Қазақ зиялыларының ағартушылық қызметі

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:

М А З М Ұ Н Ы

КІРІСПЕ . . . 3

І-бөлім

ХХ ғасырдың 20-30жж. Қазақстанда кітап баспа ісінің

қалыптасу тарихынан . . . 6

1. 1 Қазақ кітабы тарихының теориялық зерттеулері . . . 6

1. 2 А. Байтұрсынов: Мемлекеттік баспаның құрылуы . . . 11

1. 3 А. Төреқұлұлы - Орталық баспаның (Центриздат)

ұйымдастырушысы және басқарушысы . . . 22

ІI-бөлім

Қазақ зиялыларының ағартушылық қызметі . . . 28

2. 1 Х. Досмұхамедұлының баспагерлік қызметі . . . 28

2. 2 Ораз Жандосовтың кітапхана ісі саласындағы мұралары . . . 35

ҚОРЫТЫНДЫ . . . 52

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР . . . 55

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Еліміз егемендік алып, тарихымызды жаутаңдай отырып жазудан арылған шағымызда, рухани-мәдени өміріміздің айнасы боларлықтай айғақтарды қайтадан өз халқымыздың рухани мәдениеті, ғылымы екендігі даусыз. Өкінішке орай, науқандық идеологияның шашбауын көтеріп, мәдени мұрамыздың бары мен нәрін тұтас игеруден гөрі, алалап жинау, біржақты бағалау күні кешеге дейін орын алып келгені мәлім. Сондықтан да тарихымыздағы іргелі мәселелермен қатар халқымыздың мұрасын, ұлттық мәдениетін, ғылымды өздерінің қара басының қамынан жоғары қойған тұлғаларымыздың тұтастай бір ұрпағының қызметін өмір сүрген кезеңімен байланыстыра зерттеу аса өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Академик М. Қ. Қозыбаев «Ғұмырнама жанрын зерттеу мәселелері» деген мақаласында былай деген еді: «Біз қазақ зиялыларының жалпы тарихын жазар белеске келіп қалдық. Онда зиялы қауым кім, ол қай заманда жеке тап болып, топ болып қалыптасты, қандай кезеңдерді басынан кешірді, қазақ зиялыларының өркениетке қосқан үлесі қандай? - деген сияқты келелі сауалдарға жауап беруіміз керек.

Ұлттың ашытқысы - зиялы қауым. Ол барша халықты қоса да, ыдырата да алады. Сондықтан қазақ зиялылары тарихы шын мәнінде ұлт тарихы екендігін айтқан орынды. Сөз арасында айта кетер жай қазақ зиялылары туралы сөз - өркениет туралы сөз» [1] .

Тұлғаның қоғамдағы атқаратын зор беделін көрсете келе, академик В. И. Вернадский жазған болатын: «Мыслящий и работающий человек есть мера всему. Он есть огромное планетарное явление» [2] . Білім мен тәжірибе арқылы біліктілікке ие болған ойлы адамдардың ақыл-ойына, олардың болашаққа жасаған болжамына құлақ аспау - замана кемістігі, дәуірдің қатерлі ауруының көрінісі, болашаққа артар ауыр жүгі. Міне, сондықтан өткеніміздің куәгерлерінің қалдырған мұраларының тынымсыз ізденістер арқылы естір құлаққа, көрер көзге дәл мағынасында жеткізіліп, өз бағасын алар уақыт жетті.

Егер де өткен тарихымыздың терең қойнауына көз жүгіртер болсақ, оның аумалы-төкпелі болғанын байқаймыз. Бірнеше ұрпақтың өмір-тіршілігі алмасқан кезеңнің өзінде, біздің көптеген тұлғаларымыз - ойлы, жүректі және сөзсіз талантты, кіндік қаны тамған туған жері, елі үшін көзсіз сеніммен, бар жан-тәнімен қызмет еткендер есімі танылмай, тиісті бағасын алмай отырғандығы кезінде - заманымыз тарихшылар алдында шаң басқан мұрағаттар сөресіндегі олардың туындыларын зерделеп, көпшілікке таныту міндетін артып отыр.

