің негізінде формат туралы сұрақтары қиялға байланысты, ал ол өз
кезегінде заттарды топтауға, оның пропорция сипатымен беріледі.
Натюрморттың толықтай композициясын жасағанда маңызды рөлді, кесіндеменің
жоғары сапасы болып табылатын, колориялық бірлік жұмысында түстік
шешімді жүргізу алады. Натюрморт композициясының түстік шешімі жылы немесе
суық болуы мүмкін.
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы.
Табиғат көрінісі өнердегі сюжеттік картинаның құрамдық бөлігі немесе
өз бетінше туындайтын жанры және негізі.
Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясы – болашақ суретшілерді
дайындауда композиция курсының бағдарламасында маңызды рөлдердің бірін
атқарады. Табиғат шексіз әдемі және алуан түрлі. Күн сәулесі мен қоршаған
тіршілік қаншама түрлі түске бай. Табиғатта бәрі әдемі, бәрі ауыспалы, бәрі
бүтін.Табиғаттың адам өміріне әсері, терең ойлары мен толғанысы өмірге
табиғат көрінісі (пейзаж) жанрын алып келді.
Табиғат көрінісі (пейзаж) бейнелеу өнерінде ең эмоционалды
аймақтардың бірі. Табиғатпен тілдесу суретшінің жан дүниесіндегі
шығармашылық ойларының тыныс алуы болып табылады. Егер суретші табиғат
көрінісін үйренбей тек ойынан шығарса – бұл қашанда жалғандық туғызады да,
көрерменіне жағымсыз әсер әкеледі. Кескіндемелік тәжірибе суретшіге
табиғаттың көрінісінің белгілі бір бөлігінің түстік ерекшеліктерін
үйретеді. Пленэр кезіндегі жағдайдағы жұмыс оқу орынындағы жағдайдағы
жұмыстан мүлде бөлек болады. Күшті жарық жарықтануды күшейтеді, әртүрлі
рефлекстер көбейеді, байқау орыны жан-жақтан ұлғайады, жарықтың түсуі тез
өзгеріп отырады, осының барлығы табиғат құбылыстарының өзгеруінде немесе
жыл мезгілінің әруақытында жұмыс жасау бастаушы суретшіге бірден қиындық
туғызады. Жарықтанудың күштілігіне байланысты табиғи түстердің көбеюіне
қарай, бояулар санының аумағындағы ашық түстердің аз болып қалуы мүмкін. Ал
шеберханада жарықтанудың әлсіздігінен мұндай жағдайлар байқалмауы мүмкін.
Табиғат көрінісі (пейзаж) этюдінің негізгі мақсаты – табиғаттың
жарықтануының белгілі бір жағдайын бейнелеу, кеңістігі мен ауадағы
байланысын анықтау. Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының осы
қасиеттеріне суретші жарықтанудың ортақ реңдік және түстік жағдайы мен
кеңістік перспективасын ескере отырып, түстік қатынастармен жұмыс жасау
арқылы жетеді. Табиғат көрінісі (пейзаж) аймағы, заттардың түстерінің
қаныққандығы мен ашықтығына салыстыру және олардың натурамен
айырмашылықтарын ажырата білу – этюдтің түстік қатынасын орналастырудың
негізгі нәрселері. Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының этюдін шебер
жазу – олардың түстік қатынасын натурадағыдай етіп бере білу. Осы талаптар
натюрморт жанрында да негізгісі болатын. Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясы этюдіндегі алғашқы тәжірибеде-ақ натураны шынайы беру үшін,
түстердің ашықтығы мен қанықтығындағы қатынастардың өте маңызды екенін
білген жөн. Әртүрлі жоспардағы табиғат көрінісі (пейзаж) композициясын
ойластыруда ашықтығы мен қанықтығы жағынан дұрыс алынбаған түс, ол аймақтың
материалдылығында, олардың кеңістіктегі жоғалуында көрсете алмаған, түс
емес тек бояу ғана болып қалады. Табиғат көрінісін (пейзаж) жазу барысында
заттар мен аймақты бәрін бірақ, бақылау кезінде бірінші, екінші, алыстағы
қатарды бірдей, бірмезгілде көре білу керек. Алдыңдағы бірнеше аймақтық
заттарды біреу, бүтін етіп көруіміз керек. Жазу кезінде де әрқайсысының ара
қашықтығына қарамастан, бәрін бірдей жазып отырған жөн. Тек осындай
жағдайда ғана табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының барлық
бөліктерінің перспективалық өлшемін дұрыс беріп, түстік қатынасы мен
пропорциялық қашықтығын сақтай отырып, бейнелеудің бүтіндігін көрсете
аламыз. Бастаушы суретшіге алғашында алыстағы заттардың түсін анық көру өте
қиынға түседі. Оған заттармен сол аймақтың бұрынғы өзіндік түстері
көрінгендегідей елестеп, басқаша түстермен жұмыс жасауға кедергісін
тигізеді. Бұрын байқаған зат қандай жарықта немесе құбылыста болмасын, біз
оның бұрынғы түрін есте сақтауымызға байланысты білеміз. Міне, тәжірибесіз
суретші этюд жазғанда дәл осы заттардың табиғи түсін береді. Мысалы жасыл
шөптің жүз немесе үш жүз шаршы жердегі түсін дәл алдында тұрған түспен
береді, ал негізінде қандай түстегі нәрсе болмасын, алыстаған сайын
айналасындағы түстер мен жарықтың түсуіне байланысты түстердің өзгеріп
кеткенін байқай алмайды. Осының кесірінен кескіндемелік дұрыс сапалы этюд
жаза алмайды. Заттар мен барлық аймақтардағы нәрселер күннің шығуы, таңның
атуы, кештің түсуі, тал түсте немесе табиғи құбылыстарға да байланысты
әртүрлі жарықтанып түстік қатынасы өзгеріп отырады. Табиғат көрінісі
(пейзаж) жанрын оқыту бағдарламасының бастапқы текшелерінде, келесі
тақырыптарда тапсырмаларды меңгеру өте қажет: 1) Композицияға қажетті
этюдтер жазу кезінде натураны тұтас қабылдау және түстік қатынасымен жұмыс
әдістері. 2)негізгі түстік қатынастарды беру және қабылдау. 3) ортақ түстік
және реңдік жағдайы. 4) Табиғат көрінісі (пейзаж) аймағының колориттік
біртұтастығы және түстік жарықтануы. 5) Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясы бөлшектерін бейнелеу. 6) Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясындағы кеңістік.
Кейде жас суретшілер табиғат көрінісі (пейзаж) жанрында сурет сызықтары мен
композицияға көңіл бөлмей, негізінен кескіндеме мен тістік ортаға ғана
назар аударады. Бұл ой қате. Табиғат көрінісі (пейзаж) жанрында сурет те,
кескіндеме де, композиция да өте қажет. Композиция картинасын құру
барысында сызықтық жобалар және түстегі жобалар қолданылады. Суретші қайта-
қайта натурадағы табиғаттың образын ашатын қосымша мінездеме беретін
әртүрлі штрихтарды пайдаланады. Сонымен қатар табиғаттың образын ашуда
өзінің композициясында адамдарды немесе басқа жануарларды да қоса
бейнелейтін суретшілер аз емес.
И. И. Левитан. Тихая обитель
картинасына нобайлар. Қарындаш
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция.