Өйткені солар өмір сүрген дәуірден неғұрлым алыстаған сайын біз олардың өз ортасынан ерекшеленетінін байқап, олардың іс-әрекетінің тиісті бағасын бере отырып, замана қыспағындағы ерік-жігерінің, рухының құламағандығына таңданысымызды жасыра алмаймыз.

Қазіргі күні Шәкәрім өлеңдерінің философиялық тереңдігіне шынайы таңданыспен қараймыз, Мағжанның қайталанбас поэтикалық дауысын зор мақтанышпен атаймыз, Міржақып Дулатовты, Жүсіпбек Аймауытовты, Ахмет Байтұрсыновты, Әлихан Бөкейхановты және Мұхамеджан Тынышпаевтардың атақ-даңқын аспандатамыз.

Бізде отандық ғалымдар соның ішінде тарихшылар, әдебиетшілер, тілтану мамандары өткен ғасырдың 20-30 жылдардағы қазақ зиялыларының мұраларын зерттеуде айтарлықтай жұмыстар орындады. Оның дәлелі соңғы оншақты жылда жарық көрген қазақ зиялыларының еңбектері, оларға арналған зерттеулер, монографиялар, ғылыми жинақтар, мақалалар.

Сонымен бірге айтатын жайт, осы уақытқа дейін аз зерттелген мәселелердің бірі 20-30 жж қазақ зиялыларының кітап баспа ісінің қалыптасуы мен дамуындағы ролі жатады.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Кітап мақсаты бүгінгі заман талаптары тұрғысынан зерттеліп отырған бұл еңбекте кітап баспа ісінің және күрделі кезеңдерінің бірі 20-30жж арналған беттерінде қазақ зиялыларының баспа ісінің дамуындағы ролі туралы айтылады. Сонымен қатар кітапхана қорының ең маңызды бөлімі - Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы, Н. Төреқұлұлы, Х. Досмұхамедұлының және т. б. еңбектерінің жиынтығы алғашқы рет зерттеледі.

Зерттеу жұмысының негізгі нысаны.

20-30 жж қазақ зиялыларының кітап баспа және кітапхана ісі саласындағы қызметі. Негізгі зерттеуге алынған нысаналар - ғылыми еңбектері, оқулық пен оқу құралдары, мақалалары, сөздері.

Мемлекеттік кітап баспасының ұйымдастыруы мен басқаруы. Кітап баспа өнімдері.

Зерттеу жұмысының міндеттері.

20-30жж. Республикада кітап баспа, кітапхана ісінің қалыптасуындағы қазақ зиялыларының қосқан үлесін анықтау;
баспа өнімдерінің негізгі даму бағыттары;
қазіргі кездегі Қазақстан кітапханаларының даму басымдықтары қазақ зиялыларының еңбектерін жинау, сақтау.

Зерттеу жұмысының ғылыми әдістері.

Зерттеу жұмысын жазу барысында соңғы жылдары Отандық тарих, мәдениеттану, кітаптану, кітапханатану ғылымдарында болып жатқан түбегейлі өзгерістерді негізге алдық.

Қазақ зиялыларының баспа, кітапхана ісі жөніндегі еңбектері арнайы зерттеу көзіне айналмай, тіпті назардан тыс қалып келгенін айта кеткен жөн.

Жұмыстың зерттеу негізіне тарихи-мәдени тәсіл қолданылды. Осы жерде көңіл аударатын жағдай көрнекті қоғам қайраткері Ораз Жандосовтың кітапхана ісі саласындағы еңбектері алғашқы рет қазақ тілінде ғылыми айналымға ұсынылып отыр.

Диплом жұмысының құрылымы: Кіріспеден, екі бөлімнен, алты тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, қосымшадан тұрады.

1. ХХ ғасырдың 20-30жж. Қазақстанда кітап баспа ісінің қалыптасу тарихынан

1. 1 Қазақ кiтабы тарихының теориялық зерттеулерi

Белгiлi орыс кiтапханатанушысы А. А. Сидоров: “Кiтап - мәдениет атты жалпы ғылымның ажырамас бірлiгi”, - деп, кiтап тарихын кiтап өндiрiсiнен кейiнірек аяда тексеру қажет деп дұрыс атап көрсеткен болатын. Кiтаптың тарихи кезеңдегi жағдайы елдiң экономикасы және мәдениетiмен тығыз байланысты, олардың даму деңгейiн бейнелейдi.