Суретші көркем портрет композициясын шешуде адамды өмірдегідей
бейнелеу керек, яғни өзінің табиғи жаратылысы мен ұқсастықты және бұған
қоса, жазып отырған адамның қайталанбас психологиялық сипаттамасын көрсете
білуі қажет.
Әлемдегі бейнелеу өнерінің тарихынан бізге белгілі көптеген танымал
портрет жанрының атақты үлгілерін білеміз. Бүкіл әлемдік атаққа ие болған
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы шеберлерінің портреттері: Рафаэль, Тициан.
Веронез, Тинторетто ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
арнайы мамандыққа оқитын студенттерге арналған композиция пәні бойыншаа
әдістемелік көмекші оқу құралы
Алматы, 2008
М а з м ұ н ы :
Беттері
Кіріспе ----------------------------------- ---------------------------------
--------------------4
1-тарау. Композиция негіздері
1.1. Композиция туралы жалпы түсінік. ----------------------------
-----------5
2-тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде. ----------------------------------- -------
----------8
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер. ----------------------------
---10
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі
заңдылықтары.----------------------------------- ----------------------------
------------- 10
3-тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік
ұсыныстар
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы----------------------- ----13
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері -----------------------
16
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы----------------------- --
---17
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция. -----------------------
- 19
3.5. Сюжетті-тақырыптық картина композициясы----------------------
--- 20
3.6. Бір немесе екі денеден тұратын композиция. ------------------
------- 22
4-тарау. Композицияның даму тарихына қысқаша шолулар.-------------------
24
Қолданылған әдебиеттер ----------------------------------- ------------------
-----------36
Кіріспе
Композицияны екі мағынада қарауға болады: композиция (композиция
теориясы) ғылым сияқты, яғни творчествалық өнердің бөлігі сияқты, және
композиция оқу пәні ретінде (оқу сабағы).
Жалпы өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын біріктіреді (нақты
және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия, масштаб, ырғақтылық
және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ, топталу, түстілік
шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы ғана емес,
қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады. Композиция
көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы толықтырушы,
олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші. Композиция сурет және
кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні ретінде кейінірек пайда
болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында мифологиялық, кейінірек ертегі
және еркін тақырыптарда картиналарды жазуға әкелді. Композицияның оқу
пәні ретінде қалып қалуы өнер шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте
күрделі оқушылардың шектелген шеберлігінде ғана дамыды.
Композиция пәні композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау,
композициялық түрдің арсеналын зерттеу, жеке шығармалардың біріккен
құрамында барлық түрлердің байланыс сипаттамаларын қарастыру, композициялық
шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер қатарын тарихи аспектіде
анализдеу, сонымен қатар тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі әрбір
өнер жанрына және оның формасының спецификасына терең енетін тарихи
жағдайларды шешу негізінде, қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде
жүретін, сондай-ақ, спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция
аймағында, композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу сияқты
заідылықтарымен студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын
жетілдіруді қалыптастырады. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-
эстетикалық мәдениетке және көркемдік талғамға тәрбиелей отырып,
Студенттердің ойлау қабілетін, елестете алуын, есте сақтау қабілетін,
шығармашылықтағы көркемдік мүмкінділіктерін дамытады.
Студенттер осы пән арқылы композицияның даму тарихымен танысып,
композицияны оқу пәні ретінде және оны оқыту әдістерін зерттеуді үйреніп,
композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен этюдті, мұнымен қатар,
суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу, натурада бағалы
дәнегін белгілей отырып, натураның қатысуымен композициялық жұмыстар
жасауды меігереді. Композиция пәні студенттерді өзінің құрамында бейнелік
бастауы бар композиция жасауға (ойдан шығару), бұған қоса, композициялық
шеберлікке, өзіндік шығармашылыққа және оқу шығармашылығындағы жұмысы
бағытында ынталылықты баулиды.
Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз
бетінше шығармашылық жұмыспен айналысуға және педагогикалық жұмысқа
дайындайды.
1 тарау. Композиция негіздері.
1. Композиция туралы жалпы түсінік.
Композиция латынның compositio сөзінен аударғанда шығарма,
құрастырма, орналастыру деген мағынаны білдіреді.
Бөлек тараулардың байланысы мен үйлесуін, белгілі бір тәртіпте
элементтердің жинақталуы, олардың өзара байланыстары, жалпы үйлесімге
келуін біз өсімдік және жануарлар әлемінде байқаймыз. Мысалы, әрбір
өсімдік бөлшектерден құралады, олар бірігіп қандайда бір бүтінге келіп,
форманы береді. Бейнелеу өнерінде Композиция түсінігінің анықтамасын
зерттейтін болсақ, біз энциклопедиялық аудармалар мен өнер туралы
кітаптардан көптеген мағлұматтар ала аламыз. Мысалы, Брокгауза мен Ефрона
энциклапедиялық аудармасында композиция картинаға немесе суретке
көшірілген, форма мен образдың, суретшінің ойындағы әлі бұлыңғыр салынатын
және қоршаған нәрселер мен қолдану әдіс-тәсілдерінің көмегімен, оның
өнердегі өзіндік бөлігінің, органикалық бүтіндігін, белгілі бір ойдағы
берілген мазмұнына арналған сызықтар деп анықталады.
Табиғатта аса сипатты және жиі кездесетін композициялық заңдылық
бүтіндік, симметрия және ырғақтылық болып табылады. Бүтіндік
үйлесімділікте, соңғы құрылымдарда немесе заттың конструкцияларында ,
симметрия – тепе-теңдікте, ырғақтылық – анықталған аралықтарда бір немесе
бірнеше элементтердің қайталануында байқалады. Симметрия үшін салыстырмалы
тыныштық сипаты, салмақтылық және бөліктерінің тепе-теңдігі, ал
ырғақтылыққа көп немесе аз дәрежедегі қазғалыс қонымды. Табиғат әлеміне тән
композициялық бастау (бүтіндік, симметрия, ырғақтылық) өнерде ерекше арнайы
түрде орын алады.
Композиция - шығарманы бүтіндейтін, олардың жеке элементтерін бір-
біріне толықтыратын, аса маңызды, көркем түрді ұйымдастырушы компонент.
Көркем тәжірибие барысында жиналатын композиция заңдылықтары, обьективті
заңдылықтар мен өзара байланыстардың бейнесі болып табылады, ол нақты
дүниенің құбылысы. Пластикалық өнерде композиция көркем түрлердің жасалуын
біріктіреді (нақты және кеңістіктің түзілуі, симметрия мен ассиметрия,
масштаб, ырғақтылық және пропорция, нюанс пен қарама-қарсылық, болашақ,
топталу, түстілік шешімдер және т.б). Композиция шығарманың ішкі құраушысы
ғана емес, қоршаған орта мен көрермендердің қатынастарын да ұйымдастырады.
Композиция көркем түрдің компоненттерін жасаушы аса маңызды, шығарманы
толықтырушы, олардың элементтерін бір-біріне үйлестіруші болып табылады.