Кеңес дәуiрiнде көп ұлтты кеңес кiтаптану ғылымының негiзi қаланған едi. Елуiншi жылдардың аяғы, алпысыншы жылдардың басында бұл жұмыс қолға алына бастады. Кiтап пен кiтап iсi тарихы және теориясы жөнiнде бiрқатар ғылыми еңбек жарық көрдi. Олардың iшiнде маңыздылары: “Книга. Исследования и материалы”атты ғылыми серия, “400 лет русского книгопечатания” (1964, 2-томдық басылым), “500 лет после Гутенберга” (1968), “Проблемы рукописной и печатной книги” (1968) т. б. аталған еңбектер кiтаптану ғылымын жаңа белеске көтердi.

Кiтаптану саласын зерттейтiн ғылыми мекемелер жүйесi кеңейдi. Бұл ғылымның орталықтары: Бүкiлодақтың кiтап палатасы, Мәскеу мемлекеттiк университетi журналистика факультетiнiң, Санкт-Петербург және Мәскеу мәдениет институттарының арнайы кафедралары, КСРО академиясының жаңа мәдениетi тарихы жөнiндегi ғылыми кеңесiнiң кiтапты кешендi түрде зерттейтiн комиссиясы, елдiң iрi-iрi кiтапханалары.

Алпысыншы-жетпiсiншi жылдары республикаларда ашылған мәдениет институттары мен университеттердiң арнайы кафедралары бұл жұмысқа өз үлестерiн қосты. Кiтап iсi мамандықтары бойынша кадрлар даярлау жолға қойылды. Кiтаптану бойынша аспирантура ашылды, кандидаттық және докторлық диссертациялар қорғалды.

Кiтаптанудың тарихы, теориясы мен әдiсi мәселелерiнiң жан-жақты, жүйелi зерттелуiне бүкiлодақтың көлемiнде ұйымдастырылған пiкiр сайыстар, ғылыми айтыстар мен конференциялар мұрындық болды. Осы ғылымды дамытудың жаңа белестерiне шығаруда 1971 жылдан 1984 жылға дейiн, араларына үш жылдан салып өткiзiлiп тұрған Бүкiлодақтың конференциялардың маңызы айырықша. “Кiтап және әлемдiк өркениет” деген атпен 2004 жылы Халықаралық XI ғылыми конференцияда кiтаптанудың қазiргi кездегi көкейкестi мәселелерi талқыланды1.

Қазақстанда кiтаптану саласы бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстардың қанат жаюына жоғарыда айтылған жағдайлар сөзсiз септiгiн тигiздi. Баспа, полиграфия және кiтап саудасының жалпы мәселелерi мәдениет пен баспа тарихына арналған зерттеулерде қарастырылған. Бұл ретте белгiлi ғалымдар Р. Б. Сүлейменов пен Қанапиннiң монографияларын ерекше атап көрсету керек2. Оларда баспа iсiнiң даму жолдары, полиграфиялық базаның құрылуы және осы саланың ғылыми-техникалық, әлеуметтiк прогрестегi орны айқындалды.

Республикада кiтап баспа iсiнiң қалыптасу және даму кезеңдерiн зерттеуге кiтаптанушы ғалымдардың қосқан үлесi аз емес. Бұл үрдiстiң әр түрлi бағыттары мен кезеңдерi, әр қилы дәрежеде, төңкерiске дейiнгi басылымдар туралы Ә. Жиреншиннiң, ¦. Субханбердинаның, Ш. Елеукеновтың, Ә. Дербiсалиевтiң, Ж. Шалғымбаеваның, кеңес дәуiрi кезiндегi және қазiргi уақыттағы баспахана iсi туралы М. Мамажанов, П. Коротовский, Ж. Қалиев, А. Сәрсенбаев, Д. Атабаев, Б. Бөлеков, С. Рахимжанова, З. Қасымов, А. Асылбекованың3 т. б. еңбектерiнде зерттелген.