Байқағанымыздай, композицияда толықтырулар байқалады. Композиция сипатының
мазмұнына тәуелділігі көрсетіледі. Осындай анықтама обьективті және жалпы
ортақ заңдылықтардың бар екендігін, осы және басқа шамада обьективті
заңдылықтар мен өзара байланыстылықтың бейнесі, нақты дүниенің құбылысы
екендігін көрсетеді. Алдыңғы анықтамаға қарағанда мұнда композиция құрылым
ретінде қарастырылған. Белгілі болғандай, құрылым толық, заңдылықтардан
тұратын және ортақ сипаттан тұратын байланысқан бөліктерден құралады. Бұған
қоса, композицияның анықтамасын шығармас бұрын, мынандай, құрамы және
құрылысы мазмұны жағынан ұқсас түсініктерді білуіміз қажет. Құрамы ол
- ортақ түсінік, құрылысы - құрамының әртүрлі типтерінің бірі болып
табылады. Бұған қоса, мынаған көңіл бөлу керек, құрылым мен құрам
түсініктері толықтылықтың белгілерін көрсетсе де олар тұйықталған және
аяқталған болуы мүмкін. Үнемі композиция аяқтылықты және тұйықталғандылықты
ұсынады. Сондықтан композицияның анықтамасына құрылым түсінігі
енгізілді, алайда ол да бүтіндікті ұсынады. Осылайша, композиция – ол
фиксацияланған және элементтердің түсінігімен байланысқан тұйықталған
құрамы (құрылысты да осылай айтуға болады). Бұл анықтама аяқталған
болатын, бірақ ол толық емес, құрамында немесе құрылысында элементтердің
ауысуы болады, олардан кейбіреулерін шегеру немесе жаңаларды қосу
(құрылысының немесе құрамының негізін сақтай отырып). Мысалы, қандайда бір
машинаға (құрылысқа) кішкентай бөлшекті қосу немесе бар болған бөлшектің
біреуін алып тастау. Бірақ машина (құрылысында) нақты бейнесінде қалады.
Бірақ мұны композицияға қатысты өнердің шығармасы деуге болмайды. Ол
өзінің толықтығынсыз, көркем бейнесінсіз өзгере алмайды. Осы ой табиғи
шығарма композициясында міндетті түрде көрінеді.
Осы анықтаманың анализі нәтижесінде композиция түсінігінің
толығырақ анықтамасын жасау қажет болды. Ол үшін келесі сипаттағы үш
түсінікті қосу керек болды.
1. Композиция - ол сондай толық түсінік, яғни одан ештеңе қосуға,
ештеңе алып тастауға болмайтындығын анықтау.
2. Композиция анықтамасының мәтінінде құрамдық және құрылыстық
түсінігін ашу.
3. Композиция анықтамасында, оны табиғи шығарманың көркем формасы
екендігін көрсету.
Композиция - бейнелеу өнерінің басты шығармасы ретінде, барлық
формаларды біріктіруші, заңдылықты бір-бірімен байланысқан және онда еш
нәрсені өзгертуге немесе ауыстыруға болмайтын, одан еш нәрсені алуға немесе
қосуға болмайтын жалпы бөліктерден (элементтерден) бейнелеу өнерінің басты
формасы және түсінігі жаңынан бәртұтас немесе мазмұны жағынан шашырамайтын
туындысы болып табылады. Бұл композиция түсігінің анықтамасы бейнелеу
өнерінде негізінен, табиғи шығармада негізгі көркем түр болып табылады,
композиция деп кейде натурадан орындалған этюдті де жиі атайды. Жалпы
осындай анықтама дұрыстау, натуралық этюдтің мәнері мен толықтылығы
суретшінің таңдаған мотиві мен бейнеленетін, барлық элементтерді берілген
өлшем мен форматта орналастыру, мотивтің құрылысын сезіну, оны түсте
шешу, бастысын бөліп алу, және этюдті аяқтау. Осылайша, мұнда композиция
түсінігі екі түсінікте қарастырылған: 1) негізінен – композиция табиғи
шығарманың көркем формасы сияқты, 2) композиция жеке өнер шығармасы.
Композицияны тағы да екі мағынада қарауға болады: композиция
(композиция теориясы) ғылым сияқты, яғни творчествалық өнердің бөлігі
сияқты, және композиция оқу пәні болып табылады (оқу сабағы).
Композиция немесе композиция теориясы бейнелеу өнеріндегі ғылым сияқты
өзінің даму сатысымен қозғалады. Осыған байланысты, осы теорияның тарихы
шын мәнісінде жоқ. Бірақ бейнелеу өнерінде композицияға байланысты туатын
жағдайларға қатысты кейбір сұрақтарды мамандар зерттеуде.
Н.Н. Волковтың Кескіндемедегі композиция атты кітабында бірінші рет
бейнелеу өнерінде композиция теориясының негізгі жағдайларының шеңберін
жасау қадамы көрсетілді. Сондықтан бұл кітаптан көптеген әлі шешілмеген
сұрақтар табуға болады. Осы және басқа да жағдайларды талқылауда автормен
келісуге немесе келіспеуге болады. Жалпы бұл қадам сәтті, себебі автор
композиция теориясына қатысты ең маңызды жағдайларды қарастырған.
Композиция теориясын жасаудың қажеттілігін айтсақ, Н.Н.Волковтың композиция
теориясын ғылым сияқты шешуге арналған негізгі тапсырмаларды анықтады.
Бұл тапсырмалар шынымен композиция теориясының барлық шеңберін
жайлайды. Бірақ, біздің көз-қарасымыз бойынша, оларға тағы бір тапсырманы
енгізу керек: обьективті бөліктерді зерттеу, қоғам мен табиғатта жүретін,
сондай-ақ, өнердегі спецификалық заңдарды, және жеке жағдайда композиция
аймағында, композициялық заңдар сияқты.
Осы заңдар догматикалық сипатта болмайды, алайда Н.Н Волковтың ойынша,
суретшіге ол аса маңызды, себебі, оның негізінде композициялық түрдің кең
анализі жатыр. Мысалы, бүтіндік композицияның тек қана құрылымы ғана емес,
ол композиция заңдылығы екенін білетін суретші, өзінің шығармасында мұны
ескеретін болады және алдын ала қатаң қателерден сақтанады, оларды жөндеуге
жөндеуге уақыт жібермеуге тырысады.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, композиция теориясының негізгі
заңдарын келесідей түрлендіруге болады:
1) композицияға қатысты түсінік жүйесін жасау
2) композициялық түрдің арсеналын зерттеу
3) жеке шығармалардың біріккен құрамында барлық түрлердің байланыс
сипаттамаларын қарастыру
4) композициялық шешімдердің типологиясын табу мақсатында үлгілер
қатарын тарихи аспектіде анализдеу
5) тарихи жағдайлар мен ұлттық үлгілердегі, әрбір өнер жанрына және
оның формасының спецификасына терең енетін тарихи жағдайларды шешу
негізінде
6) қоғам мен табиғатта адам санасынан тыс, өнерде жүретін, сондай-ақ,
спецификалық заңдарды және жеке жағдайдағы композиция аймағында,
композициялық заңдар сияқты обьективті бөліктерді зерттеу
Мынаны байқау керек, композициялық түрлерді зерттеуінсіз және
шығармада олардың сипатынсыз, композициялық шешімдердің типологиясы мен
композицияның обьективті заңдарынсыз осындай тапсырманы шешу мүмкін емес.
Сондықтан, түсінік жүйесінің тапсырмалары басқа көрсетілген тапсырмаларды
шешуге қарағанда біртіндеп шешіледі.
Композиция теорисы ғылым сияқты даму үстінде болғандықтан және оның
алдындағы негізгі, ғаламдық тапсырмалар әлі шешілмеуде. Тек зерттеліп
болған нәтижелермен қанағаттану қажет болады.
2 тарау. Композиция пәні
2.1. Композиция пән ретінде.
Композицияны тағы да бір мәнде – бейнелеу өнеріндегі оқу пәні ретінде
қарастырайық.
Композиция сурет және кескіндеме сияқты пәндерге қарағанда оқу пәні
сияқты кейінірек пайда болды. Композицияны алғаш зерттеу барысында
мифологиялық, кейінірек ертегі және еркін тақырыптарда картиналарды
жазуға әкелді. Композицияның оқу пәні ретінде қалып қалуы өнер
шығармасында өте ұзақ уақыт танылды және өте күрделі оқушылардың шектелген
шеберлігінде ғана дамыды.
Суретші-оқытушылардың ойынша, олардың ең басты тапсырмасы - шығарманы
жазуды және салуды, оқудың нәтижесі ретінде оқушыларға жоба жасауды ұсынды,
ал оның негізінде картина тудыруды ұйғарды. Картинаны бағаламау
композицияны оқу құралы ретінде шегеру, әсіресе, көркем мектептерінің
түзілуі барысында жас суретшілердің шығармашылық дамуын тежейді. Қазір де
шығармашылықта ең негізгі нәрсе сезімталдылық деп санайтын оқытушылар аз
емес. Алайда, тәжірибие композициялық ынталарға жас сурешілермен қатар,
бейнелеу өнерінің оқытушыларын да үйрету қажеттілігін дәлелдейді.
Композиция курстары барлық көркемөнер колледждері мен жоғары оқу
орындарында оқу жоспарларына енгізілген. Көркем-педагогикалық орташа және
жоғары оқу орындарының түлектері бір уақытта суретші және бейнелеу өнерінің
оқытушысы ретінде дайындықтан өтеді. Оларды суретші-маман етіп дайындайтын
арнайы пәндермен қатар (сурет, кескіндеме, композиция, өнер тарихы), олар
бейнелеу өнерінің негіздері әдістемелерін оқиды, сонымен қатар,
композицияны оқу әдістемелерін де меңгереді. Композиция оқу пәні сияқты
өзіне мақсат етіп мыналарды қояды: оқу, бейнелеу өнерінде композиция
аймағында студенттерді тәрбиелеу, олардың творчествалық мүмкіндіктерін
дамыту, танымдық белсенділіктерін арттыру.
Композиция оқу пәнінің осы мақсатына жету барысында, оқытушының
жетекшілігімен студенттердің оқу-тәрбиелік тапсырмаларын шешу
қарастырылған.
Композиция оқу пәнінің негізгі тапсырмалары:
1. Студенттердің әлемдік танымдылығын және ортақ ойларын жетілдіруді
қалыптастыру.
2. Студенттерді этикалық тәрбиелілікке, көркем-эстетикалық мәдениетке
және көркемдік талғамға тәрбиелеу.
3. Студенттердің мынандай көркемдік мүмкінділіктерін дамыту:
А) Образдық (көркемдік) ойлау қабілетін;
Б) Творчествалық елестете алуын;
В) Көріп, есте сақтау қабілетін.
4. Студенттермен бейнелеу өнеріндегі шығармаларын жасау барысындағы
олардың композициялық орналастырудығ анализімен байланысты тарихи дамуын
зерттеу.
5. Композициялық шешім аспектісінде өнер шығармасын тудыруды
студенттерге үйрету және олардың өзінің жеке творчествасының нәтижесін
анализдеу тәжірибиесінде дамыту.
6. Студенттермен композицияның даму тарихын оқу пәні ретінде және оны
оқыту әдістерін зерттеу.
7. Студенттермен композицияның теориялық негіздерін олардың даму
тарихында және өнер шығармасының жасалу барысында өзара байланысын зерттеу.
8. Студенттердің көркем бақылаушылықтарын дамыту үшін келесілер
ұсынылады:
А) студенттерді суретші тұрғысынан арнайы мақсатта бағытталған,
көркем-ойлы бақылаулар жүргізуді үйрету.
Б) Өмірлік әсерлерді алуды шығармашылықта үйрету, осы әсерлерді
шығармашылықта қолдана білуді үйрету.
В) Студенттерге композициялық нобайларды орындауды, салу білу мен
этюдті, мұнымен қатар, суретшілердің бақылаулары бойынша жұмыстар жүргізу,
натурада бағалы дәнегін белгілей отырып, натураның қатысуымен
композициялық жұмыстар жасауды үйрету.
9. Студенттерді өзінің құрамында бейнелік бастауы бар композиция
жасауға (ойдан шығару) студенттерді баулу.
10. Шығармашылық негіздеріне студенттерді баулу, бұған қоса,
композициялық шеберлікке; өзіндік шығармашылыққа және оқу
шығармашылығындағы жұмысы бағытында ынталылықты ары қарай дамыту.
11. Студенттерді, болашақ суретші-оқытушыларды композиция аймағында өз
бетінше шығармашылық және педагогикалық жұмысқа дайындау.
Композиция оқу пәнінің тапсырмалары мен мақсаттарына сәйкес олардың
мазмұндары да жасалып, ол оқу бағдарламасында көрсетіледі. Композиция оқу
пәнінің мазмұны творчесвалық және тәжірибиелік бөліктерден тұрады.
Әрбір семестрдің басында әдеттегідей дәрістер оқылады. Олар тақырыпқа
кіріспе болып табылады және практикалық сабақтар мен үй жұмыстарына
теориялық дайындық береді, тапсырманы ойланып орындауға, студенттерді
мектепке педагогикалық танымға баулиды.
2.2. Композиция пәнінде оқылатын дәрістер.
Дәріс курсы үш бөлімнен тұрады. Біріншісінің құрамына композицияның
ортақ теориялық сұрақтары бойынша кіріспе дәрістері кіреді. Мұнда олардың
заңдылықтары қарастырылады, барлығына ортақ, бейнелеу өнерінің жанрлары мен
түрлері айтылады. Бұл дәрістер бірінші курстың бірінші семестрінің басында
оқылады.
1 курс – 1) Көркемсурет-графика факультетінде композиция пәнінің
тапсырмаларын орындау. 2) Композиция пәні туралы түсінік. 3) Оның көркем
шығармадағы ортасы және мазмұны. Композиция принциптері.
4) Шынайы туындыдағы шығарма жұмысының жүйелері мен әдістері.
5) Натюрморт пен интерьер өнер жанрының бір түрі ретінде.
6) Жазықтықтағы кеңістік композициясының негіздері.
Екінші бөлімнің дәрістерінде бейнелеу өнерінің жанры мен түрлері
бойынша композицияның спецификалық жағдайлары қарастырылады. Белгілі
болғандай, бейнелеу өнерінің әрбір жанры, натюрморт, пейзаж, портрет және
т.б – ортақ және ішкі жанрлы заңдылықтардың анықталған кешенімен
сипатталады, өнер туындыларының композициясы арқылы көрінетін қабылдау мен
ережелер сипатталады.
2 курс – 1) Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы. 2) Табиғат
көрінісі өнердегі сюжеттік картинаның құрамдық бөлігі немесе өз бетінше
туындайтын жанры ретінде. 3) Композиция табиғат көрінісі-картинасының
негізі ретінде.
3 курс – 1) Портрет композициясы. 2) Тақырыптық картина композициясы.
3) Композициялық ойлардағы сюжеттік-композициялық орталық пен оған қатысты
сюжетті ашатын қосымша нәрселер.
4 курс – 1) Бір немесе екі денеден тұратын композиция.