Қазақ кiтабының шығуы мен дамуы, көне қолжазба мұраларды және сирек кездесетiн басылымдарды зерттеу, олардың қазақ кiтабына қатысы мен байланысын анықтау, республикамыздағы қолжазба қорын тексерiп бағалау барысында қызықты жұмыстарды Қазақстан Республикасының ұлттық кiтапханасы және республикалық Алматы қаласындағы кiтап мұражайы жүргiзедi.

Баспа iсiнiң жеке мәселелерiне арналған алғашқы мақалалар өткен ғасырдың 20-шы жылдарының басынан бастап газет-журнал бетiнде жарияланды. Оларда сол кездегi баспаханалар, кiтап басылымдары туралы мәлiметтер берiлген. 20-40жж жариялымнан А. К. Бочагов, ¤. Тоғжанов, Ауелбаев, М. Жанғалин, С. Жүсiпбеков, И. Ф. Киселев, А. Потемкиннiң мақалаларын атауға болады4. Республиканың он, он бес және жиырма жылдарына арналған жинақтарда баспа, полиграфия және кiтап саудасы туралы жалпы қорытындылар берiлген.

50-60 жж бiрнеше мақалалар жазылды. Олар кiтап баспа iсiн нығайту, кадр даярлау жайы мен сапасы, полиграфия мекемелерiн техникамен жабдықтау сияқты мәселелерге арналған. Бiрен-саран жеке еңбектер басылып шыға бастады. Н. Н. Греховодовтың “Книжная торговля в Казахстане” (1966) деген монографиясында кiтап саудасы мен ассортиментi, баспа өнiмдерiнiң таралымы, кiтап насихаты туралы айтылады5. Қазақстандағы кiтап саудасы жайында бiрталай мағлұмат бередi.

Аударма мәселелерi де ғылыми зерттеулердiң тақырыбы болды. әсiресе марксизм-ленинизм шығармаларын қазақ тiлiне аудару жұмысы қарқынды жүргiзiлдi. Бұл мәселеге байланысты көптеген ғылыми және көпшiлiкке арналған мақалалар жарияланды, кiтаптар шығарылды. Бұлардың iшiнде М. Жанғалиннiң “Марксизм-ленинизм классиктерi шығармаларын аударудың кейбiр мәселелерi” деген зерттеуi баспасөз бетiнде жоғары бағаланды6. Осы жылдары зерттеушiлер өздерiнiң назарын кiтап iсiнiң басты проблемаларының бiрi - басылымның көркемдiк және полиграфиялық безендiруiне аударды7.

70-80 ж. ж. баспа iсiнiң әртүрлi мәселелерiне арналған мақалалардың саны көбейе түстi. Олардың тақырыптары кеңейiп, сол кездегi баспа жұмысының көкейкестi мәселелерi талқыланған, атап айтқанда: баспагерлiк репертуар, редакциялық-баспагерлiк өңдеу, кiтап саудасы, баспа өнiмдерiн тарату, насихаттау т. с. с8.

Осы жылдары елiмiзде кiтап және кiтапхана iсi, библиография саласында ғылыми-зерттеу жұмыстары жолға алына бастады. Оны ұйымдастырушылар Қазақстан Республикасының ұлттық кiтапханасы, Орталық ғылыми кiтапхана, қазақ қыздар мемлекеттiк педагогика және Шымкент мәдениет педагогика институттарының арнайы кафедралары. Жекелеген ғалымдар мен мамандар да бұл iске өз үлестерiн қосты.

Қазақ кiтабының тарихы бойынша алғашқы диссертациялар қорғалды, бiрнеше ғылыми мақалалар, кiтапшалар, кiтаптар жарияланды. Бұл ретте тарихшы Ә. Жиреншиннiң “Қазақ кiтабының тарихынан” (1971) деген еңбегiн ерекше айтуымыз керек. Монография төңкерiске дейiнгi отандық кiтаптың қалыптасу, даму кезеңдерiне арналған. Зерттеудiң басты мақсатының бiрi - қазақ кiтабы дамуының кезеңдерiн жiктеу. Бұл мәселемен Ә. Жиренше алғашқы шұғылданған ғалым.

Осы тақырыпқа арналған белгiлi ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Шериаздан Елеукеновтың “Қазақ кiтабының тарихы” (1999 ж. Ж. Шалғымбаевамен бiрге) деген еңбегi бұл саладағы оңды зерттеу қатарына жатады. Басылым қазақ халқының және оның арғы түркi тегiнiң қолжазба кiтабы мен қазақтың өз баспа кiтабының 1917 жылға дейiнгi сан ғасырлық тарихымен таныстырады; елiмiздегi кiтап және кiтап iсiнiң қалыптасу ерекшелiктерiн, әр кезеңдердегi кiтап репертуарының бағыт-бағдарын саралай отырып, бұл әлеуметтiк құралдың халық арасына таралуы, кiтап саудасы, баспасөз еркiндiгi, цензура т. б. жайынан тиiстi мағлұмат бередi.

1997 жылы “Санат” баспасы ғалымның “Кiтаптану негiздерi” атты еңбегiн шығарды. Бұл туынды осы салада қазақ тiлiнде алғаш жарық көрген осы моралы9. Мұнда кiтаптану ғылымының басты-басты теориялық мәселелерi қамтылған. Ш. Елеукеновтiң жоғарыда аталған және осы саладағы басқа да еңбектерi қазақ кiтабының тарихын ғылыми тұрғысынан зерттеуге, жалпы кiтаптану ғылымының негiзiн салуда едәуiр үлес қосады.

Қазақ кiтабының тарихын сөз еткенде оның ғылыми негiзiн салушыларының бiрi ¦. Субханбердинаның есiмiн атамай кетуге болмайды. Ғалымның “Дала уалаятының газетi”, “Түркiстан уалаятының газетi”, “Айқап бетiндегi мақалалар мен хат-хабарлар”, “Қазақ кiтаптарының шежiресi” атты туындылары қазақ баспасөзi мен кiтабының зор табысы деп есептеу керек10.

Кiтап тарихын бүгiнгi заман талаптары тұрғысынан жазылған еңбектер де жарық көрдi. Соның бiрi М. Мамажановтың 1993 ж. “Асыл мұра” атты кiтабы. Басылымның туындылығы - автор тың деректерге сүйенiп ұлттық баспа тарихына жаңа беттер қосты. Түп нұсқалы мұрағат құжаттарына негiзделген тарауларға қазақ зиялыларының ұлттық баспа iсiнiң қалыптасуына қосқан үлесi туралы материалдарды жатқызуға болады “Ахмет Байтұрсынов - ұлтымыздың бас баспагерi”, “Мiржақып Дулатов - тұңғыш қазақ библиографы” т. б.

Елiмiзде кiтап шығару iсiнiң соңғы жылдардағы жағдайы А. Сәрсенбаевтың “Кiтап: тәуелсiздiк пен демократия тағдыры” (Атамұра, 1998) деген еңбегiнде зерттеледi11. Автор нарық жағдайындағы кезеңде республикамызда баспа iсiнiң даму бағыттары; кiтаптың бұл аралық, коммуникациялық ролi, кiтап саудасының қазiргi кездегi ерекшелiктерi, полиграфия өндiрiсiнiң өзектi мәселелерi және алдағы мақсаттары мен мiндеттерi туралы баяндайды. Зерттеушi кiтап дағдарысының себептерiн ашып, қиындықтан шығудың, орын алған кемшiлiктердi мүмкiн болғанша жоюдың амалдарын қарастырады. А. Асылбековтың еңбегi де жоғарыда айтылған мәселелерге арналған12.

Республикадағы кiтап баспа iсiнiң қазiргi кездегi көкейкестi проблемалары газет-журнал бетiнде де жариялануда.

Қазақ кiтабы тарихын зерттеуде ұлттық библиография мен кiтапхана iсiмен салыстырғанда әжептеуiр iлгерiлегендiк бар. Сонымен бiрге кiтаптану ғылымының қазiргi жайы әлi талапқа толық сай емес екендiгiн, теориялық жғне әдiснамалық жағынан шындала түсуi қажет екендiгiн ескертуiмiз керек.