5 курс – Қазіргі заманға байланысты тақырыпта көп денелі композицияға
арналған іздену жобаларына жаттығулар.
2.3. Композиция пәнінің тәжірибелік жұмыстары кезіндегі заңдылықтары.
Бағдарламаның әрбір тақырыбы екі негізгі жұмыс формасы арқылы жүзеге
асырылады – аудиториялық және үй жұмысы
Аудиториялық тапсырмалар негізінен:
- Бекітілген теориялық материалдар бойынша және композицияның ең
күрделі құрылымының құрамы, шаралары, қабылдауы және заңдылықтары сияқты
әрбір бөлінген белсенді қатынастың дамуына қатысты жаттығулар жасаудан,
бұған қоса, ерекшеленетін көркем шығарманың барлық көркемдік шаралары,
барлық заңдылықтар мен композициялық орта теңдігі, ырғақтылық, тепе-
теңдік, статистика мен динамика, рең, түстер, колорит өзіндік мақсатына
емес, шығарма мазмұнының жарқын теңдігіне қызмет етеді;
- Үй тапсырмаларының жобасын жасаудан (мақсаттарды ашу, тапсырмалар
мен тәжірибелік тапсырмалардың мазмұны);
- Сипатты және классикалық және қазіргі заман өнерінің ең жақсы
туындыларының композициялық құрамының ауызша, жазбаша және бейнелік
анализі; бұған қоса, бейнелік және мәнерлі шаралар үнемі үлгілі қатармен
және нақтыға гуманисттік қатынаспен белгіленетін нақты өнердің идеалдарын
тізбекті бекітуден;
- Теориялық материалдарды талқылау бойынша әңгімелерден;
- Аудиториялық және үй жұмыстар бойынша анализ. Сәйкесті қателерді
түсіндіру және олардың пайда болуы мүмкіндігін зерттеуден;
- Композициямен жұмыс жасауда тәжірибие жинау: ой тастау, тақырып
ойлау шығару, сюжет, сюжеттік оқиға, сюжетті ойлағандай немесе берілген
тақырыпқа сай және эскиздің құрылыстық-пластикалық түрде оны шығару, түстік
және колориялық шешімді іздеу, картонды жасау (бейненің нақты шамасында
дайындықтағы аяқталған сурет композициясы); аяқталған композициялық жоба
жасаудан;
- Көркем мұражайлар мен көрмелерге экскурсиялар жасаудан
құрастырылады.
Тәжірибелік және аудиториялық сабақтар сұлба бойынша жүргізіледі: а)
кіріспе әңгімелер және тапсырманың қойылымы; б) практикалық тапсырмаларды
орындау в) жұмыс қорытындысын жүргізу және талқылау.
Оқу барысында композиция бойынша практикалық үй жұмыстары орындалады.
Студенттердің үй жағдайында композициялық тапсырмаларымен практикалық
жұмыстары көп түрлі формаға ие болады. Форманың мысалы ретінде оқуда аса
жиі кездесетіндерін атайтын болсақ:
а) композиция эскиздерімен жұмыс;
б) практикалық тапсырмаларыдың тақырыптарымен байланысты қоршаған
өмірді бақылау;
в) тақырыпқа сай этюдтер мен сурет салу, нобайлауды орындау;
г) композициялық ойлаудың дамуын жаттықтыру (түстің колориялық сезімі,
композициялық бүтіндігі және т.б);
д) композициялық тапсырманы жасау үшін жаңа материалды меңгеру;
е) әдеби және мұражайлық қайнарлар (кітаптар, костюмдер, өнер
шығармалары және т.б) бойынша заман батырларының мінез-құлықтары мен
тұрмысын зерттеу.
Бірінші курста практикалық үй тапсырмасы ретінде студенттер натюрморт
композициясын орындайды. Бұл біріншіден, мынаған байланысты, бұл жағдайда
композиция бойынша оқу тапсырмасы сурет және кескіндеме бойынша академиялық
тапсырмаларды орындау программасымен сәйкес келеді. Ал бұл композиция
курсының оқу-әдістемелік тапсырмаларын жақсы меңгеруге мүмкіндік жасайды.
Екіншіден, натюрморт жанрының мысалында студенттерге творчествалық ізденіс
әдістемесін меңгеруге жеңілдік жасайды, композиция аймағында бастапқы білім
беруге көмектеседі.
Екінші курста интерьермен, экстерьермен, қала (индустриялды) мен ауыл
пейзажымен жұмыстар жүргізіледі. Бұл әсіресе, бейнелеу өнері бойынша
студенттерді жаздық практикаға дайындау кезінде бейнелеу материалдарын көп
түрлі композициялық мүмкіндіктерін ұйымдастыру туралы елесті байытады.
Натюрмортпен, интерьермен, пейзажбен жұмыс жасағанда, сондай-ақ,
иллюстрациямен жұмыс жүргізгенде студенттердің педагогикалық ынтасын
дайындауға көмектеседі. Композиция бойынша жиналған білімдері мен
ынталанған студенттердің бұл жанрда оларды тақырыптық картиналарын,
монументальды кескіндемесін, портреттің композициялық тапсырмаларын шешуге
дайындайды.
Теориялық және практикалық минимумдарды үйреніп, кіші курстың
студенттері өнердің мәні, мазмұны мен шығармадағы түрдің бірлігі,
суретшінің елестете алуын, ойлар туралы, өнер шығармасының сюжеті мен
тақырыбы, композицияның заңдылықтары туралы түсінікті меңгереді.
Жоғарғы курстарда ақырындап жобаларды пайдаланып орындау әдісімен
жоспарлы және көркем шығармасымен жұмыс жасау жүйесіне көшеді. ІХ
семестрге қарай студенттер дипломдық жұмысты орнындауға дайын болуы керек.
Осы уақытқа дейін олар режиссерлық шеберлікке ие болуы керек, шығарманы
ойдағыдай аса жарқын етіп шығару, көрсете білу үшін сюжеттің мазмұнына
терең енуге және дамыта білуі керек.
Орындалған тапсырмаларға баға беру жетекші оқытушылармен жүзеге
асырылады. Әрбір семестрдің ішінде анықталған үй жұмыстарын орындағаннан
соң, оларды комиссия немесе кафедрада композиция секциясының оқытушыларымен
тексеріледі. Семестрдің аяғында жарты жылдық орындалған баңдарлама бойынша
бақылау, қараулар жүргізіледі. Қорытынды сынақ (дифференциялды баға), оқу
жылының соңында студенттердің қатысуымен теориялық сұрақтармен (мүмкін,
қысқа уақытылы жаттығулармен орындалған) және бағдарламаға сәйкес
тәжірибелік, аудиториялық және үй жұмыстарымен өткізіледі. Сынақ сурет
және кескіндемеден тыс бағаланады.
Жоғарыда айтылған композиция оқу пәнінің мазмұны мен тапсырмаларына,
мақсаттарына келе, мынандай қорытынды шығаруға болады, педагогикалық
университеттің көркем-графикалық факультеттерінде бейнелеу өнерінің
оқытушыларын дайындау жүйесінде оның мәні өте зор. Композиция курсы
творчествалық мүмкіндіктің дамуында, елестете білуде, алғашқы дәрежелік
мәнге ие болады. Яғни, онсыз өнер туындыларын жаза алмайтын нақты суретші
бола алмайды, тіпті ол жақсы сурет сала алса да, бояулармен дұрыс жұмыс
жасай білсе де, мүсіндей білсе де. Бірақ сол уақытта сурет сала білмей,
бояулармен жұмыс жасай алмай және т.с.с композициямен айналысу мүмкін емес.