Осы уақытқа дейiн аз зерттелген мәселелердiң бiрi - өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының баспа iсiнiң дамуындағы ролi. Ұлттық баспаның қалыптасуына, оның нығаюына зор үлес қосқандар: Ахмет Байтұрсынұлы, Мiржақып Дулатұлы, Нәзiр Төреқұлұлы, Халел Досмұхамедұлы, Алихан Бөкейханұлы, Сәкен Сейфуллин және т. б.

Кiтап тарихы бүгiнгi заман талаптары тұрғысынан зерттелiп отырған бұл еңбекте кiтап баспа iсiнiң күрделi кезеңдерiнiң бiрi - 20-30 ж. ж. арналған беттерiнде мемлекеттiк жаңа баспалар ұйымдастырылғаны туралы айтылған; бұл кезеңде кiтап бұл халықтың өнер-бiлiмге деген алғышарттлығын ұштай түсiп, адамдардың әлеуметтiк белсендiлiгiн көтеруде, ғылыми техникалық прогреске жетуде, әдiлетсiздiкке қарсы бiтiспес күресте теңдiгi жоқ өлшеусiз рол атқарады.

1. 2. Мемлекеттiк баспаның құрылуы

1917 жылдан кейiн бүкiл кеңестiк республикалар сияқты қазақ ССР-iнде де кiтап баспа iсiн жолға қою аса қиын, қоғамдық-саяси өмiрдiң қайшылықтары жағдайында қалыптасты, бұл кезеңде бiр жағынан халықтың жанқиярлық ерлiк iсiмен қатар өктемдiк пен түрешiлдiк, екiншi жағынан сталинизм уақытындағы жаппай қылмыс жасау, мемлекеттiк басқарудағы аса iрi қатерлiктер мен келеңсiздiктер орын алды.

Осы кезеңде мәдени құрылыс пен оқу-ағарту iсiнiң негiзгiсi баспа iсiн ұйымдастыру болды. Қазақ кiтап тарихының осы уақытқа дейiн аз зерттелген мәселелерiнiң бiрi - өткен ғасырдың 20-30 жылдар арасындағы қазақ зиялыларының ұлттық баспа iсiнiң дамуындағы ролi.

Қазақ Автономиялы Республикасының мемлекеттiк баспасы 1920 жылдың қарашасында ұйымдастырылды. Оны көру туралы мәселе сол жылдың 4-12 қазанында өткен қазақ АКСР Кеңесiнiң құрылтай съезiнде қабылданды. Бұл съезде республика үкiметi мен мемлекеттiк органдары құрылды. Сонымен қатар съездiң шешiмiнде: “ . . . Ағарту комиссариатының iс-шараларын өмiрге ендiру үшiн Халық ағарту комиссариаты жанынан мемлекеттiк баспа ұйымдастыру қажет”, - деп атап көрсетiлдi.

1920 жылдың 3 қарашасында қазақ Орталық Атқару Комитетi өзiнiң кезектi мәжiлiсiнде ұлттық мемлекеттiк баспа туралы Ереже қабылдады. Бұл құжатта баспаның құқықтары мен мiндеттерi айқындалды. Ережеде былай делiндi: “ . . . бiр орталықтан идеялық басшылық жасау және әдеби-баспагерлiк iсi мен үгiт- насихат қызметiн iске асыру, жергiлiктi орындарға әдебиеттер мен ақпараттық байланыстар бөлiнiсiн реттеу мақсатында құрылады”. Мемлекеттiк баспа қазақ Республикасының үкiметiне тiкелей бағынышты болды.

Сөйтiп, республикада алғаш рет ресми баспа айымы құрылды. Баспа редакция алқасы құрамына А. Байтұрсынұлы, А. Бөкейханұлы, С. Садуақасов, Х. Болғанбаев, Ж. Аймауытұлы кiрдi. “Белгiлi әзiрлiк жұмысынан кейiн редакция алқасы қазақ мектептерi үшiн кiтап тапшылығын жою мақсатымен жұмыс жоспарын белгiлеу үшiн жиналды, - деп жазады зерттеушi В. С. Познанский. Осы уақытқа дейiн мұқият жабық болып келген құжаттармен танысу кейiн ол алмас буржуазияшыл ұлтшылдар деп жарияланған адамдар, “ . . . дұшпандық идеологияны тықпалап, зиянкестiк жасамағанын, қайта пайдалы iспен - өз халқын оқыту-ағарту iсiмен шұғылданғанын айқын көрсетедi”.