Композиция ең алдымен сурет, кескіндеме, мүсін, графика, штрих,
дақпен, түспен, жарық көлеңкемен, көлем және басқа да композициялық шаралар
мен түрлер болып табылатын көркемдік шаралармен жүйелі өзара байланысқан.
Сондықтан композиция оқу пәні тек қана бастаушы ретінде емес, басқа да
пәндерді біріктіруші болып табылады.
Композицияның суретпен, кескіндемемен, мүсінмен, графикамен және
басқада жоғарыда айтылған пәнаралық байланысы кері әсерлі болып келеді.
Заңдылық пен композиция құрылымы суретте, кескіндемеде, графикада, мүсінде,
оқу барысындағыдай шығармашылық жұмыстарда да көріне бастайды. Белгілі
болғандай, тіпті натурасы бар оқу суретін форматта келістіруді білмейінше,
қаныққан композициялық заңдылықтарды және бүтіндікті немесе осындай
заңдылықтарды сезінбей мәнер мен сол суреттің бүтіндігін алу қиын. Студент
бейнелеу өнерінде композицияның даму тарихын білу қажет, композицияның оқу
құралы ретінде жасалу барысын және композицияның теориялық негіздерін;
композицияның әдістемелік оқытуы, бейнелеу өнері бойынша мектеп
бағдарламаларын білуі керек.
Сонымен қатар студент мына қағидаларды терең білгені жөн:
- Мазмұнын анализдеу, ойлай білу, көркем шығармаларының көркемдік
түрі, соның ішінде ең көркем форма - композиция, сондай-ақ барлық бейнелеу-
мәнерлі шараларын;
- Өмірдің шындықтарын ала отырып, оларды шығармашылықта көрсету:
- Жұмысты натурамен, ойша, елеспен, композициямен, суреттемемен, түрлі
көркем материалдармен орындалған әдістердегі этюдпен орындай алуы керек.
Түрлі көркем материалдарда және техникаларда (акварель, май, гуашь,
темпера, тушь, гравюра, штамп және т.б) бейнелеу өнерінің түрлері мен әр
түрлі жанрларда композицияны шығаруға болады. Соның қатарында,
композициялық жапсырмаларды, қабырға газеттерді және т.б. кітаптарды
рәзімдеу композициялары (кітаптың макеті, қабығы және т.б), мүсіндік
композициялардың эскизін орындауға, пластиналарда, саз-балшықта, гипсте
және басқа да материалдарда рельефтерді жасауға пайдалануға болады.
Композиция курсын оқу барысында басқа арнайы пәндермен қатар оқығанда
студенттерде композициямен жұмыс жасауда көптеген сұрақтар туады. Оларға
жауапты студенттер тәжірибеде, оқытушылармен жүргізілетін әңгімелерде,
дәрістерде, семинар сабақтарында, әдебиеттерді оқығанда, көркем көрмелерден
табады.
3 тарау. Композиция пәніне арналған тәжірибелік сабақтарға әдістемелік
ұсыныстар:
3.1. Шығармашылық натюрморт композициясы
Шығармашылық натюрморт композициясында тақырыптық және табиғат
көрінісі композициясына қарағанда суретші заттардың орынын, қойылымға қарау
деңгейін кеңінен өзгерте алады. Бұл натюрмортты бейнелеуде ұйымдастыру
немесе топтастыру кезінде міндетті түрде қолданылатын орын ауыстырулар. Оқу
натюрморты қойылымында студент қойылым заттарының көлеміне ( еніне,
ұзындығына, мөлшеріне, тереңдігіне) байланысты форматтың көлемі таңдалынып,
заттардың реңдік және түстік қатынастары, көлеңкенің түсуі, негізгі орталық
затының шешімі, картинаның тепе-теңдігі, көз деңгейі ескеріледі. Сонымен
қатар натюрморт орталық заты айналасындағы заттарды өзіне тартып тұруы
керек. Бірақ ол зат ерекшеленіп айналасындағы байланысқан заттардан жеке
шықпауы керек. Сондықтанда әрбір натюрморт өзінің бүтіндігін жоғалтпай,
біртұтас көрінуі тиіс.
Оқу қойылымдары біртіндеп қиындай түседі. Натюрмортпен жұмыс бастарда
суретші алғашында форматтың көлемінен емес, заттардың мөлшері мен көлеміне
қарай жиынтығынан бастау керек.
Кейін сол заттардың өзара байланысына байланысты жобалар жасалып,
соңынан форматтың көлемін анықтаймыз.
Кейде суретші натюрморт композициясын құрастырып болған соң, оларды
форматқа орналастырарда, таңдап алған заттардың көлеміне байланысты тұрған
орынынан алға жақындатып немесе артқа шегініп көз деңгейінің қашықтығын
дұрыстап алуына болады. Ал, топталған заттардың ені мен биіктігіне
байланысты форматтың да ені мен биіктігін (вертикаль, горизонталь)
ауыстырады. Композиция пәнінде тәжірибелік тапсырма орындауда шеберлікті
арттыруды көркемдік білім алу үшін бейнелік байқауды қалыптастыру және
әруақытта жаңа шығармашылық туынды дайындауда материалдар өміріне ізденіс
үстінде жүруге тәрбиелеу. Тек қана қысқамерзімді көптеген этюдтер
орындағанда ғана, көреген және байқағыш бола аласың. Тез сезгіштікке үйрену
немесе көрген нәрсеңді мінездей отырып, қағаз немесе кенеп бетінде қайталап
бере алу қабілетін өсіруге болады. Суретшінің күнделікті көрген нәрсесін
қабылдауының сапасы оның көркем байқағыштығында. Ол үшін суретші күнделікті
бір нәрсені тұлғасына қарап отырып, айнытпай көшіріп үйренуі керек. Сол
сияқты байқауды, есте сақтауды, дүниедегі әртүрлі қызық, ғажап, маңызы
нәрселерді аңғаруды, сезуді үйренбейінше суретші композицияны да бір
дегенде өзінше үйрене алмайды. Тек материалды әбден байқап, зерттеп
болғанда ғана алдыңда тұрған зат шығарма үшін бағалы материалға айналады.
Арнайы мамандықта оқитын студенттер бұл тәжірибелерді үйренбей тұрып,
кескіндеме пәнінен бірден қажетті дәрежеде жұмыс орындай алмайды. Бірінші
жұмысы дұрыс болмай екіншісін бастауға болмайды. Ауызша айтқан немесе
түсіндірген дәрістік білім тәжірибе түрінде орындалмаса ол ешқандай
жетістік әпермейді. Білімділік пен біліктілік,- ол қайта-қайта орындалған
тәжірибеден кейін ғана білім нығайа түседі. Алдымен оңайдан бастап, асықпай
күрделіге көшкеніміз жөн. Осылай ақырын жылжымаса студенттер жолдағы
кедергілер мен қиындықтарды жеңе алмай, өзінің қабілетіне күдер туғызады.