Редакция алқасы 1921 жылы 31 қаңтарда өткiзген мәжiлiсiнде қазақ тiлiнде оқулықтар дайындау және шығару жөнiнде шаралар белгiледi. Мектепте өтiлетiн пәндер бойынша оқулықтардың қолжазбаларын жазатын авторлардың тiзiмi бекiтiлген. Бiрiккен кеңестiң мәжiлiсiн А. Байтұрсынұлы басқарған.

1921 жылы ақпанда Республика Орталық Атқару Комитетiнiң бiрiншi сессиясы болып өткен, онда жасаған баяндамасында С. Мендешов Республикада кiтап баспасының құрылуын жоғары бағалап, Орталық Атқару Комитетiнiң жүзеге асырған iрi шараларының бiрi-мемлелекетiк баспаның құрылуы болады деп көрсетедi.

Тұңғыш қазақ тiлiндегi оқулықтар шығарыла бастады. ¤йткенi оларға сұраныс өте жоғары едi. 1921 жылы баспа үлкен қиыншылықпен Ахмет Байтұрсыновтың “Тiл құралы” атты оқулығы басып шығарылды. Ол кейiн Орынбор, Қызылорда, Ташкентте бiрнеше рет қайта басылды. Қазмембаспаның сондай-ақ, кесiндi әлiппе, өлшеу, салмақ табицаларын шығаруға қол жеттi. Бұл жаңадан құрылған баспаның ең алғашқы қазақ кiтаптары едi. Орыс тiлiнде қазақ АКСР кеңесi II съезi шешiмдерi және қаулысы жарық көрдi.

Бiрақ, қиындық жеткiлiктi болды. Баспаханаларда қағаз, қарiптер, бояулар, құрал-жабдықтар, тағы басқалар жетiспейтiн. Даярлықтан өткен мамандар аз, әсiресе, араб қарпiмен мәтiн терушiлер жоқтың қасы болатын.

Бұл жағдай туралы баспаның сол кездегi меңгерушiсi А. К. Бочагов былай деп жазған: “Технический аппарат в каре крайне слаб. Часть типографий уничтожена, шрифты затоплены вколодцах отступавшими белогвардейцами, машины износились, материалов мало, удовлетворить потребности республики при таких условиях невозможно, особенно в мусульманских изданиях ”. Мемлекеттiк баспаның Бас басқармасы 1922 жылғы 30 қазандағы мүмкiн болмады, сондықтан техникалық орындалуы жеңiл - пьесалар, брошюралар және есебiнде көрсетiлген - әр түрлi қарiптердiң жоқтығынан оқулықтарды басу басқа жұмыстарды алуға тура келдi. Баспа iсi ұлттық авторлардың жоқтығынан да ақсады. Қазақ мемлекеттiк баспасы құрылған алғашқы жылы қазақ тiлiнде бiрде-бiр қолжазба (насихаттық әдебиеттерден басқа) болған жоқ, оқулықтар мүлдем шығарылмады.

Ең қиын мәселенiң бiрi -баспа төңiрегiнде шығармашылық iскер авторлар мен аудармашы тобын көру болды. Қазмембас ұлттық авторларды қазақ тiлiнде қолжазба дайындау, шығатын кiтап санын көбейту үшiн “Еңбекшi қазақ” (1922, 31 қазан) газетi арқылы “Қазақ жазушыларына” және “Қазақ әдебиетiн сүюшiлерге, әдебиетшiлерге, барлық қазақ ақындарына” деген үндеу жолдаған. Оларды қазақ мектептерi үшiн оқу құрал, оқулық даярлауға белсендi қатысу, фольклорды көбiрек жинауға шақырған. “Ләзiм болса қазақ жазушылары өздерiнiң негiзгi жұмысымен шұғылданумен бiрге өздерiнiң бар қолжазбаларын, көне халық әдебиетi бойынша материалдарын баспаға жiберсiн”.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.