Айналадағы бар нәрсені дұрыс бейнелеу қабілеті қойылымдағы заттардың
қалыбын, олардың түсін, қоршаған ортасын, оған қатысты нәрселерді шынайы
бейнелей білуінде. Натураны шынайы бейнелеу – ол заттарды құрылымдық,
перспективалық тұрғыда орналастыра білу және олардың пропорциясын, көлемін,
материалдылығын, кеңістікте орналасуын, суреттің немесе этюдтің түстік
біртұтастығы мен бүтіндігін, бейнелеген заттардың өзіндік мінезділік
ерекшеліктерін анықтау, эстетикалық өзіндік әдемілігін көрсете білу ...
Осы шынайы нақты бейнелеудің барлық сапасы оқытудың алғашында-ақ оқу
натюрмортын бейнелеуді орындауда қолдануға болады.
Көркемсуреттің қай саласы болмасын алғаш бейнелеудің барлық
заңдылықтарын үйрене бастағанда алдымен натюрморттан бастайды. Натюрморттың
нақты оқу тапсырмасынан бөлек эстетикалық талаптарға да жауап бере
алатындай дәрежеде болуы мүмкін
Мұндағы заттар белгілі бір тақырыпқа арналып жинақталады.
Натюрморт композициясының мазмұндық ойластырылуына белгілі бір ойдың тууына
байланысты жинақталып,біртұтас ойды беруі керек.
Шығармашылық натюрмортта жарық-көлеңке мен түстердің айырмашылығын көрсету
үшін, көбінесе заттың анықтығын беру үшін қатпарлы маталар қолданылады. Ал
композициялық шешімі алдын – ала ойластырылып, қойылым заттары
ыңғайластырылады. Барлық жағдайда да натюрморт қойылымның тірілігіне және
шынайылығына фон өте жоғары рөл атқарады.
Шығармашылық натюрмортта табиғылық немесе жасандылықты жасыру ерекше
орын алады. Мұндай жағдайда қойылатын қызық және әдемі заттардан құрылған
заттар жиынтығын жақсылап көріп алып барып дұрыс композициялық шешім
қабылдау керек. Бұл жерде негізгі кескіндемелік тапсырма заттардың
кеңістікте жарықтың түсуімен көлемі мен материалдылығын беру сапасын дұрыс
бейнелеу. Осы арқылы өзіңнің тақырыптық ойыңды жеткізу. Кескіндеменің қай
жанры болмасын жақсы туынды шығару үшін ең басты негізі сурет.
Алғашқы сызба суреттерге байланысты жұмыстың сапасы белгілі болады.
Жазықтық бетінде дұрыс орналасқан сурет қана жақсы шығарма тудыра алады.
Айқынды әрі қызықты натюрморт құрау жәй нәрсе емес. Ең негізгісі
бұл жерде натюрморттың заттарын дұрыс құрай білуде, жарықты сәтті түсіру
және натюрморттың кеңістігін тауып, қойылымның ерекшеліктерін көрсету.
Заттарды дұрыс түсініп қабылдау үшін жасалған жағдай кескіндемесінің ойын
жинақтауға әсіресе арнайы моделдердің көз тартымдылығына көмектеседі.
Натуралық оқу қойылымын дұрыс құрастыру әрі сәтті құрастыру үшін,
натюрмортты келесі ережелермен ұстану керек. Бұл жүйелермен заңдылықтар
арқылы әрбір кезекті курстағы оқулық тапсырмасының дайындығы натюрморттың
негізгі шешімі болып табылады. Әрбір оқу қойылымындағы натура өзінің нақты
мақсатын, ойын, идеясын жеткізуі керек. Натюрморттың құрамындағы өң
түстердің жеңілден ауырға қарай көшу негіздерімен, заңдылықтарын ала
отырып, натюрмортты келесі жүйесімен анықтап, салыстыра отырып бейнелеу
керек.
3.2. Натюрморт композициясының ерекшеліктері
Мынандай тұжырым бар, композиция - өзбетінше дамитын, ерекше еркін
творчествалық аймақ, бірақ мұнымен жұмыс жасау натураны қабылдаудан
арылмайды және натураны толығымен, көркем бейнелеуден, яғни композициялық
тұрғыда көре алудан басталады.
Тақырыптық картиналармен немесе пейзажбен салыстырғанда тақырыптық
натюрмортта суретші қойылымдағы заттарды керек жағдайда, орындарын
ауыстырумен, жылжыта, көру деңгейін, еркін орналастыра алады.
Композициялық жұмыс кезіндегі оқу натюрмортында мынандай сұрақтар
туындайды: натюрморт заттарының тобына байланысты картина жазықтығына
натюрмортты сыйғызу, олардың биіктігін, енінің кеңдігін, тереңдігін,
көлемін, үлкендігін, композициялық ортасының орынын табу, т.с.с.. Алғашқы
қадам, ол натюрмортты алдыңдағы қағаздың немесе кенептің үлкен-кішілігіне
қарай, заттардың көлемін және өлшемін ескере отырып, жазықтық бетінде бос
орын қалмайтындай немесе бір шетіне қарай ауып кетпейтіндей, композициялық
ортасын тауып, бір – бірімен салыстыра оырып орналастырған жөн. Орналастыру
жұмысын аяқтаудан кейін: олардың қарама-қайшылығын, реңдік және түстік
қатынасын, ортақ колоритін, тепе-теңдігін, кеңістіктегі қатынысын дұрыс
шешу туралы сұрақтар әрқашан есте тұруы қажет.
Композицияны сезіну, оны кең ауқымда түсіну деген сөз. Композиция тек
жұмыс басы бола ғана қоймай, әрі қарай түзелуге және дамуға керек.
Натюрморттардың өзіндік қойылымдары композициялық ойлауды дамытуға және
кездейсоқ қойылған заттар негізінде композицияны жасауға мүмкіндік етеді.
Бұған қоса, заттарды салыстыра отырып, бедерлі ұқсас қалыптағы заттардың
түрлерді іздеуге ұмтылу керек. Және де формат пен бейне үздіксіз
байланыста болуда үнемі жаттығу жасау қажет. Композицияны ұйымдастырда,
ритмның әртүрлі – сызықты, түсті, реңді түрлерін қолданады. Аса ерекше
орынды қарама-қайшылық алады. Айқайлап көрінетін қарама-қайшылық
динамиканы, кернеуді туғызады, симметрияның қарама-қайшылығы, динамикалық
бейне орталықтың композицияға картиналы жазықтық осіне шұғыл жылжуы
негізінде жасалады. Осы жағдайларда ритмдер көрермендерге лайық массалардың
тепе - теңдікке жетуіне бағытталған.
Ритм бейнені ұйымдастырады. Ол натюрморттың құрылымдық негізіне
салынған, ол біздің қабылдауымызбен басқарылатын көрермен қаңқасын жасайды.
Бір элементті басқа элементпен көзбен салыстыра отырып, біз олардың
ішіндегі ең негізгісін бөліп алып, көңілімізді тек соған ғана аударамыз.
Өзінің негізінде формат туралы сұрақтары қиялға байланысты, ал ол өз
кезегінде заттарды топтауға, оның пропорция сипатымен беріледі.
Натюрморттың толықтай композициясын жасағанда маңызды рөлді, кесіндеменің
жоғары сапасы болып табылатын, колориялық бірлік жұмысында түстік
шешімді жүргізу алады. Натюрморт композициясының түстік шешімі жылы немесе
суық болуы мүмкін.
3.3. Табиғат көрінісінің (пейзаж) композициясы.
Табиғат көрінісі өнердегі сюжеттік картинаның құрамдық бөлігі немесе
өз бетінше туындайтын жанры және негізі.
Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясы – болашақ суретшілерді
дайындауда композиция курсының бағдарламасында маңызды рөлдердің бірін
атқарады. Табиғат шексіз әдемі және алуан түрлі. Күн сәулесі мен қоршаған
тіршілік қаншама түрлі түске бай. Табиғатта бәрі әдемі, бәрі ауыспалы, бәрі
бүтін.Табиғаттың адам өміріне әсері, терең ойлары мен толғанысы өмірге
табиғат көрінісі (пейзаж) жанрын алып келді.
Табиғат көрінісі (пейзаж) бейнелеу өнерінде ең эмоционалды
аймақтардың бірі. Табиғатпен тілдесу суретшінің жан дүниесіндегі
шығармашылық ойларының тыныс алуы болып табылады. Егер суретші табиғат
көрінісін үйренбей тек ойынан шығарса – бұл қашанда жалғандық туғызады да,
көрерменіне жағымсыз әсер әкеледі. Кескіндемелік тәжірибе суретшіге
табиғаттың көрінісінің белгілі бір бөлігінің түстік ерекшеліктерін
үйретеді. Пленэр кезіндегі жағдайдағы жұмыс оқу орынындағы жағдайдағы
жұмыстан мүлде бөлек болады. Күшті жарық жарықтануды күшейтеді, әртүрлі
рефлекстер көбейеді, байқау орыны жан-жақтан ұлғайады, жарықтың түсуі тез
өзгеріп отырады, осының барлығы табиғат құбылыстарының өзгеруінде немесе
жыл мезгілінің әруақытында жұмыс жасау бастаушы суретшіге бірден қиындық
туғызады. Жарықтанудың күштілігіне байланысты табиғи түстердің көбеюіне
қарай, бояулар санының аумағындағы ашық түстердің аз болып қалуы мүмкін. Ал
шеберханада жарықтанудың әлсіздігінен мұндай жағдайлар байқалмауы мүмкін.
Табиғат көрінісі (пейзаж) этюдінің негізгі мақсаты – табиғаттың
жарықтануының белгілі бір жағдайын бейнелеу, кеңістігі мен ауадағы
байланысын анықтау. Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының осы
қасиеттеріне суретші жарықтанудың ортақ реңдік және түстік жағдайы мен
кеңістік перспективасын ескере отырып, түстік қатынастармен жұмыс жасау
арқылы жетеді. Табиғат көрінісі (пейзаж) аймағы, заттардың түстерінің
қаныққандығы мен ашықтығына салыстыру және олардың натурамен
айырмашылықтарын ажырата білу – этюдтің түстік қатынасын орналастырудың
негізгі нәрселері. Табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының этюдін шебер
жазу – олардың түстік қатынасын натурадағыдай етіп бере білу. Осы талаптар
натюрморт жанрында да негізгісі болатын. Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясы этюдіндегі алғашқы тәжірибеде-ақ натураны шынайы беру үшін,
түстердің ашықтығы мен қанықтығындағы қатынастардың өте маңызды екенін
білген жөн. Әртүрлі жоспардағы табиғат көрінісі (пейзаж) композициясын
ойластыруда ашықтығы мен қанықтығы жағынан дұрыс алынбаған түс, ол аймақтың
материалдылығында, олардың кеңістіктегі жоғалуында көрсете алмаған, түс
емес тек бояу ғана болып қалады. Табиғат көрінісін (пейзаж) жазу барысында
заттар мен аймақты бәрін бірақ, бақылау кезінде бірінші, екінші, алыстағы
қатарды бірдей, бірмезгілде көре білу керек. Алдыңдағы бірнеше аймақтық
заттарды біреу, бүтін етіп көруіміз керек. Жазу кезінде де әрқайсысының ара
қашықтығына қарамастан, бәрін бірдей жазып отырған жөн. Тек осындай
жағдайда ғана табиғат көрінісі (пейзаж) композициясының барлық
бөліктерінің перспективалық өлшемін дұрыс беріп, түстік қатынасы мен
пропорциялық қашықтығын сақтай отырып, бейнелеудің бүтіндігін көрсете
аламыз. Бастаушы суретшіге алғашында алыстағы заттардың түсін анық көру өте
қиынға түседі. Оған заттармен сол аймақтың бұрынғы өзіндік түстері
көрінгендегідей елестеп, басқаша түстермен жұмыс жасауға кедергісін
тигізеді. Бұрын байқаған зат қандай жарықта немесе құбылыста болмасын, біз
оның бұрынғы түрін есте сақтауымызға байланысты білеміз. Міне, тәжірибесіз
суретші этюд жазғанда дәл осы заттардың табиғи түсін береді. Мысалы жасыл
шөптің жүз немесе үш жүз шаршы жердегі түсін дәл алдында тұрған түспен
береді, ал негізінде қандай түстегі нәрсе болмасын, алыстаған сайын
айналасындағы түстер мен жарықтың түсуіне байланысты түстердің өзгеріп
кеткенін байқай алмайды. Осының кесірінен кескіндемелік дұрыс сапалы этюд
жаза алмайды. Заттар мен барлық аймақтардағы нәрселер күннің шығуы, таңның
атуы, кештің түсуі, тал түсте немесе табиғи құбылыстарға да байланысты
әртүрлі жарықтанып түстік қатынасы өзгеріп отырады. Табиғат көрінісі
(пейзаж) жанрын оқыту бағдарламасының бастапқы текшелерінде, келесі
тақырыптарда тапсырмаларды меңгеру өте қажет: 1) Композицияға қажетті
этюдтер жазу кезінде натураны тұтас қабылдау және түстік қатынасымен жұмыс
әдістері. 2)негізгі түстік қатынастарды беру және қабылдау. 3) ортақ түстік
және реңдік жағдайы. 4) Табиғат көрінісі (пейзаж) аймағының колориттік
біртұтастығы және түстік жарықтануы. 5) Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясы бөлшектерін бейнелеу. 6) Табиғат көрінісі (пейзаж)
композициясындағы кеңістік.
Кейде жас суретшілер табиғат көрінісі (пейзаж) жанрында сурет сызықтары мен
композицияға көңіл бөлмей, негізінен кескіндеме мен тістік ортаға ғана
назар аударады. Бұл ой қате. Табиғат көрінісі (пейзаж) жанрында сурет те,
кескіндеме де, композиция да өте қажет. Композиция картинасын құру
барысында сызықтық жобалар және түстегі жобалар қолданылады. Суретші қайта-
қайта натурадағы табиғаттың образын ашатын қосымша мінездеме беретін
әртүрлі штрихтарды пайдаланады. Сонымен қатар табиғаттың образын ашуда
өзінің композициясында адамдарды немесе басқа жануарларды да қоса
бейнелейтін суретшілер аз емес.
И. И. Левитан. Тихая обитель
картинасына нобайлар. Қарындаш
3.4. Портрет және бірденелі сюжетті композиция.
Суретші көркем портрет композициясын шешуде адамды өмірдегідей
бейнелеу керек, яғни өзінің табиғи жаратылысы мен ұқсастықты және бұған
қоса, жазып отырған адамның қайталанбас психологиялық сипаттамасын көрсете
білуі қажет.
Әлемдегі бейнелеу өнерінің тарихынан бізге белгілі көптеген танымал
портрет жанрының атақты үлгілерін білеміз. Бүкіл әлемдік атаққа ие болған
Қайта өрлеу дәуірінің ұлы шеберлерінің портреттері: Рафаэль, Тициан.
Веронез, Тинторетто ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz